InfoHub Logo

Árbir ósimdiktiń tabıǵatta alatyn ózindik orny bar. Olardyń árqaısysy belgili bir qyzmetti atqaryp tur desek qatelespegen bolar edik. Ósimdikterdiń barlyǵy da adamzattyń paıdasy úshin ósedi. Máselen, biri adamǵa jemis berse, ekinshisi aýany tazartady. Qum tasqynynan jáne sý tasqynynan qorǵap turatyn ósimdikter de bar. Sondaı-aq, qajettiligi mol ósimdikterdiń qataryna dárilik shópter men gúlderdi jatqyzýǵa bolady. Solardyń biri — raýshan gúldiler tuqymdasyna jatatyn tobylǵy butasy.

Tobylǵy taý betkeılerinde kóbirek kezdesedi. Al, keıde shilik qura ósedi. Ol 1,5 metr bıiktikke deıin jetetin ósimdik. Tobylǵynyń usaq butasy bir-birimen shatysa ósedi jáne qabyǵynyń qyzǵylt túsimen erekshelenedi. Japyraqtary maıda, ushy dóńgelengen, ıaǵnı pishini shaıqýraıǵa uqsaıdy. Sol sebepti ony kóp adamdar «shaıqýraı tobylǵy» dep te atap ketken. Gúlderi usaq, aq tústi, ári gúlshoǵyryndaǵy qysqa gúl tabanyna ornalasqan. Sáýir-mamyr aılarynda gúldep, jándikterdiń jáne býnaqdenelilerdiń kómegimen tozańdanady. Jemisi maýsym-shilde aılarynda pisip jetiledi.

Halyqtyq medısınada tobylǵynyń qabyǵy men japyraǵyn jáne gúlderin aıaq-qol aýrýyna, teri jáne basqa aýrý túrlerine paıdalanady. Sonymen qatar, tobylǵynyń butaǵyn til-kózden saqtasyn degen yrymmen úıge de ilip qoıady.

Tobylǵyny dári-dármek retinde paıdalaný úshin odan aldymen tunba jasaıdy. Atalǵan tunbany daıyndaý úshin tobylǵynyń 2 as qasyq keptirilgen gúli men japyraǵyna jarty lıtr qaınaǵan sý quıyp, 3 saǵat qoıa turady. Sodan keıin súzip alyp, stakannyń 1/3 (úshten bir) bóligin kúnine 2-3 ret iship otyrý kerek. Bul tunbanyń nesep aıdaǵysh qasıeti bar. Sondaı-aq aýyrǵan jerdi basýmen qatar, qabynýǵa qarsy áser etedi. Ásirese, tobylǵy tunbasy qan qysymy joǵary adamdarǵa paıdaly. Ony 3 aıdan 6 aıǵa deıin úzbeı ishse, qan qysymy qalpyna keledi. Qan qysymyna qanshalyqty mólsherde ishý kerektigin dárigerden suraǵanyńyz artyq bolmaıdy, óıtkeni tobylǵy tunbasy ár adamǵa árqalaı áser etedi.

Tobylǵynyń maıy da biraz aýrýǵa paıdaly. Máselen, isip ketken býynǵa, syrqyrap aýyratyn jerlerge ony jaqsa, aýrýdy tez jazady. Tobylǵy japyraǵyn malǵa berip, tórt túlikti de biraz dertten aıyqtyrýǵa bolady eken. Atap aıtqanda, maldyń búırek, qýyq, aýrýlaryn, asqazan men ishek túıilýin jáne denesindegi túrli isikterdi emdeı alatyn qasıeti bar.

Tobylǵyny atalarymyz óte kóptegen aýrýlardy emedeý úshin paıdalanǵan. Onyń tunbasymen irińdep turǵan jarany jýyp, tazalaǵysh retinde de paıdalanǵan. Bul tásil medısınada áli de bolsa qoldanylyp keledi. Sondaı-aq, tobylǵynyń shaıyn júrek aýyrǵanda, bas aýyryp, júıke júıeleri sharshaǵan kezde de qoldanyp otyrǵan.

Jalpy, bul ósimdik jer sharynda keń taraǵandardyń biri. Taýly-jotaly aımaqtardyń birazynan tobylǵy túrlerin kezdestirýge bolady. Osynaý ósimdik kishkentaı ózender men bulaqtardyń jaǵasynda da, sondaı-aq batpaqty jerlerde de ósedi. Al, onyń osyndaı emdik qasıetteri bar ekenin kóp adamdar bile bermegen. Qazaq halqy qandaı da bir aýrý bolmasyn onyń emin kóp jaǵdaıda ósimdikterden izdegen halyq. Sol úshin de tobylǵyny 40 aýrýdyń shıpasy dep atap ketken.

Tobylǵy shilde aıynan bastap tamyz aıynyń bastapqy kezine deıin gúldep turady. Ony tabý asa qıyn emes. Biletinder tobylǵyny ańqyǵan ıisinen-aq taýyp alyp jatady. Dárilik ósimdikti jınap alǵannan keıin adamdar ony belinen býyp, qushaq-qushaq etip saqtap qoıatyn bolǵan. Ony saqtaý tásili de asa qıyn emes. Aýa ótkizbeıtin ydysqa salyp, aýzyn jaqsylap tyǵyndap qoısa bolǵany. Keptirilgen shóp 2-3 jylǵa deıin saqtalynady jáne osy ýaqyt ishinde emdik qasıetin joǵaltpaıdy. Al, biletinder tobylǵynyń eń jaqsy kómektesetin kezin kepkennen keıingi bir jyl ýaqytty atap kórsetedi. Osy ýaqytta ol óziniń naǵyz babynda bolady eken.

---