InfoHub Logo

Tóle bı Álibekuly (1663—1756) — qazaqtyń Táýke, Bolat, Ábilmámbet, Jolbarys, Abylaı handary tusynda memleket basqarý isine aralasqan asa iri memleket jáne qoǵam qaıratkeri, oıshyl dana, Áz Táýke han qurǵan «Bıler keńesiniń» múshesi, ataqty sheshen, Uly júzdiń tóbe bıi, «Jeti jarǵy» dep atalatyn zańdar kodeksin shyǵarýshylardyń biri. Shyqqan tegi Uly júzdiń Dýlat taıpasynyń Janys rýynan. Shejireshiler «toǵyz uldy Qudaıberdi áýletinen Tólege deıin baı da, bı de shyqpaǵan. Olar „qarashoǵyr“ atanǵan qara sharýa bolǵan» degen derek beredi.

Tóle bı kezinde oqyǵan, iri saýatty, halqynyń aqyndyq sheshendik ónerinen tálim alǵan adam. Jastaıynan el arasyndaǵy bılikke aralasyp, ádildishimen, sheshendigimen, tapqyrlyǵymen tóńiregine keńinen tanylady.

Táýke hannyń tusynda Tóle bı «Bıler keńesiniń» múshesi retinde memlekettik isterdiń oń sheshilýine aıtarlyqtaı úles qosqan, jyl saıyn ótetein búkil halyqtyq jıyndy uıymdastyrýshylardyń biri bolǵan. Ol Orta júzdiń tóbe bıi Keldibekuly Qazybekpen, Kishi júzdiń tóbe bıi Baıbekuly Áıtekemen birge Táýkeniń Túrkistan qalasyn ortalyq etip, úsh júz ulystaryn bir ortalyqqa baǵyndyrýǵa, sóıtip biregeı Qazaq handyǵyn nyǵaıtýǵa, jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy baýyrlas qyrǵyz, qaraqalpaq, ózbek halyqtarynyń odaǵyn qurýǵa baǵyttalǵan sharalardy júzege asyrýǵa belsene qatysady. Bul Qazaq pen Jońǵar handyqtarynyń arasy shıelenisip turǵan kez bolatyn.

Táýke han ólgennen keıin Qazaq handyǵynyń ishteı álsireýine baılanysty Tóle bı Uly júzdi bılep, jońǵar basqynshylary Jetisýdy jaýlap alýyna baılanysty biraz ýaqyt solarǵa táýeldi bolady. Biraq olarǵa alym salyq tólep turǵanymen, saıası bılikti ózinshe atqaryp, «aq taban shubyryndydan» keıingi qazaq qaýymyn biriktirip, olardy jońǵar feodaldarynyń ezgisinen zat etýde asa zor uıymdastyrý jumystaryn júrgizedi. Ol jońǵar qontaıshysyna alym salyq tóleı otyryp, Abylaı hanmen, Baraq sultanmen, Shaqshaq Jánibek batyrmen, sondaı aq Qoqan handyǵymen baılanysyn úzbeıdi. Bul rette jońǵardyń Jetisý jerin jaýlaǵan qolbasshylarynyń biri Sary Mandjanyń Tóle bıdiń úıinde ólýi de biraz jaıdy ańǵartqandaı. Tóle bı Reseı men Qazaq handyǵy arasyndaǵy qarym qatynasty qalyptastyrýǵa kúsh saldy. 1749 jyly Orynbor gýbernatory I. I. Neplúevke óziniń jıeni Aıtbaı bastaǵan elshilik jiberip, Reseıǵa qosylý nıetin bildiredi.

Tóle bı jońǵar bıleýshileriniń arasyndaǵy taq talasyn órshite qoldap, ejelgi jaýdyń ishteı álsireýine yqpal jasaıdy. Abylaı han men Tóle bı taqqa talasqan jońǵar noıandaryn alma kezek qoldaı otyryp, aqyrynda Jońǵar handyǵynyń qulaýyn qamtamasyz etedi. Bul Tóle bıdiń Abylaı hanmen birlese júrgizgen syrt saıasatynyń iri nátıjesi edi. El aýzynda Tóle bı týraly kóptegen tarıhı ańyzdar saqtalǵan. Onyń atymen baılanysty aıtylatyn naqyl sózder, maqal mátelder, bılik kesimder de el arasyna keńinen taraǵan. Tóle bı esimi tek Uly júzde ǵana emes, Orta júz ben Kishi júzde de asa qurmetpen atalady. Bul onyń búkil qazaq halqynyń taǵdyryna qatysty iri oqıǵalardyń ortasynda júrgeniniń aıǵaǵy. Buǵan Tóle bıdiń zamandasy, taǵdyrlasy Qaz daýysty Qazybek bıdiń «Tóle bı dúnıeden ótti» degen sýyq habardy estigende: «Tóle óldi degenshe, dúnıeden ádilet óldi deseıshi. Bútin bılikke Tóle jetken, bútin handyqqa Esim jetken, bul ekeýine kim jetken?» dep, jer taıanyp, kózine jas alýy da kýálik etedi. Bul úsh arysqa tirek bolǵan úsh asyldyń biriniń ekinshisine bergen baǵasy. Budan asyryp, jerine jetkizip, aıtý múmkin de emes.

---