InfoHub Logo

Synyby 9
Sabaqtyń taqyryby: §26Tirshilik úshin kúres, onyń sebepteri men túrleri
Sabaqtyń maqsaty:
bilimdilik: oqýshylarǵa tirshilik úshin kúrestiń úsh túrin, onyń ishinde eń bastysy - túrishilik kúrestiń ereksheligi men mańyzyn mysal keltirý arqyly túsindirý;
damytýshylyq: oqýshylardyń jeke tulǵasyn jan - jaqty damytý, óz betinshe jumys isteý daǵdysyn
qalyptastyra otyryp, oılaý qabiletin arttyrý, oqýshylardyń shyǵarmashylyq izdenisin jetildirý, pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý;
tárbıelik: óz - ózine senimdilikke, izdenimpazdyqqa, tabıǵatty aıalaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń tıpi: aralas sabaq.
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqtyń ádisi: syn turǵysynan oılaý tehnologıasy strategıalary, túsindirmeli – ıllústratıvti, baıandaý, tirek - syzba ádisi, kórnekilik ádis, áńgimelesý, ozyq tapsyrma berý.
Kórnekilikteri: ınteraktıvti taqta, slaıd - sýretter, tirek - syzba
Pán aralyq baılanys: ádebıet, evolúsıa negizderi, jaratylystaný.

Sabaqtyń jospary:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
a) Oqýshylarmen amandasyp, túgeldep, synyp oqýshylaryn sabaqqa
psıhologıalyq daıyndaý.
b) maqsat qoıa otyryp, sabaqtyń epıgrafymen tanystyrý
Sabaqtyń maqsaty: oqýshylarǵa tirshilik úshin kúrestiń úsh túrin jáne onyń ishindegi eń bastysy - túrishilik kúres dep, qalǵan ekeýin sony kúsheıte túsetindigin mysal keltirý arqyly túsindirý.

İİ. Úı jumysyn tekserý
«Jan qınalmaı jumys bitpes,
talap qylmaı muratqa jetpes» suraq - jaýap ádisi.
İİİ. Úı jumysyn bekitý

«Sen bilesiń be?» tanymdyq oıyn kómegimen úı tapsyrmasyn bekitý
IV. Jańa sabaqty túsindirý
«Bilgenge marjan» baıandaý, sıpattaý, salystyrý, túıindeý.
Tómendegi slaıdtardyń kómegimen sabaq túsindirildi
Tirshilik úshin kúres
Ch. Darvın tirshilik úshin kúres ózara birin - biri yǵystyratyn eki sebep dep eseptedi, ol sebepter:
1. Tiri aǵzalardyń kóbeıýge sheksiz beıimdiligi;
2. Ekinshi taraptan tabıǵı resýrstardyń shekteýliligi.
«Kúres» uǵymy birin - biri yǵystyratyn daraqtardyń tikeleı soqtyǵysýy ǵana emes. Muny tiri aǵzalardyń ózara járdemdesýi, selqos básekelestiktiń jáne búkil selbestik jıyntyǵynyń kúrdeli ózara qatynasy dep túsingen jón. Dástúr boıynsha tirshilik úshin kúres 3 túrge bólinedi. Olar: túrishilik, túraralyq kúres jáne abıozdyq faktorlarmen nemese áli tabıǵatpen kúres.
1 slaıd
2 slaıd
Túrishilik kúres
Kúrestiń bul formasy bir túr daraqtarynyń arasynda ótedi. Mundaı kúreske buǵylardyń nemese ózge janýarlardyń kúıleý básekelestigi; qaraǵaıly nemese shyrshaly ormandardaǵy ósimdikterdiń bir túriniń jaryq úshin básekelestigi mysal bola alady. Kúrestiń bul túri óte shıelenisken forma, onyń barysynda kóbinese daraqtar óledi.
3 slaıd
Shynynda da kóptegen sútqorektilerde kúrestiń bul túri týýǵa deıin bastalyp ketedi. Kóp urpaq beretin andardyń (tyshqandar, ıtter) bir uıalasynda salmaǵy men mólsheri birkelki emes kúshikteri bolady. Bul uryqtyq deńgeıden - aq týystas erkek jáne urǵashy kúshikter qaǵanaq arqyly anasynyń aǵzasynan túsetin qorektik zattar úshin básekege túsetinin dáleldeıdi. Sóıtip qorektik zattardy mol paıdalanatyn, damýy tezirek júretin kúshikterdiń deni saý, kúshtirek bolady da birinshi bolyp týýǵa múmkindigi kóbirek bolady. Týý sońynan básekelestik úderisi kúsheıe túsedi.
4 slaıd
Bir uıadaǵy balapandar ata - enesi ákelgen qorek úshin básekelesedi. Janýarlardyń bir jubynda bir maýsymda urpaqtary neǵurlym kóp bolsa, olardyń arasynda tirshilik úshin túrishilik kúres soǵurlym kúshtirek bolady. Máselen, teńiz shoshqasynyń uıalastaryndaǵy elim - jitim mólsheriniń óte kep bolýy týǵan kúshikter sanynyń kóptigine tóýeldi bolatyny baıqalǵan. Damýdyń mundaı tetigi urpaq tyǵyzdyǵyn tejeıdi.
5 slaıd
Týǵan daraqtar sany 2 3 4 5 6
Ólim - jitim %- y 22% 27% 38% 45% 70%
Mundaı jaǵdaı janýarlarda ǵana emes, ósimdikterde de bar.
Máselen, ósimdiktiń bir túriniń tuqymyn birdeı mólsherli úleskide ósirýge synaq tájirıbe qoıylǵan. Egilgen tuqymnyń sany men sapasy (óngishtigi) birdeı, biraq topyraq tıpterinde aıyrmashylyq bolǵan. Tyńaıtylǵan topyraqtaǵylardyń ólim - jitimi 16, 5% bolǵan. Al qunarly zattarǵa baıytylmaǵan, tyńaıtylmaǵan topyraqtaǵylardyń ólim - jitimi 36%-ǵa jetken. Óskinder bıiktiginde de aıyrmashylyq baıqalǵan. Tyńaıtylǵan topyraqta óskin bıiktigi ortasha mólsherden 40 - 50% joǵary boldy. Osyndaı synaq tájirıbeden túrishilik básekelestik qatal bolady dep qorytyndy jasaýǵa bolady. Dál sol aýmaqta bir túrdiń daraqtar sany kóbirek bolsa, kúres kúshtirek jáne ólim - jitim soǵurlym joǵary bolady.
Túrishilik kúres negizgi úsh baǵytta iske asady. Olar:
1. qorek úshin,
2. jynystas áriptesi úshin,
3. aýmaq úshin kúres.
6 slaıd
Ósimdikterde jynystas áriptesi úshin kúres, ásirese ózdiginen tozańdanatyn túrlerde shartty sıpatta bolady.
Budan basqa búkil túrishilik jáne turaralyq kúresti týra jáne janama dep bólýge bolady. Týra kúres kezinde daraqtar ashyq soqtyǵysady. Mysaly, kóptegen túrlerdiń atalyqtary (áteshter, qońyzdar, ıtter, mysyqtar, morjdar) analyqty ıelený úshin qaqtyǵys jarysqa túsedi. Janýarlardyń kópshiligi (qońyr aıý, arystandar) aýmaq úshin julqysady. Qorek jetispese (shortandar) nemese ózge sebepter áreketinen (arystandar turaqty top jetekshisi aýysqan kezde) eresek daraqtar óz túrine jatatyn shabaqtar men kúshikterdi jeıdi.