InfoHub Logo

Qazirgi Qostanaı oblysynyń aýmaǵy aýyzeki tilde Tobyl-Torǵaı ólkesi dep te aıtylady. Bul ólke qazaq tarıhynda ózindik erekshe oryny bar, qazaq halqynyń mańdaı aldy qanshama azamat, qaıratkerleri shyqqan kıeli ólke. Qazaq halqynyń rýhanıatyn, ǵylymy men bilimin, mádenıeti men ádebıeti týraly sóz qozǵalsa, mindetti túrde osy ólkede týǵan qaıratkerlerdiń esimi atalady. Biz bul ǵylymı jobamyzda qazaq halqynyń tarıhynda ǵylym-bilim, ádebıet pen mádenıet, sport salalarynda alǵash túren salyp, tuńǵysh qadam basqan dańqty jerlesterimiz týraly sóz qozǵamaqpyz.

Tarıhta "Shaqshaq Jánibek tarhan" esimimen tanymal Jánibek Qoshqaruly (1693-1752) – jońǵarlarǵa qarsy kúreste dańqy shyqqan qazaq batyry. Reseı patshaıymy Elızavetanyń jarlyǵymen Qoshqaruly Jánibekke tuńǵysh ret "tarhan" ataǵy berildi.

Qazaqtyń tarıhyndaǵy tuńǵysh shyǵystanýshy, geograf, kásibı tarıhshy, etnograf retinde Shoqan Ýálıhanovtyń esimi atalady. Shoqan  Ýálıhanov týraly ensıklopedıalyq eńbekterde: "XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qazaqstanda týǵan demokrattyq, aǵartýshylyq mádenıettiń tuńǵysh ókilderiniń  biri, shyǵystanýshy, tarıhshy, fólklorshy, etnograf, geograf, aǵartýshy"- dep baǵa beriledi.

Qazaq dalasynda tuńǵysh ret qońyraý daýysyn syńǵyrlatyp, 1864 jyly Torǵaıda alǵash mektep ashqan, ult ustazy – Ybyraı Altynsarın. Alash kósemderiniń biregeıi Ahmet Baıtursynuly tuńǵysh ret qazaq til biliminiń jáne ádebıettaný ǵylymynyń negizin qalady. Qazaq gramatıkasynyń negizin qalap, onyń termınderin qalyptastyrdy. Ádebıettanýda qazaq ádebıet teorıasyn qalyptastyrdy. Qazirgi qyrǵyz, qaraqalpaq, noǵaı t.b. túrki tektes halyqtar óz gramatıkasyn Ahmet Baıtursynulynyń eńbegine súıenip jasap, termınderin tolyqtaı, sol qalpynda qabyldady. Sonymen birge Ahmet Baıtursynuly arab grafıkasyna negizdelgen tuńǵysh qazaq álipbıin jasady. Bul álipbıdi qytaıdaǵy qandastarymyz áli kúnge deıin qoldanyp keledi.

Arǵy tarıhtan beri qazaq arasynan shyǵyp, shet ólkelerden bilim alǵan qaıratkerler óte kóp. Onyń basym bóligi, kóbine shyǵys elderinen ıslam ilimin ıgerdi. Al Eýropa, onyń ishinde Berlın ýnıversıtetinen bilim alǵan tuńǵysh qazaq – Ǵazymbek Birimjanov.

Otarshyl Reseı ımperıasynyń bodanynda bolǵan qazaq elinen Reseı Dýmasyna depýtat bolǵan qazaqtar saýsaqpen sanarlyq. Biraq solardyń arasynda bizdiń jerlesimiz Ahmet Birimjanovtyń bolǵany biz úshin maqtanysh. Ahmet Birimjanov Reseı Dýmasyna Torǵaı oblysynyń atynan eki márte depýtat bolyp saılanǵan.

            Ahmet Birimjanovtyń balasy Batyrbek Birimjanov qazaqtan shyqqan tuńǵysh hımık, qazaq hımıasynyń atasy. Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde tuńǵysh hımıa kafedrasyn, hımıa fakúltetin ashqan.

Qazaq ádebıetindegi tuńǵysh romannyń avtory Mirjaqyp Dýlatuly. Onyń "Baqytsyz Jamal" romany qazaq ádebıetindegi roman janrynda jazylǵan eń tuńǵysh shyǵarma.

Qazaq kınosynyń alǵashqy qarlyǵashy "Amangeldi" fılmi ekendigi belgili. Al, osy tuńǵysh fılmniń basty keıipkeri de, bas keıipkerdiń rólin somdaǵan akter de, fılmniń senarıin jazǵan avtor da bizdiń jerlesterimiz. Fılmniń senarıin  Ǵabıt Músirepovpen birlese otyryp Beıimbet Maılın jazsa, basty róldi jerlesimiz Elýbaı Ómirzaqov oınady. Beıimbet Maılın qazaq ádebıetinde áńgime janrynyń qalyptasýyna erekshe eńbek etken jazýshy. Sonymen qatar pesalary da qazaqtyń alǵashqy teatrlarynyń repertýarynan berik oryn aldy.

Názıpa Quljanova - Alash qozǵalysy kezinde qaıratkerligimen kózge túsken qazaq qyzdarynyń biri, qazaq qyzdarynyń arasynan shyqqan tuńǵysh jýrnalıs. 1914 jyly 26 qańtarda Abaıdyń qaıtys bolýyna on jyl tolýyna oraı ádebı kesh uıymdastyrady.

Qazaq halyq aqyndary arasynda Abaı atyndaǵy Memlekettik Syılyqty tuńǵysh ıelengen Nurhan Ahmetbekov te bizdiń jerlesimiz.

          Qazaq poezıasynda ballada janryn qalyptastyrǵan tuńǵysh aqyn – Qaınekeı Jarmaǵambetov. Qazaq aıtys ónerinde de Tobyl-Torǵaı aqyndarynyń shoqtyǵy bıik. Ásirese, qazirgi aıtystyń bastaýynda turǵan Qonysbaı Ábilev pen Ásıa Berkenovalardyń esimi túgel túrki dúnıesine tanymal.  Keńes zamanynyń sońǵy jyldarynda "Halyq aqyny" ataǵyn ıelengen úsh aqyn bolsa sonyń ekeýi, Ásıa apamyz ben Qonysbaı aǵamyz – bizdiń jerlesterimiz.  Qazirgi aıtys tarıhynda aıtysqa alǵash tigilgen aqboz atty Jadyra Qutjanova apamyz tizgindese, alǵashqy aq arýanany Álpıa Ormanshına apamyz jeteledi. Halyqaralyq aıtys aqyndary men jyrshy-termeshiler Odaǵynyń "Aıtys aqtangeri" ataǵynyń tuńǵysh ıegeri – Aıbek Qalıev te Torǵaı-Tobyl ólkesiniń túlegi.

Qazaqstan eliniń sport salasynda da Tobyl-Torǵaı túlekteriniń eńbegi eresen. Solardyń ishinde keıbir salada tuńǵysh degen esimge ıe bolǵan qaıratkerlerdiń bolǵandyǵyn anyqtadyq.

Qazaq kúresin álemge tanytqan Qajymuqan Muńaıtpasov bolsa, onyń izbasarlary jerlesterimiz Tańatqan Dúısekeev pen Dúzelbaı Aısın, resmı dodada baq synap, 1961 jyly Almatyda ótken Qazaqstan jáne Orta Azıa chempıonatynyń chempıondary atandy. Osy saıysta 51 jastaǵy Tańatqan Dúısekeev 28 balýandy tize búktirip, Orta Azıanyń absolútti chempıony atansa, Duzelbaı Aısın óz salmaǵynan jeńimpaz atandy.

Qazaq boksynda tuńǵysh ret boks qolǵabyn kıip qana qoımaı odaqtyq jarystarda jeńiske jetken aǵaıyndy Maqsut, Mahmut Omarovtardyń túbi Torǵaıdan,  ákeleri İlıas Omarov 1900 jyly qazirgi Jangeldın aýdanynyń Shıli aýylynda týǵan, ólkeden shyqqan alǵashqy qarjy-bank salasynyń mamandarynyń biri.

Qazaq boksyndaǵy taǵy bir aıtýly tulǵa Beket Mahmýtovtyń da túbi Qostanaılyq. Beket Mahmýtov qazaqtan shyqqan tuńǵysh AIBA-nyń vıse-prezıdenti jáne Azıadaǵy AIBA-nyń prezıdenti. Boks jáne dzúdo sportynan Qazaqstannyń tuńǵysh álem chempıondaryn daıarlap shyǵardy.

Biz bul ǵylymı jumysymyzda tek ǵylym-bilim, mádenıet, ádebıet pen óner, sport salasyndaǵy alǵash túren salǵan qaıratkerlerdi atap kórsettik. İzdenis jasasa budan basqa salalarda da jerlesterimizdiń tabylýy ábden múmkin. Qoryta aıtqanda, joǵaryda atalǵan salalardyń damýyna úles qosqan aıtýly jerlesterimizdiń eńbegin nasıhattap, jas urpaqqa ónege etip kórsetý izgilikti is. Ásirese ólketaný sabaqtarynda osyndaı dańqty jerlesterimizdiń eńbegin nasıhattaı bilsek, jas urpaqtyń arasynan da nebir ǵulama ǵalymdar, ádebıet pen óner maıtalmandary, sportshylar shyǵary sózsiz. Kıeli Tobyl-Topyraǵy daryndy tulǵalardan eshqashan kende bolmaǵan.

---