InfoHub Logo

Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń sońyna qaraı álemdi bir túrli syrqat túri jaılady. Ony «uıqy aýrýy», basqasha aıtqanda — letargıalyq ensefalıt dep atap ketti. Búkil dúnıe júzindegi mıllıondaǵan adamdardyń sımptomdaryn kórgen dárigerlerdiń, bul jumbaq aýrýdyń ne ekenin anyqtaı almaı, bastary qatty. Keı adamdar qaıtys bolyp jatty, keıbireýleri qaqpanǵa túskendeı óz denesine qamalǵan tiri músinge aınaldy.

Sońǵy júz jylda nebir ǵulama ǵalymdar osy fenomendi túsindirip berip, emdeý ádisin jasap shyǵarýǵa tyrysty, biraq qazirge deıin «uıqy vırýsy» tarıhtaǵy eń iri jumbaqtardyń biri bolyp qalyp otyr.

Bul kesel 50 mıllıon adamdy jalmaǵan ıspan tumaýymen bir ýaqytta jer-jahanǵa tez arada tarap ketti. Bul jaǵdaı nátıjesinde adam shyǵyny 50 ese kóp bolǵan aýrýǵa (ıspan tumaýy) kóp kóńil bólinbeý sebebin túsindirip bere alady.

Naýqastyń sýreti, esine keltirmek bolǵan sáti:

Bul aýrýǵa shaldyǵý jaǵdaılarynyń kóp bóligi jaıly bizge Birinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵan kezeńnen bastap belgili bolǵanymen, epıdemıa áldeqaıda erterek — 1915-1916 jyldary bastalǵan degen pikirler aıtylady. Aýrýdyń alǵashqy «qurbandary» jaýyngerler boldy. Áýel basta dárigerler olardyń ádetten tys sımptomdarynyń sebebi soǵys kezinde kóp qoldanylǵan qysha gazy dep tujyrdy. Alaıda, keınrek bul aýrýdy beıbit azamattar da juqtyra bastady da, dárigerler gáptiń gazda emes ekenin moıyndaýǵa májbúr boldy.

^{Konstantın fon Ekonomo}

Bul keseldi eń alǵash ret avstrıalyq psıhıatr jáne nevrolog Konstantın fon Ekonomo 1917 jyly sıpattap berdi. Ol aýrý túrin «letargıalyq ensefalıt» dep atady:  

«Biz aýyrý barysy óte uzaq bolatyn uıqy aýrýyn tirkep otyrmyz. Alǵashqy sımptomdary ádette bas aýrýynan jáne ózin nashar sezinýshilikten bastalyp, jyldam belgili bolady. Sosyn, keıde naýqastyń sandyraǵymen birge júretin, uıqyshyldyq kúıine túsedi, biraq pasıent esin jınap alady. Ol mándi, jaǵdaıǵa úılesimdi jaýaptar beredi. Bul uıqyshyldyq kúıi bir-eki kúnde nemese birneshe apta ótkende ólimmen aıaqtalýy múmkin. Basqa turǵydan alsaq, ol aýrý birneshe apta, tipti birneshe aı boıy ózgerissiz tura beredi. Naýqastardyń jaı-kúıi ádettegi uıqyshyldyqtan melshıgendikke jáne komaǵa deıin túrlenip turady».

Qorqynyshtylyǵy sol, aýrýdyń biryńǵaı sımptomdary joq — ol kópbasty gıdra sekildi ár túrli bolyp baıqalatyn. «Naýqastardyń úshten biri olardy oıatyp alý múmkin emes koma kúıine túsip nemese olardy eshqandaı dári-dármekpen uıqyǵa ketirý múmkin bolmaıtyn údemeli uıqysyzdyq kúıine túsip, uıqy aýrýynyń ábden asqynǵan satysynda qaıtys bolyp jatty. Absolútti túrdegi uıyqtaýǵa qabiletsizdik (agrıpnıa), aýrýdyń basqa sımptomdary bolmaǵan kúnniń ózinde de, 10-14 kún ishinde naýqastyń kóz jumýymen aıaqtalatyn. Bundaı naýqastardyń jaǵdaıynyń aýyrlyǵy (olardyń serebraldy uıqy mehanızmderi buzylǵan bolyp shyqty) alǵash ret adamǵa fızıologıalyq turǵydaǵy uıqynyń qajet ekenin aıqyn kórsetip berdi. Keı kezderi uıqysyzdyq naýqastardy býyrqandyryp, tánı jáne rýhanı qutyrtqan jaǵdaıǵa jetkizetin tolassyz túrdegi jeligýmen birge júretin. Bul naýqastar bir apta — on kún aralyǵynda kúsh-qýatynyń sarqylýynan bolatyn ólimine deıin úzdiksiz jeligý men qozǵalys kúıinde boldy».

Fon Ekonomo óziniń zertteýlerin jarıalaǵannan soń birneshe jyl ótkende jan túrshiktirerlik indet bir úıden soń ekinshi úıge baryp, bireýlerdiń ómirin úzip, taǵy bireýderdi qımyldaı almaıtyn etip jatty.

«On jyl boıy kárin tókken pandemıa qalaı kenetten jáne túsiniksiz jaǵdaıda paıda bolsa, dál solaı joq bolyp ketkenge deıin bes mıllıonǵa jýyq adamnyń ómirin qıdy nemese jarymjan qyldy. Letargıalyq ensefalıt epıdemıasy 1927 jyly kúrt tyıyldy», — dep jazdy Olıver Saks óziniń «Oıanǵandar» atty kitabynda.  

Aýrýdy juqtyrǵandardyń úshten birine jýyǵy qaıtys boldy, al 20% jýyǵy ómiriniń aqyryna deıin kásibı kútimge muqtaj bolyp qaldy. Pasıentterdiń úshten birinen sál az bóligi aýrýynan qulan taza aıyǵyp ketti.  

Aýrý barlyq jastaǵy adamdardy baýdaı túsiretin, alaıda eń kóp juqtyrǵandar 15 jas pen 35 jas aralyǵyndaǵylar bolyp shyqty. Aýrýdyń alǵashqy belgileri kádýilgi sýyq tıý belgilerinen aınymaıtyn: joǵary temperatýra, bastyń aýyrýy, sharshańqylyq sezimi jáne tumaý. Bas kezinde bul aýrýdyń áldeqaıda qaýipti ekeni eshkimniń oıyna kirip shyqqan joq.    

Qaıtys bolǵandardy kesip teksergen kezde fon Ekonomo olardyń ólimine úńireıip ketken gıpotalamýs sebep bolǵanyn anyqtady. Bul myıdyń adamnyń kóptegen fýnksıalaryna, onyń ishinde uıyqtaýǵa, jaýapty kishigirim bóligi. Infeksıa saldarynan gıpotalamýstyń qabynyp ketýi adam ólip qalatyndaı qylyp myıdyń osy salasyn zaqymdaıtyn. Biraq, epıdemıalyq ensefalıtti qozdyrýshynyń ne ekeni anyqtalǵan joq. Bul vırýs bolýy kerek dep esepteledi.

Degenmen, epıdemıa eshqashan qaıta paıda bolmasa da, bul aýrý kez kelgen ýaqytta shyǵa kelýi múmkin. Vırýsolog Djon Oksford istiń áli aqyryna shyqpaǵanyna senimdi: «Aýrýdyń sebebi ne bolsa da, ol qaıta kelýi múmkin ekenine senimdimin. Aýrýdyń qaınar kózi ne bolǵanyn anyqtap bilmeıinshe, biz, eger epıdemıa qaıtalanatyn bolsa, onyń betin qaıtara almaımyz».

---