InfoHub Logo

Bir kúni aýylǵa kenetten jaý tıip, qalmaq shapqynshylary bir top saıaq atty aıdap, soǵan qosa on tórt jastaǵy Qarabasty tutqyndap áketedi.

Arada birneshe kún jol júrip ózderiniń mekenine jetken jaýlar aıaq-qoly buǵaýlanǵan jas óspirim Qarabasty basqa da oljamen birge qontaıshyǵa ákeledi. Qontaıshy Qarabasty bir qalmaq shonjarynyń qaramaǵyna jiberip, tutqyn balany kisendep ustaýdy tapsyrypty.

Dushpandar qolǵa túsken jas balany keleke etip, aıaǵyna kisen salyp, betine kúıe jaǵyp, ózderi oǵan máz bolypty. Bir kúni tutqyn bala kisenniń shynjyryn súırete júrip, tezek terýge barǵanda, jylqynyń bas súıegin taýyp alyp, ári-beri aýdaryp qarap, onyń tulpardyń basy ekenin tanıdy. Ol basty ózi jatatyn qamys lashyqqa alyp keledi. Sol baspen Qarabas ylǵı muńdasady eken. Sonda ol oǵan: «Seni tulpardyń basy dep kim aıtar?» dep muńyn shaǵady eken. Qazaq balasyn kúzetetin qartańdaý qalmaq jas jigit kezinde qazaqqa tutqyn bolyp,
sonda qazaq tilin úırengen eken.

Kúzetshi qalmaq bir kúni jylqynyń qý basyn qolyna ustap, ózine-ózi sóılep otyrǵan Qarabastyń sózderin syrtynan kelip tyńdap alady da, qalmaq shonjaryna baryp onyń ákesine tartqan synshy ekenin aıtady.

Qarabastyń túr-tulǵasyna qarap jońǵar shonjary da ony tegin bala emes dep oılaǵan eken. Endi onyń oıyn kúzetshi shal rasqa shyǵaryp tur.
Jońǵar taıshysy kúzetshi shalǵa Qarabasty aldyrady.

Qalmaq taıshysy:

— Sen qazaqtyń qaı batyrynyń balasysyń? — dep surapty.

Qarabas:

— Men Tolybaı synshy ordabasynyń ulymyn, — dep týra jaýap qaıtarypty. Qalmaqtyń shonjary oǵan taǵy da:

— Sen at synaýdy bilesiń be? — dep saýal qoıady. Qazaq balasy:

— Eptep at synaýdy bilemin! — dep jaýap beredi. Qontaıshy:

— Meniń jylqylarymnyń ishindegi táýir attardy iriktep, onyń ishinde tulpar bar ma eken, bilip ber! — deıdi.

Qarabas qalmaq taıshysynyń úsh myń bes júz jylqysyn aralap, táýir at bolýǵa jaraıtyn asaýlardy kórsetip, jylqyshylarǵa ustatyp, úırettiredi. Alaıda bes júzdeı jaqsy attyń ishinde bir de tulpar joǵyn Qarabas qalmaq shonjaryna ashyq aıtady. Tabylsa, qunyn artyǵymen tólep, satyp almaq bolyp kelisip, qasyna Qarabasty ertip, birneshe qalmaq baılarynyń jylqylaryn aralap, attardy synap
kórgende, tulpar taba almaıdy. Sonda olar aýylyna qaıtyp kele jatsa, bir ózenniń jaǵasyndaǵy lashyqty kóredi. Ol bir qalmaq balyqshy shaldyń lashyǵy eken. Sol úıdiń mańynda eki jylqy júrgenin Qarabas alystan kóredi. Synshy qazaq balasy:

— Ana eki jylqyny kóre keleıik, — dep ótinish qylady. Eki jylqynyń biri — tory ala bıe, biri — aryq qara keri at eken. Qarabas attan túse salyp, bıeni de, atty da aınala júrip qarap shyǵyp:

— Aryqtyǵyna qaramańyz, qaraker besti naǵyz tulpar bolatyn jylqy eken. Ornyna jetektegi attardan eki at berińiz de, osyny alyńyz. Al ana bıe de jaqsy eken, biraq ol tulpar bolatyn qulyn tappaıdy, — depti. Jońǵar taıshysy balyqshy shal men kempirdi shaqyryp alyp, olarǵa eki kúıli at berip, aryq qara ker bestini alyp ketipti.

Aýylyna bir kúndik jer qalǵanda, olar taǵy da ózen boıynda otyrǵan eki balyqshyǵa kez bolady. Synshy Qarabastyń aıtýymen jońǵar taıshysy eki balyqshyǵa eki-ekiden tórt at berip, eki aryq besti atty jetelep júre beripti.

Úıine oralǵan soń, taıshyǵa Qarabas úsh aryq besti atty kútýdi óz mindetine alatynyn aıtqan eken. Taıshy endi Qarabasty erkindikte ustaıtyn bolypty. Qazaq balasy úsh aryq bestige jem-shópti mólsharlep berip, olardy jaqsy baǵady.

Attardy baqqanyna bir jyl tolǵanda tulpar emes, tor atty soıǵyzypty. Sonda tory attyń bel omyrtqasynyń súıeginen eki súıemdeı jeri qyzyl-qońyr bolyp, arqa súıeginiń basqa jeri túgeldeı aǵarǵanyn kóripti. Qarabas: «Tulpardyń súıegi túgeldeı aǵarýǵa áli biraz ýaqyt bar eken!» — depti qalmaq taıshysyna.

Arada taǵy bir jyl ótken soń, Qarabas jońǵar taıshysyna aıtyp, tulpar emes kók atty soıǵyzypty. Bala onyń súıeginiń eki eli jeri áli aǵarmaǵanyn baıqaǵan eken.

Úshinshi jyly kúzdiń basynda tutqyn qazaq balasy qaraker tulpardy minip, ári-beri júrip, atty ylǵı sýytyp, tań asyryp qoıady. ol tulpardy ózi baptap kútý úshin jońǵar shonjarynan ruhsat surapty. Qalmaq taıshysy onyń tilegin qabyl alypty.

Qarabas ákesiniń jáne basqa da atbegilerdiń sáıgúlikterdi qalaı tańdap, qalaı baptaǵanyna kózi qanyq bolyp ósken jas eken. Ol ony is júzinde ózi de qoldaný úshin úsh jyl baǵyp, súıegin aǵartqan qara ker tulpardy minip, áýeli asa kóp, qatty júrmeı, az ǵana shyǵa júrip, únemi sýytyp, tań asyryp qoıyp júrgen eken. Ol tulparǵa jem retinde tazalanǵan arpa, ne suly jáne jylqyǵa juǵymdy qara shóp berip otyrypty. Jemdi qarakerge shamalap, retimen beripti. Sebebi aıańdatyp, keıde jelip, keıde shoqytyp, keıde shaýyp júrip, kelgennen soń
kermege baılap, sýytyp, tań asyryp, terin alǵan atqa jemdi el jata, tún ortasy aýa, tańǵa jaqyn berý kerektigin Qarabas jaqsy biledi eken. Tulpardy baptap júrgen ol uıqyny azaıtyp, sergek júripti. Talaı tańdy kózimen atyrǵan eken. Ádette ol tulpardy sýytqan soń, otqa qoıatyn bopty.

Sýytpaǵan, ne tań asyrylyp teri alynbaǵan jylqy semiz kezinde tez buzylatynyn, ıaǵnı qyzyl maı bolatynyn Qarabas jaqsy bilipti. Tutqyn qaraker tulpardy kúz, qys boıy baptap, báıgege qosýǵa jaratypty. Tulparmen eline jetýdi armandaǵan Qarabas qalmaq taıshysynyń «tańdaǵan qyzyńdy áperem» degenine de amalsyz kelisip, qyz kórýdi keıinge qaldyrypty. Qudaı onyń kókten tilegenin jerden berip, jazdyń basynda qontaıshynyń inisiniń balasy kelinshek alatyn bolyp, onyń toıyna zor daıyndyqpen baratyn bolypty. Sonymen qatar ol toıda bolatyn at jarysyna Qarabas baptap, qys boıy oqtaýdaı bop jaraǵan qaraker tulpardy qosatyn sát týdy. Atqa Qarabastyń ózi minip shabatyn bolǵan eken. Sondyqtan ol tulpardyń kekilin túıip, úkilep, jalyn tarap, quıryǵyna shoq taǵypty.

At aıdaýshy júırikterdi belgili jerden jiberer aldynda astyndaǵy er-toqymynyń ústine eki basyna ortalap qum salynǵan qorjyndy baılap, ústine ózi otyryp, attardyń artynda kete barady. Báıge attarǵa mingen balalar tıisti jerge jetip qonyp, at tynyqtyryp, ózderi de dem alypty. Erteńinde at jarysy bastalǵan kezde de Qarabas qaraker tulpardyń eki búıirine qum salǵan qorjynnyń eki basyn teńdep alyp, sáıgúlikter qarasyn úzgenshe artynda kele jatypty. Báıge attardyń aldy ortasynan aýdy-aý degen kezde tulpardyń qulaq shekesi azdap terleı bastaıdy, kózi shyradaı janyp, ilgeri qaraı shaba beredi. Sol shaqta ol tizginin tartyp, at basyn tejep, qorjyndy at ústinen alyp tastap, juldyzdaı aqqan tulpardyń kózderin jibek oramalmen sıpaı súrtip, eki tizginin irkip ustap otyryp, barlyq júırikterdi basyp ozypty. «Qazaq, Qazaq!» dep uran salyp, qaraqshydan óte shyǵyp, at basyn tejep, jońǵar taıshysyna qarap: «Báıge seniki, tulpar meniki. Er týǵan jerine, ıt toıǵan jerine. Qaıyr qosh, aman bolyńdar!» — depti. Dereý at basyn buryp alyp, jolǵa túsip «Alashtap» uran alyp, ilgeri qaraı jónele beripti. Bylaı shyǵa Qarabas astyndaǵy qaraker tulparǵa: «Janýar, qalmaq baıyna báıge áperdiń, endi meni elime aman-esen jetkize kór!» — depti de, búıiri qyzǵan tulparmen eline attanyp ketipti.

Tolybaı synshy Dáýletulynyń báıbishesi Aqbilek — orta júz, onyń ishinde arǵynnyń bes meıramdaǵy súıindik áýletinen shyqqan Aıdabol bı Qulboldyulynyń jalǵyz qyzy, ári tulaboıy tuńǵyshy eken. Aqbilek zamanynda danyshpan áıelderdiń biri bolypty. Sol Aqbilek báıbishe bir kúni tańerteńgi shaıǵa aýyl qorǵaýǵa qalǵan balalaryn, qaıyn inilerin, aýyl adamdaryn shaqyryp alyp: «Men búgin tús kórdim, túsimdi ózim
jorydym. Meniń Qarabasym tiri eken, tulpar minip jaýdan qutylyp kele jatyr eken. Tulpardyń búıiri qyzsa, ábden boldyryp jyǵylmaı toqtamaıtyny bárińe málim. Taýdyń tasyna soǵylyp toqtaıdy deıtindeı jerimizde taý joq. Sondyqtan bir toqtasa, aǵashqa toqtar, biraq balany mert qylyp júrer. Balany aman qalyp úshin birneshe jerden myqty qazyqtar qaǵyp, ár jerden jolyna arqan kerińder», — dep tapsyrma bergen eken. Ol kezde jaýdan eldi qorǵaý úshin Tolybaı synshy qol bastap, azattyq jolyndaǵy soǵysta júripti. Sol sebepti ulyn
saý-salamat alyp qalý úshin elge buıryqty Aqbilek ana ózi bergen eken.

Aqbilek ananyń jarlyǵyn eki etpeı, áleýmet jolǵa bir neshe jerden myqty qazyqtar qaǵyp, arqandy keripti. Aqyry kóp uzamaı Qarabas sol arqan kerilgen jerge jetip, atty toqtataıyn dese, tulpar toqtamaı, kerilgen arqandardan qarǵyp óte beripti. Sonda asqan shapshańdyqpen úzeńgiden eki aıaǵyn bosatyp alǵan Qarabas tez eńkeıip, sońǵy kerilgen arqannan ustap qap, erden sypyrylyp túsip qala beripti.

---