InfoHub Logo

PROLOG. DAÝYL ALA TÝYPPYN

Kúzgi qara-sur bulttar kún kózin kók jıekke jetkizbeı bıikten tosyp, óz qorshaýyna qonaqtatqan edi, ashýyn artyna saqtaǵan eken. Keler tań qarly jańbyr aralas daýylmen bastaldy. Aralaryna tereń quzdar tastap, bıik taýdaı jotalana kóterilgen biteý tolqyndar kenet saldyr-gúldir shalqalaı qulap, teńiz betine sý borasynan shashyp jatty. Ashýly tolqyn álgi bir sýretti álsin-áli qaıtalaýmen boldy. Teńiz tenteginiń tepkisine kezdesken kemeler qoldy-aıaqqa turmaı tóńbekship, aýyr júk tıelgen «Teńiz araly», da teńsele qaldy.

Kólemi tym úlken bolǵandyqtan kóbine, «Teńiz araly dep atalatyn shalandadaǵy jumysshylar sol daýyldy tańmen aralasa kóterilip, balyq óńdeý jumysyna kiristi. Shalanda qabyrǵasynda tirkeýli turǵan qaıyq-kemelerde bir top jigit úlken súzgilerin toltyra nosılkaǵa balyq quıyp jatyr. Eki-ekiden qatar turǵan jigitter balyqqa toly nosılkalardy kóterip ákelip, shalandadaǵy tereń shandarǵa tógip júr. Shan basyndaǵylar túsken balyqty tegistep jiberedi de, jandaryndaǵy shelekten aǵash qalaqtaryn tuzǵa toltyryp alyp, shandaǵy balyqtyń betin jaba salady. Nosılka kótergen jigitter balyqtaryn tókken boıda qaıtadan kemege júgiredi. Asaý tolqyn kemelerdi keıde tereń teńiz túbine tartyp, keıde bıik shalandadan da joǵary kótere teýip-teýip tastaıdy. Basta taýdaı bop biteý kóterilip baryp, artynsha saldyr-gúldir jarylǵan kók joıqyn keme ústindegilerdi julyp ketpek bolǵandaı umar-jumar basa túsedi de, sylyq-sylyq kúlip keıin serpiledi. Shalanda men keme bir-birine soǵylyp, shatyr-shutyr ete qalady.

— Oıbaı, qıratty!

— Oıbaı, batyrdy!

— Toqtatyńdar, jumysty!

— Bosatyńdar, chalkany.

Úreıli, ámirli daýystardan keıin kemeler keri jiberilip, jigitter shalandaǵa oraldy. Biraq, shalandadaǵy jumystar toqtalar emes. Súzgili jigitterdiń bir toby endi ózge shandardaǵy, budan birer juma buryn tuzdalǵan balyqtardy shyǵarýǵa kiristi. Ekinshi toby olardy tary shelekterdiń janyna aparyp tógip jatyr. Bes-alty áıel álgi balyqtardy shelekke qatarlaı salyp júr...

Shalanda plotyna qatar-qatar ornatylǵan skameıkalarǵa eki-ekiden otyrǵan áıelder kóńilsizdeý ǵana qımyldap, balyq jaryp jatyr. Aıaqtarynda botınka, ústerinde syrmaly qalyń keýdelik, bet-aýyzdaryn oramalmen tumshalap alypty, tek kózderi ǵana jyltyraıdy. Keń esikten shapshyp kirgen sý borany keıde balyq jarýshylardyń ústin jaýyp ótedi. Moıyndaryna quıylǵan salqyn sýdan jıirkenip baj ete qalǵan áıelder, oryndarynan túgel kóterilip, ústerin birer silkip tastaıdy da, jumystaryna qaıtadan kirisedi.

Shalandanyń tumsyq jaǵyndaǵy skameıkada otyrǵan eki kelinshektiń biri álsin-áli ishin basyp, aýyr kúrsinedi. Keıde mańdaıyn sol qolyndaǵy sholaq bagor sabyna súıep, únsiz otyryp qalady. Keıde kenet tómen eńkeıip, loqsyp-loqsyp alady.

— Baryp jatshy óziń, aýyryp otyrsyń ǵoı, — deıdi joldasyn músirkegen ekinshi kelinshek.

— Mynalar seni tynysh jatqyzar, — aýrý kelinshek jumysshylardy aralap kele jatqan tórteýge qaraıdy, — men búgin jumysqa shyqpaıyn-aq dep edim, qoıdy ma dikeńdep.

Kelinshek osyny aıtyp úlgerdi de qaıtadan loqsydy Bul kezde sonaý tórteý osy tusqa kelip qalǵan edi. Qarny shármeńdegen, sılındr qalpaqtynyń janyndaǵy qaba saqaldy qara zekip qoıa berdi.

— Qudaıdan bezgen albasty, quspa bul jerge. Bar dalaǵa ket!

Aýrý kelinshek sol loqsyǵan boıy aýzyn qolymen basyp, ornynan kóterile berdi.

— Marıa! — balyqqa kemerinen tórt elideı asyryla toltyrylǵan tary shelektiń ústindegi eńgezerdeı qara jigit, shelek qaqpaǵyn oń qolyndaǵy eki puttyq gırmen bir uryp, qıyndastyra japty da, gırdi laqtyryp tastap, edenge dereý sekirip tústi, — Marıa, toqta, qulap ketersiń, men súıep shyǵaraıyn.

— Áı, qara taý, sen qaıda barasyń? — Qaba saqal, qojasynyń aldynda óz qataldyǵyn bir kórsetip qalaıyn degendeı jigittiń jolyn bógeı berdi, — qaıt ornyńa!

Manadan beri balyq ısinen jırenip, murnyn aq oramalmen jaýyp kele jatqan sılındr qalpaqty semiz neme aýzy toly altyn tisterin túgel kórsete bir qarq ete qalyp edi, syqaqshyl kúlkisin áıelderdiń úreıli únderi tunshyqtyryp jiberdi de, jıren saqalyn oń qolymen ustap, kilt toqtady. Bul kezde shalanda kemerine baryp qalǵan manaǵy kelinshek aıaǵy taıyp ketip, shalqalaı bastaǵan-dy. Álgide ǵana aıqaı-shýmen keri lyqsyǵan kók doly, sál sheginshekteı berip, aldymen bel ortasyn kúdistendire, sodan keıin basyn joǵary kótergen úlken bir qara-sur alyptaı dirildep az turdy da, ysqyra bir qarǵyp, aýrý kelinshekti umar-jumar qulatyp, tuńǵıyq teńiz shyńyraýynyń túbine tarta jóneldi. Meıirimsiz tabıǵat óziniń osy bir mylqaý kúshine masaıraǵandaı, ómir áleminen julyp ketken álgi bir oljasyn toılaǵandaı, tolqyn tóbesinde quıyndy borasyn oınatyp, úıirile bılep, keıde ishegin tarta syqylyqtaı kúlip, keıde aýzynan aq kóbigin shasha aqyryp, jyndana tústi...

— Jantas, qaıdasyń? Qulady, qutqar!..

— Qash jolymnan, qaıyrymsyz!

Alyp tulǵaly jigittiń sheke tamyrlary bileýlenip, qıyqtaý qara kózinen ot ushqyny jarq ete qalǵan edi, salmaqty judyryqtaryn da túıip alǵan eken. Aldyn bógegen qaba saqaldyny tumsyqtan bir uryp, balyǵy alynyp bitken tuzdyqty shanǵa qulatty da, tura júgirdi. Ol ústindegi kıimderin bir-birlep laqtyra baryp, aqyrynda eki etigin eki silkip, qalyń shalbaryn sypyryp tastady da, kelinshektiń batqan tusyna bir-aq qarǵydy. Asaý tolqyndar alyp deneli jigitti endi qaıtyp kórsetpeıin degendeı umar-jumar basa tústi. Biraq, jasynan teńizde ósken sýshyl jigit azdan keıin-aq kezekti tolqyn taýynyń tóbesine qaıtadan kóterildi. Bul kezde Marıanyń syrmaly kúrtesi osy mańnan bir qylt ete qalǵan edi.

— Súńgi, súńgi, — shalanda bortyndaǵylar 8 jigitke baǵyt kórsetip, qoldaryn nusqady, — beri taman!

Jantas sý borasyny arasynda basyn silkip biraz turdy da, teńiz túbine qaıtadan súńgidi.

— Áı, qutqara almas?!

— Qutqarý qaıda, ózi aman shyqsa da jarar edi, álgide beker jiberdik.

— Qur ýaıymdy qoıyp, kómektiń qamyn oılańdar, tastańdar mynaý qalqyǵysh sheńberlerińdi — dedi altyn shashynyń samaıyn qyraý shala bastaǵan, juqa óńdi, egde áıel.

— Bunyń ne kómegi bar?

— Sheńberge uzyn arqan baılańdar, tartyp alaıyq.

Alǵashqy birer mınýtta abyrjyp qalǵan jurt uzyn arqan baılaǵan onshaqty sheńberdi qatarynan laqtyryp úlgergende, altyn zerdeı tolqyǵan sala qulash sary órimdi kelinshekti oń qoltyǵyna qysyp, Jantas ta kezekti tolqynnyń tóbesine kóterildi.

Endi ol doly jeldiń ótine qarsy júzbek bolady. Az ilgerilegen jigitti asaý tolqyn keýdeden keri tebedi. Qalqymaly sheńberdiń mańyna jýytar emes. Keıde umar-jumar ústinen basyp, shyńyraý túbine tartady. Abyrjyǵan jurt ábden úmit úzgen kezde asaý tolqyn jańadan shyńyna kóteredi. Daýylǵa qarsy júzip, ilgerileı almaıtynyn sezgen Jantas endi bir búıirlep, shalandanyń yǵyna qaraı oıystap barady. Jınalǵan top sol baǵytqa jańadan uzyn arqandy sheńberler, úlken-úlken taqtaılar tastap jatyr. Shalandanyń artyna tirkelgen kemelerdiń de chalkalary uzartylyp, keıin yǵystyrylýda. Teńiz aralynyń yǵyna túsip, tolqyn tepkisinen qutylǵan jigit biraz tynys alǵan tárizdi. Baıaý qımyldasa da ilgeri júzedi. Osylaı jyljı-jyljı kelip, endi birer umtylǵanda qalqymaly sheńberdiń ekeýine bilegin ótkizip te úlgerdi.

— Ia, sát! — jurt úmit tutqasyn ustaǵandaı shý ete qaldy, — al, tartyńdar!..

...Shalandadaǵylardyń ol kúngi bar nazary mylqaý tabıǵattyń meıirimsiz tyrnaǵynan aman qutylǵan eki jasta bolyp edi, joǵarǵy qatardaǵy kazarmaǵa aparyp ornalastyrǵannan keıin de jurt aıaǵy basylmady. Biri kirip, biri shyǵyp, abyr-sabyr boldy da qaldy. Túıilip, tutas jumylsa tolqyndaı batyratyn halyq qaharynan jasqanǵan sılındr qalpaqty qojaıyn da ylajsyz «meıirlene» qaldy. Tek tuzdyqty shanǵa súńgip shyqqan qaba saqaldy qara ǵana, jurt kózine qaıtyp kórine almaı, ol kúni óz salonynda boı tasalaýmen boldy.

— Dem ala ma? Qol-aıaǵyn sozyp, tez shaıqańdar, ústin mynaý spırtpen súrtińdershi, aýzyna birer tamyzyp qoısańdar da zıan emes, qustyrý kerek. Tezirek pesh jaǵyp jiberińder, — dedi sılındr qalpaqty dáıek tappaı.

— Balaǵa zaqym bolmasa jarar edi?

— Balasy bar bolsyn. Ózi aman qalsa jarar edi, — úlken teri tonǵa jalańash kúıinde oranyp, ıegi ıegine tımeı, qalshyldap turǵan Jantas, kelinshektiń júzine úńildi, — qap, átteń, álgi qaranyń ózin tolqynǵa bir tunshyqtyrsam. Sıbırge ketsem de aqyryn kórer edim.

— Seniń atyń kim, Jantas pa? Jigitsiń, — jıren taqaldy qojaıyn Jantasty jaýyrynǵa qaǵyp, jalǵan meıirimsidi, — ashýlanba, áıeliń aman qalady. Ózińe tartqan baranchýk bolady. Toı etemiz. Meni shaqyrasyń ǵoı?

— Aıtqanyńyz kelsin, — Jantas qýanysh pen kekesin aralas kúlip jiberdi, — nesi bar, nesıege berseńiz toı da jasaımyn, sizdi de shaqyram. Biraq, anaý qarany meniń qolyma berińiz. Sizdiń toıǵa ákeletin shashýyńyz sol bolsyn, myrza.

— Ol tilegińdi de oryndaımyn.

— Jazalaý kerek ol jaýyzdy, — jurt shý ete qaldy, — kisi óltirýge bar, ol surqıa.

Taqtaı satynyń ústinde etpetinen jatqan aqsur kelinshek qol-aıaǵyn qozǵap, biraz shaıqaǵannan keıin zapyran aralas ashshy sýdy ústi-ústine aqtara qusty da, aýyr bir kúrsinip qoıdy. Bara-bara uzyn kirpikterin jıi-jıi qaǵyp, kezergen erinderin jalap, qabaǵyn qaıtadan túıip aldy.

— Bıshara, aman qaldy-aý áıteýir!

— Sý tógilip bitti ǵoı, endi jaýyrynynan jatqyzyńdarshy.

— Tolǵaq bolyp júrmesin?

— Jantas, shúıinshińdi daıyndaı ber, — manadan beri túnerip turǵan jurt endi eptep ázilge kósheıin dedi, — senen eki shúıinshi alý kerek. Birinshisi, Marıanyń aman qalǵandyǵy úshin, ekinshisi náreste úshin.

— Alyńdar, — Jantas bul joly senimdi úmitpen kúldi, — ekeýi aman qalsa, tórt shúıinshi berem.

— Al, erkekter, endi úıdi bosatyńdar, kindik sheshe ózim bolamyn, — altyn shashynyń samaıyn qyraý shalǵan egde ana jurtty asyqtyra sóılep, esikke qaraı ıek qaqty da, Marıanyń júzine úńildi, — baryńdar, tez baryńdar.

— Kettik, Anna Ivanovna, kettik.

Jurt bosaǵadan attap ta úlgirmedi, jas náresteniń shyr ete qalǵan ashshy daýsy aǵash kazarmany basyna kóterdi.

— Asaý tolqynda týǵan mynaý nemeniń daýysy qandaı ashshy edi, — esikten eńkeıe shyǵyp bara jatqan Jantas masattana kúlip, artyna qarady, — alyp bolyp júrmesin ózi!

Úsh-tórt saǵat boıy álsin-áli talyqsyp, uzaq ýaqyt sulyq jatqan jas ana esin endi ǵana jyıyp, kózin ashqan edi, Anna Ivanovna aq shúberekke oralǵan qyzylshaqa náresteni ana qoınyna sala berdi. Marıanyń qýqyl júzine qyzyl kúreń qan júgirip, meıirlene kúldi. Janynan jaryp shyqqan jas nárestege anaryn usyndy. Shýly dúnıege jańa kelgen balbóbek ińgásin qoıyp, ana anarynan ýyz sora bastady.

— Anna Ivanovna, — dedi dalada uzaq turýǵa dáti tózbeı, úıge júgire kirgen Jantas, asyǵa sóılep, — nege únsiz qaldyńdar, Marıa aman ba?

— Aman, aman, mine, kórmeısiń be?!

Búkil analar baqytyn dál osy bir sekýndta óz boıyna jınaǵandaı ábden ádemilene túsken kelinshek kókiregindegi jas náresteni qolyna kóterdi de, Jantas ekeýine kezek-kezek qarap nazdana kúldi.

— Kórdiń be, aýzyńnan túskendeı.

— Aldymen óziń aman qalsań bolǵany.

— Má, tolqynnan alyp shyqqan tentegińdi ustap kórshi qolyńa!

— Bir jerin aýyrtyp alarmyn.

— Árıne, bul saǵan eki puttyq gır emes, eptep usta. Má, alshy, men ekeýińe biraz qarap jataıyn.

Ákeniń qomaqty, aýyr nársege ǵana úırengen ebdeısiz qoly jas sábıge jaǵdaıly bolmasa kerek, shyryldap jylaı bastady. Alaıda tuńǵysh uldyń bul ashshy daýsy meıirimdi anaǵa jan terbeter ásem ánnen de súıkimdi estiletin tárizdi. Ol balǵyn bóbek pen palýan ákeden kóz aýdarmaı, kúnnen kórkem kúledi.

— Qol-aıaǵynyń tyrbańdaýyna qarashy. Tabanyna deıin saǵan tartypty...

Biraq, doly tolqynnyń meıirimsiz qushaǵynan aman qutylyp, dúnıege ul ákelgen ardaqty ananyń nazdy, tátti kúlkisi uzaqqa barmady. Onyń manaǵy bir gúl-gúl jaınaǵan ádemi júzi kenet qýqyl tartyp, qabaǵyn tas túıip aldy. Jany qınalǵan jas ana qaıtyp tilge kelmesten, máńgi kózin jumdy.

— Marıa, Marıa, — Jantas jandaı súıgen jas joldasynyń salqyn tartqan mańdaıyn ystyq ernimen shóp-shóp súıip, eńirep qoıa berdi, — qosh, jan dosym, asaý tolqynnan alyp shyqsam da, ajaldan arashalaı almaǵan ekenmin ǵoı!..

Sol náreste men ekenmin. Daýyl ala týdy dep atymdy Daýyl qoıypty.

1 TARAÝ. TABYRASHY BALA

Men es bilgende ákem «Atraý» dep atalatyn shalqar aıdyn boıyndaǵy bataǵada isteýshi edi. Bir kezde bul dál teńiz jıegindegi úlken óndiris bolsa kerek. Qazir semýge bet alǵan túri bar tárizdi. Kári Kaspıı jyl saıyn jyljı-jyljı baryp, «endi osyǵan razy bol», degendeı óz ornyna aýmaqty aıdynyn ǵana tastap, birjola lyqsyp ketipti. Teńiz jıeginen paıda bolǵan jas araldarǵa jada bataǵalar salynypty. Olar arna aýzyn qaqpadaı jaýyp alyp «Atraýǵa» jalǵyz-jarym ǵana bolmasa, balyqshylar kópshiligin ótkizbeı qoıady. Qoltyqta qalǵan kóne bataǵa qazir balyqty kúndik jer shalǵaı jatqan Kaspııden óz prıemkalarymen  ǵana tasytady. Aıdyny aýmaqty bolǵanmen arnasy taıyz «Atraýǵa» jel teńizden soǵyp, sý tasyǵan kúnderi ǵana bolmasa aýyr júkti úlken kemeler erkin kire de bermeıdi.

— Kóke, bul bataǵany satqan deı me? — dep suradym, bir kúni ákemnen.

— Ia, satypty ǵoı balam.

— Kimge satqan?

— Atanıaz Talasov, Kabanovskıı degen upaılastaryna satypty ǵoı.

— Gordeevtiń ózi she, bataǵa ustaı almaıtyn kedeı bolyp qaldy ma?

— Áı, balam, — ákem basyn shaıqap kúldi, — kedeı etip alarsyń ony.

— Endeshe, ol qazir qaıda júr?

— Qazir ol Zabýryn, Gýrev jaqtarynan jańa bataǵa saldyryp, mynany tastap ketti. Teńizden qashyq arnasy taıyz. Keltiretin paıdasy az. Sondyqtan tastap ketti, — ákem ókinishti bir ýaqıǵany esine túsirgendeı aýyr kúrsindi, — onyń shalandalarynyń ózi qansha. Sen sol Gordeev myrzanyń shalandasynda týǵan bolatynsyń...

Keıin bildim. Baıaǵy meniń sheshem shalandadan taıyp qulaǵan kúni altyn tisterin aqsıta kúlgen sılındr qalpaqty jıren saqal sol Gordeev eken ǵoı. «Atraýǵa» balyq bataǵasy salynýmen birge bul aımaq qaınaǵan ómir ortalyǵyna aınalypty. El basy quralǵan jerge shaǵyn da bolsa mektep te salynypty. Azǵana aýmen qazandyq balyq aýlap, qalǵanyn jaz keptirip, qys qatyryp, sonaý Gýrev bazaryna jaıaý shanamen súıretip aparatyn ózen jaǵalaǵan kedeıdiń bar keregi endi óz úıiniń irgesinen tabylypty.

Balyǵyńdy berseń bataǵa daıyn. Bazaryń basynda Gordeev lavkasy kúndiz-túni birdeı ashyq. Janyńa ne kerek, tilegenińshe ala ber. Aý turǵyzatyn práj ben arqan ba, kóńgeı jip pe, qaıyq jasaıtyn taqtaı men shege me, qaramaı men josa ma, qant pen shaı ma, un men maı ma, bylǵary men mata ma — bári toly. Qaısysyn qalaısyń. Aqsha izdep abyrjýdyń da keregi joq. Gordeev satýshylary qalyń qara knıjkaǵa aty-jónińdi jazyp ap keregińdi qolyńa ustata salady. Bar, masaıraı ber!

Biraq, qara knıjkanyń qabatyna bir túsip ketseń bolǵany, qatparynan qaıtyp shyǵa almaı qoıasyń. Alaıda, qaryzǵa berse parohodty alýǵa batyldyǵy jetetin ol kezdegi ańqaý balyqshy ala beredi. Alǵan saıyn boryshqa belshesinen bata beredi. Arada birer jyl ótkennen keıin Gordeevtiń «qur-qurynsyz»-aq qanaý qamytyn ózi kıip alǵanyn jurt bir-aq sezedi. Bir kezdegi myrza satýshylardyń endi nıeti tarylyp, qoly tartyla bastaıdy.

— Boryshyńyz tym kóbeıip ketti. Endi qojaıynnyń ózine baryp tildesińiz, — deıdi olar.

Boryshqa belsheden batyp, ony tóleý úshin balyq aýlaıtyn quraly tozǵan kedeı balyqshy muńaıyp Gordeevke barady.

— Apyrym-aı, qıyn bolǵan eken, bunsha boryshty qalaı tóleısiń, á? — deıdi Gordeev seni músirkegensip.

— Bir keńshilik etińiz, myrza.

— Jaraıdy, bul tilegińdi de bereıin. Qatyn-balańdy jylatyp ne qylam. Boryshyńdy óteı jatarsyń. Jańadan qural alam dep borysh ústine borysh jamaýyń qalaı bolar eken? Odan da mynaý daıyn bataǵa men raspor aýdyń birinen oryn bereıin, soǵan kir. Eńbegiń júrip turady, — deıdi Gordeev, salmaqty saǵan tastap, músirkeı sóılep.

— Jaraıdy, osy ekeýiniń birine kireıin, — deıdi balyqshy, — úlken rahmet.

Sóıtip, Gordeevtiń arzanqol jumysshylary jyl sanap óse beredi. Budan birer jyl buryn Gordeevke balyqshy retinde qaryzdar bolǵandar, endi jaldama jumysshy retinde qaryzdar bolyp shyǵa keledi.

Gordeev bataǵasynyń salynýymen birge áıel, erkek demeı úlken-kishiniń bárine «ermek» tabylyp-aq qalǵan eken. Qyzdar tobynan bataǵa jumysyna alǵash kirgen bizdiń Janqıa apaı bolsa, balalar jaǵyn bastaýshy meniń ákem bolypty. Olardyń birin aına men taraq, ekinshisin kishkene ǵana aýyz syrnaı jetelep aparyp, Gordeev lavkasyndaǵy qara knıjkanyń qatparyna bir túsirip jibergen eken, ekeýiniń tusyndaǵy jybyrmaq sıfrlar óse-óse baryp, keler jyly balyq bataǵasynyń plotynan bir-aq shyǵarypty...

Sol Gordeev lavkasyndaǵy qara knıjkaǵa bir kúnderi meniń de atym jazylyp qalyp edi, kóp keshikpeı ákemniń jolyn qushyp, balyq bataǵasynyń plotynan bir-aq shyqtym. Balyq bataǵasyna kirip baryp, aqyryn jan-jaǵyma qaraǵanda aldymen kózime túskeni ózime kópten tanys tabyrashy sary bala boldy. Bul balany men osydan eki jyl buryn, tunǵysh ret shirkeý janynda kórip edim. Orys, qazaǵy aralas kishkene qalashyqty tebirendirerlik eleýli ýaqıǵalarǵa ol kezderde shirkeý qońyraýy bir kúńirenbeı, ara-tura bolsa da meshit azanshysy bir aıqaılamaı qalmaıtyn.

Bir kúni ala tańnan shirkeý kúńgirlep qoıa berdi. Úıden júgire-júgire shyqtyq. Shirkeý mańy qalyń adam eken. Biriniń qoltyq astynan, biriniń aıaq arasynan óte otyryp, bala bitken alǵa shyǵyp kettik. Enteleı basyp taǵy da ilgerilemek edim, ózimnen eki-úsh jas qana úlken, buıra shashty sary bala bilegimnen shap berip ustaı aldy. Julqynyp kórdim, jiberer emes. Sary bala judyryǵyn túıdi, men tilimdi shyǵardym. Endi bolmaǵanda shekisip te qalatyn edik, shirkeýdiń esigi ashyldy da nazarymyzdy aýdaryp jiberdi. Esik ashylǵan boıda qońyrsyǵan ıis ańqyp ketip edi, ústine alamysh zerli shapan kıgen, uzyn shashty, uzyn saqaldy pop shyǵyp keledi eken. Qolyndaǵy uzyn kúmis baýly shyraǵdandy ońdy-soldy siltep qoıady. Patshanyń qudaıdyń sýretterin ustaǵan óz nókerlerin ilestire kelip, pop minbege kóterildi. Ol áýelgi sózin «uly mártebeli patsha...»dep bastady da, maǵan túsiniksiz uzaq áńgimege kirisip ketti. Bireýler egile jylap, bireýler qyza-qyza sóılep jatyr.

— Nemene, patsha ólgen be? — dep suradym men sary baladan.

— Joq, soǵys bolady, bizdiń ákelerimizdi soldatqa alady, — dedi sary bala...

— Ákem soldatqa ketse, men kimmen qalamyn?

— Atyń kim? — dep surady sary bala...

— Daýyl, óz atyń she?

— Meniń atym Sereja, — sary bala áldenege tańdanǵandaı meniń júzime úńile qarady, — seniń ákeń orys pa?

— Joq, qazaq.

— Endeshe seniń ákeńdi soldatqa almaıdy.

— Ia, nege almaıdy?

Sary bala qaıdan bileıin degendeı ıyǵyn sekeń etkizdi de jaýap bermedi...

Erteńine men Serejany prıstan basynda kezdestirdim. Ala jalaý kótergen úsh-tórt úlken parohod prıstanǵa qatarlasa jaqqan eken. «Atraýdyń» ulty orys ataýly búkil er azamaty aǵylyp kelip, minip jatyr. Sarnaǵan garmon, muńdy án, jylaǵan jan adamnyń saı-súıegin syrqyratady. Sereja da kózin syǵyp, osy toptyń ortasynda tur eken. Men janyna keldim.

— Seniń ákeń qaısy? — dep suradym shyntaǵymmen aqyryn ǵana qaǵyp.

— Anaý, — dedi bala qolyna gazet ustap turǵan buıra shashty, batyr tulǵaly aqquba adamdy kórsetip.

Balanyń janynda turǵan bıik mańdaı aq-sur áıel maǵan birdeme demek bop jalt qarap edi, biraq, aıtyp úlgere almady. Parohodtardyń turbasyndaǵy judyryqtaı jezden býdaq-býdaq aq bý atylyp, aıqaılap qoıa berdi, bul aıqaıǵa tóbedegi shirkeýdiń qońyraýy qosa kúńirendi de, prıstan basy azan-qazan bola qaldy.

«Qosh, qosh!» degen daýystar da jıi estilip, jaǵadaǵylardyń kóbiniń-aq ushtary birikken úsh saýsaqtary mańdaılaryna baryp-aq qalǵan edi, parohodtar prıstannan jyljı bastaǵan eken. Týmalarymen qoshtasqan soldattar jaǵa jaq bortqa jınalypty da, parohodtar da bir búıirge qısaıyp jatyp qalypty, aýdarylyp bara jatqan tárizdi.

— Qosh, papochka!..

Serejanyń tunyq aspan tústes kógildir kózderiniń kemerindegi jas monshaqtary sorǵalap qoıa berdi. Men de jylap jiberdim...

Eki aıdan keıin men Serejany úshinshi ret kezdestirdim. Lavkadan jańa alǵan garmonymdy syńǵyrlatyp balyq bataǵasyna kirgenimde, myńdaǵan adamdar qyzý jumys ústinde eken. Men ózimnen ózgeni eleń etpegendeı bataǵanyń aıdyn jaǵyndaǵy plotynan bir-aq shyqtym biraq, meni de eshkim eleı qoıǵan joq. Plotty kemerleı onshaqty qaıyq-keme tur. Tún boıy soqqan arqa jeli tań aldynda ǵana basylǵan edi, sý óte kóp qaıtyp aıdyn tartylyp qalǵandyqtan kemeler tómen túsip ketken eken. Bataǵa ploty kemelerdiń tóbesinen qarap, bıikte tur. Eki-úsh qulashtaı uzyn sapty súzgimen quraldanǵan jigitter keme ishinen súzip alyp, eki kisi boıy bıikte turǵan plotqa balyq quıyp jatyr. Súzgilerin joǵary kótergen boıda balyqtyń qandy tuzdyǵy tóbelerinen saý ete qalady. Jigitter bastaryn birer silkip tastaıdy da, jumystaryna qaıtadan kirisedi. Balyqqa toly tachkalardy aıdaýshylar meni qaǵyp ótedi. Tachkalardyń maılanbaǵan temir dońǵalaqtary da «jolymnan qash!» degendeı oıbaılap qoıa beredi. Bul jerde eshkimniń nazaryn aýdara almaǵan soń men qaıtadan bataǵa ishine kirdim. Esikten beri qaraı qatar-qatar uzyn skameıkalar qoıylǵan eken. Bir qolyna aǵash sapty qarmaq, bir qolyna jalpaq pyshaq ustaǵan áıelder eki-ekiden ornalasypty. Edende úıýli jatqan balyqty sol qoldaryndaǵy qarmaqpen ilip alǵan kúıi skameıka ústinde basyp turady da, oń qoldaǵy pyshaqpen jon ortasynan jarady. Sodan keıin balyqty edenge, ishek-qarnyn shelekke tastaıdy. Balyq jara otyryp jyrlaıdy. Jyrlarynda bir zar jatyr.

Odan ári birneshe áıel tuzdan shyqqan balyqtardy qatarlap, qursaýly úlken shelekke salyp jatyr. Eki-úsh jigit balyqqa toly shelekterdi qyryndata domalatyp, eki basynda qos judyryqtaı domalaq temiri bar burandaly stanokke aparady. Stanokte turǵan jigit shelek betine qalyń qaqpaqty jaba salady da, eki basynda qos judyryqtaı domalaǵy bar uzyn temir sapty aınaldyra bastaıdy. Osy kezde stanok burandasy birge aınalyp manaǵy qaqpaqty basady. Buranda salmaǵymen balyq syǵylyp, shelek orta túsedi. Ortaıǵan shelekke áıelder jańadan balyq ákelip salady...

Ańyryp az turǵannan keıin, batys jaq irgege qaraǵanymda, balyqqa toly tary shelekterdiń arasynda júrgen jalbyr shashty balany kórdim. Bala maǵan tilin shyǵara qoıdy. Bet-aýzy qojalaq-qojalaq kúıe bolǵandyqtan basta tosyrqap qalǵan edim. Baqsam baıaǵy ózime tanys Sereja eken. Júgirip bardym da, dál qulaǵynyń túbinen garmonymdy ústi-ústine syńǵyrlatyp jiberdim. Sereja boıaýly qolymen murnymnan qysa qoıdy. Men jeńimmen súrte bastadym.

— Jábirlenbe, naǵyz qoıý boıaý bolmasa seniń betiń anaý-mynaýǵa qojalaqtanbaıdy, — dedi Sereja dostyq pishinmen kúlip.

— Nege?

— Laktap qoıǵandaı qap-qarasyń. Garmonyńdy bere turshy.

Men kóńilin qaıtarmadym. Sereja ernin jeńimen birer janyp aldy da, garmondy syńǵyrlatyp oınaı bastady. Onyń aýzyndaǵy garmonnyń daýysy belgili bir yrǵaqqa baǵynyp, ádemi estilip edi, tary shelekke balyq salyp jatqan qyz-kelinshekterdiń bir toby bizdiń mańymyzǵa shoǵyrlanyp qaldy da, birin-biri qoltyqtap úıirile bıleı jóneldi. Biraq, dýman uzaqqa barmady. «Bul ne saltanat!» degen yzǵarly daýystyń estilýi-aq muń eken, jurt dereý taraı bastady.

— Má, zyt tezirek, áıtpese aırylasyń, — dep garmondy qolyma berdi de, Sereja da jumysyna kiristi.

Biraq men zyta qoımadym, tary shelekterdiń tasasyna tyǵyla qaldym. Eki kózim Serejada. Ol tesik-tesik qańyltyrlardy tary shelekterdiń betine tóseı salyp, maıly qara shúberekpen súrtedi de, qańyltyryn qaıtadan kóterip alady. Kótergen saıyn áldenendeı qara bederler paıda bolady.

— Bul ne oıý? — dep suradym sybyrlap.

— Oıý emes, tabyra.

— Tabyra degen ne?

— Jazý.

— Sen jazý bilesiń be?

— Bilemin.

— Ne dep jazdyń?

— Kókserke balyǵy. Gordeevtiń Atraýdaǵy bataǵasy, — dep jazdym.

— Maǵan úıretesiń be?

— Úıretemin.

Men qýanǵannan kúlip jiberdim. Dál osy bir sekýndta maǵan Serejanyń ónerinen artyq eshbir óner joq tárizdi kórindi. Sol tamasha ónerdi tezirek úırenip alaıynshy degen nıetpen kóterile berip edim, bireý shap berip qulaǵymdy buraı qoıdy. Jalt qarasam, mystaı qyzyl, semiz bireý eken. Garmonymdy qolymnan julyp aldy. Men kúshimniń jeter-jetpesimen sanaspaı, jábirleýshige tap berdim.

— Kabanovskıı myrza, berińiz syrnaıyn! — dedi ózime tanys jýan daýys.

Bul meniń ákem eken. Eki jeńin shyntaǵyna deıin sybanyp alǵan, eki puttyq gırin de qolynan tastamaı ala kelipti. Ashý qysyp, ábden tútep tur.

— Bermeımin, — mys tústes álgi jýan neme qulaǵymdy qoıa berdi de, syrnaıdy qaltasyna salýǵa yńǵaılandy, — jumysqa nege bóget jasaıdy.

— Myrza, men sizge aıtam, — ákem manaǵydan da góri tútep, tóne tústi, qalyń qabaǵy tym tereń qatparlanyp, ári qoıý, ári uzyn bitken qasynyń quıryǵy ushqaly turǵan qyrannyń qanatyndaı shekesine qaraı kóterilip ketipti, qomaqty murnynyń sheńberli jelbezegi jıi-jıi qaǵylyp, qıyqtaý qara kózinen jan-nóseriniń jalyny da jarq ete qalypty.

— Berińiz garmonyn, ol bala jumysqa bóget jasaǵan joq, — dep plottaǵylar túgelimen dý ete qaldy.

Ashýly ákeniń aýyr gırinen de, jumysshylardyń zańdy narazylyǵynan da úreılengen semiz jıren syrnaıymdy esikke qaraı laqtyryp tastady da, burylyp júre berdi.

— Bar, ket úıińe, qarsaq kúshigi.

— Myrza, ne dedińiz? Qazaqtardy bataǵaǵa kirgizbeıtin bolsań, qýyp jiber mynaý qazaqtardy, — dep ákem artyna burylyp edi, plottaǵy orys jumysshylary bul joly da ákemdi qostady.

— Aram jep semirgen dońyz, famılıasyn da ózine laıyqtap alǵan eken. Aýyzdan shyqqan sóziniń de shirigin qarashy. Ult namysyn joqtaýshy bola qalypty.

Orystyń búkil erkegin qyrǵynǵa jiberdińder. Endi qalǵan qazaq jigitteri, bulardy jumystan qýyńdar da, jabyńdar bataǵalaryńdy, — dedi tary shelektegi balyqtardy qatarlap turǵan aqshashty áıel. Bul baıaǵy maǵan kindik sheshe bolatyn Anna Ivanovna edi. Ótken jyly ol óziniń bir ulyn soǵysqa jóneltken bolatyn.

— Áı kempir, sen bizdiń qazaqtardy qutyrtyp dilmársime, — plottyń ózen jaq jıeginen júgirip kelgen bezeý betti, tańqy muryndy dáý qara kılige ketti, — jabyńdar, bataǵalaryńdy! Ámirin qara, á?..

— Jappaǵanda, — shaǵyn ǵana deneli, jibekteı jelbiregen sary shashty ádemi qyz bezeý betti dáý qarany mysqyldap kúldi, — Aǵanıaz myrza, jumys isteýshi adam bolmasa ne isteısiń ol bataǵany, órteısiń be?

— Qara, qara, tiliniń ashysyn qarashy, sary shaıtannyń? — İsteýshi bolmasa... órteısiń be?... Sender istemeseńder baryńdar, mynaý meniń qazaǵym isteıdi. Múmkin sen órteıtin shyǵarsyń?

— Múmkin, biraq... qazaqtyń «qamqorshysy!» Oılarsyń? «Qazaǵym!»

— Árıne qazaǵym, qanymyz da, dinimiz de bir...

— Áı Aǵanıaz, kókime, qazaqqa enshi bólip beretin adam sıaqty, — dedi Janqıa apaı.

Áńgimeniń nasyrǵa shaýyp bara jatqanyn sezgen Kabanovskıı endi úlken murnynyń ústin búlkildete, múláıimsı kúlip, qolyn kóterdi.

— Keshirińder, týmalar, — aýyzdan abaısyzda shyqqan sóz eken. Qaıtyp aldym... Áı, Aǵanıaz, ketshi óziń...

Aǵanıaz salbyraı bitken túıe ernine soıdaqy sary tisterin batyra tistedi de, keri buryldy. Janqıa apaı qolyna ilingen bir qarakózdi  ala laqtyryp edi, Aǵanıazdyń maıy syrtyna shyqqan shaıyrly, qarakúreń jelkesine bylsh ete qaldy. Jurt dý kúlip jiberdi. Bezeý betti dáý qara artyna aınalyp, bajyraıyp bir qarady da, jelkesindegi shyryshty da súrtpesten kontorǵa kirip joq boldy. Kabanovskıı de solaı buryldy.

— Qara qaǵyndy kelgir! — dep qoıdy Janqıa apaı.

— Qarǵys atqannyń ulyǵany nege kerek! Ketpe, tura ber, jumysshy halyqqa orys, qazaǵy báribir, — Anna Ivanovna meniń mańdaıymnan sıpady, — qaı ulttan bolsaq ta, kıerimiz bir qamyt.

Men kózimdi judyryǵymmen súrte tastap, syrnaıymdy alyp Serejanyń janyna keldim. Ol maǵan óz ónerin úırete bastady.

Jeńispen aıaqtalǵan osy bir ýaqıǵadan keıin men ár kúni Serejanyń janynda bolatyndy shyǵardym. Kóp keshikpeı ónerin de úırenip aldym. Tek jazýyn oqı almaıtyndyǵym bolmasa ózinen kem shyǵarmaımyn. Ras, keıde tabyra qańyltyrlardyń ornyn aýystyryp ala beremin. Ondaı kezde tary shelektiń qaqpaǵyn ábden tazalap, tabyrany qaıtadan basýǵa týra keledi.

Mine, búgin sol Serejanyń zańdy kómekshisi bolyp jumysqa kirdim. Kópten beri úırenip alǵan jumystyń qıynshylyǵy da sezilgen joq. Tabyra qańyltyrlardy tóseı tastap, maıly qara shúberekpen súrte bastadym.

— Oı, óziń qandaı shapshańsyń, — deıdi Sereja, maǵan ári tańdana, ári súısine qarap.

— Shapshańdyǵymnan ne paıda, jazyp jatqan tabyramnyń árpin tanymaǵan soń.

— Men úıreteıin, maqul ma?

— Maqul, úıretshi, — dedim Serejaǵa qýana qarap.

— Jumystan keıin ár kún bizdiń kazarmaǵa kel. Men álippeden bastap úıreteıin.

— Maqul, biraq shesheń uryspaı ma?

— Joq, uryspaıdy. Meniń sheshem meıirimdi adam. Jaraıdy, bolmasa osynda, jumystan keıin úıreteıin.

Biz osyǵan kelistik. Birer aıdyń ishinde men biraz áripterdi úırenip te qaldym. Biraq, sózdegi árip tórteýden kóbeıip ketse basyn qosyp oqı almaımyn. Odan ári úıretýge Serejanyń da ustazdyq sheberligi jeter emes...

II TARAÝ. MEN JETİM EMESPİN

Sereja ekeýmizge az ýaqyt ajyrasýǵa týra keldi.

Qys túsip, muz bekigen soń Kabanovskıı myrza ıtbalyq  aýlaýǵa qos jóneltken bolatyn. Meniń ákem de sol qospen ketken-di. Aıǵa jýyq bolsa da áli eshbir habar joq. Ábden saǵynyp ta boldym. Eki kózim tórt bolyp, kún saıyp ańsap kútemin. Túni boıy tús kórem. Esikten ákem kirip kele jatady. Qushaǵymdy jaza umtylam. Kózimdi ashsam jalǵyzbyn. Tósekte uzaq tóńbekship, tolǵanam da jatamyn. Keıde «izdep ketsem qaıter edi?» dep te oılanam. Onyń ústine búgin orynsyz shtraf salǵandyǵy úshin Aǵanıazdyń terezesin qıratyp kettim. Ázirge bilgen joq. Qashýym kerek tezirek.

Osyndaı kúnderdiń birinde qojaıynymyz ahon  aýymen aqbalyq aýlaýǵa ekinshi qos attandyrmaq boldy. «Osylarǵa ilesip keteıin, múmkin, ákemder júrgen jerge barar. Bolmasa, teńizge bir shyqqan soń, ózim izdep tabarmyn» dep oıladym. Bul týraly eń alǵash aqyldasqanym, Atraýǵa ótken jyly kelgen, meni óte ishtartyp júretin, Arman aǵaı bolyp edi.

— «Taýda týǵan qulynnyń eki kózi tasta». — Arman aqmaq adamdarsha, dóreki qarqyldamaı, zeıindi úlken kózderiniń kóbine kúlimdep turatyn qarashyqtaryn jalt etkizip, sál ezý tartty da, meni synaǵan adamdaı, júresinen otyryp, júzime úńildi-tolqyn qushaǵynda týǵan tentegim, teńizdi aqsaısyń ǵoı, á?

— Ia, aǵa, teńizge shyqqym keledi, — men Arman aǵaıǵa ári ótinish, ári úmitpen qaradym. «Ákemdi izdemek edim» dep aıtpaq boldym da, «áı, osy, búldirip alarmyn» degen oımen tartynyp qaldym, — aǵa, ala ketińizshi.

— Qoı, qaraǵym, áli tym jassyń ǵoı. Teńiz ústi qaterli bolady. Muz synyp, yǵysqa ushyraýymyz múmkin. Oıladyń ba osyny?

— Oıladym, — «yǵys» degen sózdi túsingen de joq edim, surap ta jatpadym. Aıladan da qur bolmasam kerek. «Kóńilin bosataıyn» degen oımen kózimdi bir syǵyp aldym, — ne bolsa da ózińizben birge kóremin ǵoı. Ala ketińizshi, aǵataı.

— Qoı-áı, tentek, jylama, — jigit meni músirkep, qushaǵyna qysty, — nesi bar, túbinde kıetin qamytyń ǵoı. Qarnyń da ashyp júrgen shyǵar. Munda tamaq ta nasharlap ketti. Ahondaǵylardyń tamaǵy da toq bolady.

Maǵan salsa qazanshy bala etip ala keter edim. Anaý «Býyryl» kónedi deımisiń.

«Býyryl» dep otyrǵany osy qostyń atamany . Ol kisiniń shyn aty Qarabas bolsa kerek. Jas jetip, saqalshashqa aq kire bastaǵannan beri jurt ony «Býyryl» dep ataýly.

— Aǵa, ózim baryp ótinsem qaıtedi?

— Barsań bar, — Arman aǵaı maǵan endi birjola úmit ushyǵyn bildirip qaldy. — Ótin. Jylap, otyryp al. Kónse kóndi, kónbese óz shanama jasyryp áketemin. Biraq, qazir «Býyryl» óz lashyǵynan bezip, jat bosaǵany attady. Ony óz qolyna kirgizip alǵan ógeı toptyń ozbyr kelinshegi seni unata qoıar ma eken, á?.. Meıli, unatpasa, órtensin. Eńsesi bıik ordaǵa eriksiz kir de, jasqanbaı sóıles...

Arman aǵaıdyń astarlap aıtqan sózin ańǵara da almadym. Biraq, bar túsingenim — irkilmeı, erkin sóılesýge tıistimin. «Býyryldyń» qaqpasy qaıdasyń dep júgire jóneldim. Atraýdyń shyǵysynda oqshaý turǵan osy bir bólegine eń alǵash barǵanym da sol kúni edi. Endi oılasam bul tóńirek qala men aýyldyń aralas qonyp, ázirge ajyrasa almaı jatqan tártipsiz bir shekarasy tárizdi eken. Úılerinen qalanyń qorasynan aýyldyń beınesin kórgendeısiń. Qalyń maldyń aldy aıdyndaǵy sýat basynda shoǵyrlanyp júrse, sony quj-quj qaınap, qoradan jańa ǵana shyǵyp barady. Ańyryp az turdym da, qala jaq shettegi kók shatyrly úıdiń qaqpasyna kirdim. Úlken aýlanyń ishinde biri tezek kúrep, biri shóp tyrmalap júrgen adamdar maǵan kóńil de qoıǵan joq. Qoranyń ekinshi bir bóligindegi bıik maıanyń ústinde eki jigit tur. Olar aıyrlaryn maıaǵa boılata qadap, eki-úsh baýdy birden laqtyrady. Mamyq pishen jerge tomp etip túsken saıyn jazǵy jasyl shóptiń jupar ıisi burq ete qalady. Jaǵynyń shyqshyt súıegi tym shyǵyńqylaý, murny etektileý kelgen, eńkishteý zor qara jigit jerge túsken pishendi qora ishine shashyp júr.

— Aǵaı, «Býyryldyń» úıi qaısy? — dep suradym men.

Jigit qushaǵyndaǵy shópti shashyp jiberdi de, betime bajyraıyp bir qarady.

— Nemene, quda túseıin dep pe ediń?

— Joq, asyǵys jumysym bar edi.

— Quda tússe nesi bar, qyzynyń baryn bilmegen shyǵar.

Qoradaǵylar dý kúlip jiberdi. Men qulaǵyma birinshi ret shalynǵan «quda túsý» degendi de túsine alǵanym joq, jurttyń nege kúlgenin de bilmedim. Múmkin, kıimimniń jupynylyǵyna kúlgen shyǵar dep edim, olardyń óz ústeri de uqsap turǵan joq eken.

— Quda tússeń úıi osy. Abaıla, bala, ógeı eneń azýly adam, — eńkish jigit seldir kirpigin qabaq terisi jaýyp ketken kishkene kózderin syǵyraıta, ıegin bir kóterip tastady, — ana esikten kir, esikten esik ótesiń. Adasyp júrme.

Jurt taǵy da bir kúlip aldy. Ashýym qansha kelse de, aınalar shamam bolǵan joq. Eńkish jigit aıtqandaı, esikten esik ótip, ishke kirdim. Bul úıdiń syrty ǵana emes, ishinde de qala men aýyl múlki tartysta turǵan tárizdi. Biraq, kebeje, sandyq sıaqty aýyl jasaýy saltanatty jerden oryn alypty da, qala múlkiniń ýákili — onshaqty oryndyq pen úlken stoldy úıdiń bir múıisine ysyryp tastapty. Edenge kıiz ben alasha aralas tóselip, onyń ústine kórpe jaıylypty. Tór jaq qabyrǵaǵa alamysh bir nárse ustalǵan eken. Onyń kilem ekenin de men keıin Arman aǵaıdan surap bildim. Osy qabyrǵanyń orta jerinde basy kúmisteı jaltyraǵan jumsaq krovat. Krovat tusynda qosaýyz myltyq, kúmis sapty qanjar men dúrbi ilinipti de, tóńiregine alamysh shymyldyq ustalypty. Bólmeniń dál ortasyndaǵy úlken aspaly shamnyń sáýlesimen úı ishindegi jıhaz jalt-jult etedi.

Tańdanyp biraz turyp qaldym. Jumsaq krovattyń ústinde shalqasynan jatqan «Býyryl» meniń kelgenimdi baıqaǵan da joq. Qolynda dombyra. «Býyryl» saqalyn shoshańdatyp, saýsaqtaryn sánmen qozǵap, kúmbir-kúmbir qaǵady. Kúıde de osy úıdiń saltanatyna laıyq bir mańǵazdyq bar tárizdi. Alańy joq adamnyń aýanyna kóshkendeı qońyr ǵana sóıleıdi.

Keń bólmeniń batys jaq qabyrǵasyndaǵy esigi eshbir dybys bermesten ashylyp edi, manaǵy eńkish qara jigit úlken aq samaýyryndy ákelip, sákiniń shetine qoıdy da, maǵan bir qarap, keri shyǵyp ketti. Osyǵan ilese kirgen ádemi aq kelinshek meniń sálemimdi qabyldaýdyń ornyna qabaq kórsetti.

— Oı bala, neǵyp tursyń munda?

— Jumysym bar edi.

— Ekindi men aqsham arasynda ne jumys. Keıin kelersiń. Asymyzdy bir durys ishkizetin kúnderiń bar ma?!

Amandaspaı jatyp ashýyn shaqyrǵan aq kelinshektiń daraqylyǵyna eregistim de, men de qarysyp aldym. Baıaý kúıdiń názik yrǵaǵyna balqyǵan «Býyryldyń» bizben isi de bolǵan joq. Óziniń jolsyzdyǵyn ańǵardy ma, álde ózge oıy boldy ma, ashýly kelinshek te menimen endi qaıtyp aıqaspaı, aýmaqty dastarqanyn jaıýǵa kiristi. Kók-ala shynyaıaqtarǵa toly kúmis podnos ta aq samaýyrynǵa kórshi qondy. Aq baýyrsaq pen maıǵa pisken juqa nanǵa, qýyrdaq pen maıǵa, qant pen konfetke tolǵan ydystar keń dastarqannan kemerleı oryn aldy. Barlyǵy da ómiri meniń aýzyma tımegen taǵamdar. «Osynyn bárin myna ekeýi jep taýysar ma eken?» — dep oıladym.

— As daıyn, turmaımysyń? — dedi kelinshek, kerosınka ústindegi ala qumandy alýǵa yńǵaılanyp.

— Oı, mynaý qaı bala? — shashaqty dombyrasyn taǵy da birer qaǵyp, tósekten kóterilgen «Býyryl», uzyn murtyn bir shıyryp tastady da, shúńirek kózin sál qysyp, meniń júzime úńildi, — bul qaısyń áı?

— Birinshi ret kórip turmyn, — kelinshek maǵan shegir kóziniń bar náletimen taǵy da bir ret qarap aldy, — as ańdyǵan jetimderdiń biri shyǵar.

Ádemi kelinshektiń aýzynan shyqqan ádepsiz sózge qansha qorlansam da, kelgen jumysymdy bitirmeı ketpeıin degen oımen tura berdim. «Býyryldyń» tósekten kóterilýin kútip turǵandaı, kórshi bólmeden kirgen bes-alty adam dastarqandy jıekteı jaıylǵan kórpege kelip otyra bastady. Ózimnen eki-úsh jas kishi aqsary qyz maǵan asa bir aıanysh bildirgendeı, az qarap turdy da, Býyryldyń oń tizesine baryp otyrdy. Kishkene qyzdyń kóz qarasynda da bir súıkimdilik jatyr edi, ózi de óp-óńdi eken. Qala men aýyldyń birin-biri jeńe almaı júrgen tartysyn osy qyzdyń ústindegi kıiminen de ańǵarýǵa bolatyn tárizdi. Tóbesine jasyl lenta baılap, ústine qala tiginshileriniń qolynan shyqqan kók barqyt kamzol kıgizipti de, óńirine tiziltip kúmis teńge qadapty. «Býyryl» maǵan taǵy da bir qarap «oı, sen...» dep qalyp edi, sol jaǵynda júgine otyrǵan bireý ándetip qoıa berdi de, sóz aıaqtalmaı qaldy. Murtyn tańqıta qyrǵan qara telpekti tym uzaq kúńirendi, tegi duǵa oqyp otyrsa kerek. Qurany aıaqtalǵannan keıin de eki qolyn joǵary kóterip, talaı ýaqyt kúbirlep baryp, betin sıpady. Sodan keıin ushy syıdalanyp kelgen tekesaqalyn ýystap, kózin jumyp biraz otyrdy da, oń qolyn maıly shelpekke sozdy.

— Tıe bersin!

— Ámın!

— Oı, sen Jantastyń balasysyń ba? — «Býyryl» maǵan onsha tákapparlyq bildirmeı, tańdana qarady, — neǵyp júrsiń munda?

— Qaıyr surap júrgen shyǵar, birdeme berińdershi. Jetimniń tilegi qabyl bolady deıtin. Jol ústinde otyrsyń ǵoı, — dedi «Býyryldan» aýmaǵan qara kempir. — Búgin Aınash kelinniń de qaıtys bolǵan kúni edi.

— Áı, kel, shaı ish, — jol júrgeli otyrǵan dinshil Ataman anasynyń sózine ábden uıyp ketse kerek, maǵan bul joly tipti músirkeı qarady, — kel otyr.

— Seniń sol mineziń qurysyn, — ádemi kelinshek menen jıirkengendeı bir tyjyrynyp qoıdy, — ústi-basy taza emes, battasqan balyq qabyrshaǵy. Dastarqan basyna kel degen nesi-áı? Bar baqytyń osy balada tursa da, ana jaqta tústen qalǵan tamaq bar, sony ákelip bereıin.

Ádemi túrine laıyq ádepti minezi joq, daraqy kelinshek ekinshi bólmege shyǵyp ketken edi, mujylmaǵan súıekke toly qańyltyr tabaqty maǵan usyna berdi, ishinde ókpe, baýyr aralas birer kesek et te bar kórinedi. Qarnym qansha ashyp turǵanmen qaldyq tamaqqa suǵyna qulaýdy ar kórdim de, basymdy shaıqadym. Menen buny kútpegen kelinshek óte jábirlenip qaldy.

— Oıbaı, mynaý jetimniń tákapparyn qara, kút onda, qazy men qarta asyp bereıin.

— Men jetim emespin, sheshem bolmasa da ákem bar.

— Ýa, qasqyrdyń balasy, ákesine tartqan ári tákappar, ári qaısar bolmasa ıgi edi, — «Býyryl» mazaqtady ma, álde shynynda da meniń álgi bir minezime razy boldy ma saqyldap kúlip aldy, — durys aıtady. Ákesi bar bunyń... Ákesi bar bala jetim bola ma?!

Jasyl lentaly qyz aýyr kúrsinip, ákesi men ájesine qarap kúbir ete qaldy, olar rızalyq bildirip, bastaryn ızesti. Qyz júgirip meniń janyma keldi.

— Má, al!

Alaqanynda ádemi qaǵazǵa oraǵan bes konfeta bar eken. Men konfetaǵa qyzyǵa tursam da manaǵy bir tákapparlyǵymdy qaıtalaýǵa tyrysyp edim.

— Al, shyraǵym, al! — desti kempir men «Býyryl».

— Má, al! — qyz meniń qarsylyǵymdy tyńdap ta jatpady, qolyndaǵy konfetyn alaqanyma saldy, — uıalma, al. Shesheń joq pa?

Men basymdy ızedim. Qyz aýyr kúrsinip qoıdy. Kózine jas ta kelip qalǵan tárizdi. Baıqaýyma qaraǵanda ol qyzdyń ózinde de sheshe joq bolýǵa tıisti.

— Balam, beri kelshi óziń, — dep «Býyryl» maǵan qarap edi, ashýly kelinshek betinen ala tústi.

— Jeter endi, anaý myrza qyzyń jarylqady ǵoı.

— Já, já, toqtat endi — «Býyryl» aq kelinshekti qabaǵymen bir qaıtaryp tastady da, maǵan buryldy. — Kel, shaı ish.

— Joq, ata rahmet, ishpeımin.

— Al, onda jumysyńdy aıt?

— Ata, meni teńizge ala ketińizshi.

— Ýa, kók jaldyq bóltirigi. Teńizge barǵyń keledi eken ǵoı, á?

— Ia, teńizge barǵym keledi.

— Ahondaǵylardyń tamaǵy toq bolady dep bireý jeliktirgen ǵoı seni. Qoı, balam, bul yǵys-otnospen  baılanysty, qaterli sapar. Onda toq bolǵannan da bunda ash bolǵanyń artyq. Qarnyń ashsa bizdiń úıge qolbala bolyp kir.

— Ia, báse, sóıt, — aq kelinshek maǵan kekesin pishinmen taǵy da bir qarap aldy, — men saǵan kil qazy-qarta asyp berip turamyn.

— Já, já, jeter endi! — «Býyryl» bul joly tym qattyraq jekip edi, kelinshek odan ári salǵylasýyn qoıyp, jymdaı bola qaldy, — balam - aý, tipti yǵysty bylaı qoıǵanda, onda seniń qolyńnan keletin ne jumys bar?

— Ata, ala ketińizshi, — bir bilegimmen kózimdi, ekinshi bilegimmen murnymdy súrtip, pysyldaı bastadym, — men bárin de isteı bilemin, tamaq ta pisire alamyn, tabyra da basa alamyn...

— Ha-ha, ha-ha, — «Býyryl» qarqyldap kúlip aldy.

— Aqmaq, tabyranyń onda túkke de keregi joq. Teńiz ústi qorqynyshty degendi túsinesiń be? Qatty jel soǵyp, muz synsa, yqtyryp áketedi...

— Báribir, ala ketińizshi ata, men qoryqpaımyn.

— Oı, myna bala nege jylap tur? — dep qalyp edi, osy kezde úıge kirgen bireý, endi qarasam Arman aǵam eken.

— Teńizge alyp ket deıdi aqmaq. — Ataman kúlip aldy. — Talabyn kórdiń be, bunyń á?!

— Nesi bar, qazanshy bala bolyp barsyn, buǵan da jumys tabylady. — Arman meni arqaǵa qaqty. — Oty bar bala.

— Qoı, jeliktirme, aqmaq nemeni.

Arman aǵaıdyń sózin súıeý kórip, men taǵy da ótine bastadym.

— Ata deımin, ala ketińizshi, atajan.

— Áke, — dedi jasyl lentaly qyz, meniń úshin ákesine jalbarynyp — áke, jylap tur ǵoı, ala ketińizshi.

Manadan beri daýysymdy shyǵaryp, qattyraq jylaýǵa «kelemesh eter» dep osy qyzdan uıalyp tur edim, endi birjola baqyryp jiberdim.

— A-t-a, al-a keti-ńiz-shi...

— Oı, mynaý sorly tym egilip ketti ǵoı. Jaraıdy, daıyndala ber, — dedi Ataman, — qazanshy bala bolyp bararsyń. Erteń tań ata júremiz. Uıqtap qalma.

— Rahmet ata, rahmet.

Qýanyshym qoınyma syımaı, úıden shyǵa júgirdim.

Demek, erteń teńizge júremin. Ákemdi izdep tabamyn. Sereja men Asqarǵa qoshtasý kerek pe, joq pa? Aldyńǵy kúni biz asyq oıyny ústinde arazdasyp qalǵan edik. Sodan beri tildespeımiz. Joq, joq, barmaýym kerek. Bul ótingendik bolady. Olar qazir ekeýi birigip, meni shettetip júr. Sereja sońǵy kezde kil Asqardy jaqtaıdy. Biri oryssha, ekinshisi qazaqsha kóp bilemiz dep maqtanady. Meni «qap-qarasyń» dep kemitedi. Ózderi appaq pa eken, olardyń?

Ia, barmaımyn. Oınamaımyn olarmen. Qaıtyp kelgen soń remont bazasyndaǵy Sashamen dos bolam. Ol jýas bala. Óz aıtqanymnan shyqpaıdy. Al, Sereja meni oqytpaı qoısa qaıtem? Meıli, oqytpasa oqytpasyn. Onyń bilgenin úırenip te aldym. Álippesin she? Berip ketsem be eken? Joq, bermeımin. Teńizge ala ketemin. Bir betin jyrtyp alǵan edim. Kórsetýge bolmaıdy. Ákem kelgen soń jana álippe áperýim kerek.

Osyndaı oı ústinde kele jatyp kazarmaǵa qalaısha jetip qalǵanymdy da ańǵarmappyn...

İİİ TARAÝ. QOSH, MAZASYZ KAZARMA!

Daladan júgirip kelgen betim, esikti ashyp jibergen edim, kazarma ishi tas qarańǵy eken. Ár jerden tósekte jatyp tartqan temekiniń jylt-jylt etken qyzyl ottary ǵana kórinedi. Úı ishindegi súıkimsiz ıis óńmenimnen atyp jiberdi: jumys kıimderindegi tuzdyq pen mahorka tútininiń ıisine adam tynysy aralasyp, aýa ábden qoıyrtpaqtanyp alypty. Unamsyz ıisti bylaı qoıǵanda, osy kazarmanyń ishindegi aýasy kók tútin bolsa kerek, kózim de ashyp bara jatqan tárizdi. Iis ketsin dep esikti biraz ashyq tastap edim, ashqyltym aýaǵa boıy úırengender ár jerden aıqaılap qoıa berdi.

— Ýa, jap esikti. Úıdiń ishinde onsyz da boran soǵyp tur, boıymyz jylynar emes.

Esikti dereý japtym da, eptep qana óz koıkama jettim. Meniń tósegim tereze aldynda bolatyn. Áınegi synyp túsken kózderi shoqpyt kıimdermen bitelgen terezesi ǵana emes, qabyrǵasy men tóbesiniń ózi qyraýlanyp ketetin eski kazarmanyń ishi shynynda da azynap tur eken. Boıym úırengenge me, álde shynynda da solaı ma, bul mańnyń aýasy tazaraq tárizdi. Múmkin, terezeden soqqan jelden yǵysyp ıis- qonysty borsyǵan aýa esikke qaraı oıysqan shyǵar. Qarańǵyda qarmanyp, barymdy býyp-túıdim de, syrt kıimimdi sheshpesten tósegime qısaıa kettim. Etigimdi ǵana koıka astyna tastap, shulǵaýymdy aıaǵyma orap aldym. Buryn áınekke aıaǵymdy beretinmin-di, búgin basymdy berdim. Bunymda da esep bar, At qoraǵa baratyn adamdar osy tereze aldyndaǵy jolmen júredi. Tyńdap jatyp, tyqyr estilgen boıda júgire shyǵaıyn, áıtpese aldap keter dep oılaımyn.

Uıqym kelmeı uzaq jattym. Daladan jyly kelgen edim, endi tona bastadym. Qıýy qashqan qymtaýsyz áınekten yzyldap soqqan sýyq jel jaǵamnan kirip, búkil denemdi aralaı jóneldi. Áınekke túbittene turǵan qyraýdyń muzdaı usaq túıirshikteri keıde betime saý ete qalady. «Isha» deımin silkinip. Bul sózdi men ǵana emes, talaılar-aq aıtyp jatyr. Arasy toqyma jókemen bólingen kórshi bólmeden kúrk-kúrk jótelgen Janqıa apaıdyń daýsy estiledi.

— Apyrym-aý, álgi balasy bar bolǵyr qaıda júr? — deıdi ol kúrsinip.

— Apa, men jatyp qaldym.

— Kelip balyǵyńdy jemeımisiń?

— Joq, apa, uıyqtaǵym kelip jatyr. Erteń jermin.

— Mynda kelshi óziń. Sháripqalı ekeýińdi eki jaǵyma alyp jataıyn. Jyly jatamyz. Keshki jaǵylǵan qamys otynnyń az qyzýyn mynaý ashyq-tesik áınek soryp aldy da, úı-ishi azynap ketti. Boıym jylynar emes.

— Apa, men sheshinip qaldym.

— Já, jaraıdy onda, tek tońyp qalma, qaraǵym.

— Joq, tońbaımyn, apa.

Janqıa apaıdyń shaqyrǵanyna barmaýymda da syr bar. Ákem teńizge júrerde meni osy kisige tapsyryp ketken-di. Sodan beri kóbine Sháripqalı ekeýmiz Janqıa apaıdy (qushaqtap jatatynbyz. Eski-qusqyny qaldyrmaı jamylyp, qushaqtasyp alǵan soń jyly shyǵatynymyz da ras edi. Búgingi tún asa bir sýyq bolsa da óz tósegimde jalǵyz jatýǵa bel baıladym. Óıtkeni, men teńizge Janqıa apaıdan ruqsatsyz, jasyrynyp ketkeli jatyrmyn. Eger bunymdy sezip qalsa, jibermeıdi ol kisi.

Qol-aıaǵymdy baýyryma jyıyp, búrisip jatyrmyn. Bireýlerdiń aǵash koıkalaryn shıqyldata, aýyr yńqyldaǵan, bireýlerdiń tisterin shaqyrlatqan úreıli únderi keledi qulaqqa. Janqıa apaıdyń janyndaǵy bólmeden shań-shuń daýystar estilip, bir jas bala shyr ete qalǵan edi, Matveı Stepanovıch taǵy da mas bolyp kelgen eken. Kúndegi dástúri boıynsha úı-ishin bir dúrliktirip aldy da, tarǵyldanǵan jýan daýysymen muńdy bir ánge basty:

— Káne, Vaná, ishemiz be,

Qasiret pen qatty sýyqtan.

Mas adamǵa teńiz sýy

Kelmeıdi deıdi julyqtan...

— Kel, qatyn, ish, ishemiz de umytamyz qasiretti.

— Rahmet, as bolsyn. İsh óziń. Sen bar tapqanyńdy araqqa sal. Úıde mynaý balalar ishýge as, kıýge kıim kıip, dirildep otyrsyn.

— Áı, qatyn, janyń barda ish, áıtpese...

Osynyń artynsha bir nárse dúńk ete qaldy. Tegi Matveı Stepanovıch úlken judyryǵymen salyp jibergen bolsa kerek. Balalar da shyryldap qoıa berdi.

— Óltirdiń oıbaı. Mynaý balalaryńdy asyraýdyń ornyna bar tapqanyńdy araqqa jumsap, búlik sal da júr.

— Meniń balam ba olar, patshanyń soldaty. Soldat grek bolsa úkimet ózi asyrap alsyn. Asyraǵannan ne paıda bulardy? Áne, Vaná soǵysqa bardy da óldi. Eh, Vaná, Vaná, — mastyǵy aıyǵa bastady ma, álde shyryldap qalaǵan sábılerin músirkedi me, Matveı Stepanovıch endi jylaýǵa kiristi, — qymbatty ulym meniń, sen endi joqsyń.. Máńgi joqsyń. Qandaı jaqsy jigit bolyp ediń, qymbattym. Eh, bıshara balalar, sender de esýge tyrysyńdar. Ósken boıda oqqa ushyp ólesińder. Jaraıdy, qalamańdarshy. Men endi tımeımin senderge. Araq ta ishpeımin. Men qaıbir erikkennen ishedi deısińder. Qasireti ishimdi jalap barady, eh!

— Eh, ishemiz be, káne týmam,

Qasiretti boıdan qýarǵa,

Biraq, kedeı sorlynyń

Qaıǵysyn araq jýar ma?

— Marıa, janym, keshir meni, keshir. Keshir, men aqymaqty...

— Jaraıdy. Budan bylaı aqyldy bolatyn bolsaq, qoıdym.

— Ant etem. Kózińe tıdi me, keshir. Meni aldaýdyń ornyna...

— Oqasy joq. Meniń kóz aldymnyń kógerip júrýine jurt úırenip aldy ǵoı. Endi uıqy bershi óziń.

— Al, jattym, jattym, aqyldym, qoıdyrshy, myna balalardy. Nege jylaıdy, qorqyp ketken be?

— Qorqyp qana emes, tońyp jatyr. Úıdiń azynap turǵanyn kórmeımisiń.

— Úı sýyq pa, onda men qazir ot jaǵaıyn.

— Tún ishinde saǵan otyn beretin be edi.

— Men surap jatpaımyn. Anaý qamystan súırep ákelem de jaǵam.

Matveı Stepanovıch japon soǵysynda qaldyrǵan aıaǵynyń ornyndaǵy aǵash qazyǵymen kazarma edenin tasyr-tusyr teýip dalaǵa shyǵyp ketken edi, osynyń artynsha saldyr-suldyr daýys taǵy da estile qaldy. Tegi qamys súıretip kele jatsa kerek.

— Marıa, mine, otyn da keldi. Qazir úı de jylynady.

— Áı, sen úıdi órtep alarsyń bar, jatshy, ózim jaǵaıyn.

— Joq, joq, Marıa, ekeýmiz jaǵaıyq, — Matveı Stepanovıch álgi bir ýaǵdasyn umytyp ketse kerek, endigi áńgimeni taǵy da araqtan bastady, — Marıa, káne, mynany iship qoıamyz ba?

— Álgi ýádeń qaıda?

— Baýyrym, etigiń de tym nasharlaý eken, — Arman aǵań úlkendeý kıiz baıpaq usyndy, — Mynany kıshi. Tósek-jastyq ta alý kerek.

Janqıa apaı kelip qala ma dep asyqqannan tósek-ornymdy da býýǵa mursham bolmady, qushaqtap aldym da, júgirip dalaǵa shyqtym. Jel basylyp qalǵan eken. Kazarma aldynda tizilip on bes shana tur. Birine taýdaı etip qamys, birine pishen tıep, ár shanaǵa eki-ekiden kisi minipti. Tek aldyńǵy shananyń ǵana júgi alasalaý kórindi. Biz Ataman ekeýmiz osy shanaǵa mindik. Shóp ústine kóterilgende qolyma qatty bir nárse tıgendeı boldy, sıpalap baıqasam myltyq eken. «Keshegi Ataman krovatynyń tusynda ilýli turǵan qosaýyz osy shyǵar» dep oıladym.

— Ýá, túgelsińder me?

— Túgelmiz! — degen daýystar jamyrasyp baryp basyldy.

— Al, kettik!

Ataman delbeni qolǵa alǵan boıda-aq, jemge jelikken at jortaqtaı jóneldi de, aýyrlyqty endi ǵana sezgendeı, azdan keıin aıanǵa kóshti. Shana tabanynyń qatqan qardy syzyp, bir sarynmen shıqyldaǵan unamsyz úni qulaqty tundyryp barady. Júrip kelemiz, júrip kelemiz. Dalaǵa shyqqan boıda-aq erteńgi aıaz betimnen shymshyp-shymshyp alǵan edi, qazir denem de tońazı bastaǵan tárizdi. Kózime uıqy tyǵylyp, esinep alamyn. Artyma qarasam bataǵanyń ottary da kózden tasa bolǵan eken. «Qosh, mazasyz kazarma!» dep ishten bir kúrsinip aldym.

— Nemene, tońdyń ba, balam? — dedi Ataman.

— Joq, — «mynaý bir masyl eken dep aıtpasyn», degen oımen syr bildirmeýge tyrystym, — joq, ata, tońǵanym joq.

— Joqty qoı, qatyp qalarsyń. Jaıaý túsip, biraz júgirip alaıyq. Tyr, tyr, janýar!

At toqtaǵan boıda Ataman ekeýmiz de qalyń qarǵa domalap túse qaldyq. Ózgeler de osylaı istegen eken. Aldyńǵy atty jańa ǵana júrip ótken jolaýshynyń izine salyp, ózimiz sońǵy shananyń artynda aıańdap kelemiz. Jas jigitter birine-biri qar laqtyryp, alysyp-alysyp alady.

— Káne, balanyń jolyn bir synaıyq. Aty Daýyl eken, daýyldatyp júrmese jarady, — dep boıy ózimnen sál ǵana bıik, jińishke daýysty bireý menimen qatarlasa berip edi, endi qarasam Asaýbaı eken.

— Ýa, joly jaman bolsa quıryǵyna qazan baılaımyz, — desip jas jigitter meni ázildeı bastady.

— Qoıyńdar, áýrelemeńder qosshy balany, — dedi Ataman, — jylatyp alarsyńdar. Túndegi bir túsime qaraǵanda bul balanyń joly jaqsy bola ma deımin.

— Aıtqanyńyz kelsin. Eger joly jaqsy bolyp shyqsa ózin joldy bala dep ataý kerek.

— Qazandy osy Asaýbaıdyń ózine de baılap júrmelik. Bu da qysqy balyq aýlaýǵa birinshi ret shyǵyp keledi.

Jigitterdiń kúlki-dýy menen Asaýbaıǵa qarap;oıysqan edi, ázil áńgimeni Ataman bólip jiberdi.

— Al, jigitter, minińder shanaǵa, qosshy bala býsana bastady, biraz jortyp alaıyq.

— Tyr-tyr, — Ataman delbeni tartyp, júristi baıaýlata berdi, — al, qosshy, arttaǵylar jetkenshe jaıaýlap alaıyq.

Boıy qyzǵan ushqyr at biraz jortaqtap baryp, zorǵa toqtady. Men tikemnen turyp, alysqa kóz jiberdim. Ákemdi izdep edim, esh nárse kórinbeıdi. Keń teńizdiń ústinde bizden ózge tiri pende joq tárizdi. Shanadan túsken boıda men ár nárseni bilýge tyrysatyn jas balaǵa tán, ańqaý suraqtardy bastadym.

— Ata, ana kógildir irgege taqalǵan soń ne isteımiz? — Maǵan kók jıek tipti bir jaqyn jerde turǵan bóget qabyrǵa sıaqty kórinip edi, — qazir jetemiz ǵoı.

— Qabyrǵa emes, balam, kók jıek, — Ataman kúlip jiberdi, — oǵan qansha júrseń de jete almaısyń.

— Ata, bul jerde qar jaýmaı ma?

— Nege jaýmasyn, jaýady, balam.

— Jaýsa qary qaıda, bul jerdiń?

— Oı-qyry joq, tep-tegis qoı. Qar jaýǵan boıda jel aıdap ketedi.

— Ata, mynaý at pa, bıe me?

— Bul on atqa bergisiz bedeý, balam. Naǵyz teńizge minetin jylqy. Aldyna qara salmaıdy. Eptisin aıtsańshy, jaıaý kisini shaq kóteretin juqa muzdan mysyqsha jorǵalap ótedi. Arqan boıy jaryqtan jalǵyz-aq qarǵıdy.

— Bedeýi nesi?

— Qulyndamaǵan bıeni bedeý deıdi.

— Ata, — dedim taǵy da, búkil urym-butaǵymyzǵa mal bitpegen, qaıyqtan ózgege minip kórmegen basym at ústine turǵan qyraýdy da ańǵarmasam kerek, — óziniń túsi aq-ala ma?

— Joq, balam, túsi tory.

— Tory bolsa, nege aq-ala?

— Aq-ala emes, balam, ústine turǵan qyraý ǵoı.

— Qyraý nege turady?

— Qatty júrip, terlegendikten turady.

Biraq, men Atamannyń bul jaýabyna qanaǵattana almaı túsinigimshe qyraý degen Talasov kazarmasyna qashqan qymtaýsyz terezelerine ǵana turýǵa bolatyn sıaqty. Al, syrty jup-jumyr jylqynyń jonyna qyraýdyń qalaı turatyndyǵy sábı basyma syımaı-aq kele jatsa kerek.

— Má, qosshy, qarap kór.

Men dúrbini sol kúıi kózime aparyp edim, tek bir býaldyrdan ózge eshnárse kóre almadym.

— Ne kórdiń balam?

— Eshnárse kórinbeıdi.

— Onda anaý ortadaǵy kishkene dóńgelekti burap, kózine shaqtap al.

Ataman aıtqan dóńgelekti buraı bastap edim, búkil dúnıe aıqyndala tústi. Kóz ushynda buldyrap aqsha taýlar kórinedi. Bul ne ǵajap? Óń be, tús pe, senbeımin.

— Endi kórine me? Ne kórdiń?

— Ata, — men tańdaný sezimine súńgidim de Atamannyń suraǵyna suraqpen jaýap qaıtardym, — ata, ata, anaý ne?

— Muz taýlary ǵoı, balam.

IV TARAÝ. ATAMAN ÚKICIHE BATQAN KYH

...Kún keshke aınalyp barady. İrili-usaq muz tóbeshikterin artqa tastap, aına tósep tastaǵandaı jap-jaltyr jazyqqa úıirile qalǵan edik. Jurt dabyr-dúbir sóılesip, shanadan túse bastady.

— Káne, jigitter, — Ataman kózin qolymen kólegeılep jan-jaǵyna uzaq qarap aldy, — bir shamaǵa kelgen shyǵarmyz. Degenmen baıqap qaralyq. Eki-úsh jerden úki oıyp jiberińdershi.

— Ýa, súımen ákelińder.

— Súzgini de ala tús.

— Bagor de kerek shyǵar?

— Kerek. Progon da ala kel.

Bul atalǵan balyqshy quraldarynyń kópshiligi maǵan da tanys bolatyn. Súımen degenimiz bir basy jumyr aǵashqa saptalǵan, ekinshi basy úshkir, uzyndyǵy qulashqa jýyq, jýan, qyrly temir. Ol muz ne toń oıý úshin qoldanylady. Súzgimiz aǵash sapty temir sheńber. Sheńberge kendir toqylǵan qorjyn-tor ustalady. Bul balyq súzip alatyn qural. Bagor degenimiz uzyn syryqqa saptalǵan bir butaqty qarmaqty temir. Qarmaǵy ilip tartýǵa, butaǵy eki nárseniń arasyn qashyqtatýǵa paıdalanylady. Túsine almaı qalǵanym «progon» edi, bunysy bir asa uzyn syryq eken.

— Al, káne, bastadyq.

Bes-alty jigit kıimderin laqtyryp tastady da, bolat súımendi kókshe muzǵa qarsh-qarsh uryp, úki oıýǵa kiristi. Súzgiler súımennen ushyp túsken uzyn muz túıirshikterin arshı bastady. Kóp uzamaı úlken qazan aýzyndaı jerdiń muzy qaqpaqtaı tóńkerildi de qaldy, tym-aq qalyń qatqan eken, arshynnan asa bar shyǵar. Jurt antalaı qalǵanǵa men de úńilip edim, úki aýzynda Serejanyń kózinen aýmaǵan qarakók birnárse móp-móldir bop dóńgelene qapty. Jaǵada qalǵan dosymdy esime túsirip, jaqyndaı berdim. Endi qarasam sý eken. Sýdan bir ashqyltym ıis keletin sıaqty. Ataman qolyndaǵy uzyn syryǵyn úkige boılatyp shyǵardy da, masattana bir kúlip aldy.

— Shamam shama-aq eken. Dál ústinen túsippiz, — dedi ol, syryqtyń ushyna ilese shyqqan qaıyrshyq topyraqty aýzyna aparyp, — joly bolady demep pe edim qosshy balanyń. Anaý muz taýlary jańa kósege toqtaǵan boldy. Mynaý Konstantın qoınaýy. Bul bir balyqtyń qysqy qorasy.

Jurt súıinishti pishinmen maǵan qarap edi, men de maqtanyshymdy syrtqa shyǵarǵandaı keýdemdi toltyra bir dem aldym.

— Al, jigitter, — dedi Ataman, — attaryńdy dereý týaryńdar da, onshaqty adam qos tigýge kirisińder. Qalǵanymyz shaı-sý piskenshe biraz úki oıyp, aý quryp tastalyq. Buıyrsa, erteń aqbalyq jeıtin bolamyz.

— Qosty mynaý kishkene tóbeshikke tigermiz, — dedi Mıhaıl Ivanovıch.

— Árıne, qos tigýdi Arman ekeýińe júktedim.

On bes shanany kishkene ǵana muz tóbeshikteriniń aralyǵyna úıire tastadyq ta, Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı bastaǵan bir top adam qos tigýge kiristik. Qalǵandary súımenderi men súzgilerin súıretip, Atamanǵa ilesip ketti. Álgide ǵana qulazyp jatqan meńireý keńistikke jan bitkendeı, tóńirek túgel qashyr-qushyr bola qaldy. Kóp uzamaı otyz adamdyq úlken qos ta daıyn boldy. Qos qabyrǵasy ıtarqalanyp qalanǵan bıik narqamystan tigilip, syrty pishenmen jabyldy. Edenine qamys pen qoǵa qabat-qabat tóselip, mamyq pishen salyndy. Pishen ústine kıiz jaıylǵan edi, beıne qus jastyqtaı jup-jumsaq boldy da shyqty. Óz qolymyzben tigilgen bul qamys qos maǵan Atanıaz myrzanyń edeni solq-solq etip, sıraǵy shirip, jar jıegine qaraı qısaıa bastaǵan taqtaı kazarmasynan áldeqaıda artyq kórindi.

— Tamasha boldy, — Mıhaıl Ivanovıch qamys qosqa súısingendeı biraz qarap turdy, — al, júrińder, endi Atamanǵa baralyq.

— Tamasha boldy, Mıhaıl Ivanovıch, — jumysqa jóndi aralaspasa da, osy qosty ózi tikkendeı eki búıirin taıanyp, táltıip turǵan Asaýbaı, tompıyp syrtqa tebe bitken ala kózderin kúlimdetip, mardymsı sóıledi, — tamasha boldy. Anaý jerinde bir sańylaý qalyp barady eken. Bir ýys shópti aparyp tyǵa salyp edim, qatyp ketti. Qazan men Daýyl as pisire bersin. Jumystan kelgen soń ishý kerek. Tońbaımyz. Túý, túk etpeıdi. Jaqsy bolady.

— Apyr-aı? — Arman myrs etip kúldi, — bir ýys pishendi tyǵa sap ediń, qatyp ketti. Ógiz múıizindegi shybyn...

Jurt dý kúlip aldy.

— Áı, ne deısiń? — Asaýbaı kijinip ilgeri umtyldy, — oılarsyń...

— Jaqsy bolady deısiń, á? — Mıhaıl Ivanovıch basyn shaıqady da, Asaýbaıdy qoltyqtap ilgeri umtyldy. — Júr kettik.

Aldyńǵy kúni Ataman qorasynda meni mazaqtaıtyn topal ıekti eńkish jigittiń aty Qazan eken. Tegi aq kelinshek qorasynyń kópten bergi qolbalasy bolsa kerek. Ekeýmiz jańa ǵana kóriskendeı bir-birimizge bajyraıa qarastyq ta, qos basynda qalyp qoıdyq. Eńkish jigit áldenege narazy adamdaı, Mıhaıl Ivanovıchtar ketken baǵyttan kóz almaı, biraz únsiz turdy da, maǵan buryldy.

— Áı, bala, seniń atyń kim?

— Meniń atym Daýyl, aǵaı.

— Daýyly nesi, sóıdep te at qoıady eken. Nege olaı dep qoıǵan, á?

— Daýyl kúni týyppyn. Aǵaı, sizdiń atyńyzdy nege Qazan dep qoıǵan?

— Qazan emes, Qazanǵap, — meniń suraǵymda ári tańdaný, ári kekesin bar edi, jigit osyny ańǵaryp qaldy-aý deımin, bajyraıyp ashýmen qarady, — Qazan dep shyǵarǵan Qarabastyń toqaly, shynashaǵymdaı álgi Asaýbaı da mazaqtap, á, kórdiń be? Sen de soǵan elikteımisiń?

— Joq, aǵataı, men sizdiń atyńyzdy shynynda da Qazan eken dep qalǵan edim. Qazanǵap deısiz be?

— Já, já, jeter. Ákel, anaý súımendi, — eńkish jigit, baıaǵydan bergi jumsalǵandarynyń esesin bir qaıyraıyn degendeı, meni jumsaýǵa kiristi, — «Qazan» de, qap» te, báribir. Meniń atymdy Atanıaz qoıshy, baıymas edim. Atanıaz myrzanyń atyn Qazanǵap qoıshy, kedeı bolmaıdy.

— Máńiz, aǵa, — men súımendi súıretip ákelip, Qazanǵapqa usyndym, — úki oıasyz ba?

— Áı, seniń atyn Daýyl ǵoı. Kúshiń de daýyldaı shyǵar. Ózin úki oıa bilesiń be, káne, qımylyńdy kóreıin?

— Aǵa, men úki oıyp kórgenim joq.

— Ne, onyń oqýy bar ma, al da ura ber. Atyńa saı kúshiń bolsa ózi oıylady.

— Jaraıdy, aǵa, oıyp kóreıin.

Men óz boıymnan bıik súımendi zorǵa kóterip, kókshe muzǵa soǵa bastadym. Biraq, muz betine daq túsire alar emen, ushyna taman ustaǵan edim, salmaq sabyna qaraı túsip, dir-dir etedi.

— Áı, bala, — jigit shek silesi qatyp kúldi, — kórdim, qandaı daýyl ekenińdi. Ber, beri. Endi mynaý Qazan daýylynyń kúshin kór.

— Máńiz, aǵa.

Qazanǵap súımen ustaǵan qoldaryn tóbesinen asyra kerip, kókshe muzdy qarsh-qursh ura bastady. Eki aıaqtyń arasyn keń tastap, qulashyn jaza qımyldaıdy.

Súımendi siltegen saıyn kesek-kesek muzdar omyrylyp ushady. Maǵan qazir Qazekeńnen asqan kúshti adam joq tárizdi kórindi. Kóp uzamaı úki aýzynan kógildir sý da burq ete qaldy.

— Áı bala, anaý muzdardy qazannyń birine sala ber.

— Aǵa, ol muzdy neǵylamyz?

— Eritip sý isteımiz de, shaı qaınatamyz.

— Sý turǵanda muz eritýdiń keregi ne?

— Teńiz sýy ashshy bolady.

— Nege ashshy bolady?

— Áı bala, óziń basymdy qatyra berme. «Nege ashshy bolady!» ashshy bolǵan soń ashshy bolady da. Men qaıdan bileıin nege ashshy bolatynyn? Qasqyrbaıdyń molda inisi deısiń be meni?

Qazanǵap meniń endigi suraqtaryma jaýap qaıtarmady. Qolyndaǵy súımenimen muzdy sál qashap mosy sıraqtaryn nyq ornatyp, jýan syryqty eki mosynyń ashasyna saldy da, eki qazandy sol kóldeneń syryqqa aparyp asty. Sodan keıin bir qazandy muzǵa, ekinshi qazandy sýǵa toltyryp, laýlatyp ot jaqty.

Jigit endi ot ysyrýdy maǵan tapsyryp, ózi shana jaqtan bir nárseni kóterip kelgen edi, bunysy azyq qaby eken. Syrty qyraýlanyp qatqan etterdi úkidegi sýǵa bir malyp, sý quıylǵan qazanǵa tastap jatyr. Imek qabyrǵany da,kózim shalyp qaldy. «Á, buıyrsa kónkıli bolam eken» dep oıladym. Endi bir qarasam jigit baltasyn kóterip-aq alǵan eken, álgi qabyrǵany shapqaly jatyr.

— Aǵataı-aı, shappańyzdaǵy, — dep jabysa tústim.

— Nemene, — jigit maǵan tańdana qarady, — neni aıtasyń?

— Mynaý qabyrǵany shappańyzshy deımin.

— Ony ne isteısiń?

— Kónkı isteıin dep edim.

Jigit basyn shaıqap kúldi de, úlken qabyrǵany úkige bir malyp tutasymen qazanǵa saldy. Men tilegime jettim-aý degendeı kúrsine bir dem aldym. Ázirge áńgimemiz osymen aıaqtalyp, árqaısymyz óz jumysymyzǵa kiristik. Qos basynda ekeýmizge de ermek tabylatyn tárizdi. Men eki qazannyń astyndaǵy otty kezek ysyryp otyrmyn. Jasynan enbekke úırengen eńkish jigit qos mańynda kúıbeńdep, kem-ketigin túzep júr. Bir qolynda súımen, bir qolynda bagor, ózimen ózi keńesip, kúbir-kúbir sóıleıdi.

Endi bir qarasam tóbeshiktiń muzyn qoparyp, bagormen súırep júr eken.

— Aǵa, ony ne isteısiz?

— Kórmeımisiń, atqa qora soǵyp jatyrmyn. Bizge jyly qos kerek bolǵanda, olarǵa yq kerek emes deımisiń.

— Aǵa, anaý muz taýlary men mynaý tóbeler qalaı paıda bolady?

— Qatty jel qýǵan muz biriniń ústine biri kóterilip, muz taýyn jasaıdy.

— Aǵa, ıtbalyqshylar qaı jaqta?

— Mynaý jaqta, — jigit ońtústik shyǵysqa qaraı ıegin bir qaǵyp tastady, — áı, bala, myljyńdaı bermeı kózińe qara, ysyr anaý otyńdy.

Sózge aınalyp, baıqamaı qalsam kerek, qamystar qazan astynan qulap túsip, betaldy janyp jatyr eken. Dereý ysyrýǵa kiristim. Otty jaǵa otyryp oıǵa kettim. Eńkish jigittiń ıek qaqqan baǵytynda ákemder jatqan bolýǵa tıisti.

— Ýa, jarqynym, — áýelgi kezde túsine almaı qalǵan jigit «buǵan ne boldy?» degendeı, úreılene qarady da, meniń kıimderimdi ýqalaı berdi, — ne boldy, bir jerińdi órtep aldyń ba?

— Aǵa, anaý ne? — dedim qolymdy batysqa sozyp.

— Aıtyp turǵanyń ne ózińniń, túsindirshi?!

— Atamandar jaqtaǵy anaý otty aıtamyn.

— Túý, záremdi ushyrdyń ǵoı, — jigit endi ǵana túsindi de, sol qolymen keýdesin basyp, uzaq kúlip aldy, aqmaq bala, ol ot emes, batyp bara jatqan kún kózi.

— Solaı ma, men ot eken dep edim. Aǵa, kún kózi muzdy qalaı tesip ótedi?

— Kórdiń be, «qudaı bergenge qulaı beredi» — degen sol. Kún ekesh kúnniń ózi de Ataman úkisine qonaqtaǵaly barady. Al, Ataman she? Qalaı aıtaıyn dep edim? Toqtashy... ıa, qojamyz... Joq, Talasovtyń... jo, jo, ekeýiniń qolyna... Áı, qalaı edi?... Ia durys, ekeýiniń de alaqanyna kezek qonaqtaǵan kún.

Qazanǵap bir tereń muńǵa shomǵandaı aýyr kúrsindi de, batyp bara jatqan kúnge qarady. Onyń úzip-úzip aıtqan ókinishti pikirin men túsine almadym. Qostas joldasymnyń túsiniksiz qasiretine ortaqtasa men de aýyr kúrsindim de, manaǵy muz taýlaryna qaradym.

— Aǵa, anaý muz taýynyń tóbesindegi qaraýytqan ne, qos pa?

— Qos emes, qaıyq.

— Qaıyq muz taýynyń tóbesine qalaı shyqqan?

— Kórmeısiń be, bir qabyrǵasyn sógip áketipti ǵoı. Bıyl muz qatarda qatty daýyl soǵyp, sen, júrip, balyqshylar úlken apatqa ushyraǵan. Sonda sende qalyp qoıǵan bir bısharanyń qaıyǵy shyǵar. Adamdary men bir qabyrǵasyn túbine batyryp, ekinshi jartysyn muz kóterip tóbesine laqtyrypty, — jigit taǵy da kúrsinip aldy, — jaraıdy, endi otyńa bar. Et te pisip qalǵan shyǵar. Qazir tary salyp jibereıik.

Men ornyma baryp, otty ysyryp tastadym da, qyzyl jalyndy alańnan kóz almaı uzaq turdym. Qysqy kún birden birge tómendeı-tómendeı baryp, kókjıekke qyzǵylt jolaqtaryn ǵana qaldyrdy da, Ataman úkisine súńgidi de ketti. Mana shyǵystan bastalǵan býaldyr munar endi batysqa qaraı jyljydy. Aspannan jylt-jylt etip alǵashqy juldyzdar da kórine bastady. İńir qarańǵysy birden-birge qoıýlanyp, tóńirekti aıqyn baıqatpaı qoıdy...

Biz as iship bolǵanda aı edáýir kóterilip qalǵan eken. Onyń qaı úkiden shyqqanyn baıqaı almadym. Astan keıin eki shanaǵa toltyra júk tıep, jıyrma segiz jigit túngi jumysqa attandy da, Qazanǵap ekeýmiz qos basynda qalyp qoıdyq. Aıaq-tabaqty jýa otyryp, eńkish jigittiń manaǵy bir ıek kótergen baǵytyna qarap edim, kóz ushynda jyltyldaǵan ot kórindi. «Sóz joq, bul ákemderdiń qosy shyǵar-aq», dep oıladym. Endi ebin taýyp ketýdiń amalyna kiristim.

— Aǵa, men Atamandarǵa baryp keleıinshi, á, aǵa?

— Manaǵy kún qonaqtaǵan úkini kórmeksiń ǵoı, á?

— Ia, aýdy qalaı qurady eken, ony da kórip qaıtaıyn, ruqsat etińizshi, aǵa!

— Kónkı tebýge de qumarlanyp otyrǵan shyǵarsyń. Bara ǵoı.

Kıiz baıpaqty tastaı berip, etigimdi kıdim de, ımek qabyrǵany tabanyma basyp, zaýlaı jóneldim. Jyltyldaǵan otqa tike tartpaq bop bir turdym da, iz tastaý úshin Atamandarǵa bet aldym .«Áýeli baryp aý qurǵandardy kóreıin, qaıtarda taıyp otyrarmyn», dep oıladym. Jol boıy eki-úsh ret jyǵylyp, Ataman alanyna jettim. Men muzdy uzyna boıǵa tilip alyp, aýdy sol tilikke quratyn shyǵar dep edim, joq, olaı emes eken. Árqaısysynyń arasyn on qulashtaı etip dóp-dóńgelek úlken úki olardyń aralarynan birneshe usaq úkiler daıyndapty. Men barǵanda Mıhaıl Ivanovıch bir basyna Jýan arqan baılanǵan uzyn syryqty eń shetki úkige baılatyp jatyr eken.

— Aǵa, ne istep jatyrsyz? — dep suradym men tańdanyp.

— Aý, Daýylmysyń, sen qaıdan kelip qaldyń? — Mıhaıl Ivanovıch maǵan aınalyp bir qarady da, suraǵymnyń jaýabyn túsindire bastady. — Kórmeısiń be, aý qurǵaly jatyrmyz...

— Aýdy osylaı qura ma?

— Árıne osylaı qurady. Qara da tur, — Mıhaıl Ivanovıch endi ekinshi úkiniń aýzynda qolyna bagor ustap turǵan jigitke buryldy. — Al, Odyrbaı, aıda progondy.

— Qane, joq qoı progonyń.

— Ýa, izdemeısiń be bagoryńmen, — Aıdynǵalı aǵaı tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqady.

— Sol taýyq kózdi bıshara aırylyp qalar, ózge bireýiń baryńdar.

Jigitterdiń biri júgire jóneldi.

— Taptym, Mıhaıl Ivanovıch, taptym, — dedi bagorly jigit.

— Tapsań kórshińe qaraı aıda.

Kórshi úkiniń aýzynda da qolyna bagor ustaǵan taǵy bir jigit tur eken. Qatar-qatar tizilgen adamdar muz astyndaǵy uzyn syryqty bagor qarmaǵyna ilip, ysyra otyryp, ekinshi úlken úkige jetkizdi.

— Mıhaıl Ivanovıch, qane jiberińiz, — úlken úki aýzynda turǵan jigit syryqqa baılaýly arqandy bagorymen ilip tarta bastady, — daıyn ba?

— Al, tart, — Mıhaıl Ivanovıch syryqqa baılanǵan arqannyń ekinshi ushyna aý qulaǵyn jalǵaı saldy da qolyn kóterdi, — abaıla. Odyrbaı, julmaı baıqap tart.

Ekinshi úkidegi jigit arqandy tarta berdi. Mıhaıl Ivanovıch pen Aıdynǵalı tómengi arqanyna tas, joǵarǵy arqanyna qoǵa baılanǵan keń kózdi jadyrany úkige tastaýǵa kiristi.

— Toqta, — dedi Mıhaıl Ivanovıch aý taýsyla kelgende, — qazyq baılaýǵa mursha ber.

Men qazyqty qaǵady eken dep oılaǵan edim. Bul joly da qatelesken ekenmin. Aýdyń tómengi qulaǵyna úlken tesik tas baılap úkige tastady da, ústińgi qulaǵyna baılanǵan qazyqty úki aýzyna kóldeneń qoıa saldy. Sodan keıin túbine tas, ortasyna úlken etip qoǵa, ushyna jalaý baılanǵan syryqty úkige tastap jiberdi de, ornynan kóterildi. Jalaýly syryq tik shanshylǵan boıy úkidegi sýda dirildep júzdi de turdy.

— Aǵa, bul ne zat? — dep suradym men.

— Bul qaraqshy, balaqaı.

— Qaraqshy degen ne?

— Aýdyń qaı jerde ekenin kórsetetin maıak.

«Ábden jaqsy boldy ǵoı, qosty tappasam, qaraqshyny tabarmyn» dep oıladym da, Mıhaıl Ivanovıchqa ilesip kórshi úkige bardym. Bagorly jigitter arqan baılaǵan manaǵy uzyn syryqty álgi retpen úshinshi úkige qaraı jyljytty. Arqannyń ushyna ekinshi aý baılandy.

— Al, tart! — dedi Mıhaıl Ivanovıch.

Úshinshi úkidegi jigitter de arqandy manaǵy retpen eptep tarta bastady. Mıhaıl Ivanovıch pen Aıdynǵalı aýdy úkige tóge berdi. Endi eki aýdyń tómengi qulaǵyn aýyr tasqa qosaqtap, ústiniń qulaqtaryn manaǵy sıaqty qazyqqa baılastyryp, ol qazyqty úki aýzyna kóldeneń tastady. Osy retpen aýǵa aý jalǵastyrylyp, quryla berdi. Arqan tartyp turǵan jigitter anda-sanda qulashtaryn keń jazyp, qoldaryn búıirlerine soǵyp-soǵyp alady.

Tańdanyp barsam da, bul jumys maǵan pálendeı qyzyq kórinbedi. Endi qabyrǵa kónkıimmen zaýlatyp, Atamandar úki oıyp jatqan alańǵa qaraı jóneldim. Jaqyndap barǵanymda-aq, jurt shý ete qaldy.

— Oı, baıqa, aldynda úki bar.

Abyrjyp qalsam kerek, ımek qabyrǵa tabanymnan taıyp ketti de, aıaǵym aspannan kelip quladym. Kózimniń oty jarq ete qaldy.

— Ýa, ustańdar, tezirek, tústi-aý anaý úkige!

Shynynda da jelkemdi úkiniń kemerine soǵa qulaǵan ekenmin. Jigitterdiń biri aıaǵymnan ustap úlgirdi. Qaraqusym oıylyp ketken shyǵar dep jelkemdi sıpaǵan edim, qolymdy muzdaı sýǵa malyp aldym.

— Bar bolǵyr, qaıdan kelip ediń, — dedi Arman aǵaı meni qushaǵyna qysyp, — sýǵa ketip qala jazdadyń ǵoı.

Ajaldan aman qalǵandyǵymdy sezgen boıda endigi oılaǵanym kónkı bolǵan edi. Jan-jaǵyma qarasam kózge túse qoımady. Bir jaǵynan basymnyń aýyrǵany janyma batsa, ekinshiden, kónkıimniń joǵalǵanyna ókinip, jelkemdi syıpaı kúrsindim.

— Nemene, basyń aýyrdy ma?

— Azdap aýyrady... Biraq, kónkıim...

— Basy jarylyp qalǵan eken dep zárem ushyp edi, kónkıiń mynaý qabyrǵa emes pe? — dedi Ataman, ımek qabyrǵany maǵan usynyp, — má, baıqap tep, qaraqusyńdy oıyp alarsyń...

Uıatym da, qýanyshym da aralas sál jymıa kúrsinip, kónkıimdi qoınyma qystyra qoıdym. Jurt dý-dý kúlisip jumysqa qaıtadan kiristi. Etteri ábden qyzǵan jigitter saqyldaǵan sary aıazǵa qaramastan, syrtqy syrmaly kúrtelerin de laqtyra tastap, juqa kamzoldaryn shalbarlanyp alǵan eken. Birimen biri kúsh synasqandaı tym shuǵyl jymyńdasady. Qos-qoldap ustaǵan aýyr súımenderin tóbelerinen asyra kóterip, kókshe muzǵa kirsh-kirsh urǵan saıyn kesek-kesek ushqyndar jyltyldap, búkil alań shatyr-shutyr jańǵyryǵa, kúńgirleı jóneledi. Kúrekti, súzgili jigitterdiń súımen izinen laqtyrǵan irili-usaqty muz túıirshikteri aı nurynyń astynda beınebir asyl monshaqtaı shashyla kóterile baryp sýdyrlap temen quıylady. Álgide ǵana tutasyp jatqan keńistik betinde qazan aýzyndaı dóńgelengen qarakók tuńǵıyqtar paıda bolady. Alqynǵan alyp denelerden túıdek-túıdek bý burqyldap, ter men teńiz sýyna tán ashqyltymdaý qolańsa ıister ańqıdy. Qos Atamany jurttan oqshaý beline, batysqa qaraı aıańdap barady. Bir qolynda fonary, ekinshi qolynda súımen. Ol adymyn keń alyp, biraz ilgerileıdi de qolyndaǵy súımenin joǵary kótere soǵyp, kókshe muzdyń betine shuqyr jasaıdy. Sodan keıin taǵy da jyljı beredi. Úki oıylatyn jerge belgi jasap bara jatsa kerek. Árkimge bir aqyl úırete, úkiden úkige júgirip, Asaýbaı júr.

— Áı, jigitter, sender tezdetkenniń jóni osy dep qur asyǵa bermeı, úkilerdi uqsatyp oıyńdar, — Asaýbaı Arman aǵaıdyń qazir ǵana oıyp ketken úkisin óziniń shaǵyn denesine istelgendeı kishkene kúregimen shuqylaı bastady. — Murt qaldyrmańdar, ol erteń aýdyń jadyrasyn ilip, jyrtatyn bolady. Mine, kórdiń be, murtyn qaǵyp tastaǵan edim, qatyp ketti.

— Apyraı-á, — Arman aǵaı sańqyldaǵan ashyq daýsymen basyn taıqap kúldi, — seniń qolyń tıse boldy, qatady da ketedi-aý. Biraq bir qosty basqarý Atamannyń óz qolynan da keletin tárizdi. Bosqa áýrelenbeı úkińdi tazalaı berseń qaıter edi, á?

— Ie, alǵyr adam Ataman, — kórshi úkini arshyp júrgen Jalyqpas qarıa basyn ızedi. Biraq, osy sorlyǵa túk bitpeýshi edi, qoly ashyq, tym shashpa jigit-aý deımin...

— Endi dáýlettenetin shyǵar, — Arman aǵaıdyń daýysynda áldenendeı kekesin bar tárizdi. — Qasqyrbaı tóreniń baı qaryndasyna úılendi ǵoı...

— Ie, baıysyn shyraǵym, qyzǵanamyz ba, — Jalyqpas qarıa aýyr kúrsinip aldy, — bardyń paıdasy tıedi deıdi qazaq, jemese de maı jaqsy...

— Qate, qate, aqsaqal, — Arman yzaly pishinmen súımenin kókshe muzǵa kirsh etkizip urdy da, basyn silkip tastady, — baı baıǵa, saı saıǵa quıady. Saıdyń tatyrǵa, baıdyń kedeıge qaıyrymy joq. Baıdan qaıyrym kútpeńiz. Atamandy men ótken kúzden beri ǵana bilemin. Alǵyr adam ekeni ras. Qazanǵaptyń aıtýyna qaraǵanda tóreniń jesir qaryndasyna úılenýden osy kisiniń jeke basy da baqytty bola almaǵan sıaqty. Tipti ókinishi de joq emes tárizdi...

— Oıpyrmaı, qyryp jiberme, — Arman qolyndaǵy úkini kóldeneń ustap kúldi. — Dát taqsyr, dát, biraq Aseke-aý, osy seniń qazanǵa ıe bolyp, bizge jibergeniń-aq maqul ǵoı.

— Tapqan qazanshy bolar jigitti. Oılarsyń...

— Oılap turǵanym da ras. Sen osy teńizge ne bitirem dep shyqtyń?

— Atamannyń ózi qalap alyp shyqty.

— Onda, Atamanǵa aıtý kerek. Seni qaıtaryp jibersin.

— Qaıtaryp jibersin! Oılarsyń, meni teńizge jibergen Talasovtyń ózi. Bildiń be?

— Múmkin seni jumysqa emes, baqylaýshy etip jibergen shyǵar?

— Jiberse she... Oılarsyń, — Asaýbaı qolyn bir siltep keri buryldy, — men senimen tildespeımin de tipti.

— Men de ábden qumartyp baramyn...

Asaýbaı meniń janyma kelip toqtady da, temeki tarta bastady. Men túıirshik muzdardy qalqyp súzip, kótere laqtyramyn. Jurttan maqtaý kútetin de túrim bar sıaqty. «Óı, Asaýbaıdan osynyń ózi alymdy» degen madaqtaýshy daýystar estilgen saıyn ekilene qımyldaımyn. Úkidegi muz túıirshigin aqyrǵy ret súzip alǵanymda qarakók tuńǵıyq túbinen dóp-dóńgelek bir nárse jarq ete qaldy. «Ataman úkisine batqan manaǵy kún bolar ma degen oımen úńilip uzaq qaradym. Úlken dóńgelek qana emes, jalt-jult etken usaq núkteler de kórinedi. San jetkisiz samsaǵan juldyz tárizdi. Úkidegi sý tolqynyna bılegendeı dir-dir etip teńsele túsedi. Tóbemdegi aspan teńiz túbine qapan túsip úlgirgen?! Basymdy kóterip alsam, aı men juldyzdar óz ornynda turady. Tańdanamyn da taǵy da úńilemin. Sansyz juldyz bul joly da saýyldap túse qalǵandaı. Netken ǵajap! Álde osynaý tuńǵyıyq túbinde tóseýli jatqan ekinshi aspan bolar ma? Joq, joq, anaý teńbil betti úlken dóńgelek óz tóbemdegi aı, álgide jaqyndap qalǵan seldir bult qazir bir shekesin kómkere aqyryn jyljı bastady. Men kezekti úkige kóshtim. Álden ýaqytta aspan juldyzy jańadan bir jarq etti de, kenet kózden tasa boldy. Eńkeıip qarasam úki aýzyn qaraýytqan bir nárse qaptaı qoıypty. Alyp tastamaq boldym. Kúregime maqtaly kıim sıaqty bir nárse ilindi. Kúregimdi úkige ekinshi ret malyp edim, álgi nárse syrylyp bara jatty. Úki aýzyna eńkeıe qaradym. Týra adam tulǵasy tárizdi. Selk etip keıin shegindim de, kúregimdi tastap jiberdim.

— Aseke, o, Aseke! — tulaboıym dirildep, daýysym óz qulaǵyma da tarǵyldanyp estildi, — kisi, Aseke, kisi...

— Aqmaq bala, — Asaýbaı temekisin jıi-jıi soryp, — úkige úńildi, — káne, túk te joq, kisisi nesi. Muz astynda kisi júrýshi me edi. Itbalyq shyǵar.

— Ýa, usta, Asaýbaı usta, — jurt dýyldasa kúldi, — Inili ekeýiń úkiden ıtbalyq soǵyp júrmeńder.

— Oılarsyń...

Asaýbaı ózge jaýap qaıtarmady. Bul joly neǵyp shaq qalmady eken dep tańdanǵan edim, mana bizden ketken Ataman keri oralyp keledi eken.

— Daýyljan, — Asaýbaı myrs-myrs kúlip, meni ózine shaqyrdy, — bar, anaý kıim jatqan jerden kúrek alyp kel. Ekeýmiz birigip istelik. Ataman kelgende jumysty qyzdyra túselik. Maqtasyn bir.

— Joq, Aseke, — manaǵy adam beınesinen keıin men de jolaı almaı úreılenýde edim, basymdy shaıqadym da — qorqamyn.

— Oı, qoı, — Asaýbaı meniń sońǵy sózimdi ańǵarmasa kerek, — kel, úıren.

— Úırenetin nesi bar onyń. Úırenbeı de bilemin.

— Oıboı, sińbirik muryn, — Asekeń maǵan ajyraıa bir qarady da, qyza-qyza qımyldaı berdi, — «úırenetin nesi bar?» Oılarsyń.

Súımenshilerdiń qyzý jumystaryna razy bolǵan Ataman býyryl murtyn shırata, súısine qarap az turdy.

— Bárekeldi, jigitter, alypsyńdar-aý. Senderdiń osy isterińdi Talasov pen Kabanovskıı myrzalar bir kórse ǵoı.

— Kórgende dáýletin bólip berer deısiz be, — Arman qaı jumysyn toqtatpastan myrs etip kúldi, — talaı kórip te júrgen shyǵar.

— Bólip bermegende de. — Ataman kúrsindi, — eń bolmasa...

— Jany ashyr edi demekpisiz. Jalshyǵa jany ashyǵan qoja baılyq qura almaıdy. Baıýdan úmiti bar adamdardyń buny eskere júrgeni maqul ǵoı.

— Shyraǵym, bul kekesiniń maǵan da tıip jatyr, — Ataman tynysyn tereńnen alyp, basyn ızedi, — túsinemin. Sol qorada jasymnan sińgen terim, alynbaı ketken úlesim bar edi. Eń bolmasa osymen qaıyraıyn dep edim, qatelesken shyǵarmyn...

— Ǵajap emes, qatelespeıtin adam bola ma?

— Múmkin meniń qatem ózgelerine sabaq bolar, — Ataman Arman men Jalyqpasqa kezek qarady, — jumysty biraz eńserip qaıtsaq deımin. Buǵan qalaı qaraısyńdar?

— Óziń bil, shyraǵym, — Jalyqpas qonyshyndaǵy úlken múıiz shaqshasyn shyǵaryp, jalpaq barmaǵynyń tyrnaǵyna toltyra qaqty da, keń keńsiriginen ótkize tartyp, eki-úsh ret túshkirip aldy. Sodan keıin nasybaı sarǵaıtqan seldir murtyn úlken judyryǵymen súrtip Armanǵa qarady, — nanym bar, nanym bar dep júrgenshe, bitirip ketkenniń, ózi artyq bolar edi.

— Álde sharshadyńdar ma, — Ataman kezekti úkini oıýǵa yńǵaılana berdi, — sharshasańdar qaıtalyq. Bolmasa as piskenshe isteı turalyq. Mıhaıldar da aýlaryn quryp bolsyn.

— Jumysty tym kóp istegen mynaý Asaýbaı bolmasa, — Arman aǵaı kúldi, — ózge jigitter sharshaı qoımaǵan shyǵar.

— Sharshap, — Asaýbaı burq ete qaldy, — oılarsyń. Tapqan shalaǵaıdy. Osy ıindi bitirmeı qaıtpaımyz. Sharshasaq as jep, araq iship alǵan soń tynyǵyp ketemiz. Aınalaıyn Ataman durys aıtady, isteý kerek, istegen jaqsy...

— Sorly-aı, aspen birge araq ta bola ma dep úmittenesiń-aý, — Arman aǵaı Atamanǵa kózin qysty, — araq bolmaıdy. Tamaǵyń ispesin. Jumys istegende bir qaryq etip tastar kisideı.

— «Qaryq etip tastar kisideı?». Oılarsyń, — Asaýbaı eki búıirin taıanyp ala qoıdy, — sen qaryq etken shyǵarsyń. Kúni boıy osynda Atamandy jamandap turdyńdar ǵoı.

— Áı, ázázil, — Arman jekip tastady, — ósekshi áıeldershe súıreńdeme, bildiń be. Biz sol sózimizdi Atamannyń ózine aıtyp berdik. Ózge ne aıttyq biz?

— Ózge ne aıttyq, oılarsyń!..

— Jetti, Asaýbaı, jetti, — Ataman ábden ashýlansa kerek, kúreń kózi jarq ete qaldy, — seniń ózge olqylyǵyń da jetedi ǵoı, ósek aıtpa qaraǵym. Báribir, ósekke sener kisiń men emes.

— Osy ońbaǵandy ne bitiredi dep alyp shyqqansyń?

— Qaraǵym, Arman — Ataman Armanǵa da nalı sóıledi, — kúshi joq adamnyń bárin qyramyz ba. Tilin taýyp jumsaı bilseń, árkimge de jumys tabylady. Jumysqa olqy soqsa da, dýman úshin kerekti jigit. Bir qosta bir tentek júre bersin. Osynyń ózin eleýdiń keregi ne?

— Qoıdym, aqsaqal, — Arman sózden jeńilgendeı tómen qarady, — tek álgi ósegine sene kórmeńiz.

V TARAÝ. ÁKEM QAIDA, AIT JULDYZ?

— Ata, ata, bul jaqtan da úki oıyp pa edińiz? — dep suradym.

— Nege? — meniń suraǵyma túsine almaı qalǵan Ataman tańdanyp betime qarady, — neni aıtasyń, balam?

— Anaý kún muzdy ózi jaryp shyqty ma?

— Aqmaq, bolat súımenmen urǵylap jatqanda zorǵa oıylatyn qalyń muzdy kún qalaı jaryp shyǵýshy edi, — dedi qazandyq basynda júrgen Qazanǵap aǵaı, — keshe Ataman úkisine batqanyn óz kózińmen kórdiń ǵoı.

— Ataman úkisi ana jaqta edi ǵoı?

Áńgimege endi ǵana túsingen Mıhaıl Ivanovıch pen Ataman myrs etip kúlip jiberdi.

— Áı, balaqaı, balaqaı, bizdi nege osynsha erte turdy dep oılap ediń? Álgide ana alańnan úki oıyp keldik, — Mıhaıl Ivanovıch meni baýyryna tartyp aldy, — áıtpese kún kózi muz astynan shyǵa almaı qalady da, biz Atanıaz myrzanyń ahonyn qura almaı qalamyz. Uqtyń ba?

Uqtym ba, joq pa, men basymdy ızedim. Sol jaǵymda kúreń, bedeý jegýli tur eken. Shana ishinde súzgi bar kórinedi, «úki oıyp kelgenderi ras» dep oıladym.

— Qarańyzshy, Ataman, qandaı tamasha sýret, á?!

— Ia, tamasha. Tań qyzaryp atty, kún jaqsy bolady, — dedi kúlimdep, kóterilgen kúnniń ádemiliginen góri, qamysqa paıdaly tynyshtyq jaǵyn kóbirek oılaǵan Ataman. Múmkin,ádemi kórinisti odan góri tereńirek uǵynýǵa ár kisiniń oı-órisi de jetpegen shyǵar, — al júrelik, káne.

— Ia, júrelik, — bul kezde kún kózi úlken bir kúmis shardaı muz betinde dóńgeleı qalǵan edi, Mıhaıl Ivanovıch sol aıaǵyn syltı basyp, shanaǵa qaraı bara jatty al, artyna taǵy da bir aınalyp qarady, — tamasha, tamasha kórinis. Al, kettik. Sýlaryńdy ysyta berińder, biz jıyrma aýdan eń quryǵanda bes aqbalyq ákeletin shyǵarmyz. Anaý jigitterdi daıyn balyqqa bir-aq oıatatyn bolaıyq.

— Ata, qaıda barasyz?

— Aý qaraýǵa baramyz, balam.

— Men de baraıyn ba, ata?

— Júr, júr, — dedi Mıhaıl Ivanovıch.

Men Atamannyń ruqsatyn kútip te jatpadym, júgirip baryp shanaǵa mindim. Tor bedeý kúndegi ádeti boıynsha jortaqqa basty, eki qulaǵyn qaıshylap, shulǵyp-shulǵyp alady. Beınebir bılep kele jatqan tárizdi. Jonyn japqan bozǵyl qyraý da joq, túgi jalt-jult etip, maqpaldaı qubylady. Túsi torydan góri kúreńge jýyq bolsa kerek. «Átteń, bir zaýlatyp alar ma edi?» dep oılaımyn. Biraq, Ataman at basyn jiberer emes, delbeni tejep keledi. Bir qalyppen jortaqtaı otyryp aýdyń arǵy basyna baryp toqtadyq. Úkidegi sýdyń betine bir elideı muz qatyp qalǵan eken. Ataman úkilerdiń muzyn oıyp, súzgimen súzip, tazarta berdi.

— Al, qosshy bala, mynany eptep jiberip tur, — dedi Mıhaıl Ivanovıch shetki aýdyń qulaǵyna uzyn arqan baılady da, bir ushyn maǵan ustatyp.

Budan keıin Mıhaıl Ivanovıch aýdyń ekinshi basyna bardy da, onyń qulaǵyn qazyqtan sheship alyp, tarta bastady. Men arqandy eptep bosatyp turmyn, Mıhaıl Ivanovıch aýdy muz ústine tartyp shyǵaryp jatyr. Álden ýaqytta appaq bir nárse jarq ete qalyp edi, úki sýy sarqyldap qaınap jatqan tárizdi, burqyrap aspanǵa atyldy. Mıhaıl Ivanovıch ta tarpa bas saldy. Men qolymdaǵy arqandy tastaı berip, Mıhaıl Ivanovıchtyń janyna bardym. Júgirip kelsem, uzyndyǵy metrge jýyq bir úlken balyq eken. Aýdyń kózine jelbezekten ilinipti. Bosanyp ketpek bop kóp týlasa kerek, qanattaryn da jadyraǵa orap alypty. Mıhaıl Ivanovıch balyqty aý — maýymen qushaqtap úki aýzynan shyǵardy da, aý kózinen ajyratyp alyp, anadaı jerge laqtyryp tastady. Úlken balyq quıryǵymen muz sabalap, uzaq týlady. Keıde, usha jónelmek bolǵandaı basyn joǵary kóterip, kishkene aq qanattaryn jazyp alady. Ábden sharshasa kerek, biraz týlaǵannan keıin tynysh qana jatty. Tek tamsanǵan adamdaı aýzyn jıi-jıi qımyldatady. Aýzyn árbir qımyldatqan saıyn saǵaǵy ashylady da, shashaqtalyp bitken kúreń jelbezegi kórinedi. Sol kúreń jelbezekten syzattap qana aqqan qyzyl qan kókshe muzǵa tamady. Ústin japqan qabyrshaqtary kún sáýlesimen kúmis teńgedeı jarqyraıdy.

— Aǵa, bul ne balyq, qandaı úlken? — dep suradym, tańdanyp biraz turǵan soń.

— Aqbalyq, balaqaı.

— Aqbalyq bolsa jony nege qara?

— Ábden maı basqan soń qaraýytyp ketken ǵoı.

— Pa-pa-pa-pa! — dedi osy kezde úki basyna oralǵan Ataman da tańdanyp, — mine balyq.

— Qosshy balanyń joly jaqsy boldy ǵoı, — dep Mıhaıl Ivanovıch maǵan qarady, — bar balam, júgir, endi arqannyń ushyn usta, áıtpese sýǵa túsip ketedi de, aýdy keri qura almaı qalamyz.

Men masattana kúldim de, júgirip arqanǵa bardym. Azdan keıin taǵy da bir balyq jalt ete qaldy. Biraq, bul joly júgire qoımadym.

— Al, endi arqanyńdy eptep keri tart, — dedi Mıhaıl Ivanovıch. Arqandy keri tarta bastadym, sýdan shyqqan muzdaı arqan qolymdy qaryp barady. Biraq, syr bildirmeı tózip turmyn.

— Boldy, endi tartpa, — dedi Ataman, aýdyń qulaq shýmen turǵan úkiniń aýzynan shyqqan kezde.

Mıhaıl Ivanovıch júgirip meniń janyma keldi de, aýdy arqannan sheship alyp, qazyqqa baılady úkiniń aýzyna kóldeneń tastady. Sodan keıin balyq shyqqan úkige kelip, arqan ushyn ekinshi aýdyń qulaǵyna jalǵady.

— Endi keri tart, — dedi Mıhaıl Ivanovıch.

Men arqandy keri tarttym. Mıhaıl Ivanovıch meniń qasyma qaıtyp keldi de, endi eki aýdyń qulaǵyn úki aýdaǵy kóldeneń qazyqqa baılady. Osy tártippen aýdy qarap shyqqanda arshyndaı-arshyndaı qyryq-elý aqbalyq aldyq.

...Keshki jumystan sharshap qaıtqan jigitter shaılaryn shala-pula ishti de, jaıýly tósekke qısaıa ketti. Kózde uıqy joq, dóńbekship men jatyrmyn. Kúndiz uıqtap alǵanmyn. «Jurt kózi ilingen boıda zytaıyn» dep oılaımyn. Aq kelinshek úıiniń kúıttigine úırengen Qazanǵap aǵaı jatar emes, birese at mańynda, birese qazan basynda bir nárselerdi shuqylap, kúıbeń-kúıbeń áli júr. Álden ýaqytta Qazanǵap aǵaı tósekke kelip bir qısaıǵan edi, endi Asaýbaı mazasyzdana bastady. Dalaǵa álsin-áli júgirip shyǵady. Maıly balyqty tym kep jep, túıirdiń de eki-úsh aıaǵyn tóńkere salǵan bolatyn, asyly osy aǵaıdyń ishi de maza bermeı júrgen shyǵar. Asaýbaı ishin basa yńyranyp tósegine qulady da, birden-aq qor ete qaldy. Biraz tyńdap jattym da, ornymnan aqyryn ǵana kóterilip, qos tóbesinde ilýli turǵan dúrbini izdeı bastadym. Bunym urlyq emes, birinshiden, dúrbige qyzyqqandyq bolsa, ekinshiden, ákemniń qosyn alystan kórýdiń amaly edi. Beıne bir bezgek bolǵan adamdaı búkil denem dirildep, sıpalap júrmin. Júregim keýdemnen atyp ketkeli turǵandaı dúrs-dúrs qaǵady, mine, dúrbiniń qorabyna da qolym ilingen tárizdi. Ia, sát!..

Men dalaǵa shyqqanda aı eńkeıe bastaǵan eken. Jel tymyq. Aı sáýlesi muz betine jalpaq aq jolaq tartyp alypty. Juldyz bitken tunyq aspanǵa ıne shanshar ashyq tastamaı tizile qalypty. Tym tyǵyz bolǵandyqtan, oryn taba almaǵandaı, keıde áne jerden, keıde mine jerden bir jylt etip aǵyp túsedi. Ańyryp az turdym da, eńkish jigittiń ıek qaqqan baǵytyna buryldym. Keshegi ot búgin kózime túse qoımady. Qalaı júrýim kerek? Keshe ot ústinde ózgeden góri irileý bir jaryq juldyz turǵan edi. Endi sony izdedim. Dál ózi bolýǵa tıisti, jarqyrap turǵan bir juldyzdy kórdim de, qýanyp kettim. Demek, týra aı sáýlesi astyna júrýim kerek.

Imek qabyrǵany tabanyma basyp aldym da, zaýlaı jóneldim. Biraz júrgennen keıin ókpem de óshe bastady, tym qatty júgirsem kerek. Aınalyp artyma qarap em bizdiń qamys qosymyz kózden tasa bolypty. Meni eshkim estimegen sıaqty, qýǵynshy kórine qoımady. Muz ústinde biraz dem aldym da, qaıta zaýladym. Qostan boıymda betimdi qaryp alǵan túngi aıaz, endi jylynyp ketken tárizdi... Terlep te kelem, qorqyp ketem. Keıde bir nárse shatyr-shutyr ete qalady. Úreıim ushyp, az bógelem de, qaıtadan qozǵalam. Ózge tiri joq, qulazyǵan keńistikte shatyrlaǵan ne daýys, qostaǵylar qýyp kele jatqan joq pa dep oılaımyn. Bul qatty aıazdan shatyrlap jarylyp jatqan muz ekenin de men keıinirek qana ańǵardym. Júrisimdi az baıaýlatyp tyńdasam, qulaǵyma at tuıaǵynyń daýsy kelgendeı bolady. «Shyn-aq qýyp kele jatqan shyǵar. Ózim ǵana emes, dúrbisin ala ketkenime yzalanǵan Amman qolyna bir tússem ońdyrar ma meni» deımin de, ıyǵyma qaramastan zaýlaımyn. At dúbiri degenim ózi júregimniń dúrsili ekenin de ańǵarar shamam joq. Nege qashtym qosymnan? Qashýyn qashyp shyqsam endi osynyma ózim ókinip kelemin. Ákemdi qansha saǵyna tursam da, Asaýbaı tentek bastaǵan búgingi qyrsyqqa kezdespegende qashpaǵan da bolar edim. Ataman erteńgi tamaqtan keıin jumysqa attanarda qaıraty mol aǵaıdy óz janyna ilestirdi de, iske shalaǵaı Asaýbaı ekeýmizdi qos basynda qaldyrdy. Jigitter qosym uzaǵan boıda Asaýbaı timiskilep júrip, syrtynda tal qoraby bar bir úlken saýytty úıilgen pishen arasyna shyǵaryp aldy. Sodan keıin maǵan jarty krýjka sý aldy, onyń ústine álgi saýyttan toltyra bir suıyq nárse quıdy. «Aseke, bul ne?» dep suradym tańdanyp. «Zámzám sýy», — Asaýbaı krýjkadaǵyny simirip, simirip aldy da, judyryǵyn ıiskedi, — á... áh!» «Tátti me?»

Anda-sanda demalyp, zytyp kelem, zytyp kelem. Ábden sharshasam kerek, júrisim baıaýlap, aıaǵym da aýyrlaı bastady. Muz alabyn órtteı qyzyl sáýlesimen jaýyp, aı da kózden tasa boldy. Shytyrman juldyzdar qansha jymyńdaǵanmen aı sáýlesiniń ornyn toltyra almaı, tún qarańǵysy qoıýlana tústi. Biraz tynyǵyp ap, janadan zaýlap edim, ımek qabyrǵa tabanymnan taıyp ketti de, shalqalap baryp quladym. Men ǵana emes búkil juldyzdy aspan aýdarylyp bara jatqandaı, kóz aldymnan jylt-jylt etip óte shyqty. Tym-aq ońbaı jyǵylsam kerek, muz da shatyr-shutyr ete qaldy, qaraqusymnyń qatty soǵylǵanyna tóze almaı, jarylyp ketken tárizdi.

Kóz aldym qaraýytyp, uzaq jattym. Álden ýaqytta ornymnan kóterildim, basym da qatty aýyryp qalǵan eken, búkil dúnıe kóship bara jatqandaı, shyr kóbelek aınalady. Oń jambasym bastyrmaı qalypty. Turǵan boıda izdegenim «kónkıim» bolǵan edi, endi baıqasam dúrbiden de aıyrylyppyn. Qashan túskenin de bilmeımin, qansha sıpalasam da, taba almadym. Qaıda ushyp ketkenin kim bilsin? Kónkıden birjola úmit úzdim de, endi ózime tanys juldyzdy izdedim. Men qulaǵanda aǵyp túsken be, álde ornynan kóship ketken be, juldyzym da kórinbeıdi. Qalaı júrerimdi bilmeı, ańyryp uzaq turdym. Kózime taǵy da bir tanys juldyzdar shalyndy. Bul Qazanǵap aǵaıdyń ot basynda otyryp, uzaq áńgime etken «Jeti qaraqshysy». Buryn ol art jaǵymda turýshy edi, qazir aldyma shyǵyp alypty. On, jaǵymda shoǵyrlanǵan top juldyzdar. Bular — «Úrker». Qazanǵap aǵaıdyń aıtýy boıynsha olar sonaý jeti qaraqshy alyp qashqan jalǵyz qyzyn izdep keledi. İzdegen joǵyn taba almaı abyrjyǵan tárizdi. Álde «tún kezgen jalǵyz jolaýshy, joǵymdy kórmediń be?» deı me eken. «Qazanǵap aǵaı qatelespese, seniń qyzyń anaý jeti qaraqshyda bolýǵa tıisti. Qýa ber «Úrker», bógelme. Biraq, sen alystan kelesiń ǵoı, ári muz alańy ústinde, óte bıikte tursyn. Dúnıeniń bári kóz aldyńda. Tún kezgen top jolaýshy, ákemniń qosyn kórdiń be? Aıtshy, juldyz shynyńdy», deımin. «Úrker» jaýap bermeıdi, kóz qarasynda da áýelgideı jaınaqylyq joq, birden birge álsirep, bozǵylt tartqan tárizdi. «Úrkerden» ábden kúder úzgen soń, aınalyp, artyma qaraǵan edim, qostan shyǵarda «ákeń mynda» degendeı maǵan baǵytshy bolǵan sáýleli juldyz jarq ete qaldy. Basymnyń aınalýy qalǵanyn endi ǵana ańǵardym da, qýanyp kettim, kim qaıda, aıt juldyz?» dep budan da. suradym.

Bar daýyspen aıqaı salyp kelemin. Biraq meniń aıqaıym jetpeıtin bolsa kerek. Shanadaǵylar burylar emes. Degenmen birden birge jaqyndap kelem. Ókpem de óship, daýysym da ábden qarlyǵyp boldy. Álden ýaqytta sońǵy shanadan bireý artyna qaraǵandaı bolyp edi, shanalar kilt burylyp, meniń janyma keldi.

— Ýa, mynaý elsiz, kókshe muzda neǵyp júrgen balasyń? — dedi Mıhaıl Ivanovıchten aýmaǵan, biraq, odan góri egdeleý, býyryl kúreń saqaldy bireý, tańdanǵan pishinmen júzime úńile qarap.

— Daýyl Jantasovpyn.

— Al, bunda neǵyp júrsiń?

— Ákemdi izdep júrmin, — dep jylap qoıa berdim.

— Ákeń qaıda edi?

— Itbalyq soǵyp júr.

— Ia, ıa, sony jalǵyz izdep kelesiń be, eziń qaı jerliksiń?

— Atraýdan. Ata, ózińiz qaıda barasyz?

— Biz de ıtbalyqshymyz. Jaǵadan otyn oryp, endi qosymyzǵa baramyz.

— Meni ala ketesiz be, ata?

— Qaıda áketemiz, seni?

— Ákemniń qosyna.

— Sen óziń sol ákeńniń qosynan shyqtyń ba? Bul jerge qaıdan keldiń?

— Ia, sol qostan shyqqan edim. Aı jaryǵymen kónkı teýip júrip, adasyp kettim, — bul meniń óz ómirimde birinshi ret aıtqan ótirigim edi, eki betim dýyldap qoıa berdi, — ata, ala ketińizshi.

— Aqmaq bala, — ótirigim tym úılespeı jatsa kerek kúreń býyryl saqaldy uzaq kúlip aldy, — ıtbalyqshylar jatqan jerge biz shanamen júrip otyryp bir kún jarymda shaq jetemiz. Sen ushyp kelgen shyǵarsyń, á?

— Ata, — men endi dáleldep jatpaı, jylap qoıa berdim, — ata, ala ketińizshi.

— Qoı, bul aqmaq qańǵyp júrip, jaýrap eler, ala ketelik, kezdestire alsaq ákesine tapsyrarmyz, tappasaq bizben birge qaıtar. — Min shanaǵa, — dedi buıra saqal.

— Rahmet, ata, rahmet.

Men óz ákemdi izdep tapqandaı kúlip jiberdim. Kúreń saqal meni kóterip, shanasyna mingizdi de, qara tonmen orap tastady...

VI TARAÝ. QURMETTİ QONAQ, TALASTY PİKİR...

— Kóńilsiz, balaqaı, kóńilsiz. Jetkizer emes, jol uzaq... A, ný!

Kúreń-býyryl saqaldy basyn shaıqap az bógeldi de, ekinshi bir ándi bastap ketti.

Step da step krýgom,

Pýt dalek lejıt.

V toı stepı glýhoı

Zamerzal ıamshık.

Zamerzaıa on...

Adamnyń júregine jabyrqaý ǵana emes, kózine jas ákeletin bul ánge artqy shanadaǵylar túgel qosylǵan edi, qulazyp jatqan japan túz kúńirenip qoıa berdi. Netken aýyr án! Jalańash mynaý daladan panalar buta taba almaı, boranǵa ushqan adamnyń zary keledi qulaqqa. Ánge aqyryn ún qosyp, men de ishteı kúrsinemin. Kúrsinemin de, ákemdi izdep shyqqan túngi qaterli saparymdy eske alyp, ózimdi-ózim jazǵyramyn. «Apyr-aý, netken kózsizdik. Sol túni mynaý kúreń-býyryl saqalǵa kezdespesem ǵoı, elsiz teńiz ústinde adasyp júrip, jaýrap óler edim-aý» dep oılaımyn.

«Kúreń-býyryl saqaldy» dep otyrǵanym Ivan Fedorovıch. Osydan tórt kún buryn meni óz shanasyna kóterip mingizgen kezde-aq bul kisini bir tanys adamǵa uqsatqan edim, shynynda da qatelespesem kerek, ázirgi boljaýyma qaraǵanda Mıhaıl Ivanovıchtyń Astrahandaǵy nemere aǵasy bolýǵa tıisti. Árıne, bul joramal ǵana, anyǵyn qosqa barǵan soń bilemin. Múmkin, tipti basqa bir Ivan Fedorovıch shyǵar. Kim de bolsa bul kisiniń meıirimdiligi meni sonsha súısindirdi. Barǵan kúni ol meni janyna alyp, sol mańdaǵy ıtbalyqshylar qosyn túgel aralap, ákemdi izdedi. Biraq, ne paıda, eshqaıdan taba almadyq. Erteńine ózimen ilestirip ıtbalyq soǵýǵa alyp shyqty. Sol kúni meniń ótinishim boıynsha ıtbalyqtyń eki kúshigin tirileı alyp qaıtqan edik, qazir bizdiń shanamyzda keledi. Ivan Fedorovıch bulardyń birin maǵan syılady da, ekinshisin óz balasyna alyp barady.

— Mynaý shaıtandar, — Ivan Fedorovıch mazasyz qynsylaǵan kúshikterge burylyp qarady da, basyn shaıqady, — ólgeli jatqan joq pa ózderi?..

— Joq ólmeıdi, — men kúshikterdi ózime tarta túsken Fedorovıch, qashan jetemiz? Adasyp ketpeı me?

— Sóıt, balaqaı, — Ivan Fedorovıch meni sol qolymen qushaqtap, júreginiń tusyna basty, — álde Ataman qasyna barmaı-aq tike tarta beremiz be, á?

— Ákemdi she, — qarsylyq bildirýdi yńǵaısyz sanap, aqyryn ǵana kúrsindim, — ákem saǵynady ǵoı.

— Saǵynsa ázi izdep keler, barǵan soń Astrahannan jazarmyz. Sen óziń oqı jaza bilesiń be?

— Azdap oqımyn. Jaza bilmeımin.

— Meniń Grısham saǵan oqýdy da, jazýdy da úıretkeniń dos bolasyńdar. Atraýda dostaryń bar ma?

— Sereja degen dosym bar, ol meni oqytyp júr. Jaqsy bala.

— Meniń Grısham da jaqsy bala.

— Ivan Fedorovıch, týmańyzdy kórip ketpeısiz be? Ia, ıa, týmamdy kóre ketýim kerek eken ǵoı, — Ivan Fedorovıch meni jaýyrynǵa qaǵyp kúldi, — aılalysyn qalyp qoıýdyń amalyn taptyń. Tipti men seni kele jatqanym joq, kerisinshe, sen meni ańsaǵan týmama alyp kele jatyr ekensiń -aý. Qane ezinin, túr-túsi qandaı deısiń?

— Aıttym ǵoı. Túri dál ózińiz sıaqty. Biraq, sizden ári jas, ári bıik. Saqal-shashy kúreń buıra, oń aıaǵyn sál syltyp basady.

— Biraq, murny meniń murnymdaı tym uzyn da, ushty da emes, tik bitken, úlken kógildir kózdi bolýǵa tıisti.

— Dál aıtqanyńyzdaı.

— Mynaý jerinde, — Ivan Fedorovıch oń samaıyn kórsetti, — oq jyrǵan tyrtyq bar ma?

— Baıqamadym, ol jerin saqal jaýyp ketken, sol tustyń saqaly appaq.

— Famılıasyn bilmeısiń, á?

— Biz Mıhaıl Ivanovıch deımiz. Aıtpaqshy oń bileginde «Varág» degen jazýy bar.

— Kesheden beri osyny nege aıtpaǵansyń. Túsinikti, — Ivan Fedorovıch basyn ızep kúldi, — Mıhaıl Ivanovıchtar qansha kóp bolǵanmen de, seniń aıtyp otyrǵanyń sol óz týmam Mıhaıl Ivanovıch Sokolov shyǵar-aq. Ia, mazasyz jandy daýylpaz, ótken kúz daýyldata túsip, bir túnde joq bolyp ediń-aý, Atraýǵa qaraı samǵaǵan ekensiń ǵoı... A, ný!..

Ivan Fedorovıch áńgimeni doǵaryp, tereń oıǵa shomdy. Baýyryn keń jaza, jeńil jortqan aqboz at ózge shanalardan kóp jer uzap aldy. Adasyp ketpelik degen oımen tóńirekti túgel sholýdamyn. Álden ýaqytta kóz ushynda bir sáýle jylt ete qaldy.

— Alaqaı, Ivan Fedorovıch, — men joldasymdy qushaqtaı aldym, — alaqaı, Qazanǵap aǵaıdyń oty kórinedi.

— Durys aıtasyń. Kelip-aq qalǵan ekenbiz. Mynaý, tipti jaqyndaǵy ot qoı. A, ný!..

Biz jele, jorta otyryp qosqa taıandyq. Men ketken úsh kún ishinde kóp ózgeris bolyp qalǵan tárizdi. Baıaǵy jalǵyz qos emes, osy tóńirekke ózge kórshiler paıda bolǵandaı, ár jerden, arasy biraz shalǵaılaý, jyltyldap janǵan ottar kórinedi. «Muhıttyń úlken aıdaıy» teńiz aspanyń jańǵyrta, alystan jetedi qulaqqa.

Muhıtta mal degende jalǵyz sıyr,

Bolady baspaǵymen egiz bıyl,

Muhıtyń mal jınaýǵa áýes emes,

Qaıda toı, qaıda jyıyn soǵan úıir...

— Ýá-háý, de!

— Dirildetpeı me qasqań!

Án salyp otyrǵan Asaýbaı aǵaı bolsa kerek. Shynynda ol jaqsy ánshi bolatyn. Qazir de daýsy sál bolǵanmen eshbir jarqynshaqtanbaı, alǵashqy jaqtarda az dirildep bardy da, birden birge kúsheıip qıaǵa kóterildi. Biz taıanyp kelgende attar jarasyp qoıa bergen edi, án de kilt tyna qaldy. Álsiz júrgen jolaýshydan úreılendi me, álde tańyrqady ma, qos adamdary dalaǵa júgire shyǵyp, úrpıisken qarasty.

— Ýa, bul qaısyń! — Ataman qolymen kózin kólegeıleı bizge qarady, — keshtetip júrgen ne jansyńdar? Óı, aınalyp ót...

— Buq, menen ruqsatsyz turma, — Ivan Fedorovıch tonmen qymtap, shanadan tústi de, ilgeri adymdap — bul qostyń atamany kim?

— Men, — Ataman ilgerileı berdi, — Qarabas Tolqynbaev.

— Itbalyqshylar qosynyń Atamany Ivan Fedorovıch Sokolov, qonaqqa keldik. Qabyldaısyz ba?

— Qosh keldińiz, — Qarabas kúle sóılep, Ivan Fedorovıchke qolyn usyndy, — qurmetti qonaǵymyz bolyńyz. Múmkin joǵymyzdy...

Atamandar amandasyp ta úlgermedi, Mıhaıl Ivanovıch júgirip keldi de, týmasyn qushaqtaı aldy.

— Ivan Fedorovıch!..

— Mıhaıl!..

Eki týma uzaq amandasty. Tym jaqsy kergendikten sálemdesýlerinde de bir ózgeshelik bar. Birin-biri ıyǵyna ıtere tastap, kózden kózin aýdarmaı, kúlip turady da, ańsaǵan qushaqtaryn qaıtadan qaýsyryp, ernine ernin tıgize, qumarlana súıedi.

— Tirimin de týmam, Mıshýtka!

— Tiri bolmaǵanda. Týmam-aý, seni qandaı jel aıdap keldi?

— Kórip tursyń ǵoı, teńiz beti typ-tynysh. Jelsiz úni aıdaǵan ańsaǵan júrektiń saǵynysh lebi bolsa kerek.

— Daýyl aıdap kelgen joq pa? Ton astynda bir nárse qımyldaıdy ǵoı. Jylaı ma ózi, nemene?

— Itbalyq kúshigi ǵoı. Grıshaǵa alyp baramyn.

— Shyn ba? Káne kórelik, — Mıhaıl Ivanovıch júgirip kep tondy laqtyryp tastady da, meni qushaqtaı aldy. — Aqmaq bala, tiri me eń? Saǵynysh lebin qozǵaýshy da Daýyl bolǵan eken ǵoı.

— Daýyl, Daýyl!

— Súıinshi, tabyldy!

Biri uryssa, biri músirkeı sóılegen qos adamdary túgel dýyldasyp meni qorshap aldy.

— Osy páleni teńizge alyp shyqqan kim, á?

— Álgi Arman bolatyn. Ol ǵoı dúnıeni sharlap izdep júr muny.

— Bir kúni jalasyna qalamyz...

— Erteń alyp baryp, apasyna tapsyrý kerek.

— Jaraıdy, jetti, jetti, daýryqpańdarshy, aman kelgeniniń ózi qýanysh emes pe, — Mıhaıl Ivanovıch meniń júzime úńilip qulaǵymdy, murnymdy syıpaı bastady. — Tórt kúnnen beri ábigerlenip izdeýdemiz. Arman áli qaıtqan joq. Taba almaı kelse erteń Atraýǵa shana jibergeli jatyr edik. Ózin úsigen joqsyń ba?

— Joq, joq, úsigen joq, — Ivan Fedorovıch moınyndaǵy dúrbisin alyp Qarabasqa usyndy, — mine dúrbińiz áne balańyz. Joǵyńyz túgel ǵoı. «Anaý kóringen ot ákemniń qosy shyǵar, baryp kele qoıaıyn», dep shyqqan eken, jolda men kezdestim de, shanama mingizip ákettim. Budan bylaı istemeıdi. Bir jolǵa keshirińiz, ótinemin. Mynaý jurtqa urystyrmańyz. Biz eki qostyń atamany osyǵan keliselik. Al, eger urysatyn bolsańdar Astrahanǵa alyp ketemin...

— Keshirdim, sizdiń úshin bárin de keshirdim, — Ataman endi meni óz qushaǵyna alyp, mańdaıymnan sıpady da, arjaǵynda zili joq dostyq kúlkimen jymıyp, dúrbini Ivan Fedorovıchke keri usyndy — Rahmet, ataman, rahmet. Aldymen, joǵymyzdy taýyp ákelgenińizge rahmet. Siz bolmaǵanda úsip óler edi. Ekinshiden, meniń dúrbim joǵalǵan joq. Tek qorabyn ǵana taba almaı qoıdyq. Múmkin, mynaý bolashaq «Ataman» dúrbi dep qorabyn áketken shyǵar. Qatelik jasaǵan. Dúrbiniń meniń jastyǵymnyń astynda jatqanyn ańǵarmaǵan ǵoı. Biraq, dúrbiniń ózin joǵaltsa da, ólmeı aman oralsa, men odan tóleý suramas edim.

— Báse, dúrbiniń qorabyn shóp-salammen ilestirip otqa salyp jiberdim be dep qysylyp júrsem, — Qazanǵap aǵaı da kúlip aldy. — Aqmaq bala, sen alyp ketken ekensiń ǵoı.

— Ha-ha, ha-ha...

Jurt túgel dý ete qaldy. Olardyń bári de meniń qorabym áketken qateligime kúlip jatyr. Biraq, qateligime ókingenim joq, qaıta osy qateliktiń ózi aldyndaǵy qunamdy jeńildetetindeı kúrsine bir.

— Jaraıdy, — Ivan Fedorovıch dúrbisin Atamannan moınyna ildi, bir usynǵan soń keri almaı-aq qoıaıyn. Saǵan syıladym. Belgi bolsyn menen bir.

— Rahmet, eger belgi deseńiz qaıtarýǵa qaqym joq. Qosqa júrińiz. Qýanysh ala keldińiz. Bireýdiń J myz balasyn ózi joqta teńizge alyp shyǵyp, óltirip qyzym ba dep qoryqqan edim. Aman alyp keldińiz. Bul qýanysh. Ekinshi, Mıhaıl Ivanovıchtyń týmasy ekenińizdi bylaı qoıǵanda, eki ataman kezdesip qaldyq. Bul toılamaı bolmas. Qazanǵap, ýa, Qazanǵap, eń úlkenin jetelep, beri alyp kel...

— Qazir, aldymen ot jaǵyp jibereıin, shaı ishsin qonaqtar...

Sol túni jel tymyq bolatyn. Muz alańnyń ústine qalyń qamys tósep, qyryqtaǵan adam qazandy qorshaı otyra qaldyq. Qýanyshty qabysý qoshametine arnalǵan ot jalyny laýlap aspanǵa kóterildi.

— Qarabas Tolqynbaıch, — Ivan Fedorovıch ári súısingen, ári tańdanǵan pishinmen basyn shaıqap kúldi, — mynaýyń balyq emes, alyp eken. Aýdy neǵyp jyrtyp ketpegen.

— Durys aıtasyz, — Ataman maqtanyshyn sezdirgendeı, býyryl murtyn shıyra, jymıyp aldy, — shynynda da alyp, qysqy maýsym balyqtyń jýasıtyn da kezi ǵoı. Onyń ústine ýyldyryqty bolǵan soń qozǵalýǵa erinse kerek, janýar. Arqanǵa tumsyǵyn ile tastap, qabyrǵasyn aý jadyrasyna súıepti de, jata beripti Qos qarmaqty saǵaǵyna ilgenge deıin qozǵalǵan joq. Alyp dene ashýyn boıyna jınaǵanǵa deıin qoqańdap ta úlgergen edik, týlap-týlap zorǵa toqtady.

— Ia, iri-iri. Ras, budan irileri de bolady, — Ivan Fedorovıch te kúreń murtyn qulaǵyna taman aparyp qoıdy, — ótken kúz Gordeevtiń qarmaqshylar stoıkasynda júrgende men bir qortpa ustadym. Uzyndyǵy jeti qulash eken. Qoqańdap alǵannan keıin de ońaıǵa túsken joq. Birneshe tólmen kóterip, kemege zorǵa degende shyǵardyq.

— Pa, pa, zor eken, — qos adamdary túgel tańdanyp Ivan Fedorovıchke qarasty, — qansha tartty salmaǵy.

— Alyp kelip ólshegenimizde salmaǵy 80 put tartty ǵoı.

— Ia, aýlasań qyzylbalyq aýla da, — Ataman sál Qyzyl balyqty teńizden qarmaqpen aýlaıdy. Ol úshin jýan arqannan jeli tartyp tastaıdy da, arqanǵa baýyn jarty metrdeı etip, jıi-jıi qarmaq baılaıdy. Júzip kele jatqan balyq birine kezdesip, týlaı bastasa -aq bolǵany, kórshi qarmaqtar búre túsedi.

— Jaqsy balyq ekeninde sóz joq, — Ivan Fedorovıch qyzylbalyq taǵdyryna baılanysty tereń oıǵa shomǵandaı, az bógelip, kúrsindi. — Bular ýyldyryǵy úshin, osydan Volga aǵynyna qarsy órleı otyryp, qalý Saratovqa deıin barady. Baryp qaıtar saparynda kezdesedi. Sondyqtan da tuqymy jyl saıyn keledi. Tek búgingisine ǵana máz bolatyn balyq óndirisiniń qojalary, el yrysy bolyp esepteletin osy ıyqty qymbat qazynanyń tuqymyn kóbeıtip, keleshegin aýlaýǵa kóńil de bólmeıdi. Olarǵa tek qyryp ustasa bolady. Orys oqymystysy Barskııdiń ǵylymy da ázirge iske asyrylmaı keledi.

Ivan Fedorovıchtiń mynaý sózi meni sonsha tańdandyrdy. «Balyq tuqymyn qalaı kóbeıtedi?» dep suraýǵa yńǵaılanǵan edim, úlgere almadym. At bitken áldeneden habar bergendeı oqyranyp qoıa berdi.

— Arman kelip qaldy, Arman!

— Tyǵyńdar mynaý Daýyldy.

— Ia, ıa, buq, — Ataman arqasyndaǵy qara tonyn ústime jaba saldy, — ábden sastyraıyq.

Qostaǵylardyń dostyq ázili aıaqtalyp, ý-shý basylǵan kezde men basymdy kótergen edim, alyp bekireniń ishek-qaryny aqtarylyp-aq qalǵan eken. Aıdynǵalı aǵaı bir qasapshydaı baltasyn jalt-jult etkizip, bekireni iri-iri kesekterge shaýyp jatyr. Qazanǵap aǵaı bastaǵan tórt jigit álgi kespelerdi qazanda qaınap turǵan syrtyn pyshaqpen qyryp tazalaýmen júr. Mıhaıl Ivanovıch pen Arman ýyldyryq elep, Ataman ólgen ýyldyryqty kenep dorbaǵa toltyryp ap, tuzdy sýǵa bir batyryp syǵyp tur eken. Men júgirip jandaryna bardym.

— Kórdiń be, balam, qazir ýyldyryq jeımiz, — Ataman kenep dorbadaǵy ýyldyryqqa basbarmaǵyn bir baryp, aýzyna saldy da, tamsana kúlip, basyn shaıqady, — tamasha, má, tatyp kórshi!

— Tamasha bolypty, — men qaraqattaı móldiregen ýyldyryqtyń dámin tattym da, Atamanǵa qaradym. — Ata, siz ýyldyryq jasaýdy da bilesiz eken ǵoı, á?!

— E, balaqaı, balaqaı, — Ataman kúrsinip qoıdy, — sen sheshesiz ósseń, men ákesiz óstim. On jasymnan bastap bataǵada istegen ekenmin. Sodan beri ne kórmedi deısiń?!

— Ata, sizdiń ákeńiz de ataman bolǵan ba?

— Joq, qarapaıym balyqshy bolsa kerek, Men ákemdi kórgenim de joq. Ol kisi teńiz apatyna ushyrap, sýǵa batqan kúz men ómirge kelippin. Solaı balaqaı, teńizshiler taǵdyry osylaı bolady, — Ataman ótken qasiretin eske túsirgendeı, aýyr kúrsinip maǵan qarady, — seniń qolyń jumsaq qoı, anaý jigitter arshyp bolǵan balyq kespeleriniń syrtyn sıpap qarashy. Qyzylbalyqtyń syrtynda terisine jabysyp turǵan usaq tikender bolady. Eger olar tamaqqa ketetin bolsa, em joq. Adam qaqalyp óledi. Muqıat sıpa, qaraǵym.

— Maqul, ata, jaraıdy...

Biz bekire kespelerin túgel tekserip, qazanǵa salyp úlgergenimizde, Atamandar qurmetti qonaqtarynyń janyna barǵan edi, kóp uzamaı kenet dastarqan jaıylyp, shaıǵa otyrdyq. Jas ýyldyryq ta ortaǵa qoıylyp, Qazanǵap aǵaıdyń spırt quıylǵan tal qorapty úlken shólmegi de Atamannyń janynan oryn aldy. Qańyltyr krýjkalardyń kemeri bir-birine dyn-dyń soǵylǵannan bastap-aq Asaýbaı aǵaıǵa bir kóńildilik paıda bola qalǵan edi, esirik sezimi eleń etip úlgerse kerek, qolyndaǵy shaı tostaǵanmen aýzyn qaǵyp, Gýrevti shyrqaı bastady.

— Kóringen-áı, somadaı Gýrevim. Kórmedim Gýrevteı-aı jer bıigin...

Án bul joly tym asqaq estildi. Shynashaqtaı jigittiń tap-tar keýdesine munshama zor daýystyń qalaı syıyp turǵanyna tańdanyp, men bar nazarymmen tyńdaýdamyn, tek men ǵana emes, Asekeńe jurttyń bári de súısinip otyrsa kerek. Árkimder-aq onyń júzinen kóz almaı qaraı qalypty. Tipti, bizdi bylaı qoıyp, tilderi ózge qonaqtarymyz da eleń ete qalǵan tárizdi. Birin biri shyntaqpen túrtip, kúbir-kúbir sóılesedi.

— Da, zdorovo!..

— Ýá, áý, de, — boıǵa kenje, jasqa teń qurbysynyń súısingen Qazanǵap aǵaı ornynan bir qozǵalyp jaılap jiberdi, — qaltyratpaı ma, qasqań, á?! Qazaqshany qoıyp, oryssha da saırap beredi, áli!..

— Saıramaǵanda, oılarsyń, — Gýrevtiń alǵashqy tumaǵyn qazir ǵana aıaqtaǵan Asaýbaı ornynan atyp turdy da, dóńgelene jóneldi, — oılarsyń. Men orystyń ánin aıtyp, bılep te bereıin, senderge...

— Bıs-bıs, — Ivan Fedorovıch joldastaryna qarasam, — garmon ákelińder, garmon...

Saratov garmony muz alabyn jańǵyrta, tunyq aspandy basyna kóterip alǵan boıda qonaqtarymyzdan da birneshe jigit bıge aralasyp ketti. Biraq, álgide ǵana ájeptáýir bılep júrgen Asaýbaı sol bıdi abroımen aıaqtaı almaı sátsizdikke kezdesti. Ol biraz dóńgelengennen keıin qulap tústi de, tizesin qolymen basyp, meniń janyma qısaıa ketti.

— Daýyljan, qalaı, qatyryp jibergenim joq pa, á?

— Jaqsy bıleısiz eken, — men bılep júrgen qonaqtardan kózimdi almaı kúldim, — biraq sizdiń bıińiz mynalarǵa uqsamaıdy.

— Óı, bular bıleı bilmeıdi,  — Asaýbaı kishkentaı murnyn jıyryp, qolyn bir-aq siltedi, — oılarsyń.

— Áı, báse, solaı shyǵar.

— Aınalaıyn Daýyljan, — Asekeń endi meniń qarymdy sıpap, jymyń-jymyń kúlip aldy, — ózi aqyldy. Maǵan Atamannan bir jutym surap ápershi? Taǵy da bir tańdandyryp keleıin.

— Kóp ishseńiz bıleı almaı qalasyz ǵoı.

— Oılarsyń. Sen meni mas deısiń, á? Men mas, á, oıarsyń...

— Má, ishińiz, — Asaýbaıdyń pálesinen qutylý úshin Qazanǵap aǵaıdyń aldyndaǵy krýjkany bere saldym, — Qazanǵap ishpeıdi ǵoı. Mynany juta salyńyz.

— Aınalaıyn, Daýyljan, ezi aqyldy. Aǵasyn syılaıdy, syılamaı, oılarsyń...

Asaýbaı krýjkadaǵyny aýzyna aqtara saldy da, qaıtadan dóńgelene bastady. Bul kezde bı mýzykasy aıaqtalyp, jurt ánge kóshken edi, Asekeń ony da tyńdaǵan joq, betaldy dóńgelene berdi. Mas bolyp qaldy ma, álde barynyń ózi osy ma, onyń bul jolǵysy eshbir bıge uqsastyǵy joq, betaldy bir tapyraq. Esiriktiń bota tapyraǵyna eshkim kóńil de aýdara qoımady. Orys halqynyń buǵan deıin men esitpegen bir asqaq áni teńiz aspanyn basyna kóterip aldy.

Estna Volge ýtes, dıkım mohom obros

Ot vershıny do samogo kraıa...

Tam lısh veter gýláet,

Da mogýchıı orel svoı prıton tam zavel...

...ız lúdeı lısh odın na ýtese tom byl,

Lısh odın do vershıny dobralsá.

I ýtes togo cheloveka ne zabyl

I s teh por ego ımenem zvalsá...

... Mnogo dým on v tý noch peredýmal,

I pod govor volny, sred nochnoı tıshıny,

On velıkoe delo zadýmal...

Tym uzaq jyrlanǵan tamasha ánnen meniń túsingenim Volga boıynda bir bıik shyń bar eken. Stenka Razın degen bir batyr ǵana sol shyńnyń usharyna shyǵypty. Ol osy shyńnyń basynda tolqyn shýylyn tyńdaı otyryp, uly oıǵa shomypty. Sol oıyn iske asyrý úshin Moskvaǵa attanypty. Biraq, armanyna jete almaı, jaý qolynan qaza bolypty. Armanda ólgen batyrdyń, bar syryn álgi shyń saqtap qalypty. Bul shyń Stenka Razınniń atymen atalypty. Kedeıdi jábirlemeýshiler, azattyq aqsaǵandar sol shyńǵa kóterilse, batyr atamannyń syryn túgel tyńdaı alady...

— Solaı, týmam, solaı, — Ivan Fedorovıch ándi aıaqtap boldy da, uzyn kúreń -býyryl saqalyn salaly saýsaqtarymen tarap, týmasyna qarady. — Ia, uly Rossıa tamasha adamdardy týǵan-aý. Sol uly Rossıa jábir kórip jatqanda «onyń ulylyǵyn qorǵama, onyń jaýyna qarsy kúrespe» degen pikirge men eshbir qosyla almaımyn... otansyzdar olar...

— Qatelesesiz, Ivan Fedorovıch, qatelesesiz, olar otansyzdar emes, — Mıhaıl Ivanovıch jymıa kúlip basyn shaıqady, — olar ádiletti soǵysty árqashan da jaqtaıdy. Olar Rossıanyń ulylyǵyn qorǵama demeıdi. Olar Rossıa patshasynyń otar izdegen qanquıly soǵysyna qarsylar halyqty jábirleýshi Rossıaǵa qarsy. Olar Stenka Razınniń, Pýshkınniń Rossıasyn qorǵaýǵa árqashan daıyn...

— Oı, qoıshy óziń, — Ivan Fedorovıch dáleli álsiz adamdaı ashý kórsetip, qolyn siltep tastady, — men bir ǵana Rossıany bilemin. Sol Rossıanyń árqashan jábir bermeýin, tek sonyń ǵana jeńip shyǵýyn tileımin.

— Solaı deńiz, — Mıhaıl Ivanovıch mysqyl pishinmen Oısyn ızedi, — Rossıanın mesheý ekenin bylaı qoıǵanda bireýden jábir kórgendikten, óz elin qorǵaý úshin soǵysyp jatpasa kerek qoı. Rossıa óndirisiniń jartydan artyq bólegin ıemdenip otyrǵan Anglıa men Fransıa kómek berý úshin orys soldatynyń qanyn tógýde.

Baıdyń baılaryna bazar kerek. Avstrıadan Galısıany, Týrsıadan Dardanelldi basyp alý kerek. Qajeti ne? Kerek bolsa aldymen óz jerin ıgerip alsyn. Rossıanyń jeri keń. Seni men bizge jańa bazardyń keregi ne? Qaı múlkimiz ótpeı jatyr...

— Durys aıtasyń, — uıqtap jatqan Asaýbaı men oı ústinde otyrǵan Atamannan ózge orys, qazaǵy túgel Mıhaıl Ivanovıchty qostap, jarysa sóıledi, — baılarǵa kerek. Bizge qan tógý kerek, á?

— Aý, osy bizdiń qazaqtyń keıbir oqymystylary osy soǵysta Túrik jeńse musylman ýálaıatyna jaqsy bolady desip júr, — manadan beri áńgimege aralaspaı otyrǵan Ataman suraýly pishinmen birese Ivan Fedorovıchke, ásirese Mıhaıl Ivanovıchqa qarady, — osynyń ózi qalaı eken?

— Ie, dindes elmiz, solaı bolýy da múmkin, — Aıdynǵalı aǵaı aıtýyn aıtsa da, áldenege yńǵaısyzdanǵandaı kúreńdene jótelip, ornynan sál qozǵala qarap edi, ol osy pikirdi qostap basyn ızedi, — biraq, kim biledi?

— Ýa, qoıyńyzshy, ekeýińiz de qaıdaǵy joqty aıtasyz, — áńgimege endi Arman aralasyp ketti, — Rossıada turyp túriktiń tileýin tilegen degen naǵyz adasqandyq elmiz deısiz. Islamnyń din men qurany erikken baılardyń ǵana ermegi. Bizge óner-bilim kerek. Jarqyn muǵalimniń aıtýyna qaraǵanda Túrik artta qalǵan el. Stambýldan kómek kútýshiler keship barsyn sol maqtaǵan pikirdiń sizderge qaıdan taraǵany belgili. Qasqyrbaıdyń Stambýlda oqyp kelgen Tańqy murtty molda inisi shyǵar-aq. Ataman, kóńilińizge aýyr almańyz. Sol Qasqyrbaı tuqymynan aýlaq júrgenińiz-aq maqul edi. Dáýletine qyzyqtyńyz ba, qalaı?

— Arman durys aıtady, — Mıhaıl Ivanovıch Atamanmen Armanǵa kezek qarady, — Týrsıa sharýashylyqtan da, ǵylymnan da artta qalǵan mesheý el. Onyń tizgini sheteldik kapıtalıserdiń qolynda. Mesheý elden kómek kútý adasqandyq. Al, Rossıa — zor keleshegi bar el...

— Múmkin solaı shyǵar, — Ataman kúrsindi, — qatelesken shyǵarmyn. Armannyń ekinshi pikiri de durys bolar. Dáýletine qyzyqtyq dedi-aý. Sol dáýlette alynbaǵan úlesim bar edi ǵoı...

— Eh, Mıhaıl, —Ivan Fedorovıch týmasyna tesile qarady, — Rossıanyń zor keleshegi bar el ekenin moıyndaı otyryp, onyń soǵysyn qoldamaý degen sol Týrsıaǵa jeńgizý emes pe, á?

— Joq, joq, — Mıhaıl Ivanovıch basyn shaıqap kúldi, — qatelesesiz...

— Aý, osy áńgimeni qoısaq qaıtedi, — Ataman qonaǵyna qarady, — án salyńyzshy...

— Ia, qoıalyq, áıtpese mynaý týmammen ańsap kelip arazdasyp aıyrlarmyz, — Ivan Fedorovıch garmondy endi óz qolyna alyp, oınaýǵa yńǵaılandy, — biraq, men Rossıanyń tutastyǵyn tileımin...

Garmon jańadan syńǵyrlap, ásem án túngi tynyq aýany jańǵyrta, asqaqtaı jóneldi. Men mazdaǵan ot basynda, tátti sazdy qumarta tyńdaı otyryp, «Stenka Razın» týraly jyrǵa da, úlkenderdiń álgi bir pikir talastaryna da san ret oraldym. Biraq, olarǵa úzildi-kesildi tórelik aıtýǵa oı-órisim jeter emes. Alaıda Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaıdy jaqtaǵym keledi...

...Qonaqtarymyzdyń da, olarǵa ilese Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaılardyń da Astrahanǵa júrip ketkenin tańerteń bir-aq bildim. Qazanǵap aǵaıdyń aıtýyna qaraǵanda azyq ákelýge ketken bolsa kerek.

— Biz jumysqa baramyz. Qos saǵan amanat, — Ataman maǵan synaýshy pishinmen qarady, — qashyp ketýshi bolma.

— Joq, — men basymdy shaıqadym, — qashpaımyn.

— Sóıt, aqyldy bol, — Ataman arqamnan qaqty, — Asaý da saǵan amanat...

Qara tonnyń astynan tús aýa bir-aq kóterilgen Asaýbaı, búkil dúnıeni tas qabaqtaı qaǵystyryp, bir nárseni izdep júr.

— Aseke, ne izdeısiz?

— Ne izdeısiz? Pohmel izdeımin, pohmel. Tyǵyp qoıǵan. Oılarsyń?..

— Pohmeli nesi?

Asaýbaı betime bajyraıyp bir qarady da, qamys arasyn qopara bastady. Qazanǵap aǵaıdy oryssha, qazaqsha sybap júr. Álden ýaqytta ıtbalyq kúshigine kezdesip qaldy da, teýip ótti. Kógildir kúshik búkil qos mańyn kótere, qyńsylap qoıa berdi. Asaýbaı kespeltek bir qaıyndy kóterip aldy da, kózinen jas móltildep, jaýtańdaı qaraǵan jas kúshikti tumsyqtan salyp jiberdi. Kógildir kúshik ıegin bir-aq qaqty. Alysa kettik. Ekeýmiz de qulap tústik. Asaýbaı meni aýdaryp barady. Dál osy kezde, qaıratty bir qol jelkemnen kóterip aldy. Endi qarasam ekeýmiz de Qazanǵap aǵaıdyń qoltyǵynda tur ekenbiz.

— Arasha, batyr, arasha, — Qazanǵap aǵaı basymyzdy birer túıistirip aldy da, sırekteý aq tisterin kórsete kúldi, — arasha, batyr, arasha!..

VII TARAÝ. KÓZ JASY, KÓŃİL ARMANY...

...Aýdy qurý aýyr bolǵanmen, qaraý jumysy pálendeı qıyn emes eken. Arqanshy bala retinde men de eńbekke jarap qaldym. Qazir kún men aıdyń Ataman úkisinsiz-aq batyp, shyǵa beretindigin ǵana emes, birsypyra nárselerdi ańǵaryp úlgerdim. Qolym bosap ketse Mıhaıl Ivanovıchtan oqý-jazý úırenýge tyrysamyn. Tamaq toq, jumys birkelki ońaılana túskennen keıin, ári tynyǵyp, ári semirip alǵan jigitterdiń kóńilderinde de bir kóterińkilik bar. Ras, ala tańnan turǵan adamdar, bir shetinen bir shetine kóz jetkisiz, kóp aýdy qarap shyǵyp, shanalap ákelgen aqbalyqty muz alańyna jaıyp úlgergenshe kún keshke aınalady. Alaıda, Atraý bataǵasyndaǵy jumyspen salystyrǵanda bul áldeqaıda jeńil. Keshke qaraı qosymyz kóńildi bir dýmanǵa aınalady. Qara dombyra qoldan qolǵa kóship bezildeýmen bolady. Tájrıbeli Ataman óz qosynyń adamdaryn árqaısysynyń ártúrli óneri bar, kil bir kóńildi jigitterden qurastyryp alǵan tárizdi. Osy 30 dyń ishindegi «áý» dep án salmaıtyny da, dombyra tartpaıtyny da Aıdynǵalı aǵaı ekeýmiz. Biraq, Aıdekeń óziniń sol kemshiligin qol ónerimen aqtaıdy. Ol «jarǵanat fonar» jaǵylǵan boıda jigitterdiń aıaq kıimderin túgel qarap shyǵady da jyrtylǵandaryn jamaýǵa kirisedi. Tipti Ataman qosyndaǵylardyń shashtarazy da osy adam. Al, men ózimniń ázirge ónerge kedeı kemshiligimdi til alǵyshtyǵymmen aqtaýǵa tyrysamyn. Keshki dýman kezin de bárinen shoqtyǵy bıik úsh adam bar. Ol — Arman, Asaýbaı jáne Qazanǵap aǵaılar. Arman dombyranyń, Asaýbaı ánniń, Qazanǵap erteginiń mamany. Ras, Asaýbaı aǵaıǵa án saldyrý úshin aldymen biraz jutqyzyp, kóńildendirip alý kerek. Sodan keıin ol bir sozyltyp beredi deısiń, tek tyńda da otyra ber. Adamǵa bitpegen tym shálkes minezderine nalyǵan kózderińdi umyttyryp jiberedi.

Araǵa úsh-tórt kún salyp Astrahannan Mıhaıl Ivanovıchtar da oralǵan edi, ázirge syrttaı ǵana tanys dostym — Ivan Fedorovıchtyń Grıshasy maǵan birneshe kitaptar berip jibergen eken. Qolym sál bosap ketse-aq men sol syılyqtardyń betine úńilemin. Biraq, erkin júrgize almaǵandyqtan, ejiktep otyrýǵa jalyǵamyn da, kóbine sýretterin ǵana qarastyramyn. Endi Qazanǵap aǵaıdyń aýyz ertegilerine biraz tynys berilip, keshki dýman programmasynyń ánnen keıingi bólimine Grısha jibergen kitaptar da ene bastady. Olardy Mıhaıl Ivanovıch oryssha oqysa, Arman aǵaı qazaqshaǵa aýdarady. Erteńine Qazanǵap aǵaı bulardyń árqaısysynan Atamansha aıtsaq «bir attyq» ertegi daıyndap, qazan basynda maǵan qaıtadan aıtyp beredi.

Mıhaıl Ivanovıch Astrahannan kelgennen beri bizdiń qosymyz osy mańdaǵy balyqshylardyń uıymdastyrýshy ortalyǵyna aınalyp aldy. Kúnara keshke qaraı kórshi qostardyń orys, qazaǵy bizge jınalady. Mıhaıl Ivanovıchtiń alyp kelgen jańa kitaptaryn oqytady, áńgimeler tyńdaıdy. Áńgime soǵys taqyrybynan bastalady da men túsine almaıtyn tereń saıasatqa kóshedi. Ara-tura egester de týyp qalady. Keı túnderi Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı kórshi qostardy aralap, erteńgi jumysqa bir-aq oralady. Olardyń ne istep júretini belgisiz Óz ańǵarýymsha bir qupıa syr bar tárizdi...

Búgin keshke, Mıhaıl Ivanovıchtiń Astrahannan ákelgen orys balalaıkasy men qazaq dombyrasy bir úndestik bildire sóılep, tilderi ózge eki ulttyń ánderi teńiz aspanyn jańǵyrtyp baryp basylǵan edi. «Jarqanat fonar» jaǵylǵan boıda sóz kezegi Grısha jibergen kitaptarǵa berildi. Mıhaıl Ivanovıch «Órkeshti at» týraly ertegini aldyna jaıa saldy da, oqyp bastady. Asyly jas kezinen jattap alǵan nársesi bolsa kerek, oqyp otyrǵan joq-aý, tek anda-sanda ǵana kóz qıyǵyn jiberip, jatqa soǵyp otyr.

Za goramı, za lesamı,

Za shırokımı morámı,

Ne na nebe — na zemle

Jıl starık v odnom sele.

Ý kresánına trı syna,

Starshıı ýmnyı byl detına,

Srednıı syn ı tak, ı sák,

Mladshıı vovse byl dýrak...

— Tamasha, qyzyq, — ertegige jan kirgize aıta da, bar nazarymen tyńdaı da biletin Qazanǵap aǵaı, Mıhaıl Ivanovıch taqpaqtap bitirgen kezde ábden razy bolǵandaı, ornynan bir qozǵalyp, basyn shaıqady, — ǵajap, ózi «Ker qula atty Kendebaı» sıaqty kedeı. Biraq, men bolsam bar ǵoı kenjesi Ivan aqyldy bolypty, eki aǵasynyń qolynan túk kelmepti dep ózgerter edim. Solaı emes pe, Mıhaıl Ivanovıch?

— Durys aıtasyń, — Mıhaıl Ivanovıch ertegishi jigitti jaýyrynǵa qaǵyp kúldi, — biraq, munda Ivandy «eń kishisi bolǵandyqtan, aqmaq dep oılaýshy edi, shynynda eń aqyldysy osy bolyp shyqty» degen maǵyna jatyr.

— Á, báse, aıtamyn-aý...

— Mıhaıl Ivanovıch, — Arman aǵaı Qazanǵap pen Mıhaıl Ivanovıchke kezek qarady, — Qazekeńniń keshegi «Ker qula atty Kendebaıynda» da, sizdiń búgingi oqyǵan «Órkeshti atyńyzda» da ıelerinen attary aqyldy keledi eken. Osy eki batyrdyń attaryn taqymdarynan aýdaryp alyp, jaıaý jiberse, óz qoldarynan túk kelmes edi-aý...

— Bunyń da durys, — Mıhaıl Ivanovıch oılanyp qaldy, — biraq...

— Shyraǵym-aý, — Mıhaıl Ivanovıchtyń sózin aıaqtatpaı áńgimege Ataman aralasyp ketti, — «at er jigittiń qanaty» deıdi qazaq. Atsyz kún bar ma? Jaqsy at seni jaýǵa bermeıdi. Mysaly, mynaý tárbıe, ótken qys yǵysqa ushyraǵanymyzda eki qulash jaryqtan shanasymen qarǵyp shyqty...

Ataman tamaǵyn sál kenep ap, yǵys týraly bir uzaq áńgime bastaýǵa endi ǵana yńǵaılanǵan edi, qos syrtynda bir nárse tyqyr ete qaldy da, at bitken túgel osqyrynyp qoıa berdi. Dabyrlasa sóılep, dalaǵa júgirip shyqtyq.

Jaǵa jaqta qyzyl jalyny aspanǵa kóterilip, alaýlap janǵan órt kórinedi.

— Bul ne, Atraý janyp jatqan joq pa?

— Atraýy nesi, — Ataman basyn shaıqady — teńiz tamaǵyndaǵy qamys janyp jatyr ǵoı. Bıyl ıt-qus kól edi, qasqyr qýǵan bireýler órt salǵan shyǵar... Mundaıda ań bitken teńizge qaraı shubaıtyn...

Tájrıbeli adamnyń aıtqany kepti. Erteńine muz betinde jaıýly jatqan balyqtardyń biriniń basy, quıryǵy kemirilip qalǵanyn kórdik. Budan keıin balyq alańyn tún boıy kezektesip kúzetetin bolyp aldyq...

...Aý qarap qosqa oraldyq. Jurt qabaǵy salyńqy. Árqaısymyz da bir nársege ózimiz aıypty adamdaı, aqyryn ǵana kúrsinemiz. Atamannyń júzinde aýyr nalys izi bar, shúńirek qoı kózderin shana ústindegi elikten aýdarmaı, aýyr oıǵa shomypty. Bizdiń bárimizdi de tunjyratyp turǵan sol ólik. Bul Atamannyń bólesi, Jalyqpas qarıanyń jaqyn inisi Zarlyq degen adam eken. Asyly meniń alǵashqy kúni úki aýzynan kórgenim de osy kisi bolýǵa tıisti. Biz álgide ony muz astynan shyǵaryp aldyq. Ataman ekeýmiz aý sýyryp jatyr edik. «Qosshy bala, — dedi Ataman, — bir aýyr nárse keledi. Tegi shoqyr bolsa kerek. Biraq, bulqynbaıdy, óli balyq pa, qalaı?» Men asyǵa kútip turmyn. Álden ýaqytta qaraýytqan bir úlken nárseni qaýsyra qushaqtap Ataman úkiden shyǵara berdi. Júgirip kelsem osy ólik. Ataman óliktiń júzine úńilip qarady da, qushaǵyna qysa, óksip qoıa berdi. «Baýyrym, qaıran baýyrym...» Men úlken kisiniń kóz jasyn da osy joly alǵashqy ret kórdim. Jurt shoǵyrlana qaldy. Ataman jasyn tez tyıyp edi, kóńili bos Jalyqpas qarıany kópke deıin toqtata almadyq. Ol qazirde de jylap tur.

— Qaıran Zarlyq bıshara, Qasqyrbaı qorasynyń qurbany boldym de?! — Ataman ólikten kózin endi ǵana aýdardy da, Jalyqpasqa qarady, — qoıyńyz, kóz jasyńnan paıda ne? Qasqyrbaı tuqymy qamytyn azsynyp, qanymyzdy ishedi. Bizdi ólimge aıdaıdy. Al, men...

— Men baýyryna ene beremin deńiz, — Atamannyń kómeıinde irkilip qalǵan pikirin Arman aǵaı aıtty, — baqytty sol qoradan tappaq bolǵanyńyz ǵoı.

— Durys aıtasyń, inim, durys, — Ataman aýyr kúrsindi, — tórede ketken kegimdi, qyzyna úılenýmen qaıtarmaq bolǵanym da. Meniń sol adymymdy anaý jalǵyz, mynaý Qazanǵap ta unatpaǵan edi-aý.

— Jamal apaı ekeýmiz aıtyp, — Qazanǵap aǵaı da kózinde jas móldirep kúrsindi, — siz kónbeı...

— Qatelestim, sol qoranyń ishindegi jaman shegen úı, maǵan mynaý eńsesi bıik ordadan áldeqaıda jaıly edi...Baqytty edim onda men.

— Qateleskensiz árıne, — Mıhaıl Ivanovıch Atamanǵa qarady, ol ókinishti adamnyń qasiretine ortaqtasý ǵana emes, synap ta turǵan tárizdi, — baıdyń qyzyna úılenýmen kek qaıtpaıdy.

Ataman eshbir jaýap qaıtarmady. Ol eki jaǵyn judyryǵymen súıep, júresinen otyrǵan kúıi tereń oıǵa shomypty. Shúńirekteý kúreń kózderin aýdarmastan alysqa qarapty. Tek anda-sanda ǵana keń keýdesiniń shyńyraýynan óksik únin shyǵara aýyr kúrsinip alady. Ózin-ózi ári aıyptap, ári aqtap otyrǵandaı.

— Al, jigitter, — Ataman osy qalpynda shırek saǵattaı únsiz otyrǵannan keıin ornynan kóterildi, — mynaý ólikti ázirshe anaý muz shoqyǵa ornalastyralyq. Balyq tıegen birinshi shanamen elge jóneltý kerek. Jáke, ózińiz baryp jerlesip qaıtyńyz. Ózge ne kómegimiz bar?!

— Kómek týraly oılasqan maqul bolar edi, — Arman Mıhaıl Ivanovıch pen Atamanǵa kezek qarady, — múmkin, bala-shaǵalaryna azyn-shoǵyn qarajat jyıyp berermiz.

— Birer kúndik eńbekaqymdy berýge meniń qarsylyǵym joq, — Mıhaıl Ivanovıch kúrsindi, — biraq, bizdiń bul qarajatymyzben qansha muqtaj qaryq bolmaq. Jarymaǵandy jarylqaý úshin bizge ózge jol kerek...

— Jarymaǵandy jarylqaý?.. — Ataman da aýyr kúrsindi de, ishki syryn ózgeden jasyrǵandaı, aqyryn sóılep shanaǵa qaraı aıańdady, — Mıhaıl Ivanovıch, siz qalaı oılaısyz, biz aqbalyqshymyz ba?

— Árıne aqbalyqshymyz.

— Aqbalyqshy bolsaq deımin-aý, qojamyzǵa qyzylbalyq aýlap berýge mindettimiz be?

— Ol bizdi aqbalyq aýlaýǵa jiberdi ǵoı.

— Endeshe, men mynaý qyzylbalyqty, — Ataman sózimdi bireý esitip qaldy ma degendeı artyna buryldy da, ózderine ilesip kele jatqan maǵan unamsyzdaý bir qarap aldy, — qojaǵa bermeımin...

— Sonda ony ne isteısiz?

— Qostaǵylardyń menshigine túsedi. Zarlyqtyń jetimderine de osyny sattyryp kómek beremin. Anaý kúngi sender satyp kelgen balyqtyń aqshasyn da ortaǵa salamyn.

— Men de osyny aıtqaly kele jatyr edim, — Arman aǵaı Mıhaıl Ivanovıchke qarady, — osylaı etý kerek.

— Qudaı ne deıdi, — Ataman Arman men Mıhaıl Ivanovıchke kezek qarady, — quran ne deıdi buǵan?!.

— Aqsaqal, siz osy qudaı, quran degen sózdi qoıyńyzshy.

— Shyraǵym Arman, — Ataman qalyń qabaǵyn túıe Armanǵa bir qarady da, basyn shaıqady, — aınalaıyn, aqyldy-aq balasyń. Biraq, osy qudaı týraly tym asa sóılemeshi... Mıhaıl Ivanovıch, qyzylbalyq týraly pikirge siz ne aıtasyz?

— Men be? Men...

Mıhaıl Ivanovıch jan-jaǵyna qarap aldy da, tek Ataman men Arman aǵaıdyń ǵana qulaǵyna jetkizip, tym aqyryn, kúbirlep sóıledi. Men esite almadym.

Vİİİ TARAÝ. AQ KÚIMELİ QONAQTAR

Zarlyq Qasqyrbaı tóreniń qolynda jetim bala bolyp ósipti. Beregirek kele onyń inisiniń kemesinde qazanshy bolyp júripti. Ótken kúz ábiger apatpen muz shala qatqanda Qasqyrbaı inileri osy Zarlyq sorlyny teńiz ortasynda qalǵan kemelerine qaraýylshy etip tastap ketipti. Eki kúnnen keıin arqadan borandata soqqan daýyl teńizde qalǵandardy qaıtadan álek etipti. Qazanǵap aǵaıdyń aıtýyna qaraǵanda osy daýylda talaı jan qyrylsa kerek. Sonyń biri mynaý Zarlyq, qazir biz ony óz qosymyzdyń shyǵysyndaǵy muz shoqynyń basyna ornalastyryp keldik. Qos adamdarynyń bári de sol shoqyǵa túgel nazar aýdara, únsiz qaraı qalypty. Aspannyń alǵashqy juldyzdary da muz shoqyǵa muńaıa, álsizdeý ǵana nur sebe, ala bult arasynan jylt-jylt etip kórine bastady. Jalyqpas pen Aıdynǵalı aǵaılar úkidegi sýǵa beti-qoldaryn jýyp kelip, qatarlasa turdy da, kúbir-kúbir sóılesip, temen ıildi. Tek anda-sanda «Alla ákbár, alla ákbár...» degen daýystary ǵana estiledi. Tegi «qudaılaryna» qulshylyq etip jatsa kerek. Kúnde olar namaz oqymaıtyn-dy. Umytyla. bastaǵan namazdy eske túsirýshi de anaý muz shoqynyń ústindegi elik bolar-aq. Asaýbaı aǵaı da úkidegi sýǵa qolyn birer malyp aldy da, eki qarıanyń janyna tura qaldy.

— Áı, Asaýbaı, — Arman aǵaı mysqyl aralas kúlip, Asaýbaıǵa qarady, — qaraǵym-aý, saǵan ne lúk.

— Shoqynsań óziń shoqynyp ket. Oılarsyń, — eki qolyn qulaǵyna aparyp, eńkeıe bergen Asaýbaı shaqshıa qarady da, qaıtadan ıile bastady, — men qudaıdan beze almaımyn...

— Shyraǵym-aı, qoı dep edim osynyńdy, —qoıyn qaltalaryn kezek-kezek qarap, shaılanyn aqtaryp jatqan Ataman da Armannyń mysqylyn unatpaı, kóz quıryǵymen sholyp ótti, — Qazanǵap, ýa, Qazanǵap, Raýshannyń sýretin kórdiń be?

— Ózińizde bolatyn, — Jalyqpastarǵa qaraı aıańdap bara jatqan Qazanǵap, áldenege abyrjyǵan adamdaı keri buryldy, — bilmeımin. Anaý kúni kórip otyr edińiz ǵoı...

— Qudaı-aý, sony qaıda saldym? — Zarlyqtyń óligi Atamanǵa da ózi aıtqandaı shegen úıdegi baqytty kezeńin kóńil alalyǵy joq, burynǵy túsinikti úıishin eske túsirgendeı, tulaboıyndaǵy qýys-múıisti qoımaı, izdene bastady, — qaıda jiberdim, á?.. Baqytymdy da, Raýshanymdy da joǵaltqanym ba, á?!

Raýshany maǵan konfet syılaǵan jasyl lentaly qyz da, Baqyty onyń týǵan sheshesi eken. Ákemdi eske túsirip men de kúrsindim...

...Keıde adam óziniń bir nársege sebepshi bolǵanyn sezbeı de qalady ǵoı. Dál osyndaı bir jaǵdaı meniń de basymda boldy. Jeksembi kúni sáske kezinde Ataman tor bıeni jektirip, Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı úsheýimizdi janyna ertip, tústikke qaraı tarta jóneldi. Jemge ábden toıynyp, tynyǵyp alǵan tor bıe, naızadaı tik qulaǵyn jıi-jıi qaıshylaı, delbesin súze kisinep, basyn shulǵyp jeledi. Shynynda jelip emes, kókshe muzdyń betinde bılep kele jatqan tárizdi, aıaǵyn asa bir sánmen tym-aq jeńil basyp, ádemi alady. Men o basta bul saparymyzdyń mánine túsingen joq edim, qostan biraz uzap shyqqan soń ǵana ańǵara bastadym, tegi Ataman óz dúrbisiniń baıaǵy men joǵaltqan qorabyn izdep kele jatsa kerek.

— Balam, ýa balam, Ataman kompasyna bir qarap, maǵan buryldy, — sen óziń aıtqan baǵytshy juldyzǵa tike tarttyń ba, álde oraǵytyp júrdiń be?

— Joq ata, — umytyla bastaǵan uıatymdy eske túsirip, aqyryn ǵana kúrsindim de, tómen qaradym, — baǵytshy juldyzdyń astynda jyltyldap kóringen otqa tike tarttym?

— Tike tartsań bolǵany. Aıtqandaı, aqyryn júrdiń be, álde júgirip otyrdyń ba?

— Kónkı teýip otyrdym ǵoı...

— Mıhaıl Ivanovıch, — Ataman endi Mıhaıl Ivanovıchke buryldy, — sonda bul saǵatyna neshe shaqyrym alady deısiz?

— Eń kóp bolǵanda, — Mıhaıl Ivanovıch sál oılanyp jaýap berdi, — 6-7 shaqyrym ǵana alǵan shyǵar...

— Durys, al, mynaý tor bıe jeńil shanamen jelgende saǵatyna 40 shaqyrym alady. Qazir shanasy aýyr ǵoı... Ataman saǵatyna qarady, — balam-aý, sen kónkıińdi joǵaltqan soń qansha júrdiń?

— Odan keıin kóp júrgenim joq...

— Endeshe, — Ataman tor bıeniń delbesin tejeı tústi, — qaraı júrińder. Bul balanyń Ivan Fedorovıchke kezdesken jerine taıaý qaldyq...

Top bıe júrisin baıaýlata kelip aıańǵa kóshti. Biz shanadan túsip jaıaý júre bastadyq.

— Al, balam, — Ataman maǵan qarady, — jas adamnyń kózi kóregen keledi ǵoı. Muqıat qara.

— Ata, neni aıtasyz, — men taǵy da kúrsinip aldym, — qorapty aıtasyz ba?

— Ia, balam, qorapty aıtam, - Ataman da kúrsinip qoıdy. — Qoraptyń ishinde ózinen kóri qadirlirek bir nárse ketken eken ǵoı.

— Ol ne nárse edi, ata?

— Qyzym men anasynyń sýreti. Sol sen qashatyn kúni keshke mezgil-mezgil qarap turaıynshy degen oımen dúrbi qorabyma sala qoıǵan edim...

— Keshire kórińiz, ata...

Ózge kúnámdi keshire tursa da, jalǵyz balasy men óz sózimen aıtqanda, «jastaıynan bas qosyp», «taǵdyrǵa qarsy tura almaı», amalsyz ajyraǵan jubaıynyń sýretin joǵaltqanymdy keshirmese kerek, Ataman jaýap bermedi. Biz uzaq izdedik. Men Ivan Fedorovıchtyń shanasyna miner kúni qyıyrshyq qar jaýyp, jaıaý borasyn júrip turǵan bolatyn. Qazir ár jerge kishkene ǵana kúrtik turyp qalǵan eken. Kúrtikti etik basymen túrtkilep kelemiz. Kinály ózim bolǵandyqtan men jurttyń aldyn oraǵyta júgirip, kúrtik kórinse-aq aýdarystyryp shyǵamyn. Biraq, taptyrar emes. Ushy-qıyrsyz keńistikti uzaq sharlaǵannan keıin ańyryp biraz turyp qalǵan edik. Oń jaǵyma burylsam, eki-úsh úkiniń, silemi kórindi. Qazir qaıta muz qatyp, aınalasyna kúrtik qar turyp qalypty. «Ivan Fedorovıchtar meni shanalaryna mingizer aldynda sol jerden úki oıyp, attaryn sýarǵan bolatyn. Mynaý sol úkiler emes pe eken?» degen oımen jan-jaǵyma qaradym da, kúlip jiberdim. Bizden biraz jer qalǵan soltústik-shyǵysta bir kezde jaryla túsip, qaıtadan túıisken eki muzdyń arasy kúdireıińkirep baryp, alasa ǵana, biraq, uzyn ıtarqa tartyp alǵan eken. Meniń eń alǵash qulaǵan jerim osy ıtarqa bolýǵa tıisti. Ornymnan dereý tura sap, kónkıimdi izdep sıpalaǵanymda aldymen qolyma tıgeni osy ıtarqa bolatyn. Sol ıtarqany men Ivan Fedorovıchtyń shanasyna kóterilgende de kórgenmin.

— Ata, tabyldy, — men qýanǵannan Atamandy qushaqtaı aldym, — anaý meniń qulaǵan jerim. Júrińiz, soǵan baralyq.

— Jigitsiń, balam, — Ataman kúlip jiberdi, — óziń jershil ekensiń. Júr, kettik.

Bul joly cap jelmeı-aq, aqyryn aıandaı otyryp, úmitti ıtarqaǵa jettik te, sol ıtarqanyń qos jaq eteginen izdeýge kiristiń. Men muz budyrmaǵyna turǵan kúrtikti etigimmen qoparyp, kúrsinip qoıamyn. «Shynymen-aq taptyrmas pa eken?» Úmitti úze bastadym. Álden ýaqytta taǵy da bir kúrtikke kezdestim. Jalpy aýmaǵy Ataman úıindegi aq kelinshektiń maǵan Atraýdan attanar kúngi keshte mujylmaǵan súıekter «tartqan» qańyltyr tabaǵynyń ǵana kólemindeı eken. Daraqy kelinshektiń tabaǵyn basyna aýdara salmaǵan ókinishimdi eske túsirgendeı, dál sol tabaqqa usaǵan kúrtikti teýip jibergen edim, qyzyl-kúreń bir nárse jylt ete qaldy.

— Alaqaı, ata, — men asa qýanǵandyqtan ba, álde «taǵy da aırylyp qalamyn ba» dep qaýiptengendikten be, dúrbi qorabyn qushaqtaı quladym, — taptym, ata, taptym qorapty.

— Rahmet, balam, rahmet, — Ataman meni syrtymnan qapsyra qushaqtaǵan kúıi, eńkeıip kep mańdaıymnan súıdi de, kúldi, — óziń joǵalttyń, óziń taptyq. Endi bárin, keshirdim. Mine, men de taptym seniń joǵyńdy. Má, balam!

— Ol ne, ata!?

Atamannyń maǵan usynǵany baıaǵy qabyrǵa kónkı eken, qazir onyń pálendeı keregi joq, edi. Óıtkeni Mıhaıl Ivanovıch maǵan Astrahannan sálemdeme dep kádimgi kónkı ákelgen bolatyn. Qazir qol bos ýaqytta sony teýip úırenip júrmin. Alaıda ákemdi izdegen túni minip shyqqan senimdi «kóligim» edi ǵoı, tastamaıynshy degen oımen qabyrǵa kónkıimdi qonyshyma qystyrdym da, kúlip jiberdim. Ataman kúreń qorapty qolǵabymen uzaq súrtip, qaqpaǵyn ashty da, qorap ishinen shyqqan aq jibek oramaldyń búktesinin aqyryn ǵana jazyp ap, jymıdy.

— Áıteýir ishine qar túspeı, qurǵaq saqtalǵan eken. Mine, kórińder, meniń Raýshanymdy. Aınalaıyn, jalǵyzym...

Biz bárimiz de sýretke úńilip qaldyq. Aq kımeshekti ádemi kelinshek shashy jelkildegen jas náresteni aldyna alyp, sýretke kúle túsken eken. Bul Raýshannyń anasy bolýǵa tıisti. Juqaltym júzinde asa bir súıkimdilik bar tárizdi edi, es bile kele oılasam, bul kirshiksiz ana mahabbatynyń maqtanysh kórki eken ǵoı. Ana aldyndaǵy náreste de eki qolyn ilgeri soza talpynyp, máz-meıram bop kúlip tur.

— Kelshi, kelshi, — Ataman ilgeri sozǵan alaqanynyń salaly saýsaqtaryn sánmen ǵana oınatyp, basyn ızedi, — kel, kele ǵoı, qarlyǵashym!

Men Atamannyń júzine qaradym. Onyń óninde de ózgeshe bir meıirim sezimi bar, shúńirek kózderi ǵana emes, betindegi sheshek daǵy da mólt-mólt qubylyp, kúreń qarashyqtarymen birge oınap turǵan tárizdi.

— Ia, tamasha, — Mıhaıl Ivanovıch sýret pen Atamanǵa kezek qarap, basyn shaıqady, — jaqsy bala. Anasyna tartqan. Ana júzinde bóbegine súısingen meıirimdi maqtanysh...

Prekrasnoe dıtá, ıa na tebá smotrú...

O, eslı by znalo ty, kak ıa tebá lúblú!

Kak mıly mne tvoı ýlybkı molodye...

dep otyrǵan tárizdi. Ia, ardaqty ana, seni qurmettemeýge kimniń haqy bar. Sen dúnıege ómir ákelesiń. Qurmetteımiz de, qoshametteımiz de dúnıege ómir ákelýshi, ardaqty anany!..

Qandaı tamasha pikir! Men kóp ýaqytqa deıin, ana sezimi beınelegen óleń de, anany ardaqtaǵan ǵajaıyp kórkem sóz de Mıhaıl Ivanovıchtyń óz oıynyń jemisi shyǵar-aq dep oılaýshy edim, beregirek kele bulardyń birin Lermontovtyń, ekinshisin Gorkııdiń shyǵarmalarynan kezdestirgenimde úlken bir jańalyq tapqandaı boldym...

— Durys aıtasyz. Ardaqtaý kerek anany, — Ataman qolyndaǵy sýretti qalyń erniniń ushyna jaqyndatyp, aýzyn bir shóp etkizdi de, aq jibekke qaıtadan oraı bastady. — Al, jigitter, tor bıeni sýaryp alaıyq ta, qosqa Qaıtalyq. Tezirek úki oıyp jibere qoıyńdar.

Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı eki súımendi qolǵa alyp úki oıýǵa kiristi. Kóp uzamaı dóńgelek úki aýzynan ıisi ashqyltymdaý qara-kók teńiz sýy búrk ete qaldy. Tor bıe aýyzdyǵyn aǵytqansha mursha bermeı, Atamandy súırep baryp, úkige tumsyǵyn mala berdi de, osqyrynyp keıin jaltardy.

— Tyr-tyr-tyr, janýar! Aý, buǵan ne boldy. Itbalyqqa kezdesti me? — Ataman úkige eńkeıip, qolyn sýǵa maldy da, uzyndyǵy jarty arshyndaı úlken bir qyzyl sazandy muz betine laqtyryp tastady, — mynaý ǵajapty qarańdar. Qalyq uıyqqa kezdestik, jigitter.

Biz tańyrqap úkige eńkeıdik. Shynynda da solaı eken. Úlken-úlken sazandar baýyr qanattaryn aqyryn sermep, sabyrmen ǵana qozǵalyp, ersili-qarsyly ótip jatyr. Keıbireýleri daladaǵy aýany jutyp almaq bolǵandaı, quıryq qanatyn tómen túsirip, basyn joǵary kótere, tik turǵan kúıi, aýyzdaryn asyǵys qozǵap qoıady. Búrile bitken erinderin jıi-jıi jybyrlatyp, jelbezekterin keń asha dem alǵan saıyn sý betine dóp-dóńgelek kóbikter kóterilip shyǵady.

— Oıpyrmaý, mynaý bir eki kóseniń arasyndaǵy qoınaýǵa qamalyp qalǵan qalyń úıyq boldy ǵoı, — Ataman uzyn sapty súzgisin úkige boılatyp shyǵardy, — sýy tereń eken. Biraq, kóp uzamaı zamor  bolýy da múmkin-aý, munyń... Daýyl, sen shynynda da joldy bala boldyń. Biraq...

Ataman meni qoltyǵyna qysyp kúldi de, artynsha aýyr kúrsinip aldy. Súıinishi men kúıinishiniń tez alma syp ketkenine tańdanyp, Atamannyń betine qarap edim, mańdaıyna tereń qyrtystar paıda bolyp, osydan birer mınýt buryn ǵana kúlimdep turǵan shúńirek kózderiniń kúreń qarashyqtary da tunjyraı qalǵan eken, qabaǵy tastaı túıilip, betindegi sheshek daqtary da ári jıilene, ári tereńdeı túsken tárizdi.

— Al, kettik, — Ataman tor bıeniń aýyzdyǵyn saldy da, shanaǵa kóterile berdi, — kel, minińder, jigitter.

Qosqa qaraı jóneldik. Tor bıe qamshy salǵyzbaı zaýlap keledi. Tatadan ushqan usaq muz burshaǵy kúmis monshaqtaı jarqyldap, kózińdi eshbir ashtyrmaı, qoıny — qonyshymyzǵa tolady. Beıne bir jaıaý borasyn júrip turǵandaı. Kózimdi qolǵabymmen kólegeılep, tor bıege qaraımyn da «Ker qula atty Kendebaı» men «Órkeshti at» ertegilerindegi qanatty tulpardy eske túsirem. «Áı, solar tor bıeden júırik deısiz be? Biraq olar ot darıasynan da, shalqar teńizderden de ushyp ótken ǵoı. Al, tor bıe she? Atamannyń anaý kúngi áńgimesine qaraǵanda tor bıe de júkti shanasymen esik pen tórdeı jaryqtan jalǵyz-aq qarǵyp shyǵypty. Shana jekpese múmkin bu da usha jóneler...» dep oılaımyn da, «tor bıe týraly taǵy da bir qyzyq áńgime aıtpas pa eken» degen úmitpen Atamanǵa qaraımyn. Amal ne, Ataman qabaǵyn qalyń jıyryp, tereń oıǵa shomypty...

...Kúndegi ádet boıynsha jaqyn mańdaǵy kórshi qostyń adamdary da jınala bastady. Keshki aýany biraz tolqytyp baryp án men kúı de basyldy. «Jarǵanat fonar» jaǵylǵan soń Mıhaıl Ivanovıch Astrahannan ákelgen jańa kitaptaryn oqýǵa kiristi. Bul kitapta.: «Aılaly túlki», «Aýyrǵan arystan», «Qasqyr men qozy», «Qasqyr men tyrna» týraly qysqa-qysqa óleńder jazylǵan. Endi oılasam Krylovtyń mysaldary eken. Tyńdaýǵa jurttyń biri «áıelime jaǵa taptym» dep qýanǵan ańqaý shaldy, ekinshisi odan olja tappaq bolyp quıryǵyn quıǵa qatyrǵan ash qasqyrdy, úshinshisi jaýyz bóriniń momaqan qozyǵa jasaǵan jábirin, tórtinshisi tyrnaǵa alǵys aıtýdyń ornyna qahar kórsetken qasqyrdy ózderine áńgimelep, biraz dýyldasyp aldy.

— Óı, qý túlki-aı, á!..

— Qasqyrdyń ózin qatyryp ketti-aý, á?

— Tyrna bıshara, moınynyń qyrqylmaǵanyna qýanyp taıyp turdy-aý, á?..

— Taımaǵanda ne istesin, — Mıhaıl Ivanovıch tamaǵyn birer kenep aldy da, áńgimege kiristi, — qarsylasar shamasy bar onyń. Qasqyrdan kergen jábirin aıtyp, ań patshasy arystanǵa barmaq pa? Arystan onyń aryzyn tyńdar ma? Áldiniń sózi árqashan durys...

— Ia, «aýzy qısyq bolsa da baı balasy sóılesin» degen maqal bar qazaqta, — Arman aǵaı kúrsindi, — durys aıtylǵan emes pe, Mıhaıl Ivanovıch?

— Árıne durys. Arystan jaýyz turǵanda ádilet qaıda. Adam ómiri de osylaı, kitapta aıýanattar álemi áńgi me bolǵanmen de, adam ómiriniń shyndyǵy jatyr bunda. Mysaly...

Mıhaıl Ivanovıch uzaq sóıledi. Ol manaǵy mysaldardy óz áńgimesine derek etý úshin oqyǵan bolsa kerek. Manaǵy ańdar álemi endi meniń kóz aldymnan ǵaıyp boldy da, olardyń ornyna adamdar tizile qaldy. Qasqyrdyń ornynda — Qasqyrbaı týmalary men Talasovtar, túlkiniń ornynda — Kabanovskıı ańqaý shaldyq ornynda — aýzyn ashyp, ańqıyp qalǵan, dál osy qalpynda — Jalyqpas aqsaqal, qozynyń ornynda — Zarlyq bıshara, tyrnanyń ornynda — suńǵaq boıly, uzyn moıyndy Ataman turǵan tárizdi. Onyń betindegi tereń sheshek daǵy da bul joly maǵan qasqyrdyń tisi jyrǵan jara sıqty kórindi. Arystannyń ornyna da bireýdi qoımaq bolyp qansha qarastyrsam da laıyqty adam taba almadym...

— Durys aıtasyz, — Arman aǵaı basyn ızep kúrsindi — zorlyq, zorlyq...

Mıhaıl Ivanovıch pikirin jıystyrǵandaı biraz oılanyp qaldy. Ataman aýyr kúrsinip dalaǵa shyǵyp ketti de, uzaq ýaqyt keri oralmady. Azdan keıin men de dalaǵa shyqtym. Ataman balyq arasynda júr eken. Shanaǵa tıeý úshin daıyndalǵan aqbalyq úımeleriniń árqaısysyna bir úńilip kúbir-kúbir sóıleıdi. Ataman meni baıqaǵan da joq. Kezekti úımelerdiń birine úńildi:

— Shirkin, qandaı baılyq. Súısinesiń... Biraq, odan ne paıda? Ózińdiki emes, ógeı dúnıe. Beıneti seniki de, qyzyǵy ózgeniki. Tipti buǵan kóz alartpaıynshy. Al, anaý sarqylmas qaznany aıtsańshy! — Ataman aýyr kúrsinip aldy da, búgingi biz at sýarǵan jerdegi úıyq balyq jatqan baǵytqa qarady. — Ózim tapqan oljany ózgege qalaı qıamyn. Baıaǵydan beri tor bıeni satsam da, bir raspor jasatyp qoısam ǵoı, anaý qyzyl sazandy quıyp alǵan bolar edim. Sonda Atanıazben de, Qasqyrbaımen de batyl sóılesetin dárejege jeter edim-aý. Al, qazir she... Óz jemińdi ózgeniń jemsaýyna tos!.. Ózime de obal joq... Aıtpaqshy Aqsúıriktiń kúıeýinen qalǵan eski raspor bar ǵoı. Sony aldyrtaıyn. Bermes pe eken? Aqsúıriktiń eri bolsam, onyń qorasyndaǵy múlikke nege ıelik ete almaımyn, á?.. Tipti suraýdyń da keregi joq. Qazanǵapty jiberem de aldyrtam. Tek Qasqyrbaı bilmesin. Mynaý jigitter de qaryq bolsyn, anaý Zarlyqtyq úı ishine de qarasaıyn...

Ataman mandaıyn judyryǵymen soǵyp, aýyr kúrsine dem aldy da, artyna buryldy. Men júgirip janyna bardym.

— Ata, balyqty men kúzete turaıyn, siz qosqa baryńyz.

— Joq balam, rahmet, — Ataman basyn shaıqady. — Sen jigitterdi munda shaqyryp kel. Erteń Atraýǵa shana jóneltemiz. Qazir aı jaryǵymen balyq tıep qoıalyq, tezirek shyqsyn.

— Qazir, ata, qazir.

Qostaǵy dýman basylyp, jurt túgel dalaǵa shyqty. On shanaǵa qamystan qorǵan ustalyp, qatyrylǵan aqbalyqtar tıelip jatyr. Jigitter balyqty shanaǵa laqtyryp tastaǵan saıyn, Ataman basyn jerden kóterip alady.

— Laqtyrmańdar, jigitter! Eger qanat-quıryǵy synyp, jaraqattanatyn bolsa balyqtyń quny ketedi.

— Ataman durys aıtady, — balyqtardy shanaǵa rettep salyp jatqan Aıdynǵalı aǵaı Atamandy qostaıdy, — Bulardy Talasov pen Kabanovskıılerge satyp bermegenmen de, qanat-quıryǵy synbaı tutas bolǵany durys. Laqtyrmańdar, jigitter. Qolǵa berińder.

— Aıdynǵalı Jolamanovıch, — Mıhaıl Ivanovıch dostyq ázilmen kúlip Aıdynǵalı aǵaıǵa qarady, — eger osy balyqty sizge bersek ne ister edińiz?

— Orny tabylady ǵoı, qaraǵym, — Aıdynǵalı kúrsine dem alady. — Aldymen bir kishkene qaıyq jasap, onshaqty setke alar edim. Sodan keıin bala-shaǵa erkin sıarlyq, úı turǵyzar edim.

— Qalǵanyń she?

— Qalǵanyń ba, — Aıdynǵalı aǵaı qalǵanyńa oryn taba almaı eki ıyǵyn kezek-kezek kóterip qoıady, — etik tigetin qural satyp alar edim.

— Odan qalǵanyn she, — ekinshi shanadaǵy Arman basyn shaıqap kúledi, — balalaryńyzdy oqytpaısyz ba Aıdeke?

— Árıne, oqytamyn. Jarqyndaı ǵalym bolǵansha oqyta berer edim, oqyta berer edim, — Aıdaken qataryndaǵy Qazanǵapqa qaraıdy. — Qazanǵap, sen ne ister ediń?

— Men be? Men, — Qazanǵap aǵaı myrs etip kúledi, — aldymen úılener edim. Ózime menshikti oshaq jasar edim.

— Qalǵanyn she, qalǵanyn ne ister ediń?

— Qalǵanyn ba? — Qazekeń «Mynaý baılyqty jumsaýǵa kómektespeısińder me» degendeı árkimge bir qarady. — Qalǵanyn Asaýbaıǵa berer edim.

— Áı, maǵan berseń tutas ber, — bul joly Asaýbaı da birden ashýlana qoımaı, ázilge kóshti, — oılarsyń, seniń qaldyǵyńdy...

— Joq, joq, Asaýbaı, — Mıhaıl Ivanovıch jymıyp Asaýbaıǵa qarady, — saǵan tutasymen berdik. Sonda ne ister ediń?

— Ne ister ediń deısiz be, — álgide qaldyǵyńdy beresiń dep azsynyp otyrǵan Asekeń de oılanyp qaldy, — aldymen ábden ǵana bir isher edim...

— Aldymen isher edim, — Mıhaıl Ivanovıch Asaýǵa renish bildiredi, — aldymen maskúnemdikten emdeler edim, sodan keıin án salý qabiletimdi ósirý úshin oqyr edim degen sóz aýzyńa túspeıdi-aý. Endeshe saǵan bermeımiz. Arman, eger saǵan bersekshi?

— Men be, men, — Arman aǵaı ózgelerdeı oılanyp ta jatpady, — men búkil Atraý balyqshylaryna raspor ay, qaıyq, setka satyp áperer edim. Sodan keıin birigip balyq aýlatar edim. Sóıtip, baılardyń...

— Jaraıdy, arǵy jaǵy belgili, — Mıhaıl Ivanovıch basyn shaıqady. — Seniń aıtyp otyrǵanyń iske aspaıtyn qurǵaq arman, ýtopıalyq aldamshy qıal... eken, á? Mine, patent! Sen adaılyǵyńa basyp aıǵaılaı berme, estımisiń? Sen adaı bolsań, men tóremin, kózińdi ashyp qara!

— Myń jerden patentiń bolsyn, báribir. Bar da, ózin tarta ber aýyńdy. Men saǵan eshbir adamymdy bermeımin!

— Seniń eshqandaı basybaıly adamyń joq, adamdardyń bári de Atamannyń qol astynda. Al, Ataman Bóribaevtardyń kúıeýi. Kózińdi ashyp qara, uqtyń ba?

— Uqtym, — Ataman qarashyǵynan jalyn shashyp, Aǵanıaz ben Qaıdaýylǵa kezek qarady, — men sendermen sóılespeımin. Aýlaryńdy tastańdar da qaıtyńdar. Menimen sóılesýge eki baıdyń ózi kelsin. Talastaryn ekeýi osy arada, men ǵana emes, mynaý jigittermen de sóılese otyryp, sheshsin. Budan ári mazany almaı taıyp otyrǵandaryn jón, myrzalar. Uqtyńdar ma?

Ataman tóńireginde turǵandardy kóz astymen bir sholyp etti de, raspor aýy tıelgen shanaǵa taman aıańdady. Atamannyń ne aıtpaq bolǵanyn qabaǵynan tanysa kerek, qos adamdary túgel ilesip keldi de, eki shanadaǵy raspor aýdy dereý aýdaryp aldy.

— Al, ruqsat myrzalar, — Ataman Talasov pen Bóribaevqa jaqyndap bardy da, oń qolyn jaǵaǵa qaraı siltedi. — Erteń keshke eki myrzanyń ózderi osy qosta bolatyn bolsyn!..

Eki myrzanyń ıtarshylary shanalaryna mindi de, Atraýǵa qaraı tartty. Ataman narazy pishinmen Qazanǵapqa buryldy.

— Qazanǵap, men saǵan qandaı tapsyrma bergen edim, á?!

— Aqsúırik apaıdyń sholanyndaǵy raspordy alyp kel degensiz, — Qazanǵap jelkesin qasyp tómen qarady, — men raspor turǵan sholannyń kiltin surap, Aqsúırik bermeı, raspor nege kerek dep surap. Men aıtpaı. «Aıtpasań bermeımin», dep. Men amalsyz aıtyp. Ol aǵasy Qasqyrbaıǵa aıtyp. Túnde Qaıdaýyl kelip. Osy aýdy tıetip. Júremiz dep. Tań ata júrip ketip...

— Jaraıdy. Túsinikti. Seni jiberýin jibere tursam da, erteńine-aq «Áttegen-aı, beker istedim-aý, ózim nege barmadym osy» dep oılaǵan edim-aý. Sol oılaǵanym kelgen eken ǵoı... Aǵasyna júgirdi de, álgi ońbaǵan.

— Ie, sóıtip, aǵasyna aıtyp...

— Túsinikti. Kiná sende emes Qazanǵap. Tósegi birge, oıy jat óz jubaıymnyń isi bul. Ataman endi Aıdynǵalı men Asaýbaıǵa kezek qarady. - Talasovtardan súıinshi suraǵan qaısysyń?

— Bilmeımin, — Aıdekeń basyn shaıqady. Men ózgelerdi qoıyp, óz úıimniń de eshqaısysyna aıtqanym joq. Aǵanıaz tún ishinde oıatyp, ketemiz dedi. Qazanǵaptarǵa da teńizge shyqqan soń bir-aq kezdestik. Aǵanıazdyń úıinen mynaý Asaýbaıdyń mas bolyp shyqqanyn kórip edim. Osy kúldirip júrmese...

— Búldirip! Oılarsyń, — Asaýbaı kúńk ete qaldy. — Men neńdi búldirdim seniń. Mas bolyp, oılarsyń. Senin aqshańdy ishtim be, á?

— Osy jerden eshkimge eshnárse aıtpaımyn dep ketkeniń qaıda? — Ataman Asaýbaıǵa tesile qarady, — Sen be aıtqan?

— Aıtpaı, oılarsyń, — Asaýbaı áýelgi kezde aqshańdap Atamanǵa da aıǵaılaı bastaǵan edi, biraq Asaýdyń tompaq kózi bujyr bettiń susynan seskengendeı, jıi-jıi jypylyqtaı bastady, — suraǵan soń...

— Qudaı biledi, senen suraǵan da adam bolǵan joq. Uıyq balyqty da óziń izdep tapqan bolyp, jaryla bir maqtandyń ǵoı, á?!

Asaýbaı endi eshbir til qatpaı aıypty adamdaı tómen qarady. Qos adamdary dýyldasa kúlip, zorǵa basyldy.

— Al jigitter, — Ataman ózin-ózi jazǵyrǵan ókinishti pishinmen aýyr kúrsinip, qos adamdaryn bir sholyp ótti. — Men bulaı oılaǵan joq edim. Áıelimniń burynǵy erinen qalǵan raspordy Qazanǵap alyp kelse mynaý balyqty Atanıazǵa da, Qasqyrbaıǵa da sezdirtpeı súzip alyp Astrahanǵa jóneltpek edim. Sender de qaryq bolar edińder. Mine, endi kórdińder me, ol úmit úzildi. Biraq, ár kúnge bes kúndik eńbekaqy talap etińder...

— Ia, solaı edi deńiz, — Mıhaıl Ivanovıch mysqyldaı kúldi de, kúreń murtynyń shalǵysyn shyıyryp, Atamanǵa qarady, — qojamyz kim bolsa da biz osy talaptan sheginbeıtin-aq shyǵarmyz. Solaı emes pe, jigitter?

— Árıne, durys aıtasyz.

— Tipti beınetin bylaı qoıǵanda, qaterin aıtsańshy.

— Mezgil qystyń basy emes, kóktem taıanyp keledi.

— Osyǵan kónse kóndi, kónbese biz de kónbelik...

Jurt biraz shýyldasyp aldy.

— Jetti, jetti, jigitter, — Ataman budan birneshe kún buryn tor bıeni sýarǵan baǵytqa qarady, — endi ýaqyt ótkizbeı aý tartýǵa kiriselik. Erteń Atanıaz ben Qasqyrbaı kelgende osy talaptaryńdy óz aýyzdaryńmen aıtyńdar. Tipti teńizge shyqqan kúnderińnen bastap-aq ár kúnge bes ese eńbekaqy talap etseńder de meniń qarsylyǵym joq... Siz meni kekemeńiz, Mıhaıl Ivanovıch...

...Erteńgi tamaqtan keıin qos adamdary eki topqa bólindi. Kil iri jigitter eki raspor aýdy, súımen — súzgilerdi shanaǵa tıep alyp, tústikke tartty da, ózgeleri qurýly jatqan ahon aýyn qaraý úshin qos basynda qaldy. Rasporshylarǵa qazanshy bala bolyp men de ere kettim.

Sol kúni sáske kezinde baıaǵy bir muzdy alań súımenniń dúńkilimen jańǵyryǵyp sala berdi. Atraý bataǵasynyń aýmaǵyndaı jerden qorshala usaq úki oıylyp, osy úkilerdiń sheńberlene kelip túıisken tusynan qos ornyndaı jerdiń muzy alynyp tastaldy. Bir ushyna arqan baılanǵan baıaǵy progon syryq muz astynda sarǵaıyp, úkiden úkige jyljydy. Manaǵy úlken oıyqtan progondaǵy arqannyń ekinshi basyna jalǵana túsken raspor aý da ilesip kóshe bastady. Tús aýa eki raspor aýy eki jaqtan úlken sheńber jasap, túgel tógilip bolǵan edi, qaıratty jigitter aýlardyń eki basyndaǵy ýrez  arqandardy jabyla tartýǵa kiristi.

— Al, káne, aldyq!

— Taǵy da aldyq!

Aý sheńberi birden birge tarylyp, aqyryn ǵana jyljyp keledi. Jyljyǵan saıyn aýyrlaı túsetin tárizdi. Jigitter manaǵydaı emes, shirene tartady.

— Al, aldyq!

— Taǵy da aldyq!

— Qolmen tartýdy qoıyńdar jigitter, lámkalaryńdy kıińder.

Ataman óz moınyndaǵy lámka arqanynyń orta jerinen oń qolymen ustap, oraı silkip tastaǵan edi. Lámkanyń ushyndaǵy dóńgelek tas lámka sabaǵyn ýrez arqanǵa oraı saldy. Ataman eki búktele ilgeri umtyldy.

Jigitterdiń bári de lámkany moıyndaryna kıip aldy da, Atamannyń manaǵy ádisi boıynsha ýrez arqanǵa oran tastap, eki búktele qaldy. Men osy kórinisti keme súırep jatqan bir sýretke uqsatqan edim, keıinnen baıqasam bul orys sýretshisi Repınniń «Býrlaktary» eken ǵoı...

Raspor aýlardyń eki jaq jadyrasy úlken oıyqtyń muzyna kelip jetken boıda-aq, álgide ǵana tynyp jatqan qarasý kenet burq ete qalǵan edi, sary altyndaı zor sazandar tik shapshyp, birimen biri jarysa kókshe muzdyń betine jarq-jurq qarǵyp bastady. Beıne bir sý astynan iri-iri altyn kesekteri atylyp jatqan tárizdi.

— Grýzelka, ýa, grýzelka ákelińder, — Ataman óz moınyndaǵy lámkany laqtyryp tastady da, uzyn syryqqa saptalǵan temir sheńberdi qolyna alyp úkige boılata bastady, — Mıhaıl Ivanovıch, siz aýdyń ekinshi tabanyn basyńyz.

Mıhaıl Ivanovıch te bir basynda dál ortasy ishke qaraı maıystyryla búgilgen sheńber temiri bar ekinshi syryqty úkige boılatty da, aýdyń astyńǵy arqanyn tómen basty.

— Oıpyrmaý, mynaý bir keremet qoı! Qyryqqa jasym kelgenshe men mundaı qalyń uıyqty kórgen emen, — Ataman mıyǵynan kúlip maǵan qarady, — balam, sen shynynda da joldy bala boldyń-aý, á?

— Ata, á, ata, — men maqtanyshqa toly keýdemdi jeńildete bir dem aldym da, kúlip jiberdim, — ata, nege basyp tursyz?

— Aýdyń tabanyn basyp turmyz. Áıtpese, mynaý qalyń balyq aýdyń astynan keýlep shyǵyp ketedi, — Ataman endi jigitterge buryldy. — Anaý aýdy da tarta túsińder. Arasynan shyǵyp ketpesin...

Aýdyń qulaǵynan-aq qujynap kelgen sary sazan birden birge qoıyla túsken edi, qorjyndy jaqyndatpaı-aq qorydy. Endi eki raspordyń qanattary qaýsyryla jabyldy da, qorshaýdaǵy sazandy quıýǵa kiristi. Qajyrly jigitter aýmaqty súzgilerin toltyryp alyp, kókshe muzdyń ústine sarydan góri qyzyl-kúreńdeý sazandy aýdaryp jatyr. Súzgiden túsken tý sazan qabyrǵasyn jaqsha, quıryǵymen muz sabalap, qarǵyp-qarǵyp basylady. Bular tynyshtalǵan kezde súzgiden jana túskenderi týlaýǵa kirisedi. Muz alańynyń ústi qazir saldyr-suldyr únge aınalyp, jan bitkendeı qybyrlaı qalypty. Beıne bir altyn japyraq samalmenen terbelip, teńsele bılep turǵandaı. Úı ornyndaı úlken oıyqtyń aýzy da qazandaǵy sýdaı saqyldap, burq-burq qaınaıdy.

— Maıtalman-aı, — Arman aǵaı qomaqty súzgisindegi toly sazandy muz betine aýdarǵan saıyn basyn shaıqaıdy, — mynaý búkil Atraý kedeılerin qaryq eter bir yrys eken. Átteń, aralarynda bir raspory bolsashy...

— Ia, adal nıetti armanshyl dostym, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızep, Armanǵa qaraıdy, — iske aspaıtyn qurǵaq qıal ǵoı, munyń.

Batysty kúreń shapaǵyna bólep, qysqy kún de eńkeıe bastady. Muz qoınyna jartylaı súngip úlgergen úlken kúnniń nurymen tartymdaǵy sary sazandar aýmaqty altyn alandaı jarqyraı tústi. Osy bir zor alanǵa kúmbir-kúmbir syldyrlap, at basyndaı altyndar aqtarylyp jatqan tárizdi. Talasovtar men Beribaevtardyń qaltasyna enýge asyqqandaı jalt-jult etip, yrshyp-yrshyp túsedi. Ókinishi men súıinishi aralas Ataman shúńirek kózin aýdarmastan altyn alańǵa tesile qarap, áldenege sazara qalypty. Múmkin, ol osynaý mol qazynanyń óz qaltasyna tutas túspegenine ókinetin shyǵar...

...Tóńiregimizdegi qostar aýlaryn sýyryp, qaıtyp jatyr. Qazir bizden shalǵaılaý jalǵyz ǵana qos qaldy. Erteńder ol qos ta kóshpekshi. Qos azaıǵan saıyn meni bir saǵynysh sezimi bılep aldy. Sábı qıalym sharq uryp, birese Atraýǵa, birese Astrahanǵa samǵaıdy. Túni boıy tús kerýmen shyǵamyn. Birde «Kúlshi, kúlshi, Daýylym, betindegi shuńqyryńdy kórsetshi!» dep, ózi de maǵan kúle qaraǵan ákemdi kórsem, endi birde, kóz aldymnan Sereja jylt ete qalady. Artynsha Sereja degenim Grısha bolyp shyǵady da, ekeýmiz qol alysyp tanysamyz. «Grıgorıı Ivanovıch Sokolov» deıdi Grısha. «Daýyl Jantasov» deımin men. Grısha meni qolymnan jeteleı júgiredi. «Qaıda baramyz»? dep suraımyn. «Júr tezirek, «Stenka Razın shynyna» shyǵaıyq... Aıda, kettik!» Ekeýmiz aspanmenen tildesken shynǵa órmeleı beremiz. Tóbede qyran qalyqtap, tómende Volga tolqyny jartasty qara týlaıdy. Záýlim shyńnyń usharyna qulaqty tosa tyńdaımyz. «Po-ko-nám!» Aıbarly bir daýystan shyn jańǵyryǵyp qoıa beredi. Artynsha at tuıaǵynyń dúbiri estiledi. Odan ári Volga boıyn tolqyta, asqaqtata salǵan án keledi qulaqqa!

Estna Volge ýtes...

Búgin túsimde Serejany taǵy da kórdim. Teńizge attanar aldynda renjisip ajyrassam da, betinde sırekteý ǵana kúreń sekpili bar, osy bir buıra shashty sary balany men tym-aq jaqsy kórip qalsam kerek. Ol tipti óz ákemnen de jıi kiredi túsime. Álippemdi asha salyp, Mıhaıl Ivanovıchtan sabaq úırenip otyr ekenmin deımin. «Daýyl!» deıdi bir tanys ún. Men basymdy kóterip alamyn. Qos esiginen syǵalap Sereja turady. «Daýyl, ashýlanyp júrmisiń, dostym. Kel tatýlasaıyq...» deıdi Sereja. «Álippeniń jyrtylǵan qaǵazyn kórip qaldy-aý» degen oımen betim dý ete qalady. Kitapty dereý jaba sap, Qushaǵymdy jazamyn. «Sereja, keshir dostym, aıyp mende...» Sereja jymıyp kúledi de, qushaǵyn ashady. «Qaıdaǵy joqty aıtasyń óziń. Kelshi beri, súıiselik...» Eki dos jaqyndaı túsemiz. Biraq, qushaqtasyp úlgere almaımyz. Sereja jaırańdaı kúlip, qolyn sozǵan kúıi, artynan bireý súırep bara jatqandaı, kenet sheginshekteı beredi. Men aıǵaılap jiberemin. «Sereja, Sereja, toqtashy dostym!»

Dál osy jerge kelgende óz daýysymnan oıanyp kettim de, júgirip dalaǵa shyqtym. Túsimdi óńim-aq dep qalsam kerek. Aqyryp jan-jaǵyma qaraı bastadym. Bul túni shytyrman juldyz tym-aq jıi tizilip, aı da aspan shatyryna bıik kóterilip qalǵan eken. Tóńirek túgel jap-jaryq. Alaıda, ańsaǵan dostym kórinbeıdi. Tipti túngi kúzetshi de kózge túse qoımady. Qos mańy zor aýmaqty alyp jatqan ushy-qıyrsyz bir kóp balyq. Ábden qatyp úlgergenderin tıeýge daıyndap, ár jerge úıe bastaǵan edik. Aı nurynyń astynda aqbalyqtar kúmis, sazandar altyn shoqydaı jalt-jult ete qalypty. Bul balyqtyń aldy Atraýǵa da tasylyp jatyr. Alaıda taýsylar emes. Onshaqty shana tıegen kúni ortaıa tússe, erteńine qaıtadan tolyp shyǵady. Biraq tym kóp bolǵandyqtan ba, álde ózi tapqan oljasyn ońasha ıgertpegen eki qojasyna egeskendikten be, Atamanda bir erekshe myrzalyq bar. Áneý kúni bir shana qyzylbalyqty Astrahanǵa jóneltip, azyq-túlik aldyrtqan edi, qazir taǵy da shanaǵa jýyq qyzylbalyq aýlanyp qaldy. Qazanǵap aǵaıdyń aıtýynsha bul da qos keregine jumsalatyn bolýǵa tıis. «Ahon aýymen aqbalyq qana aýlanady. Sondyqtan da biz qojamyzǵa tek aqbalyq qana berýge mindettimiz. Qalǵanynda eshkimniń haqy joq. Qyzylbalyq ataýly qos adamdarynyń ortaq menshigine túsedi», deýshi edi buryn. Bul Qazanǵap aǵaıdyń óz pikiri me, álde Ataman úzildi-kesildi osy toqtamǵa keldi me, ol arasy maǵan belgisiz.

Men ańyryp biraz turǵannan keıin tústikke buryldym. Kóz ushynda bir top ot álsin-áli qozǵalyp, meni ózine shaqyrǵandaı jalt-jult etedi. Bul baıaǵy uıyq alańynan aý tartyp júrgen Atamandar. Kúndiz-túni tartsa da sarqylmaıtyn bir baılyq. Qazir jurtta maza joq. Túneýgi bir dýmandy kúnder kelmeske ketken tárizdi. Qos adamdary tań aldynda ǵana kóz shyrymyn alyp, tamaqtaryn shala-sharpy ishedi de, dereý jumysqa attanady. Qostaǵy balyqty kúzetýge Asaýbaı ekeýmiz ǵana qalamyz. Meniń eldegilerdi kóp oılap, aqsaýyma da osy qos mańynyń burynǵydaı emes, oıyn-kúlkisizdigi sebep bolǵan shyǵar.

Endi jaǵa jaqqa qaradym da osydan úsh kún buryn bolyp ótken bir ýaqıǵany eske túsirdim, keshke aınalǵan kez edi ol. Jaǵa jaqtan shubalǵan bir uzynnan-uzaq kerýen kórindi. Bárimiz de tańdanyp qaraı qaldyq. Kerýenniń aldynda kishkene - kishkene aq otaýlar kóship kele jatqan tárizdi. Kóp uzamaı kerýen aldy qońyraýlaryn kúmbirlete kelip toqtady. Aq otaý degenimiz aq kıizben kúımelep salǵan jeńil shana eken. Árqaısysyna — birine kil aq, birine monshaqtaı qara, ne moıyldaı torydan qos-qos arǵymaq jegipti. Attarynyń sıraǵyn birin aq, birin jasyl, birin qyzyl matamen orap tastapty. At saımandaryna taǵylǵan áshekeıler kil kúmis bolsa kerek, eti qyzǵan tulparlar bastaryn shulǵyǵan saıyn shyldyr-shyldyr syńǵyrlap, jalt-jult etedi. Aldyńǵy shanadan Kabanovskıı myrzanyń ózi shyqty. Janynda úlde men búlde kıingen jas kelinshek pen on bir-on eki shamasyndaǵy er bala. Jelbiregen aq mamyq júndi, qyzyl tumsyqty kishkene kúshikti qushaqtaı túsken aq kelinshek, oń qolyndaǵy uzyn sapty áınegin kózine aparyp, bizdiń árqaısymyzǵa tesile qarady. Artqy kúımelerdiń birinen boı jetken eki qazaq qyzy, ekinshisinen ózim shamalas eki qazaq balasy tústi. Biri túrik erin, shegir kóz, ekinshisi, ár jerden qaraýytyp shirı bastaǵan irkis-irkis soıdaqy tisti. Bular da ári tamasha jyly, ári ádemi kıimder kıipti. Qazaq qyzdarynyń qoldarynda da uzyn sapty áınek. Tegi oqyǵan qyzdar bolýǵa tıisti, oryssha da emes, qazaqsha da emes, maǵan múlde túsiniksiz, ózgeshe bir tilmen sóılesedi.

— Noıan, myna qara, — soıdaq tisti bala joldasyn jetelep maǵan qaraı júgirdi, — bizdiń bataǵadaǵy jalshy balany qara. Ákesi ıtbalyqqa ketken. Áli kelgen joq. Bataǵada júrgende kóterem edi, bizdiń aqbalyqty jep-jep semirip alypty.

— Sińbirik muryn! — men judyryǵymdy túıip, qoja balasyna qarsy júrdim, bir jaǵynan yzam bolsa, ekinshi jaǵynan kópten beri óz zamandasymdy kórmegen sábı balamdy da ańsaý da joq emes. — Bizdiń balyqty. Balyqty qulaǵan sen emes, men. Aldymen sińbirigińdi súrtip al...

— Oıbaı, Shyńǵys, — shegir kózdi jıirkenishti pishinmen qalyń ernin dúrdıte kúldi, — mynaý seniń jalshyń judyryq kórsetedi ǵoı...

— Ah, — eki qara qyz qabattasa shyńǵyryp jiberdi, — gospodın Kabanovskıı, etot dıkar...

— Áı, bala, — Kabanovskıı jasyl kózildirigin jarq etkizip, maǵan qarady da, saýsaǵyn shoshaıtyp kúldi. — Qonaqty olaı qarsy almas bolar.

Nege ekenin bilmeımin, men de ezý tartyp kúldim de, shegine berdim.

— Mersı, — desti eki qyzdar, Kabanovskııge alǵys aıtqany shyǵar, — kakoı on zloı.

— Ashýly bolǵanmen jaýyz emes, qoryqpańdar bıkeshter, — Arman aǵaı yzaly pishinmen kúldi, — tek qorlamańdar. Qorlaı kelgen qonaqqa tartpaqshy bolǵan alǵashqy syılyǵy oryndy edi. Jasyqtyq istedi. «Bizdiń balyqty jep-jep...» qojasýyn qarashy. Týmaı jatyp dúnıege túgel ıelik etpek!

— Arman myrza, — dedi Kabanovskıı, — balanyń sózin eskerýdiń keregi ne? Kórgensiz bolady olar.

— Kórgendi qoja balasy ádepti bolýǵa tıisti ǵoı...

Atraýdan kelgen «saltanatty» qonaqtar qos mańyn aralap júr. Ár nársege bir tańdanyp qana emes, jıirkene qarap, muryndaryn tyrjıtady.

— Oı, kakoı ne prıatnyı, — desti áıelder bizdiń qosymyzdyń esiginen qarady da, — medvejá berloga...

— Da, eto nastoıashıı orangýtan, — dedi aq kelinshek ot jaǵyp otyrǵan Qazanǵapty kórdi de, — a, smotrı, kakıe ý nıh posýdy? Chýma.

Tegi maqtap emes, boqtap turǵany-aq shyǵar. Biraq, Qazanǵap aǵaı túsinbese kerek, yrjıyp kúldi.

— Eto nastoıashıı karlık, — dedi kelinshek, qulaqshynyn qoltyǵyna qysyp, ıilip turǵan Asaýbaıǵa qarap.

— Áı bala, — dedi Shyńǵys maǵan tútin men qara shaıdan qaraýytyp ketken aǵash aıaqtardy kórsetip, — anaý aıaqpen as ishesińder me?

— Árıne ishemiz, ishpegende.

— Isha, men jırengen bolar edim.

— Sonda da seniń aýzyńnan aýzym áldeqaıda taza.

Shyńǵys meniń ne aıtyp turǵanymdy ańǵarsa kerek.

Úsh buryshtanǵan salpy ernin jıyryp, soıdaq tisterin jaba qoıdy da, judyryǵyn túıe umtyldy. Men jaltaryp kettim. Qoja balasy tumsyǵyn muzǵa soǵa qulady. Jurt dý-dý kúlisti. Aq kúshikti kelinshek ádemi kúlkisin kópke deıin tyıa almady. Kelinshektiń ári kúlkisine, ári kúshigine qyzyqtym da janyna jaqyndaı tústim. Jelkildegen júnin bir sıpaýǵa qumartyp qolymdy soza berip edim, aq kúshik aýzyn yrsıta ashyp, yr ete qaldy. Tumsyǵyna shertip kep jiberdim. Aq kúshik qynsylap qoıa berdi. Aq kelinshek meniń janyna kelgenimdi sezbeı qalsa kerek, endi aq kúshikti sábıindeı qorǵap, baýyryna basa tústi.

— Mılyı, mılyı. Batyp ketti me, — álgide ǵana bizge — adam balasyna, bizdiń ydys-aıaǵymyzǵa, jataǵymyzǵa murnyn tyrjıta, jırenishpen qarap turǵan aq kelinshek endi ıt balasynyn tumsyǵyn shep-shep súıip aldy. Aq kúshik kelinshektiń qyzyl ernin jalaı bastady, kelinshek kúshik tumsyǵyn taǵy bir súıdi de maǵan qarady, — dıkar.

— Chýma, — men kelinshektiń óz sózin ózine aıttym da, jerge túkirip tastadym, — túpý, jırenýdi bilmeıdi...

— Durys aıtasyń, Daýyl, — Mıhaıl Ivanovıch meni qushaǵyna qysty, — sondyqtan da baıdy olar...

— Eh, ty, ozornık!

Maǵan taman umtyla túsken Kabanovskıı kenet bógelip qaldy da, basyn shaıqap kúldi. Sodan keıin ol serýenshil serikterin ertip, altyn sazan alańyn da aralap shyqty. Qazanǵap aǵaıdyń aıtýyna qaraǵanda eki baıdyń talasy anaý uıyq balyqqa ortaqtasýmen tynǵan kórinedi. Saıahatyn kún bata aıaqtaǵan Kabanovskıı, otyz shanaǵa balyq tıelip úlgerilgenge deıin, Atamanmen biraz ońasha sóılesip júrdi de, sol keshte Atraýǵa keri oraldy.

— Týmalar, — dedi «dońyz attas» keterde úlken murnynyń ústin búlkildete, ótirik kúlip, — bar tilekteriń oryndalady. Tek mynaý qazynany túgel ıgerip alalyq. Tez qımyldańdar. Kóktem taıaý qaldy. Asyǵý kerek. Kúni-túni jumys isteýge týra keledi. Uly Rossıany qorǵaý maqsaty osyny talap etedi. Qazir bizge maıdanǵa tez azyq jetkiz dep Peterbýrgtyń ózinen, árıne uly patshanyń atynan, kún saıyn telegramma keledi. Jumysshy ma, qolǵa ma, qazir jurttyń bárinde bir tilek.

Bári de soǵys úshin, bári de uly Rossıa ımperıasynyń jeńisi úshin...

— Ámın, — Kabanovskıımen ilese kelgen bir tórtbaq sary oń qolynyń úsh saýsaǵyn búristire mańdaıyna apara berdi, — ámın deńiz Rossıanyń jeńip shyǵýy úshin.

— Aıtpaqshy, — Kabanovskıı tórtbaq saryǵa buryldy, — bul bizdiń prıemshıgimiz: Astrahan jumysshysy partıasynyń múshesi Sergeı Ivanovıch Hvastýnov myrza. Rossıanyń ortalyq óndiristerinde «orys halqynyń odaǵy», «jumysshylar toby» degen uıymdar qurylypty. Maqsaty uly patshanyń jeńip shyǵýyna kómektesý. Ol týraly Hvastýnov myrzanyń ózi túsindire jatar. Al, iske sát, myrzalar! Tezdetińder. Mynaý qazynany aman ıgersek árqaısyńa bir aılyq eńbekaqy syılyq bergizemin. Úsh kúnnen keıin balyq tıeýge elý shana, ańǵartýǵa otyz jigit jiberemin. Qosh bolyńdar...

— Myrzalar, orys baýyrlar!..

Hvastýnov minezi de famılıasyna sáıkes, maqtanshaq adam bolsa kerek. Qos aldyndaǵy pishenniń tóbesine kóterilip aldy da, kópire sóıleı bastady. Kabanovskııdiń uzaq kerýeni áser Myrzanyń sózin tyńdaǵan da joq. Atraýǵa qaraı qozǵala berdi. Jelókpe áser keshki aspandy jańǵyrtyp áli sóılep tur. Tipti, mas bolýy da múmkin. Eki qolyn erbeńdetip, kezek-kezek silkip tastaıdy. Uzaq sóziniń bar túıini: «qorǵaý kerek, uly ımperıany, ólý kerek ol úshin. Biz qorǵaımyz ony. Teńizde júrsek te soldatpyz».

— Jaqsy jyrlaısyń áser sandýǵashy, — Mıhaıl Ivanovıch jurtqa kózin qysyp, qosqa qaraı ıek qaqty, jurt bir-birlep qosqa enip ketti. Mıhaıl Ivanovıch jymıa kúldi de sheshendi tómen súırep aldy, — keshirersiz, áser myrza, siz osy sózdi kimge aıtyp tursyz. Soǵys zeńbiregine azyq bolam deseń, óziń bara ber. Men bir ret qorǵaǵanmyn. Endi qorǵaı almaımyn. Bundaǵylardyń bári de qorǵamaýshylar.

— Otansyz, namyssyz, — áser bulbuly Mıhaıl Ivanovıchqa shaqshıa qarady, — satylǵan...

— Kimniń satylǵanyn tarıh kórseter, — Mıhaıl Ivanovıch kúldi, — ázirge sharshamańyz, myrza...

Ýaǵdaǵa myrza, oryndaýǵa sarań Kabanovskıı ketkeli búgin úshinshi kún, erteńder shanasynyń kelip qalýy da múmkin. Sodan beri jumys burynǵydan da qyza tústi.

Árıne, bul áser myrzanyń yqpaly emes, uıyq balyqty tez súzip ap elge oralýdyń qamy. Biraq, balyqtyń da taýsylar túri joq. Ol aıaqtalmaı turǵanda Ataman Atraýǵa qaıtar emes. Keshe tórt shana qamys aldyrtyp qos mańyna úıgizdi. Erteń «monsha» jaqtyryp, jurtty sýǵa túsirmek.

Balyq arasynan bir nárse kútir ete qalyp edi, muz qoradaǵy jylqy bitken osqyryp qoıa berdi. Men á degende shoshyp kettim de, azdan keıin býyndarymdy bılep, tyqyr estilgen baǵytqa qaraı aıańdaı bastadym.

— Aseke, ýa, Aseke! — deımin aqyryn. Asaýbaı qamysty qalyń tósenip uıqtap jatyr eken. Janyna jaqyn bardym da, aıqaılap jiberdim, - Asaýbaı, aý Asaýbaı!..

Itten góri kishirek, quıryǵy shubatylǵan bir kúreń aq balyq arasynan tura qashty. Men tura qýdym. Qýyp baramyn. Sál qýa túsem de, artyma jalt-jult qaraılap, bar daýyspen aıqaılaımyn.

— Asaýbaı, ýa Asaýbaı!..

— Ah, ah, — Asekeń kózin ýqalaı ashty da artymnan júgirdi. — Ne boldy? Ol ne zat, á?

— Ia, báse, ol ne, ıt pe?

— He, ıt? Oılarsyń! — Asekeń adyraıa bir qarap aldy. Tegi meni baıqamady ǵoı dep oılasa kerek. Endi kóz kóre ótirik aıtyp, maqtanǵaly turǵan túri bar. — Kádimgi kókjaldyń ózi ǵoı. Týra ózime tap berdi de, ars ete qaldy. Qorqaıyn ba, ala tústim qulaqtan. Tabanym taıyp ketkeni. Áıtpegende bar ǵoı...

— Oıpyrym-aı, Aseke, — men mazaqtaı bastadym, — qandaı batyrsyz, á?!

— Ehe, batyr bolmaǵanda, oılarsyń. Ondaıda qoryqpaý kerek. Qoryqpaǵan jaqsy. Túý, túk etpeıdi... Bizdiń arǵy atamyz aıdaharǵa shapqan ǵoı, shyraǵym.

— Kerim batyr eken. Siz de atańyzǵa tartqansyz ǵoı. Mynaý myltyqpen nege atpadyńyz?

— Nege atpadyńyz. Oılarsyń, kúshiń jetip turǵanda oq shyǵaryp, kórdiń ǵoı óziń, qalaı tuqyrttym?..

Asaýbaı aǵaı osy aıtyp otyrǵan ótirigine ózi de senip qalsa kerek. Beti eshbir shimirikpesten laǵyp barady. Biraq, men jaýap bere qoımadym. Ol biraz bósip aldy da, men qostaı qoımaǵan soq áńgime taqyrybyn ózgerte bastady.

— Daýyljan, eger osy balyqtyń bári seniki bolsa ne ister ediń?

— Qyzyqty kitaptar satyp alyp oqı berer edim, oqı berer edim. Siz she, Aseke?

— Men be, men, — Asaýbaı muz alańyn alyp jatqan mıi balyq shynymen-aq óz menshigine kóshkendeı myrsyńdap kúldi, — men be, men isher edim. Mıhaıl Ivanovıch maǵan ánshisin, mynaý balyqty araqqa jumsaǵansha, álgi bir on salatyn aq tóstikti úırenýge jumsa, oqy deıdi. Ne qylamyn oqyp. Oqymaı-aq aq tóspin. Odan da bir at satyp alyp, Bozashydaǵy týmalaryma baryp qaıtpaımyn al. Sonda deımin-aý, Daýyljan, aqshany býdyratyp anaý qaltadan bir, mynaý qaltadan bir shyǵarsam. «Apyraý, mynaý týmanyń aqshasy kóp eken» dep tańdansa, aǵaıyndar. «Oılarsyń, kóp bolmaǵanda!» dep aldaryna býda-býdasymen tastaı bersem, á?!

Tartym alańynan jortaqtaǵan at-shanalar taıana tústi de, áńgimemiz aıaqtalmaı qaldy. Jas sazanǵa toly bes shana biriniń sońynan biri tizilip kep qostyń tústigine toqtady.

— Al, tún kúzetshileri, halderiń qalaı? — aldyńǵy shanadan sekirip túsken Ataman qolyndaǵy fonaryn joǵary kóterip jan-jaǵyna qarap aldy. — Ekeýin uıyqtap qalyp, balyqty túlkige kemirtip qoıǵan joqsyńdar ma? Álgi bir túlki osy jaqtan jortyp barady ǵoı.

— Túlki kórgenimiz joq, — Asekeń asyǵa sóılep, bóse bastady, — álgide, bir dáý kókjal týra ózime tap berip, ars ete qaldy, ala tústim qulaqtan. Aıaǵym taıyp ketkeni...

— Ó, sóziń qursyn ońbaǵan, — Ataman zekip tastady, — seni qulaǵyna jarmastyryp qoıǵan qandaı bóri. Qısynsyz ótirikti aıtatyn neń?!

— Ótirik dep, oılarsyń, — Asaýbaı kúńk etti de, maǵan qarady, — mynaý Daýyl kórdi ǵoı.

— Kórgenim joq. Men qostan shyǵa bersem, Asekeń uıqtap jatyr eken, balyq arasynan bir túlki qasha jóneldi...

Asaýbaı maǵan judyryǵyn ala júgirip edi, aıaǵy taıyp ketti de, kókshe muzǵa tumsyǵyn soǵa qulady.

— Aıdynǵalı, sen de bir ońbaısyń. Mynaý Asaýbaıdyń taqasyna bir ótkir myq qaǵyp bermeısiń be, — Ataman qulap jatqan Asaýbaıdy jelkeden kóterip aldy, — kórdiń be, taıǵaqtaıdy da júredi. Tabany taıyp ketpegende ǵoı, manaǵy «kókjaldy» qulaqtan basyp toqtatpas edi...

Jurt dý kúlip jiberdi.

...Kesheden beri aıaz báseńdep, kún jylyna bastaǵan edi. Aspan qabaǵy da tunjyrap alǵan eken. Keshegi kóp juldyzdar kózden tasa bolypty. Taýsylyp bitken jińishke aı ala bultqa maltyǵyp, anda-sanda ǵana bir jylt ete qalady. Aı asyǵys júze me, álde bulttar jedel kóshe me, áıteýir aspan júzinde búgin bir erekshe ábigerlik bar tárizdi. Keshke qaraı ońtústik batystan jel lebi sezile bastaǵan-dy, qazir edáýir ekpindep alǵan eken. Úıýli turǵan qamystyń qabyǵy jelge ún qosyp, yzyńdaı bastady.

— Balam, ýa, balam, — manadan beri birese ala bultqa maltyǵyp júzgen aıǵa, birese tartymnan jyltyldaǵan otqa qarap únsiz turǵan Ataman maǵan buryldy, — balyqty kezekpen kúzetelik. Bar, uıyqta!

— Uıqym kelgen joq, ata. Kúndiz uıqtap aldym ǵoı.

— Men kishkene kóz ilindirip alsam, sen qoryqpaısyń ba?

— Qoryqqany nesi, — Atamannyń sózine biraz jábirlenip te qalǵan edim. Biraq Asaýbaı sıaqty kúńk etýge uıaldym. — Ata, siz uıqy kórmegeli bir juma boldy ǵoı. Qosqa kirip uıyqtańyz. Men qoryqpaımyn.

— Jaraıdy, onda men kishkene ǵana kóz shyrymyn alaıyn. Baıqa, balam, balyqty taǵy da túlki kemirip ketpesin. It-qus sezseń Asaýbaı aǵańdaı qulaǵyna jarmaspaı-aq, maǵan habar ber. Aıǵaılama, uqtyń ba, ábden aýyz sala bergende jemtigin jelkesinen shyǵaraıyq.

— Uqtym ata, kemirtpeımin.

— Sóıt balam, kemirtpe, — dedi Ataman qosqa kirigi bara jatyp.

Atamannyń meni qaıta-qaıta eskertýi de oryndy. Asekeńniń týra ózine tap berip, ars ete qalǵan qasqyrdy qulaqtan ala túspegendigin bylaı qoıǵanda, ol túngi kúzet bizge abyroı ápere qoımaǵan eken. Ekeýmiz birimizge birimiz senip uıqtap qalsaq kerek. Tań atqan soń qarasaq, bir shanadaı balyqty túlki kemirip ketipti. Sondyqtan da, búgin túngi kúzetke Atamannyń ózi qalǵan bolatyn. Ol ázirge balyq alańyn maǵan tapsyryp, kóz shyrymyn alý úshin qosqa kirdi. Saq bolý kerek. Keshegi uıatymdy búgin aqtaýǵa mindettimin. Tóńirekten kóz almaı balyq alańyn aralap júrmin. At pysqyrsa bolǵany, eleń ete qalamyn. Kózimdi qolymmen kólegeılep jan-jaǵyma qaraımyn. Eshnárse kóre almaımyn. Talaı mezgil ótti. Óz shamamsha tún ortasy aýa bastasa kerek. Biraq, dál qaı ýaqyt ekenin baıqaıtyn eshbir derek joq. Kúndegi ýaqyt ólsher «quqylymyz» úrker bolýshy edi. Búgin aspan júzinde eshbir quldyq qalmapty. Qyldyryqtaı jińishke aı da ala bult maltyǵyp baryp, endi birjola kózden tasa boldy. Kósh jerdi alyp jatqan balyq alańyn san ret aıtyp shyqqan edim, tegi tym uzaq júrsem kerek, sharshaı da bastadym. Kóńilimde qorqynysh bolmasa da ábden kórip te boldym. Alaıda, Atamandy oıatqym kelmeıdi.

— Ata, ata, qasqyr!

— Aha, qasqyr deısiń be?

Ataman qosaýyzdy qolyna aldy da, tura júgirdi. Sálden keıin myltyq daýysy sańq ete qalǵan edi, osynyn artynsha mazasyz qyńsylaǵan bir ańnyń ashshy úni qos mańyn basyna kóterip aldy. Daýys shyqqan jaqqa jaqyndap barsam, muz qoranyń túbinde taıynshadaı bir jyrtqysh óz búıirin ózi tistep, qyńsylap jatyr eken.

— Solaı ma eken, kókjalym. Sen tipti alan toly baqytyn kózge ilmeı, bizdiń atymyzdy jeýdi arman ettiń-aý. Al, Asaýbaı tentek úrgen qaryndy kóterer kúshi bolmasa da, seniń qulaǵyńa jarmasýdy arman etip júr, — dedi Ataman, maqtanyshty pishinmen mıyǵynan kúlip.

Men árkimniń kókiregindegi áralýan armandy eske túsirip, oılanyp kettim. Ataman Talasovtarǵa jetýdi, Qazanǵap aǵaı ózindik oshaq jasaýdy, Asaýbaı sýsyny qanǵansha ishýdi, Arman aǵaı Atraý kedeılerine balyq aýlaıtyn qural-saımandy arman etedi. Al, Mıhaıl Ivanovıchtyń armany ne eken? Ol bir tuıyq syr. Qazir men Mıhaıl Ivanovıchtyń keýdesinde ázirge ashylmaı jatqan qupıany bilýdi arman etemin. Átteń biler me edi, sol armandy!

IX TARAÝ. ARYSTAN KESKİNDİ BULT

...Tús aýa Temirqazyqtan býdaqtaı kóterilgen reńsiz bulttar keıde shaýyp kele jatqan atty adamǵa, keıde qaraqusqa uqsap, mınýt saıyn ózgerýmen bolǵan edi. Aınalǵanda toptala-toptala kelip, atylǵaly turǵan aıbarly arystanǵa uqsap, kókjıekke birjola shógip aldy. Kóp keshikpeı kún batyp, juldyzdar da jylt etti. Jańadan týǵan jińishke aı, anasyna ashýlanyp, tebine jylaǵan doly baladaı, shalqasynan túse qulapty. Ókpeshil aıdy qorshap alǵan úlken sheńberdiń ózge jaǵy túgel tuıyqtalypty da, arystan keskindi reńsiz bult jaq irgesi qaqpasyn asha tastapty. Anaý «Arystandy» qorasyna engizip alǵaly turǵandaı. Jurttyń bári birese aı men bultqa, birese Atraý baǵytyna qaraıdy. Bult astynan dúleı, jaǵa jaqtan dońyz attastyń ýaǵdaly elý shanasyn kútetin bolýǵa tıisti. Meniń de kózim jaǵada. Bizden edáýir shalǵaı, jaǵa jaqta turǵan aqyrǵy qos tym asyǵys tıelip, Atraýǵa qaraı jónep barady. Qazir teńiz betinde bizden ózge tiri jan qalmaǵan sıaqty.

— Jaryqtyq-aı, — Jalyqpas qarıa nasybaı shaqshasyn qonyshyna asyǵys tyǵa saldy da, qolyn jaıyp kúbirleı berdi, — aı kórdim, aman kórdim... anaý bir bulttyń reńi de sýyq edi, aı jaryqtyq ta shalqalap alǵan eken. Bul aı jeldetip etetin shyǵar...

— Jáke-aý, — Aıdynǵalı aǵaı da alaqanymen betin sıpap kúrsindi, — osy búgin túnde daýyldatyp ketpese jarar...

— Daýyldatýy múmkin, — Arman aǵaı Atamanǵa qarady, — siz qalaı oılaısyz?

— Bulttyń túri jaman-aq. Aı da qursaýlana qalypty, — Ataman Atraý jaqqa burylyp kúrsindi, — kim bilgen? Keıde túıile túsip, taralyp ketetin kezi de bolýshy edi. Anaý dońyzdyń shanasy da kelmedi. Mynaý balyǵy túskirdi de... áıtpegende...

— Bılik sizde, — Arman basyn ızedi, biraq júzińde Atamandy qostaý emes, qarsylyq bar, — ókinip júrmelik.

— Ataman, keshirińiz, — Mıhaıl Ivanovıch kekesin bildire kúldi, — siz teńiz tynysyn bárimizden de artyq ańǵarasyz. Men «teńiz arystany» der edim sizdi. Alaıda bul kúmiljitý sizdi qatelikke soqtyrady. Ras, mynaý baılyqty qımaıtyn da shyǵarsyz. Múmkin, onda... Biraq, aldymen adam taǵdyryn oılaǵanyńyz maqul. Arman durys aıtady. Ókinip júrmeńiz. Ókinishińiz bylaı da az kórinbeıdi ǵoı...

— Sonda ne iste deısinder, jigitter?

— Siz mynany aıtyńyzshy, teńiz arystany, — Mıhaıl Ivanovıch Atamannyń suraǵyna suraqpen jaýap berdi, — daýyl soǵa ma, joq pa?

— Soǵyp ketýi múmkin, — Ataman qos mańyndaǵy keń alańdy alyp jatqan balyqqa qarady. — Biraq...

— Onda sheshim bireý-aq. Bar shanaǵa balyqty syıǵanynsha tıep alaıyq ta, búgin túnde júrip ketelik. «Biraqty» bul jerge aralastyrmańyz. Siz sıaqty iri adamnyń sheshimi jaltaqsyz bolýy kerek qoı.

— Qaraǵym-aý, bizdiń shanamyzǵa onnan biri de syımaıdy ǵoı. Qalǵanyn ne qylamyz? Eńbek sińirdik qoı!..

— Sony aıtsańshy, — Jalyqpas qarıa kúrsindi, — qyp-qyzyl altyndy qalaı tastap ketemiz. Obaldy. Qudaı saqtar...

— Jáke, — Arman kekesinmen basyn ızedi, —sol qyzyl altynnan sizge qansha úles tıedi. Ataman birdeme dáme etse jón. Óz úlesi bar ma, joq pa, ony bylaı qoıǵanda qaıyn jurtynyń úlesi bar. Obal, qudaı?! Bizdiń túbimizge jetetin osy...

— Áı, Arman, — Jákeń bul joly qatty ashýlansa kerek, Arman aǵaıǵa jekip tastady da, múıiz shaqshasyn sýyryp ap, asyǵys ata bastady, — bizdiń túbimizge qudaısyzdyq jetedi... Á-át-shý-ý... Járekimalla...

— Qudaısyz shaıtan! Jaǵyn qarystyrý kerek bunyń. Jiberińdershi meni, — ómirinde namaz oqyp kórmegen Asaýbaı bul joly ıslam dininiń senimdi bir qorǵaýshysy sıaqty, qyza sóılep, typyrshyp júr. Ony ustap turǵan eshkim bolmasa da, ilgeri-keıin umtylyp, bir tutam sıraǵymen muz tebinip qoıady. Kip-kishkene judyryǵyn da tas túıip alypty, — jiberińder deımin. Men únin óshireıin ol tamuqtan kelgen ybylystyń. Qaıdaǵyny shaqyryp, Jáken durys aıtady. Aýlap alǵan altyn qazynany tastap ketpeımiz. Qudaıǵa syıyný kerek. Syıynǵan jaqsy. Túý, túk etpeıdi. Oılarsyń... jiber deımin...

— Asaýbaı, qoı shyraǵym, — jurttyń Asaýbaıdy mazaqtaǵan kúlkisin qostap Ataman da jymıdy.

Arman abaısyz aıtyp qalǵan, qaıtesiń, sony elep. Bir ashýyńdy ber maǵan. Ótinemin...

— Qoıdym, aqsaqal, sizdiń úshin qoıdym, — Asaýbaıdyń beti búlk eter emes, jurt onyń bısharalyǵyna kúlse, ol óziniń «batyrlyǵyna» máz bolyp, jymyń-jymyń kúledi, —syılaý kerek aǵany. Syılaǵan jaqsy. Túý, túk etpeıdi. Jaqsy bolady. Oılarsyń...

— Solaı jigitter, — Ataman kúlkisin tyıyp, kúrsindi, — qalǵanyn tastap ketelik deısińder, á?

— Mynaý on besti qosqanda júz shanaǵa jýyq júk jetkiziledi eken. Bul bir emes úsh qostyń aýlaıtyn balyǵyna teń, — Mıhaıl Ivanovıch tóńiregindegilerge bir qarap aldy, — solaı emes pe? Qanaǵat etsin osyǵan. Ýaǵdaly kúninde kelmegen ózinen kórsin. Qansha ókinish bolǵanmen qalǵanyn tastap ketýge týra keledi. Adam taǵdyry osyny talap etedi!

— Eh, bólshevık jańǵyryǵy, — onsyz da qany betine shyqqan qyp-qyzyl Hvastýnov, bul joly burynǵydan beter qyzara, tepsine sóılep, Mıhaıl Ivanovıchqa tónip bardy, — adam taǵdyry, adam taǵdyry. Imperıanyń basyna qater tónip turǵanda, adam taǵdyry dep myljyńdaısyń. Imperıa taǵdyry adam taǵdyrynan joǵaryraq. Sol ımperıany saqtap qalý úshin týmalarymyz maıdanda qyrylyp jatyr. Sen sol ımperıanyń soldatyna kerekti azyqty dalaǵa tastap ketemin deısiń.... Tastatpaımyn men saǵan... árbir orys ımperıany qorǵaý jolynda ólýge tıisti... Imperıa taǵdyry úshin táńiri aldynda jaýaptymyz...

— Durys aıtady, — «áser sandýǵashymen» ere kelgen Ivan Harıtonov shal aıqaılap jiberdi de, oń qolynyń úsh saýsaǵyn mańdaıyna apara berdi, — ımperıa úshin elýimiz kerek.

— Eh, sandýǵash, sandýǵash, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızedi, — saıra, saıra, «áser sandýǵashy...»

— Saıraımyn. Men Rossıa ımperıasynyń namysyn qorǵaýshy — áser partıasy atynan buıyramyn, — Harıtonov shaldan súıeý tapqan Hvastýnov bul joly tipti ekilenip ketti, — ımperıa soldatyna kerekti mynaý azyq tasylyp bolǵansha eshqaıda ketpeısińder...

— Biz senen ruqsat suraıtyn kisi-aý, — Mıhaıl Ivanovıch kúldi, — áne balyǵyń. Aýlap berdik, tasyp al, kerek bolsa.

— Eh, búlikshil, bólshevık jańǵyryǵy, —«áser sandýǵashy» Mıhaıl Ivanovıchqa judyryǵyn túıdi, — sende orystyq sezim-sana joq. Mynaý qarsaqtardyń ózi «balyqty tastap ketpeımiz» dep turǵanda...

— Áı, sen dońyz, ne shatyp tursyń, — Odyrbaı júgirip bardy da, «áser sandýǵashyn» tumsyqtan salyp jiberdi. Hvastýnov qulap tústi. Odyrbaıdyń qoly jerdiń keńirdeginde, — tart tilińdi. Nege qorlaısyń. Biz qarsaq emespiz. Adambyz.

— Óltir, shovınıs ıtti, — Mıhaıl Ivanovıch atalasynyń ádepsiz sózine ábden qorlansa kerek, judyryǵyn túıe júgirdi, — jigitsiń Odyrbaı. Keńirdegin sýyryp al, shoshqanyn. Osyny aıtyp turǵanynyń ózi shoshqalyq...

— Toqtat, — Ataman qorǵasyndaı aýyr, jýan daýsymen aıqaılap jiberdi, — bul netken tártipsizdik. Árkimniń bir ataman bolýyna bılik bermeımin.

Atamannan jasqana qoımaǵanmen, qos basshysyna baǵynýdy moıyndaǵan Mıhaıl Ivanovıch keıin shegindi. Odyrbaı da áser keńirdegin shengelinen bosatyp, ornynan turdy. Biraq, «áser sandýǵashy» qaıtadan daýryqty.

— Jibermeımin men eshqaısyńdy. Ketkenderińdi «otanyn satqan qashqyn» dep sotqa beremin. Sizdi de eskertemin, Ataman...

— Eı, Hvastýnov, óshir únińdi. Ataman sen emes, men. Orys, qazaq dep bylshyldama, — Ataman «áser sandýǵashyn» jelkeden súırep apardy da, qostyń ishine ıterip tastady, — batyr qarańdy. Áıtpese...

— Manadan osyny isteý kerek edi, — Mıhaıl Ivanovıch kúrsindi, — onyń sózin eleı kórmeńder dostar. Bul orys emes, aq júrek, adal nıetti orys halqynyń aryn tógýshi. Shyn orys eshbir halyqty qorlamaıdy. Dos sanaıdy. Qoldan kelgen kómegin kórsetedi... Al, Ataman, sheshimińiz qandaı?

— Sheshim, — ashýyn áli basa almaǵan Ataman óz adamdaryn sustana bir sholyp ótti, — aldymen beıbastaqtyqqa jol bere almaımyn. Árqaısyńnan da tártip talap ótemin. Keńes aıtýǵa qaqylaryń bar. Al, bılikke aralaspańdar. Ekinshi, balyqty, qamys pen shópti shanaǵa tıep qoıamyz da, búginshe aıaldaımyz. Sebep jel bultynyń túıile túsip, taralyp ketýi de múmkin. Soqqan kúnde de asa qatty bolmasa, biz turǵan jerdiń muzy jaryla qoıar ma eken? Mynaý usaq, muz shoqylar kesege jabysyp jatýǵa tıisti. Ras, kópten beri sý tasý, kóterilip ketýi de múmkin. Degenmen táýekel. Túndeletip bolsa da, Atraýdan shana kelip qalar. Al, endi taǵy da mynadaı bir eskeretin nárse bar bulttan úreıimiz ushyp attana shaptyq. Biraq, jel bolmaı qaldy. Sonda uıalmaımyz ba? Bul ǵana emes, meni álgi ıttiń sózi úreılendiredi. Anaý kúni osyndaı bir nárseni Kabanovskıı de aıtqan edi... Pálege qalyp júremiz be?.. Sen qalaı oılaısyń, Mıhaıl Ivanovıch.

— Toqtamyńyzdy aıtasyz ba? — Mıhaıl Ivanovıch ıyǵyn kóterip qoıdy, — bılik aıtpa dedińiz ǵoı. Sondyqtan pikirimdi ǵana aıtaıyn. Bul jolǵy dálelińiz oryndy.

— Joq, — Ataman basyn shaıqady, — álgideı zań bar ma eken ózi?

— Bolýy múmkin. Soǵys zamanynyń zańy degen bar nárse ol.

— Astapyralla-aı, — Jalyqpas qarıanyń júzine úreı uıalap-aq alǵan eken, alaqtap árkimge bir qarady, — qoı, qaraqtarym, ondaı pálesi bolsa, qaıtamyn degendi qoıyńdar. Itjekkenge aıdatyp jiberer. Haq — táýekel delik te qalalyq. Qudaı saqtar.

— Árıne, — Asaýbaı taǵy da bir aqyl úıretip qaldy, —zańǵa baǵyný kerek. Túý, túk etpeıdi. Jaqsy bolady...

— Taqyldama sen ergejeıli, — Odyrbaı aǵaı Asaýbaıdy jelkeden súırep tastady da, qostan basyn kórsetken «áser sandýǵashyna» qarady, — anaý dońyz ekeýińdi zamandaryńmen úkige laqtyrarmyn. Áı, Hvastýn, eskerteıin de qoıaıyn, osydan bir pálege kezdessek bar ǵoı, aldymen seni teńizge tunshyqtyramyn...

— Sóz bitti jigitter, — Ataman oń qolyn joǵary kóterdi. — Al, iske kiriselik...

Jumys tez-aq aıaqtaldy. Qosymyzdy ázir jyqpastan, sol kúıinde qaldyrdyq. Syrt kıimimizdi de sheshinbesten, birimizge-birimiz súıene dem alyp jatyrmyz. Qos syrtynda kúbir-kúbir sóılesip, túngi kúzetshi Hvastýnov pen Asaýbaı júr. Ataman men Mıhaıl Ivanovıch álsin-áli dalaǵa shyǵyp keledi. Dońyz attastyń shanasynan da, dúleıden de ázir habar joq. Uıqy da keler emes. Sábı qıal sharq uryp, talaı jerdi sharlady. Atraýǵa da, Astrahanǵa da, ákemniń osydan jıyrma kún buryn ózim taba almaǵan qosyna da baryp oraldy. Qanatty oı qaıtar jolynda ıtbalyqshylar qosyna toqtady. Qazir meniń kóz aldymda ıtbalyqshylar qosynyń Atamany, meıirimdi Ivan Fedorovıch. Ol oń qolyna uzyndyǵy bir qulash qaıyn shoqpar ustap, beline qanjar taǵynyp, qostan shyǵyp barady. «Ivan Fedorovıch, qaıda barasyz?» dep suraımyn. «Itbalyq soǵýǵa baramyz» deıdi ol kisi. «Meni ala ketińiz-daǵy». Ivan Fedorovıch kúreń-býyryl saqalyn sol qolymen sıpap kúledi. «Oı, ózin bir qyzyqqysh bala ekensiń. Jaraıdy, júr. Muz ústindegi maıdandy kórmeksiń ǵoı. Má, myna taıaqty qolyńa al. Oljań ózińdiki...» Qaıyń shoqparmen quraldanǵan top júgirip kelemiz. Muz ústinde qaraýytqan bir nárseler kórinedi. Tipti kóp-aq. Itten aýmaǵan bir jándik, tumsyǵyn kóterip bizge qaraıdy da, jorǵalaı bastaıdy. Osyǵan ilese búkil qaraýytqandar túgel qozǵalady. «Bul ne, Ivan Fedorovıch?» dep suraımyn. «Bul oryssha túlen, qazaqsha ıtbalyq» deıdi Ivan Fedorovıch. «Bol, bol, tezirek júgirińder. Úkini, úkini biteńder!» deıdi de Ivan Fedorovıch tura júgiredi. Oǵan ilese men de júgiremin. Aldymyzda ıt sıaqty, biraq, qulaǵy tym kishkene bir jándik baýyryn jerden kótermeı jorǵalap barady. Qara kózin jaýtańdatyp qýǵynshyǵa qaraıdy. Bul ıt emes, ıtbalyq. Ol úki aýzyna bizden buryn jetip, tumsyǵyn suǵyp úlgirdi. Ivan Fedorovıch tý syrtynan qaıyń shoqparmen qoıyp jiberdi. Balyqtyń qanat quıryǵyna uqsas artqy «aıaǵynan» da tartyp kórdi. Biraq, ıtbalyq qonbady. Úkige súńgip joq boldy. Ivan Fedorovıch endi artta kele jatqan ıtbalyqqa umtyldy. Itbalyq tisin yrsıtyp, aıbat kórsetti. Qaıyn soqqy tumsyqqa tıgende ǵana qulap tústi de, maı basqan denesi dirildep, dármensiz qaldy. Ivan Fedorovıch ıtbalyqty súırep ákeldi de, úkiniń aýzyna kóldeneń tastady. Shyn maıdan endi bastaldy. Qaıyń soqqylar ár jerden bir tasyr-tusyr etedi. Muz alanynan qyńsylaǵan muńdy únder estiledi. Biz ıtbalyqtyń kúshikterine kezdesip qaldyq. Ivan Fedorovıch shoqparyn kótere berdi. Aq sarydan góri kógildirleý kishkene kúshik qaraqat kózi jaýtańdap, qyńsylap qoıa berdi. Janym ashyp ketti. «Ata, óltirmeńizshi, maǵan berińizshi» dep ótindim. Ivan Fedorovıch betime qarap kúldi de, jas kúshikti kóterip, qolyma berdi...

Oı sony uıqyǵa ulasqan eken. Azan-qazan, shurqyrasa kisinegen jylqy daýysymen oıandym. At bitken taǵalarymen kókshe muzdy qarsh-qarsh tarpyp, teńizdi basyna kóterip alypty. Jentek-jentek qar qýyp, jel de soǵyp tur. Ústimizdegi qos ta jyǵylyp qalypty. Ón be, tús pe, túsine alar emespin. Ornymnan kóterilýge de mursha bergen joq. Bir adam meni qushaqtaı jóneldi, kózimdi ashyp alsam Ataman eken, aparyp shanaǵa saldy...

Batysqa qaraı tarttyq ta kettik. Kúndegi tap-taqyr muzdyń ústine qardyń qaıdan paıda bolǵanyn bilmeımin, qoıny-qonyshymyzdy toltyryp, kóz ashtyrmaı sabalaıdy. Keıde shegin tartyp, óksip jylaǵan sábıdiń, keıde ulyǵan ańnyń, keıde ysqyrǵan jylannyń daýysy keledi qulaqqa. Atamanda ún joq, anda-sanda arttaǵy shanalarǵa bir qarap qoıyp, tor bıeni shoqytyp keledi. Júrip kelemiz, júrip kelemiz. Ataman meni úlken qara tonmen qymtap qoıady. Álden ýaqytta sol jaǵymyzdan saryl estilgendeı bolyp edi, ton arasynan eptep qana syǵalasam, áldenendeı qara-sur jotalar kórinedi. Jota emes-aý, beıne bir jan ıesi tárizdi, tym jıi jıyrylyp, qarǵyp-qarǵyp túsedi. Keıde ars etip asa bıikke shapshıdy da, osynyń artynsha aǵarańdaǵan bir nárseni burq-sarq etkizip shasha salady. «Keshegi «arystan keskindi bult» degenim shyn arystan bolyp, bizdi qýyp kele jatqan-aq shyǵar. Onyń da túsi qara-sur edi-aý. Anaý jelkildegeni-jaly, mynaý aǵarańdaǵany-aýzynan atqan aq kóbigi bolar. Netken kóp arystan?!» dep te oılap qalamyn. Meniń osy oıymdy qostaǵandaı tor bıe de qamshylar jaǵyna jalt-jult qarap, pysqyrynyp-pysqyrynyp qoıady. Tor bıe pysqyrynǵan saıyn meniń júregime úreı uıalaıdy.

Kúndegideı alaýlanbaı, surlanyp qana tan, atty. Manaǵy «qara-sur arystan» degenim — taýdaı jotalanyp, asaýdaı týlaǵan tolqyn jotalary eken. Arystannyń jalyndaı shıratyla, birin biri asyqtyra qýyp, birin biri baspalaı, qutyryna týlaıdy. Arjaǵynda muz bar ma, álde dúnıeniń bári birjola telegeı-teńiz bolyp ketken be, kók dolynyń betinde oınaǵan sý borasyny eshnárse ańǵartar emes. Osy tolqyn jotalaryn jıekteı shaýyp kelemiz. Sáske tústiń kezinde tolqyndar áleminiń arǵy betindegi tutas muz keńistigi de kórine bastaǵan-dy. Bara-bara eki muzdyń arasyndaǵy sýdyń keńdigi Jaıyq ózenindeı bolyp-aq qaldy.

— Ata, aý, ata, — arǵy bettegi tutas jatqan muz alańyn kórgennen keıin meniń úreıim sál seıilip, sábılik tańyrqaýym tóbe kórsete bastady. Múmkin buǵan Atamannyń tor bıeni sonsha madaqtaǵandyǵy sebep shyǵar, — endi qaıda baramyz?

— Mynaý jaryqtyń jińishke jerin izdep baramyz. Eki muzdyń túıisken múıisi bolýǵa tıisti, — dedi Ataman.

— Sodan atty qarǵytyp ótemiz be?

— Ia, qarǵytamyz, — dedi Ataman kóńilsizdeý ǵana.

Atamannyń sózinen yzǵar sezile tursa da, men sábılik tańyrqaýymdy toqtata almadym.

— Alaqaı-aı, tor bıe qandaı sekirer eken. Arǵy betke baryp bir-aq tomp etedi ǵoı, — dedim.

— Meniń qazirgi oılap kele jatqanym — yǵystan aman shyǵamyz eken degen qýanysh qana emes, tor bıeniń sekirgenin kersem degen yntyq. Ataman osyny ańǵaryp-aq qoısa kerek, betime tesile bir qarady da, basyn shaıqady.

— Áı, balalyq-aı! Qater ústinde de qyzyqqa qumartady.

— Men uıatymdy endi ǵana moıyndaǵandaı tómen qaradym.

Áli júrip kelemiz, eki muzdyń arasyndaǵy sý birden-birge jińishkerip, aý sýyratyn arqan boıyndaı-aq bolyp qaldy. «Endi nege sekirtpeıdi eken?» dep oılaımyn ishimnen. Biraq, manaǵy bir yzǵarly qarastan keıin Atamanǵa til qatýǵa bata almaımyn. Tor bıe endi manaǵydaı osqyrynbaı, jıekke taman jaqyndaı túsedi. Arǵy betke mezgil-mezgil qarap, jedel jeledi. Menińshe tor bıe qazir-aq sekirýge daıyn, Ataman ǵana erik bermeı keledi. Atamannyń endigi tartynshaqtaýyna men ǵana emes, tor bıe de narazy sıaqty...

Endi muzdyń biz jaq jıegi úshkildenip, ishke tartyp barady. Úshkildiń dál ushy jaǵadaǵy muz keńistigimen túıisip jatqan tárizdi. Ataman shana ústine tik kóterilip, tóńirekti túgel sholyp aldy da, arttaǵylarǵa bórkin bulǵady. Alystap qalǵan shanalar birimen biri jarysa, shoqytyp keledi. Olar quıyndata shaýyp, úshkildiń dál jıegine jetkenshe muz arasy qulashqa jýyq ashylyp úlgergen eken. Aq kóbigin aspanǵa kótere, eki jıekti doldana tepken asaý tolqyn aralaryn birden birge qashyqtatyp barady. «Shirkin, sonaý bir keńdeý jerinen sekirtse she. Mynaý tor bıe «ker qula attaı» usha jóneler edi-aý!» dep oılaımyn ishteı.

Muz jıegine jaqyndaǵanda Ataman delbesi tejelip, arttaǵy shanalar alǵa shyqqan bolatyn. Endi birer sekýndta, báıgi júırikteri qaraýylǵa taıanyp qalǵan kezdegi kótermeleýshi daýystar tárizdi aıqaı-shýlar kóbeıip ketip edi, qatarlasa kelip qalǵan attar osqyryna qarap, arǵy betke zirk-zirk túsip jatty.

— Bolyńdar tezirek, muz oıyp ákelip, kópir daıyndańdar, — dep aıqaılady Ataman.

Arǵy betke ótken jigitter shanalaryn óz betterimen qoıa berip, súımenderin súırete shoǵyrlanyp qaldy. Shana súıregen attar «aman shyqtyq pa?» dep bir-birimen tildeskendeı jamyraı kisinesip, daǵdyly tártippen tizilip aldy da, aıaqtaryn sanaı basyp, sabyrmen ǵana aıańdasyp bara jatty. Ataman qulaqshynyn ústi-ústine bulǵap, tez-tezdiń astyna alyp tur. Artyma jalt qarasam, jýan sıraqty, júndi balaq «Pil kúreń» borsańdap, shaýyp keledi eken. Asaýbaı men Qazanǵap burynnan osy shanada bolatyn. Búgin «áser sandýǵashy» da solarǵa qosylypty. Ataman tor bıeni dereý buryp aldy da, «Pil kúreńge» qarsy shapty. Artynan aınala berip, aıqaı kóterip edi, «Pil kúreńniń» de júrisi shırap sala berdi. Biraq, júzik kózinen ótetip tor bıe á degenshe qatarlasyp-aq qaldy. Kúreńniń aıaǵy uzyn bolǵanmen qarqynyn damytar qaldyǵy joqtyǵyn sezgen Ataman ozyp ketpeı, tor bıeniń delbesin tejep, qatarlasa shapty da, qolyndaǵy kók shybyqpen «Pil kúreńniń» jonyna tartyp-tartyp jiberdi. «Meni júriske qınamaı, júkte syna!» degendeı «Pil kúreń» quıryǵyn bir bulǵap tastady da, júrisin eshbir jedeldetpesten, baıaǵy qarqynmen shoqyta berdi. Endi birer mınýtta tor bıe sál ilgerilep, Ataman oń jaq búıirge eńkeıip qalǵan edi, «Pil kúreńniń» moınyna jýan arqannyń ushyn kúrmep-aq alǵan eken. «Bunysy nesi?» dep oıladym men...

«Pil kúreńdi» súırelep, jıekke taıandyq. Muz arasy qazir eki qulashqa jýyq ashylyp ketipti. Jel kúsheıgen be, tolqyn manaǵydan góri de bıikke kóterilip, kóbigin kósh jerge laqtyrady. Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı bastaǵan arǵy bettegi jigitter úlken-úlken muzdardy bagormen súırep ákelip sýǵa tósep júr. Biraq asaý tolqyn laqtyryp-laqtyryp tastaıdy. Shyn qorqynyshty endi ǵana moıyndaǵandaı men shanadaǵy júkti bastyrǵan arqannan tas qyp ustadym da, kózimdi juma qoıdym. Qater ústindegi eki attyń aıanyshty, ashshy daýysyna arǵy bettegi jylqylar shurqyrasa ún qosyp, muz jıegi azan-qazan boldy da qaldy. Álden ýaqytta mıym zirk ete túskendeı bolyp edi, «sý túbine kettik qoı, qarmanyp qalaıyn» degen oımen kózimdi ashyp alsam, tor bıe shana-manasymen qarǵyp ta úlgirgen eken. Jaryqtyq-aı, aman ótken qýanyshyn sezdirgendeı, kádimgi adam kúlkisinshe sondaı bir ádemi, sondaı bir názik daýyspen moınyn ońdy-soldy burap, basyn shulǵyp tastap, kúmbir-kúmbir kisinep edi kelip, men de kúlip jiberdim, kúlip jiberdim de shanadan sekirip tústim. Endi qarasam, tor bıeden ter saýsap, keshegi adam qyzyǵarlyq jaltyr túsi qońyr tartypty da, jelbezegi damylsyz soǵyp, búkil denesi qalsh-qalsh ete qalypty. Ábden aıap ketsem kerek, omyraýynan qushaqtaı aldym.

— Áıt, toqtatpa, jetele! — dep aıqaılady Ataman.

Ashýly únniń ámirine baǵyndym da, tor bıeni jetelep bara jatyp artyma qaradym. Muz jaǵasyndaǵy jigitter «Bul kúreńniń» moınyndaǵy manaǵy jýan arqanǵa jarmasyp, shoǵyrlana qalypty. «Meniń qudiretimdi endi synap kór!» degendeı «Pil kúreń» eki aldynyń taǵasyn kókshe muzǵa qadap alyp, siresip tur eken. Aýyr júkti shana artqa qaraı shómıip, sý ishinde jatyr. Muz arasy úsh qulashtaı shalǵaı ketipti de, manadan muz jıegin kemirip jatqan doly tolqyn endi bar ashýyn shanadan almaqshy bolǵandaı, kóbigin kókke kóterip, qutyryna túsipti. Asyly «Pil kúreńdi» shana-manasymen súırep áketpek bolsa kerek. Osyny sezgendeı «Pil kúreń» de ashyna shyńǵyryp, alǵa tyrmysady. Shana ústinde jan ushyryp Qazanǵap júr. Ol qamys pen shópti qoparyp, áldeneni izdep jatqan tárizdi. Qolyna túskennen aırylmaıtyn kókjal «shana ǵana emes, ózderińdi de qosa áketem» degendeı, yshqyna kóterilip, shananyń ústin umar-jumar jaba salady. Asaýbaı men Hvastýnov bastyrma arqannan tas qyp ustaǵan kúıi jabysa jatyp alypty. Shana ústine Arman men Odyrbaı kóterilip barady.

— Ittiń kúshigi, — Odyrbaı «áser sandýǵashyn» julyp aldy da, sýǵa qaraı laqtyrýǵa yńǵaılandy. Hvastýnov baqyryp qoıa berdi. Odyrbaı burynǵydan beter kijine tústi, — orys ımperıasy úshin óletin batyrdyń túrin qaranyz, álden-aq esinen aıyrylyp qalypty. Laqtyraıyn ba, mynaý doly tolqynǵa...

— Qoı qurǵyrdy, — Arman aǵaı «áser sandýǵashyn» Odyrbaıdan julyp aldy da, muz ústine laqtyryp tastady, — ıt te bolsa adam ǵoı...

Óz sheńgelindegi dushpanynan aırylyp, yzalanǵan Odyrbaı aǵaı, Asaýbaıdy jelkesinen bir túıip, muzǵa domalatyp jiberdi.

Sodan ekeýi de jumysqa kiristi...

— Tasta beri, qaptaǵy azyqty laqtyr. Qazandy qolǵa ber, — dep aıqaılaıdy áldekim.

Tolqynmen alysqan jigitter áldeneni laqtyryp, áldeneni qolǵa berip úlgirdi de, shanadan muzǵa sekirip tústi.

— Ýa, bolyńdar, kesińder qulaq baýdy! — dep aıqaılady. Ataman.

Osynyń artynsha «Pil kúreń» qarǵyp muzǵa shyqqan edi, doly tolqyn júkti shanany qushaqtaı alyp, qýa jóneldi de, kóp uzamaı túbine tartyp-aq áketti. Endi tek ár jerde qalqyp bara jatqan birer baılam qamystar ǵana kórinip qaldy.

Tús aýyp barady. Jel birden-birge báseńdep, kún de jylyna tústi. Shanaǵa dereý mine sap, taǵyda tarta jóneldik. Tor bıe qamshy salǵyzbaı, atqan oqtaı zymyrap keledi. Ózge attar quldyrap kóz ushynda qalyp barady. Men artqa qaraımyn. Keshegi arystan keskindi bult endi qabanǵa qusaı qalypty. Tóńiregindegi usaq bulttardy ózine tartyp, jelkesin Kabanovskııdiń jelkesindeı kúrjıte túsedi, men osy bir reńsiz bultty Kabanovskııdiń dál ózine uqsatamyn. Ol azý tisin aqsıta bizdi jarǵaly kele jatqandaı. Múmkin, «balyǵymdy tastap kettiń» dep ashýlanatyn shyǵar. «Aıyp bizde emes, myrza, ezińizde. Ýaǵdaly kúnde kelmedińiz. Osy balyqtyń ózin zorǵa alyp shyqtyq. Bizge senbeseńiz anaý áserińizden surańyz» deımin ishimnen. Kabanovskıı keskindes bult basyn silkip-silkip tastaıdy. «Dálelińniń keregi joq. Sol balyqpen birge batýlaryń kerek edi. Báribir menen qashyp qutyla almaısyńdar. Qýyp aparyp batyramyn» dep aqyratyn tárizdi. Men úreılenemin be, álde qanaǵatsyz qabanǵa nálet aıtamyn ba, endi qaıtyp ol jaqqa qaraǵym kelmeıdi. «Joq, myrza, endi bizdi batyra almaısyń. Búgin keshke Atraýda bolamyz. Ákem de qaıtqan shyǵar. Ańsaǵan ata qushaǵyna kiremin!» deımin ózime-ózim kúbirlep! Apattan qutyldyq degen senim meniń kóńilime qýanysh quıady. Sol apattan alyp shyqqan «teńiz arystanyna» alǵys aıtyp, shattyǵymdy bóliskim keledi.

— Ata, — deımin kúlimdep, — áıteýir aman óttik-aý. Oı, tor bıeniń sekirýin-aı. Mana ǵoı, anaý bir qutyrynyp jatqan jerinen qarǵytsaq ta, bergi betke dik ete túser edi-aý, á, ata?!

— Asyqpa, áli talaıyna kezdesersiń!

Atamannyń daýysynda shattyq qoshemet emes, nalysy bir yzǵar bar. Ol meniń betime bajyraıyp bir qarady da.manaǵy qaban keskindi bultqa burylyp, kúrsindi. Manadan beri basyn damylsyz shulǵyp, kóńildene kisineı, quıyndaı zaýlap kele jatqan tor bıe de kenet osqyrynyp qoıa berdi. Ataman shaına ústine tik kóterilip, dúrbisin kózine aparǵan kúıi, uzaq qarady. «Ata, Atraý kórine me?» dep suraýǵa endi ǵana yńǵaılanǵan edim, Ataman maǵan qarady da dúrbisin usyndy:

— Káne, bolashaq. Ataman, qara anaý teńizdi. Saǵan tor bıeniń taǵy da bir sekirgen qyzyǵyn kórsetetin jerin tabamyz ba, joq pa?..

— Ata, endi qaıttik, — aldymyzda asaý tolqyndary jotalana kóterilgen telegeı teńiz jatyr. Men shoshyna bastadym, — endi arǵy betke óte almaı qalǵanymyz ba?

— Talaptanyp kóremiz de, — Ataman arttaǵy shanalarǵa qarap aýyr kúrsindi, — tor bıe birdeme etip qarǵyp shyǵar edi-aý, qalǵandary ete almaıdy ǵoı. «Kemedeginiń jany bir», olardy tastap ketýge bolmaıdy. Álde seni tor bıemen sekirtip, sýdyń arǵy betine ótkizip jibereıin be, balam, á?

— Joq, kemedeginiń jany bir bolatyn bolsa, jalǵyz ketpeımin, — men basymdy shaıqadym. Jurttan bólinip, jalǵyz ketýge ári uıalamyn, ári qorqamyn. Aldymda ne baryn kim bilgen, — nede bolsa sizdermen birge bolamyn.

— Jigitsiń, balam, jigitsiń, — Ataman maǵan meıirimdene qarady da, qushaǵyna qysty.

— Sen jaqsy joldas bolasyń. Jaqsy joldas joldasyn jolda qaldyrmaıdy. Otyńnyń baryn burynnan bilýshi edim, aryń da bar eken ǵoı. Sen sıaqty uly bar Jantasta arman bar ma eken?! Shirkin, ul bala!..

— Ata, — men maqtanysh pen qorqynysh aralas kúrsindim, — endi qalaı shyǵamyz?

— Qoryqpa, ulym, — Ataman arttaǵylarǵa «tezirek júrińder!» degen belgi berdi de, dúrbisin kózine apara berdi, — jińishke jerin izdep qaraımyz. Ózge amal taýsylsa, daýyl tynystaǵannan keıin sal baılasaq ta eptep ótermiz. Mıhaıl Ivanovıch pen Arman sıaqty senimdi serikter turǵanda biz apatqa azyq bolmaımyz. Uqtyń ba, bolashaq teńiz arystany?!

— Uqtym, ata, — men teńiz aýasyn keýdemniń tereńine toltyra dem aldym. Bul dem alysymda senimniń de, shektenýdiń de lebi bar edi, — uqtym, ata, uqtym.

Uqqanymnan ne paıda, ázirge senim dereksiz. Tor bıeni quıyndata shaýyp, jıekti túgel súzip shyqtyq. Tóńiregimizdiń bári telegeı-teńiz. Doldana týlaǵan tolqyn tepkisindegi kishkene ǵana muz aralynda qalyp qoıyppyz. Men manaǵy qaban keskindes jeksuryn bultqa qaradym. Ol endi keskinin taǵy da ózgertip, qarasur qasqyrǵa qusap alypty. Shegir kózi shytynap, irkis-irkis, soıdaqy qos tisterin aqsıta, Qasqyrbaı jaýyz kele jatqan tárizdi. Bul kókjal da bizden balyǵyn daýlaı ma eken? Jurttyń bári aýyr-aýyr kúrsinip, qasqyr keskindes súr bultqa tunjyrasa kóz tikken.

— Anaý bultty kórdiń be, mynaý jyndy daýyl qaıtadan soǵady?!

Daýyl! Daýyl! Bes áripten ǵana quralatyn osy bir ataý kesheden beri jurt aýzynan ketpeı-aq qoıdy. Bul sózdi olar bir jıirkenishpen, nalyspen aıtady. Daýyl — meniń atym. Buǵan deıin óz atym óz qulaǵyma asa súıkimdi estilýshi edi. «Daýyl! Bul oryssha Býrá degen sóz. Meniń atym nege «Býrá» bolmaǵan, deıtin Sereja, maǵan kezdesken saıyn. «Daýyl — Býrá Qandaı tamasha at! Qaınaǵan kúsh, jiger jatyr ǵoı bunda», dep madaqtaıtyndy meniń atymdy Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı. Sol daýyl qazir mynaý jurttyń qabaqtaryn túnertip tur. Tipti óz qulaǵyma da tym dóreki, tym jabaıy, súıkimsiz estiledi. Sanaly jiger emes, mylqaý tabıǵattyń meıirimsiz qara kúshi jatqandaı bul ataýda. Men óz atyma qorlanyp, jylap jibergim keledi.

— Ia, osy sur bult kesheden beri bizdi óksheleýde, — Arman aǵaı qarasur bulttan kóz aýdarmaı basyn shaıqaıdy, — keshe arystanǵa uqsas edi, túste qabanǵa aınaldy. Qazir qasqyr bola qalypty. Atraýdaǵy qojalar balyǵymyzdy tastap kettiń dep bizdi kezektese qýyp kele jatqandaı.

— Múmkin, — Ataman kúrsinip, Hvastýnovqa qaraıdy, — mynaý ıttiń keshegi bir sózinen úreılenbegende beınet kórmeýshi edik...

— Ókinip júrmeńiz. Aldymen adam taǵdyryn oıla dep edik qoı, — deıdi Mıhaıl Ivanovıch, — káne, «áser sandýǵashy», saıra, ólip kór ımperıa úshin...

— Laqtyrý kerek ózin teńizge, — Odyrbaı tura umtylady, — ıttiń kúshigi...

«Áser sandýǵashy» kózinde jas móltildep, basyn eki ıyǵynyń arasyna kóme túsedi.

X TARAÝ. «TEŃİZ ARYSTANYNYŃ» SOŃǴY SEKİRÝİ

...On tórt shanany úıire tastap, ústine qamys japqan, ýaqytsha kúrke astynda otyrmyz. Tóńirektiń bári telegeı-teńiz, kók joıqyn. Jylqy bitken aldyndaǵy jemderin tatpastan taǵalarymen muz tarpyp, mazasyz shurqyraıdy. Qos adamdary, endi qaıtyp bastaryn qospaıtyndaı, jiktele qalypty. Bir shette Jalyqpas qarıa men Aıdynǵalı, Asaýbaı aǵaılar bastaǵan top. Olar osydan jarty saǵat buryn, júzderin ońtústikke berip, tizerlep alǵan bolatyn. Sol bir otyrystaryn ózgerter emes. Doly tolqyn ars etip, shaǵyn ǵana araldy teýip ótken saıyn, mańdaılaryn muzǵa tóseı qulaıdy. «Astapyralla, astapyralla!» degen kúbirleri keledi, qulaqqa. Ekinshi bir qýysta Hvastýnov pen Ivan Petrovıch Harıtonov, oń qoldarynyń úsh saýsaqtaryn mańdaıdan júrekke, júrekten eki ıyqqa mazasyz keshirip, shulǵı túsedi. Súımeniniń ushyn muzǵa tirep, sabyn ıyǵyna qoıǵan kúıi, jurttan oqshaý otyrǵan Odyrbaı aǵaı, «áser sandýǵashyna» odyraıa qaraıdy. Ot basynda Ataman, on, jaǵynda Mıhaıl Ivanovıch, sol jaǵynda Arman aǵaı. Atamannyń júzinde ókinish bar da, úreı joq, baıaǵy bir sabyrly qalpynda, eki qolyn qaýsyra, keýdesine qoıyp, úlken oıǵa shomypty. Qazanǵap aǵaı bapsyzdaý pisirilgen balyǵynyń býyn burqyratyp, alǵa ákelip qoıdy. Biraq, ońasha otyrǵandardyń eshqaısysy ornynan qozǵala qoımady.

— Ýa, beri, asqa kelińder, — Ataman qýsyrǵan qolyn keýdesinen túsirdi de Jalyqpastar tobyna buryldy, — óshterińdi astan almaqsyńdar ma, túgi?

— Shyraǵym, biz kári-qurtańdar bolyp ózimiz bólek ishe bereıik te, — Jalyqpas basyn muzdan endi ǵana kóterip kúrsindi. — Jastar ózderiń...

— Bul ne óner, — Ataman tańyrqaǵan pishinmen taǵy da qarady, eń qarty siz menen bes-aq jas úlkensiz...

— Joq, aqsaqal, — Asaýbaı jasaýraǵan tompaq kózderin adyraıta Armanǵa qarady, — anaý Arman otyrǵan dastarhannan biz tamaq ishpeımiz. Ol dinsiz, bizdi qudaıdyń qarǵysyna ushyratty. Endi elim aldynda onymen birge otyryp tamuqqa kire almaımyz. Barmaý kerek onda. Barmaǵan jaqsy, túý, túk etpeıdi. Oılarsyń...

— Áı, Asaýbaı, — Arman aǵaı ashý men kekesin aralas jymıǵan bolady, — qudaıdyń bary ras, qurany qaq bolsa, seniń ornyń bári tamuq. Sen sıaqty maskúnemdi jumaqqa kim jiberýshi edi. Al, apattyń aıyptysyn izdeseń, ol Atraýdaǵy qojalar. Sen de solardyń shashbaýyn kóterip, Atamanǵa qalý týraly keńes bergen bolatynsyń. Ómirimizge eshbir paıdasy joq sol dinde biz ekeýmizdiń ne jumysymyz bar. Odan da beri kel sorly. Ataman araq bergeli otyr...

— Ia, shyraǵym, — Jalyqpas qarıa Asaýbaıǵa úreılene qarady, — sóıt, sonda bar. Araǵyńdy...

— Oı, Odyrbaı, sen neǵyp otyrsyń, — Ataman endi Odyrbaıǵa nazar aýdardy, — apatty sen de Armannan kóresiń be?

— Joq, — Odyrbaı basyn julyp aldy da, Hvastýnovqa saýsaǵyn shoshaıtty, — apattyń aıyptysy anaý kúreń dońyz. Onymen birge otyryp tamaq ta ishpeımin, qaraǵym kelmeıdi júzine. Báribir laqtyrmaı qoımaımyn...

— Ýa, qasqyr. Tym-aq kekshil ekensiń batyr, — Ataman sál jymıdy da, «áser sandýǵashyna» buryldy, — al, Hvastýnov, sen ekeýiń nege ońashalana qalǵansyńdar. Apatqa kezdestirgen aıypty kim? Kel, beri!..

— Meniń teńiz aýrýym ustap otyr, — Hvastýnov apattyń aıyptysy týraly til qatpaı, temen qarady,— júregim...

— Teńiz aýrýy, — Mıhaıl Ivanovıch kózinen jas shyqqansha kúlip aldy, — keshegi nájis atqan nas aýzyńnan búgin mádenıetti sóz sóılemek bolasyn. Senin nas aýzyna mádenıetti sóz laıyq emes. Tóge ber qańsyǵyńdy. Teńiz aýrýy degenshe, qusyp otyrmyn deseńshi. Adam balasynyń tastandysy! Imperıa úshin óletin batyr. Tolqyn shýylynan záreń ushyp ketken. Zeńbirek kúrkirin esitseń, oq tımeı-aq eler ediń-aý. Osy ıtti Odyrbaıdyń ýysyna berý kerek...

— Á, báse, — Odyrbaı ornynan atyp turdy da, Hvastýnovqa qaraı umtyla berdi, — meni de bireý qostasynshy...

— Já, já, jelikpe, otyr ornyna, — Ataman Odyrbaıǵa zekip tastady da, Harıtonovka qarady, — siz neǵyp otyrsyz?

— Biz, — Harıtonov shal Hvastýnovqa qarady, — qudaıdyń shyn quldary — hrıstıandarmyz. Pusyrmandarǵa aralaspaı, ońasha otyrýymyz kerek...

— Bárekeldi, sózińe bolaıyn. Buǵan deıin birge otyryp kelip, búgin óner tapqan ekensiń. Mynaý Mıhaıl Ivanovıchtar otyr ǵoı bizben birge.

— Olar antıhrıster, — Harıtonov mańdaıyn túrtkilep qoıdy, — biz...

— Áı, jigitter, — buǵan deıin ezý tartyp jymıǵany bolmasa, daýysyn eshbir shyǵarmaıtyn. Mıhaıl Ivanovıchtyń tilimen aıtqanda, «balyq kúlkili» Ataman úlken kisige laıyqsyzdaý, tym ersi daýyspen saqyldap kúldi. Múmkin, bul onyń eń aqyrǵy kúlkisi bolǵan-aq shyǵar. Kózinen jas burqyrap, ishin basa, uzaq kúlgen Ataman álden ýaqytta basyn kóterdi de qos adamdaryn túgel bir sholyp, kúrsindi. — Kóbińniń álden-aq berekelerin, ketip qalǵan eken. Men óz serikterimdi tańdap alýda da qatelessem kerek. Opyr-aý, osy bir qate degen qyrsyq meniń qyr sońymnan qalmaı-aq qoıdy-aý. Ákesin óltirdim be bul qateniń, á? Qoı, ári, áıel adamsha egilmeńder.... Jaraıdy, Qazanǵap, ázirge sol otyrǵan jerlerine aparyp ber tamaqtaryn. Biraq, ábden toıa ishińder... Jiger kerek, jiger, jigitter!..

Astan keıin de jurt qabaǵy jabyńqy edi, qostaǵylardyń eńsesin basqan sol bir zildi jeńiltpek bolǵandaı, kúnde kóbinese jurttyń jyryn tyńdap, anda-sanda qostap qana otyratyn salmaqty Ataman búgin saýyqty ózi bastap ketti. Buryn qoldan qolǵa jıi keship, birde babynda sóılese, birde daýysyn ken keýdeden shyǵarmaı tek qaqpaq betinen ǵana dańǵyrlaıtyn qara dombyra da asa bir sheshilip alyp, sheshen sóıleıdi. Kúı, shý degen de Dáýletkereıden bastalǵan-dy, Ataman ádemi kúı yrǵaǵyna búkil jan dúnıesi balqyǵandaı, salaly saýsaqtaryn sánmen oınatyp teńselip qoıady. Keıde kúıdiń názik kúmbirin jaqynnan tyńdamaq bolǵandaı, oń qulaǵyn dombyra qaqpaǵyna taman sál jaqyndatyp, keıde basyn silke bir kóterip alady. Dál osy kezde janadan ǵana býryl shalǵan uzyn saqaly jel úrlegen jibekteı serpile, kúreń kózderi shyradaı jaınap, qarashyǵyna bir ádemi kúlki paıda bolady. Onyń tek kózi ǵana emes, tipti betindegi sheshek daǵy da birge kúlip turǵandaı. Alaıda osy ádemi kúı túıýli qabaqtardyń túnergen júrekterine erkin ene almaı, ásempazdyqqa áýes tek Ataman janyna ǵana uıalap alǵan tárizdi. «E, bul erikken tórelerdiń ermegi ǵoı» degendeı bul joly jurt qostaıdy qoımady. Azdan keıin Ataman dombyrasy, maǵan Qazanǵap aǵaı arqyly tarıhy tanys, «Nar ıdirgenge» tústi de, ańyraı jóneldi. Budan keıin san ret tyńdaı júrsem de osy kúı meniń janymdy dál sol keshtegideı eljiretip kórgen emes. Sheber qoldaǵy sheshen dombyra arýanadaı bozdap edi kelip, árkimder - aq oryndarynan jıi-jıi qozǵalyp, tereń kúrsinip aldy. Manaǵy bólek otyrǵan top, endi birtindep kelip, bizdiń janymyzǵa otyrdy. Tek Hvastýnov pen Harıtonov qana ázirge sol tyǵylǵan qýystarynda qalyp qoıdy. Jurtpen birge kúrsinip, dalaǵa qarasam japalaqtap qar jaýyp tur eken, túnek aspan maǵan «Nar ıdirgen» kúıine ıip turǵan arýana tárizdi, mynaý japalaq qar arýana emsheginen saýlap turǵan sút tamshysy sıaqty kórindi. Ataman dombyrasy alǵashqy kezde arýanadaı sarnaı. otyrsa da. birazdan keıin shelekke tamǵan sút daýysyn qulaqqa .jetkize, kúmisteı qońyraýlana baryp kilt toqtady. Biraq dombyrany maǵan berińizshi deýshiler de tabylmady.

Ataman jan-jaǵyna bir qarap aldy da dombyrany Armanǵa usyndy. Arman aǵaı oıly kózin bir núktege qadaǵan kúıi, oń qolyn shekten almastan kúmbir-kúmbir qara otyryp, sol qolymen tıekti sál burap aldy da, ornynan bir qozǵalyp qoıdy. «Endi ne tartar eken?» — dep oılap edim, qaıdan bastalsa da «Záýreshke» birer kete almaıtyn kúndegi daǵdysy boıynsha Arman bul joly da «Záýreshtiń» zaryna kóshti. Manadan beri únsiz ǵana kúrsinip otyrǵandar endi birte-birte ánge aralasyp ketkenderin ózderi de sezbeı qaldy. Muz aralyndaǵy qos ta egilgen ánmen kúńirene tústi. Án bastaýshy Asaýbaıdyń daýsynan kádimgi óksik estiledi...

Ashýly qabaqtardyń júregin ábden jibitip, ózine lestirip alǵan Arman «meniń aıtaıyn dep otyrǵanym bul emes, jigitter!» degendeı zarly «Záýreshti» saǵadan aparyp aqyrǵy ret egiltti de, dereý ózge bir kúıge kóship ketti. Sheshen dombyra bul joly kúırektikke salynyp, egilmeı de, jalaq ásempazdyqqa berilip, sánmen ǵana suńqyldap, syzylmaı da, ereýildi dabylmen tym kóterińki sóılegen edi, keıinnen surastyrsam kúı atasy Qurmanǵazynyń «Kóbik shashqany» eken ǵoı. Kúı tilinde dúnıeni túgel soqqan alaı-dúleı daýyldyń ábigeri bar tárizdi. Keıde bir jyrtqysh ańnyń aıqaıy estilgendeı bolsa, keıde ash bóriniń ulyǵany, keıde qazir ǵana atylǵaly turǵan oq jylannyń ysqyrǵany, keıde ishegin tarta jylaǵan jas balanyń ashshy zary estiledi. Doly dúleı úıirgen teńiz tolqyny biriniń ústine biri tik shapshyp, taý shoqtyǵyndaı qatparlana-qatparlana, ábden bıikteı baryp, endi bir kez arystannyń jalyndaı buıralana, aq kóbik shasha ars etip, bıik shyńnyń basynan kúrkireı, qulaǵandaı saryl keledi qulaqqa. Men Arman aǵaıdyń júzine qarap edim, ol kisiniń ózi de mylqaý tabıǵattyń osy bir alaı-dúleı apatymen alysa, asaý tolqynnyń birese quzyna qulap, birese qaıqań etip, shyńǵa kóterilgen adamdaı qulashyn da keń sermep, qyzynyp alǵan eken. Ol keıde bir núktege kóz tigip, keıde ońdy-soldy burylyp qoıady. Dál osy kezde dóńgelek qarashyqtary aýdarylyp baryp, bir jalt etedi de, uzyn kirpikteriniń arasynan jańa shyǵyp kele jatqan kún shapaǵyndaı shashaqtana nur tolqıdy. Tek kózi ǵana emes, mylqaý tabıǵat kúshine ereýil kórsetýshi ekpindi kúıdiń yrǵaǵyna balqyǵan ishki jan dúnıesiniń tolqyny jel qaqty bop, qońyrqaı tartqan júzinde oınaıdy. Keń mańdaıynyń terisi áldenendeı áripter beınelep, jıi jıyrylyp, jedel jazylǵan saıyn qoıý qastary qyrannyń qanatyndaı jelpinedi, eki qastyq arasyn ala, muryn men mańdaıdyń dál shekarasyna bitken qara meńi de dir-dir ete qalady. Qas pen meńniń osy bir kórinisi asaý tolqyn ústinde qos qanatyn keń jaza tastap, qalyqtap júrgen daýylpaz tárizdi kórinedi.

Arman aǵaı «Kóbik shashqandy» borandata baryp doǵardy da, apatty jeńgen batyrdaı, keń keýdesin kere bir tynystap, mańdaı terin qulaqshynymen súrtip tastady.

— Jigitsiń, Arman, mynaý tartqanyn, tamasha bir teńiz sımfonıasy ǵoı, — manadan beri Armannyń júzinen kóz almaı, kúı yrǵaǵymen birge qozǵalyp, únsiz otyrǵan Mıhaıl Ivanovıch jany razy bolǵandaı, dombyrashyny arqaǵa qaqty. Tamasha, birden-aq, osyny nege tartpaǵansyń, á? Dúleı daýyl, týlaǵan tolqyn syryn tyńdadym men bul kúıden. Tek úreıli nóser ǵana emes, sol telegeı teńiz dolysyna qarsy bir kúsh jatqandaı kúıińde.

— Durys aıtasyz, — qudiretti kúıdiń asqaq kúshin, tili, dástúri ózge eldiń azamatyna da jetkize bilgenine masattanǵandaı Arman aǵaı túp-túzý bitken jıi aq tisterin túgel kórsete, kózinde úmit nury oınap kúlip aldy, — bul Qurmanǵazy dombyrashynyń teńiz apaty týraly shyǵarǵan kúıi — «Kóbik shashqan». Endi mynany tyńdańyz.

— Káne, oına, tyńdalyq!

Arman dombyra tıegin biraz burap alyp, ornynan sál qozǵalyp qoıdy da, ereýil aqyny Mahambettiń tolǵaýyn termeleı jóneldi.

... Qabyrǵasyn sókse de Qaıyspas qaısar par kerek Bizdiń búıtken bul iske...

— «Á, qasqa-aı, taýyp-aq aıtqan ǵoı! — dep qoıysty jurt.

— Mine, munyń tipti tamasha. Qaıyspas qaısar kúsh kerek, — Mıhaıl Ivanovıch ornynan bir qozǵalyp qoıdy, — ıa, qaısar kúsh kerek!..

Mıhaıl Ivanovıch ózimen-ózi syrlasqandaı az kúbirlep otyrdy da, ándete bastady.

... Oblaka begýt nad morem,

Krepnet veter, zyb cherneı;

Býdet býrá! My posporım

I pomýjestvýem s neı...

Basta qońyr ǵana estilgen teńizshiler áni endi jel ekpinin jeńe aspandap alǵan edi, qostaýshylar da kóbeıip ketken eken. Harıtonov qarıanyń ózi de án yrǵaǵyna ilesipti. Tek «áser sandýǵashy» ǵana birjola úni óshkendeı, basyn eki ıyǵynyń arasyna jasyrǵan kúıi, loqsyp-loqsyp qoıady. Án áser únin tunshyqtyra shalyqtaı túsedi.

... Smelo, bratá!

Týcha gránet,

Zakıpıt gromada vod,

Vyshe val serdıtyı vstanet,

Glýbje bezdna ýpadet!..

Tabıǵat dúleıine qarsy kúreske shaqyrǵan jigerli ánniń sazyna endi qazaq jigitteri de qosylyp, jyrdyń aqyrǵy shýmaǵy manaǵydan góri de asqaqtap aldy.

... No týda vynosát volny

Tolko sılnogo dýshoı!..

Smelo, bratá!

Býreı polnyı,

Prám ı krepok parýs moı!

— Tamasha jyr, tamasha! Teńiz betinde shoǵyrlana bult kóshedi, jel kúsheıip, tolqyndar taýdaı týlaıdy. Daýyl keledi! Biz nósermen shyn erlershe alysyp, oǵan óktemdik etemiz. Jeńip shyǵamyz... Ia, jeńip shyǵamyz, — Ataman qazir ǵana aıaqtalǵan jyrdyń pikirin qaıtalaı sóılep otyr. Sóılep otyrǵan joq-aý, ótkir kúreń kózderimen árkimniń júzi ǵana emes, júregime úńilip ómir aıtyp otyrǵandaı, daýysyńda bir zildi buıryq raı jatyr. Bireýge súısine qarasa, bireýge jasyqtyǵy úshin jazǵyra, nalyspen, nalys qana emes, boıaýy baıyrǵy qalpynan áldeqaıda kúsheıip, kúreń shoqtaı jarqyraǵan qarashyqtarynyń jalynymen ata qaraıdy. Ataman janary Jalyqpastardy tuqyrta tastap, Hvastýnovtarǵa tóngen edi, kúreń kózdiń jalyny sharpyp alǵandaı ekeýi de teris aınaldy. — Batyl bol týmam! Daýyldy tek jigerli jan ǵana jónedi. Tamasha, Kúrekeńniń «kóbik shashqanyna» laıyq jyr eken. Jákeń sıaqty jasyqtar emes, naǵyz teńiz batyrlarynyń júreginen shyqqan jyr. Mine, tolqynda týǵan teńiz batyrlary apatty osy jyrda aıtylǵandaı jigermen qarsy alýlary kerek. Al, senderdiń álden-aq boılaryń bosap barady. Ras, biz, ashyp aıtqanda men ózim qatelik jasap aldym. Mıhaıl Ivanovıch aıtqandaı ókinishterime ókinish qosyldy. Onyń sebebi de, aıyptysy da bar. Biraq, qazir onyń izin indetip, shuqylaı berýden eshnárse ónbeıdi. Kemedeginiń jany bir. Bizge qazir aýyzbirlik kerek. Men qudaıǵa senetin adammyn. Arman shyraǵym, táńiri tóńiregindegi mazaǵyń meni de nalytady. Osy apattan aman shyǵyp, Atraýǵa barǵansha Jákeń ekeýmizdiń qudaıymyzdy qajaı bermeshi, qaraǵym. Senen aǵalyq qalaýym bolsyn. Osyndaı qıyn qystaýda táýbege kelgenniń ózi maqul...

— Aınalaıyn Ataman durys aıtady, — arpalysta ári jaýrap, ári sharshaǵan adamdardyń boıyn jylytyp, kóńilderin kóterýdi kózdegen bolýǵa tıisti, Ataman as ústinde jurtqa azdap araq bergen edi, sol araqqa esire bastaǵan Asaýbaı, Atamannyń sózin bólip jiberdi, — ózi aqyldy. Ásheıinde senbeseń de, osyndaıda qudaıǵa syıynǵan jaqsy. Túý, túk etpeıdi. Jaqsy bolady. Oılar...

— Táıt, ne sandyraqtap otyrsyń, ońbaǵan, — dindár Ataman Asaýbaı jyndynyń qudaıǵa qulshylyq etý jónindegi shatas pikirine ábden yzalansa kerek, sońǵy sóziniń aqyrǵy býynyn aıtqyzbaı zekip tastady. — Aqylymnyń ólsheýshisi bolmaı-aq qoı, jyndy neme. Pikirimdi bólip jibergenin qarashy. Ne aıtpaq edim. Ie, qudaı týraly eken-aý. Menińshe, orystyń qudaıy, qazaqtyń qulany degen jeke-jeke qudaı joq. Qudaıdy ultqa bólýdiń ózi kúná. Qudaıdyń ózi bireý deıdi ǵoı. Olaı bolsa, bárimizdiki bir qudaı. Paıǵambarlarymyz ǵana bálek. Sondyqtan, men musylman, men hrıstıan dep daralanba. Árqaısyń ózińdi ǵıbadat et...

— Mine, mine, durys aıtady, — Asaýbaı taǵy da aralasyp ketti, — tileseń shoqyn. Tileseń duǵa oqy. Oılarsyn!..

— Áı, sen ıt, — Ataman Asekeńdi kúreń kózimen tuqyrta tastap, sózin jalǵady, — ol qudaı apatqa qarsy kúrespe demeıdi, Jáke...

— Durys aıtasyń, — Aıdynǵalı aǵaı kúrsinip basyn ızedi, — saqtansań saqtarmyn degen táńirim.

— Ia, — Ataman Jalyqpasqa buryldy, — bul meniń jibergen apatymnan saqtan degen sóz...

— Keshirińiz Ataman, — Atamannyń jurtty din arqyly uıytpaq bolǵan uzaq sózine tóze almaı otyrǵan Arman yza aralas jymıdy. — Men táńiri batsam, Qasqyrbaılardyń jibergen apatynan saqtan, ony jeńip shyq. Seniń endigi kúresiń bireýdi baıytýǵa arnalǵan kúres emes, eshkimniń ortaǵy joq, óz ómirińdi saqtap qalýǵa arnalǵan kúres, der edim.

— Astapyralla, astapyralla, — Jalyqpas qarıa jaǵasyn ustaı aldy, — endi táńiri bolǵyń keldi me, shyraǵym?

— Dinsiz shaıtan, — Asaýbaı da shaq ete qaldy, — qudaı bolǵyń kelse kókke ush!..

— Táýbe, táýbe, — Aıdynǵalı da kókiregin basty, — netken sumdyq. Siz kúres deısiz. Arman mynaý táńiriniń ornyna talasyn qoımaı turǵanda...

— Qoı ári, túgi, — Ataman Armandy shúńirek kúreń kóziniń astymen súzip ótti de, Aıdynǵalıǵa zekip tastady, — Armandy táńirilikke taǵaıyndaǵaly otyrǵanym joq. Kim jiberse de apatqa qarsy kúreselik, endigi eńbegimizge eshkimniń ortaǵy joq degeni ábden durys pikir.

— Aqsaqal, — manadan beri úndemeı otyrǵan Odyrbaı aýyr kúrsinip aldy da Atamanǵa qarady, — kúreskende ne isteımiz. Qalaı kúresemiz. Teńizge kópir salamyz ba?

— Durys aıtasyń, — Ataman Odyrbaıǵa bul joly meıirlene qarady, — kópir salamyz. Bizdiń mynaý muzymyz kelesi daýyldyń bir silikkeninen qalmaıdy. Sondyqtan anaý úlken muzǵa kóshýimiz kerek. Eki arasy elý-alpys qulashtaı ǵana. Osyǵan muzdan kópir salamyz. Aralaryn qıystyryp arqanmen jalǵastyramyz. Muz aldymen progon syryqtardy súzgilerdi qoıyp, oǵan qamys tóseımiz. Sóıtip attardy jeke-jeke ótkizemiz de, odan keıin balyqtardy jaıaý tasyp alamyz. Balyq bizge árýaqyt kerek. Ol muzǵa shyǵyp alǵan soń biz uzaq ýaqyt qatersiz bolamyz...

— Durys aıtasyń, — Mıhaıl Ivanovıch kógildir kózderinen senim jalynyn jarq etkizip, Atamannyń qolyn qysty, — durys sheshim, teńiz arystany...

— Ha-ha, ha-ha, — Harıtonov kúlip jiberdi, — bos eńbek. Sen odan da qudaıǵa ǵıbadat et. Mine, sonda qudaı saqtaıdy.

— Árıne, oılarsyń, — Asaýbaı kóz jasyn jeńimen súrtip, kemseń-kemseń jylaı bastady, — ózderi qudaıdyń qarǵysyna ushyratady. Endi bizdi tynysh ólýge de bermeı, teńizge aıdap túsirmek. Taǵy da bosqa eńbektendirip...

— Shyraǵym, — Jalyqpas kúrsinip qoıdy, — bosqa beınettenemiz ǵoı...

— Jáke, — Atamannyń kózindegi manaǵy bir kúreń jalyn taǵy da jarq ete qaldy, — Asaýbaı aqymaqqa bundaı sózdi keshirýge de bolar edi. Búkil ómirin teńizde ótkizgen sizge tipti uıat. Men ez isime senemin. Bundaı apatty tuńǵysh kórip turǵanym joq.

— Aý, jigitter, osy qojalarymyzdan aıamaǵan eńbegimizdi ózimizden nege aıaımyz, — Arman aǵaı ornynan kóterile berdi, — káne, ýaqyt ótkizbelik. Bastańyz, Ataman...

— Áı, qaraǵym, — Jalyqpas ótinishti pishinmen Armanǵa qarady, — aınalaıyn, ezin, aldymen táýbege kelshi. Suraımyn...

— Já, já, jetti, Armandy zorlap musylman etpek pe ediń. Óziń jalbaryna ber. Arman anaý Asaýbaı sıaqty jalǵan. musylman bola qoıatyn jigit emes. Óziniń senimi, óz beti bar, — Ataman jurtqa aqyrǵy ret qarady da ornynan turdy, — aıtylar sóz aıtyldy. Endi myljyńdaýǵa eshkimge erik bermeımin. Turyńdar túgel, kóz qorqaq, qol batyr. Keshke deıin arǵy betke ótip bolamyz. Áı, Hvastýnov...

— Ia, tur myrza, ımperıa úshin ólýge daıyn patrıot óz ómiri úshin de kúrese bilýge tıisti, — Mıhaıl Ivanovıch «áser sandýǵashyna» zildi kúlkimen tym sustana qarady, — ımperıany osylaı qorǵamaq pa ediń? Imperıa adam qyrýǵa qoldanyp otyrǵan aeroplandaryn bizdi apattan qutqarýǵa jibermeıdi. Biz ózimizdi-ózimiz qutqarýǵa mindettimiz... Eh, jigersiz, jalǵan, jaldama patrıot. Rossıanyń árbir soldaty sendeı bolsa quryp ketken bolar edi-aý. Baqyttylyǵymyzǵa qaraı soldatymyzdyń sendeıleri edınısa ǵana...

— Al, kettik, jigitter!

— Káne, bastańyz, Ataman!

— Ia, táńiri, — muzǵa mańdaıyn aqyrǵy ret tósep, Jalyqpas qarıa da ornynan kóterildi, — qoldaı gór...

Jel tyna bastady. Tolqyndar endi jarylmaı biteý ǵana týlaıdy. Dúnıeniń bári qashyr-qushyr bir kúshti ún. Qos adamdary qaz-qatar tizile qalypty. Bolat súımenderin kótere soǵyp, kishkene ǵana muz araldyń bir búıirin sógip jatyr. Araldan bóline qashqan, kólemi qoı qotanyndaı, úlken muz kesekterin bagorly jigitter bas salyp áldeqaıda súırep barady. Aýmaǵy Talasovtyń barjasyndaı bir úlken muzdyń ústinde Ataman. Janynda Arman men Odyrbaı, Hvastýnov pen Harıtonov. Olar mingen muzdaryn progon syryqpen ıterip, bizden alystap barady. Muz ústinde tekshelene baılanǵan qamys. Atamandar mingen «muz barjaǵa» taǵylǵan eki uzyn arqannyń bir ushyn qoldarynan ustap jıekte Aıdynǵalı men Mıhaıl Ivanovıch tur. Ashýyn áli basa almaǵan biteý tolqyndar «muz barjanyń» ústin shaıa teýip ótken saıyn Hvastýnov myrza oıbaılaı baqyryp, qulaı ketedi. Odyrbaı aǵaı «áser sandýǵashyn» jelkeden súırep turǵyzady da, aıqaılap jiberedi:

— Qorǵa ımperıańdy. Áıtpese sýǵa laqtyramyn.

— Durys aıtasyń, — Mıhaıl Ivanovıch kúle sóılep Odyrbaıdy qostaıdy, — maıdannan qashqan qorqaq soldat ımperıa zańy boıynsha atylý jazasyna buıyrylady. Qorqaqtyq istese laqtyr teńizge.

«Muz barjy» jyljı-jyljı baryp arǵy bettegi tutas muzǵa jaqyndady. Asaý tolqyn aqyrǵy ret teýip tastady. «Muz barjy» shatyr-shutyr synyp, ekige bólindi. Tolqyn qýa jónelgen kishkene muzdaǵy Hvastýnov jata qaldy. Bul joly onyń daýysy da shyqpady. Arman aǵaı júgirip kelip, «jer sandýǵashyn» uzyn bagormen ilip aldy da, súırep shyǵardy. Atamandar arǵy betke shyqqan boıda eki jerge tereń qadady da, qoldaryndaǵy arqandarynyń ushyn oraı saldy. Bagorly jigitter kólemi qoı qotanyndaı úlken-úlken muz saldaryn endi arqan tartylǵan baǵytqa jyljytty. Muz saldar qıystyra qurastyrylyp, arqanǵa bekitildi. Tús aýa «muz kópir» qurylysy aıaqtalyp ta bitti. Endi «muz kópirdiń» ústine uzyn syryqtar tastalyp, baý-baý qamystar qalyń tóseldi. Kún uıasyna eńkeıgen kezde Ataman ıýr bıeni jetelep, «muz kópirge» qaraı aıańdady.

— Káne, sátti sapar deńder týmalar, — Ataman, júginde maqtanysh nury oınap, qos adamdaryna qarady, — mine, tolqynda týǵan batyrlar dúleıdi osylaı jeńer bolar. Al, qozǵaldyq.

— Sátti sapar, bastańyz Ataman, — Mıhaıl Ivanovıch alymdy Atamanǵa súısine qarap, qolyn kóterdi, — rahmet, teńiz arystany, rahmet.

— Rahmet, teńiz arystany!

— Myń jasa, Ataman.

— Buny teńiz arystanynyń «muz kópiri» dep atalyq!

— Hvastýnov myrza qaıda?

— Ol aqylynan adasypty. Tili baılanyp qalǵan.

— Ha-ha, ha-ha. Imperıa batyry.

Mana sáske kezinde tunjyraı qalǵan túnek qabaqtar, endi jaz kúnindeı jaırańdaı qalypty. Qos adamdary kúle sóılep, «teńiz arystanynyń» «muz kópirine» qaraı qozǵala bastady...

...Úlken muz aralyna ornalasyp, qamys qosymyzdy qaıta tikkenimizge,eki-úsh kún bolǵan-dy. «Mynaý muz aralynda bizdiń murtymyzdy balta kespeıdi. Tek tústikten jel shyqsyn dep tileńder. Tústik jeli bizdiń araldy jaǵanyń tutas muzyna aparyp jalǵastyrady», — dep jubatatyn-dy Ataman. Biraq, mylqaý tabıǵat bizge degen ashýly qabaǵyn jazbady. Tústik jeli aralymyzdy erinshekteý ǵana birer kún qýdy da, tars tyna qaldy. Endi baıaǵy ashýly jyrtqyshtar keskindi reńsiz bulttar kóringen tustan jańbyrly daýyl qaıtadan bastalyp, qos adamdarynyń qabaǵyn jańadan tunjyratty. Sodan beri kúndiz-tún ábiger. Jurt tamaqty kezekpen kelip, asyǵys ishedi de, kúreske attanady. Bul jolǵy kúres, Mıhaıl Ivanovıchtyń tilimen aıtsaq, «jat jerlik basqynshylardan az otanymyzdy qorǵaý kúresi». Ol kisi biz turaqtaǵan araldy «óz otanymyz» dep ataıdy, osy aralǵa daýyl aıdap kelgen muzdardy «jat jerlik basqynshy» deıdi. Mıhaıl Ivanovıchtyń bunysy da oryndy. Óıtkeni aýmaǵy úlken bizdiń aralymyz shaban kóshedi de, daýyl qýǵan usaq muzdar jedel qozǵalyp, bizdi qýyp jetedi. Qýyp jetken betinde aralymyzdyń ústine qarǵyp shyǵady da, kemerin omyra qulaıdy. Kezekti «basqynshy» taǵy da osyny isteıdi. Aralymyz saǵat saıyn omyrylyp, birden-birge kishireıe túsedi. Qazir qos adamdary «jat jerlik basqynshylardy» teńiz túbine batyryp, óz adamdarymyzdy qorǵap júr.

Qosta Hvastýnov ekeýmizden ózge tiri jan joq. Esten de, tilden de aırylǵan «jer sandýǵashy» eshkimge serik te bolar emes, qaıta janyna barǵan adamǵa úreı týǵyzarlyq, tek bir jatqan tiri ólik. Eki kózi alaryp, qur yńyldaıdy da, álsin-áli shoqynady. Keıde keýdesinen jaraly ańnyń qyńsylyndaı qorqynyshty bir ún shyǵaryp, kózin aqshańdata, tebinip, tebinip alady. Asty berseń ishedi. Bermeseń suramaıdy. Men onyń janyna jolaýǵa qorqamyn.

Ydys-aıaqty jýyp tastadym da Atamandar ketken jaqqa aıańdaı berdim. Meniń qostan uzap bara jatqanymdy sezip qaldy da, tor bıe kisinep qoıa berdi. Qıyp kete almaı keri buryldym. «Jetekteı júreıin» degen oımen shylbyryn sheship edim, tor bıe eńkeıip kelip, maǵan moınyn tosty. «Tastamaımyn janýar!» dep moınynan qushaqtadym, tor bıe meni kóterip aparyp arqasyna saldy. Jabýdyń ústine ornyǵyp otyrdym da jortyp kettim. Baılaýly attar shurqyrasyp qala berdi. Biraq men artyma aınalmadym.

Jele-jortaqtap muz jıegindegi topqa da jaqyndadym. Etikteriniń uzyn qonyshtaryn taqymǵa tarta tastap, (Trezent shapandarynyń etegin belbeýlerine qystyra sap, apatpen alysqan alyptar meni baıqaǵan da joq. Biriniń qolynda bagor, biriniń qolynda súımen, biriniń qolynda uzyn syryq jan ushyra qımyldap júr. Jaǵa jaqtan jel aıdap kelgen úlken muzdyń tumsyǵyn qoldaǵy quraldarymen tómen basady. Uıymshyl toptyq batyl qımyldaýshysy da, Atamandy bylaı qoıǵanda, Arman aǵaı men Mıhaıl Ivanovıch tárizdi. Olar qorqýdy da, jan aıaýdy da bilmeıdi, elden erek qımyldap júr. Dúleı qýyp ákelgen qaterli muzdyq murtyna qulash jerden qarǵyp minedi de, qolyndaǵy jýan syryǵynyń bir basyn biz qonystaǵan araldyń astyna jiberip, ekinshi basyn keýdesimen basyp, jata qalady. Osy kezde kóshpeli muzdyń basy birden birge alasaryp, negizgi muzdyń astyn qýa jaqyndaı beredi. Endi qalǵan jigitter de japatarmaǵaı sekirip kómekke umtylady. Keıde basyp turǵan muzdary omyrylyp ketip etpetterinen qulaıdy. Dál osy kezdi kútip turǵandaı ashýly tolqyn ars etip, ústerin jaba salady. Biraq, muz jıegindegiler belbeýlerinen ba tormen ilip keri súırep alady. Sýdan shyqqan jigitter ústi-basy saqyr-suqyr etip jańadan qyzý jumysqa kirisedi. Álgide ǵana dúnıeni tapap ótkeli kele jatqan ushy-qıyrsyz muz alańdary tumsyqtary bir temen túsken soq bizdiń araldyń astyna enip joq bolady.

Jalanǵan jigitter tolqyn qýyp kele jatqan kezekti muzǵa umtyldy. Bul muzdyq ústinde bir qabyrǵasy sógilip qalǵan keme keledi, alǵashqyda qos tikken alańymyzdyń syrtyndaǵy muz taýynyń basynda qaraýytyp jatqan osy kemeniń qabyrǵasy shyǵar.

— Al, tezirek, súımen ákelińder, mynaý keme qabyrǵasyn alyp qalaıyq, — dedi Mıhaıl Ivanovıch.

— Óle almaı júrip ony ne isteımiz? Oılarsyń...

Tompaq kózi jasqa tolǵan Asaýbaı kúńk ete qaldy.

Biraq jurt ony tyńdaı qoıǵan joq, súımenderin ala umtyldy. Áldekim qulap túskendeı boldy. Tor bıe pysqyryna kisinep, júrisin jedeldete tústi.

— Ketti, oıbaı, ketti!

— Ýa, ustańdar, muz basty!

Jaǵaǵa jaqyndap barǵanymda jurt túgel aıqaılap, ábiger boldy da qaldy. Men tor bıeniń ústinen túregelip muz jıegine qaradym. «Jat jerlik basqynshy» men «óz otanymyzdyń» arasynda qoltyǵynan ilinip Ataman tur. Baqyryp jiberdim, meniń úreı men músirkeý aralas únimdi qostaǵandaı tor bıe de shińgir-shińgir kisinedi. Onyń daýysynda da bir aıanysh bar tárizdi. Atamandy o da tanydy ma eken jaryqtyq!

— Tezirek, báriń de beri kelinder, tireńder anaý muzdy.

— Basqynshyny qashyryńdar!

Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı basqynshyny» bagorlerimen keri ıtere bastady. Qalǵan jigitter de túgel kómekke umtyldy. Biraq, asaý tolqyp aıdaǵan «basqynshy» keri ylyqsyp baryp, qaıtadan umtyldy. Ataman «óz otanymyzǵa» qaraı tyrmysa berdi.

— Ýa, ıter, jiberme!

— Atamandy tartyńdar, Atamandy.

Arman men Qazanǵap aǵaılar Atamandy eki ıyqtan ustap «óz otanymyzǵa» tarta bastady, biraq, shyǵaryp úlgire almady. Qaıtadan shabýyldaǵan «jat jerlik» keýdeden bir teýip ótti.

— Oıbaı-aý, óltirdi-aý.

— Joq, qatty soqtyrǵanymyz joq. Tirep qaldyq.

— Al endi súırep alyńdar, tart, Arman, bol.

Arman men Qazanǵap aǵaılar taıǵaqtap baryp, qaıtadan tartty. «Jat jerlik basqynshy» Atamannyń tize tusynan taǵy da bir teýip ótti de keıin shegindi. «Teńiz arystany» «óz otanymyzdyń» ústine shyǵaryldy.

— Jany bar ma?

— Keýdesi soǵady.

— Talyp ketken shyǵar.

Men sekirip tústim de, tor bıeni jetelep, shoǵyrlanǵan toptyń janyna bardym. Ataman kózin bir ashyp, bir jumyp aýyr-aýyr dem alady. Tor bıe shurqyraı kisinep, jurtty omyraýymen qaǵa, ıesine umtyldy. Atamannyń bet-aýzyn tumsyǵymen ıiskelep, mekirenip qoıady. Kózine de jas alǵandaı, qarashyqtary kilegeı tartyp, móldireı qalypty. Iesin turǵyzbaq bolǵandaı kúrek tisimen kıiminen tistep kóteredi. Ataman da «er qanatynyń» ezine tanys ıisin sezgendeı, qoldaryn álsiz ǵana qozǵap, tor bıeniń tumsyǵynan sıpaıdy.

— Janýar-aı, qaıtsin, — Jalyqpas qarıa eńkildep jylaǵan kúıi Armandy jaqtan tartyp jiberdi, — aıttym ǵoı, bul dinsiz bireýimizdiń túbimizge jetedi dep. Aınalǵanda, mine, Atamandy jalmadyń... joıý kerek kózin...

— Aqsaqal, — Arman aǵaı Jalyqpastyń ,qolyn ustaı aldy, — meniń jazyǵym qansha?..

— Oılarsyń, jazyǵym qansha? — Asaýbaı súımendi ala júgirdi, — jaryp óltireıin be?

— Áı, jyndy, tart qolyńdy, — Odyrbaı aǵaı Asaýbaıdy salyp jiberdi, — dúnıeniń qara pálesiń bastaǵan anaý Hvastýnov ekeýin, bolatynsyń!

— Dinsiz shaıtan, — kúni boıy Atamandy qushaqtap otyrǵan Qazanǵap aǵaı endi «teńiz arystanyn» Mıhaıl Ivanovıchqa qaldyrdy da, Armandy súıreı jóneldi, — seniń qyrsyǵyń... óltirem seni...

— Qazanǵap, — Odyrbaı júgirip keldi de Qazanǵapty qushaqtaı aldy, — qoı, tentek bolma, jigit. Armanda qandaı kúná bar?

— Durys aıtady, — dedi Mıhaıl Ivanovıch, — Atamannyń kegin Arman emes, anaý «jer sandýǵashynan», ol sana emes Atraýdaǵy qojalarymyzdan izde...

— Jigitter, — Ataman sál kózin ashyp, qolyn kóterdi, — qoıyńdar. Men ózim... Tezirek qosqa...

...«Teńiz arystany» ol kúni bizdi «muz kópir» arqyly osy úlken aralǵa etkizgende aqyrǵy ret sekirgen eken soı. Qazir eki aıaqty basa almaı mertikti de qaldy. Sonaý «jat jerlik basqynshylardyń» «shabýylynda» jilikteri omyrylyp, tes súıekteri synǵan bolsa kerek. Alaıda jaratylysynda qaıratty, bolat adam jurtqa úreı shaqyryp, yńqyldamaıdy da, tek tistene aýyr dem alyp, anda-sanda bir kúrsinip qoıady. Jurtqa jiger berýge tyrysyp, keıde tipti sál jymıǵan da bolady. Ras, oǵan bir jaman jótel paıda boldy. Sol jóteli ustaǵan kezde kózinen jas parlap, tym qınalyp qalady. Atamannyń mert bolýy qos adamdarynyń qabyrǵasyn ábden-aq qaıystyryp jibergen edi, keler kúngi arpalysta Aıdynǵalı aǵaı sýǵa qulap ketip, azar shyǵaryp aldyq. Ókpesine salqyn tıse kerek, tósekten bas kótermeı ol jatyr. Birine-biri jalǵasqan bul eki ýaqıǵany qalyńqy qazaq jigitteriniń bir toby «Armannyń tiline eregisken qudaı bizge laǵynat aıtty» dep túsinedi. Armandy kórse teris aınalady. Tamaqty da odan bólektenip ishedi. Arman aǵaıda da baıaǵy jaıdarylyq joq. «Shynynda da solaı emes pe eken?» degen adamdaı jıi-jıi kúrsinip, kóp oılaıdy. Ótken kesh mynadaı bir ýaqıǵa bolyp qaldy. Jumystan jańa ǵana qaıtqanbyz. Jalyqpas bastaǵan» úsh-tórt adam qos syrtyna tizerlep otyryp, mańdaılaryn muzǵa tóseı berdi. Ot basynda balyq arshyp jatqan Qazanǵap aǵaı sýdaǵy shelekke qolyn bir súńgitip aldy da, solaı qaraı asyǵys aıańdady.

— Oı, Qazeke, namaz oqıtyn bolsań dáret alsaıshy, qolyndaǵy balyq shyryshy da ketpepti ǵoı, — dedi Odyrbaı.

— Qudaı bar bolsa, — Arman aǵaı kúldi, — Qazekeń ekeýmizden dáretsiz-aq qabyldaı beredi. Bizdiń jumysshy ekenimizdi bilmeı me, ol?

— Áı, Arman, — Qazanǵap jalt buryldy, — ne dediń?

— Ne dediń?.. Oılarsyń, — mańdaıyn muzǵa tósep jatqan Asaýbaı, ornynan atyp turdy da, beri buryldy, — ne deýshi edi? Qudaıdy da, qudaıǵa qulshylyq etken bizdi de qorlap tur. Eki orysymyzdy mert etkeni jetpegen ǵoı, Neǵyp tózemiz oıbaı...

— Áı, seni, — Qazanǵap mana balyq arshyp otyrǵan pyshaǵyn janbasyna bir súrtip, qonyshyna qystyra qoıǵan edi, qazir sol pyshaqty tez sýyryp aldy da, tura júgirdi, — jaryp-aq tastaıyn.

— Tasta, Qazanǵap, — qos aldynda júresinen otyrǵan Ivan Petrovıch Harıtonov Qazanǵapty qaýsyra qushaqtady da, qolyndaǵy pyshaǵyn julyp aldy-aqmaq, jetpeı me endi? Biraz adastyq qoı. Aqylǵa keler ýaqyt boldy. Bul pyshaqty bıdi adastyrýshylarǵa jumsaý kerek...

Qazanǵap aǵaı basyn jerden almastan qazan basyna qaıtadan oraldy. Ivan Petrovıch pyshaqty Qazanǵapqa laqtyryp tastady da, Armannyń janyna kelip otyrdy.

— Qaıǵyrma, dostym, — shal Armandy arqaǵa qaqty, — biz oqymaǵan adam. Biraz qańǵyramyz da, shyndyqqa qaıta oralamyz.

Ivan Petrovıchta shynynda da bir qaýyrt ózgeris bar. Ol óziniń keshegi pikirlesi Hvastýnovty qazir ata jaýyndaı jek kórip ketti. Ataman mert bolatyn kúni «jer sandýǵashyn» biraz tepkilep te aldy. Sodan beri arpalystan qoly bos árbir mınýtyn Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaıdyń janynda etkizedi. Olardyń keńesin tyńdaıdy. Adasyp kelgen kezderi úshin keshirim suraıdy.

— Qaıǵyramyn da, kúıinemin de Ivan Petrovıch, — Arman ornynan kóterildi de Qazanǵaptyń janyna baryp otyrdy, - Qazeke, siz Asaýbaı emessiz. Pyshaq ala júgirýińiz uıat emes pe? Meniń jazyǵym qansha?

— Men qaıdan bileıin? — Qazanǵap kúrsindi, — molda deısiń be meni? Qudaıdyń qarǵysy dep...

— Adasqandyq olaryń, — Arman aǵaı Qazekeńe balyq jarysa otyryp uzaq sóıledi, — bul qudaıdyń emes, qojanyń qyrsyǵy...

Búgin bir saıabyr kún edi. Atamandy qos syrtyndaǵy shýaqqa jatqyzyp, birsypyra adam alqa-qotan otyra qaldyq.

— Shirkin, — Ataman shalqasynan jatqan kúıi ashyq aspanǵa qaraıdy, — búgin kún qandaı jaqsy. Kóktem aldyndaǵy shýaq qoı bul. Biraq shýaqtyń bizge qajeti-aq joq. Onsyz da berekesi ketken mynaý muz kún qyzdyrsa túıir-túıir bolyp bytyrap júre beredi ǵoı...

Tabıǵat zańynyń tájrıbelik «mektebin» ótken «teńiz arystany» shyndyqty aıtyp otyr. Kesheden beri aspan qabaǵy jadyrap, kún kózi kórine bastaǵan edi. Kóktemniń alǵashqy shýaǵy bizge qýanysh ákele qoımapty. Buǵan birneshe kún buryn shar aınadaı jaltyrap jatqan keńistik beti búgin áldenege qara-qoshqyl tartyp, budyrmaqtana qalypty. Qazir biz turǵan araldyń muzy birine-biri birikpeı, tary sıaqty shashylyp ketýge bet alǵan jeke túıirshikterden turatyn tárizdi.

— Qalaısyń shyraǵym? — Armanǵa júzin bermeı bir qyryn otyrǵan Jalyqpas Atamannyń mandaıyn alaqanymen basyp kúrsindi, — qyzýyń kúshti-aq eken qaraǵym. Basyń aýyra ma?

— Basym da aýyrady, keýdem de shanshyp dem alǵyzbaıdy, — Ataman uzaq jótelip, entige dem aldy, — olardyń bári ishteme emes-aý. Áı, Jáke-aı, «moldanyń ókshesi qısyq» degen kisimen tóbelesetin musylmannyń tym nadany bolǵansha, synyqshy bolsaqshy. Aıaǵym men qabyrǵalarymdy salyp berseń ǵoı, qalǵan aýrýdy men ózim-aq jeńip alǵan bolar edim.

— Qaraǵym-aı, qudaı ener bermese qaıteıin, — Jalyqpas óziniń synyqshy bolmaǵanyna qorlandy ma, Atamanǵa aıanysh bildirdi me, kózinen jas tóge egildi, — seniń densaýlyǵyńdy tilep jalbarynýdamyn táńirige. Sen úshin qurbanǵa...

— Qurbanǵa, — Ataman kekesin aralas ezý tartty, — Asaýbaı jyndy ekeýińizdiń dúmbilez «ýaǵyzdaryńa» elikken mynaý Qazanǵap Armanǵa pyshaq ala júgiripti...

— Ǵapý ótinemin jezdeke, — Qazanǵap qıyq kózderiniń qaınar tamshylaryn Atamannyń júzindegi sheshek shuqyrlaryna toltyra tógip, jas balasha óksidi, — sizdiń úshin solaı etý kerek eken dep, jezdeke. Aǵataıym edińiz ǵoı. Áketaıym edińiz ǵoı...

— Jylama. Keshirdim, dostym, keshirdim — Ataman jótel aralas aýyr kúrsinip, Qazanǵapty mańdaıynan sıpady, — jylama, júregi taza jan dostym. Seniń maǵan ǵana emes, dosqa degen júregińniń kirshiksiz ekenin bilemin. Bul qateligiń de sol dostyq sezimniń lebi. Biraq, sen meniń úshin eshkimdi jazǵyrma. Meni ǵana jazǵyr! Men qate basqan adammyn. Meniń qatemdi qaıtalama. Men...

— Jezdeke, — Qazanǵap Atamannyń betine betin súıep jatyp aldy, — siz jaqsy kisisiz... Aǵataı...

— Turshy qaraǵym, — Ataman Qazanǵaptyń mańdaıynan súıdi de, oń qolymen ıeginen kóterdi, — árıne, men ezimniń túsken jolymdy jaman eken dep oılaǵanym joq. Ózimshe durys dep oıladym. Ózimnen qabileti áldeqaıda tómen adamdardyń menen joǵary júrgenin kúndedim. Olar úshin ne kórmedi bul qý bas. Seni otqa da, sýǵa da aıdady. Seni táńiri aldynda, adam aldynda kúnály bolýǵa da aıdady. Esersoq jas kezimde men onyń kúná ekenin de ańǵarmadym. Qojań aıtty — boldy. Keıin maǵan sana kire bastady. Biraq, durys nysanaǵa baǵyttaýshysy joq, býaldyr sana meni orǵa aıdady.Ákem osy Qasqyrbaılardyń kemesinde júrip, men týmastan buryn ólgen eken.

— Sizdiń ákeńizdi de keme, basyp óltirgen be, — Arman aǵaı aýyr kúrsindi, — tolqynda týamyz, tolqynda ólemiz...

— Ia, inim, — Ataman kóziniń quıryǵynan. syzattap aqqan tamshy jas aqyryn jyljyp bardy da, shyqshytynyń ústindegi shuqyrdyń birin toltyra, monshaqtap móldireı qaldy. Monshaq emes-aý, kemerinen asqaly turǵan kól tárizdi. Qazir oılasam bul aýrýǵa qynjylǵan jannyń emes, ókinishke aýyrǵan jannyń kóz jasy — ókinish kóli eken ǵoı. Múmkin, bar joǵy bir tamshy ǵana «ókinish kóliniń» salmaǵy Atamannyń janyn tonnalaǵan qorǵasynnan da aýyr janshyǵan shyǵar-aq, — ıa, inim, bizdiń taǵdyrymyz ázirge osylaı. Tolqynda týamyz, tolqynda ólemiz. Sen osy taǵdyrdyń shengelinen shyqqan keledi. Basyndy taýǵa da, tasqa da urasyń. Qolyńnan is keledi. Boıyńda qabiletiń bar. Tabysyńdy talaýshynyń tamaǵyna tosasyń. Mynaý Qasqyrbaıǵa men qansha balyq aýlady deısiń? Osy mertilgennen beri eseptep qarasam, ol kúni Arman aıtqandaı búkil Atraý kedeılerin qaryq etken bolar edi-aý. Al, men soǵan ne aldym. Ózim tapqan eńbektiń ýyzyn ishpedim, ózime jat ortanyń ýytyn ishtim. Basta terim tógilip, úlesim alynbaǵan tóre qorasynda ketken eńbegimdi Qasqyrbaıdynń qaryndasyn áıeldikke alýmen qaıtaraıyn dep oıladym. Keshe esiginde júrip, búgin qaryndasyna úılensem, aspandaǵy aıdy alaqanyńa qondyrǵanmen birdeı, bıik dáreje dep ańǵardym. Ras, tósek ústinde jatyp ótirik aıtpaıynshy. Men ǵana emes, betiniń az kem shirkeýi bar qaryndastaryn maǵan qosýǵa olar ózderi umtyldy. Tipti shynyn aıtsam amalsyz úılendim. Osydan bastap adasa berdim, adasa berdim. Qasqyrbaıdyń qaryndasynyń kúıeýi, esigindegi quly bolyp qana qalmaı, ezderimen. terezesi tek myrza bolýdy, qaradym shyqqan aqsúıek bolýdy arman ete bastadym. Bul arman meni adastyrdy da tumanǵa súńgite berdi. Keıin, tere men qaranyń arasy shalǵaı jatqandyǵyn ańǵarǵannan bastap, ókindim de. Bul kezde aıaǵyma shyrmaý salyndy. Ul balaly boldym. Men qaıbir basqa jaryǵan kisi. Sol balany qımadym. Ol kúni mynaý jerdiń sózine bógelip qalǵanym da sol sábılerimniń qamyn oılaǵandyq. Bir pále jaýyp, sottap jiberse sol ulym men Raýshanym jetimdik kórer, anaý kári sheshem meni joqtap jas tóger dep toqtaldym. Biraq dostar, tósek ústinde jatyp ótirik aıtpaıynshy dedim ǵoı álgide. Árıne, ólemin dep oılamaımyn. Arymnyń tazalyǵyn ańǵartqym keledi senderdiń aldaryńda. Sol balyqta úlesi bolǵandyqtan bizdi apatqa aıdady dep oılamańdar. Meniń úlesim anaý ul men qyzymnyń tynyshtyǵy ǵana edi. Jasyratyn nesi bar, o basta anaý qalyń balyqty Qasqyrbaıǵa da, Talasovqa da sezdirmesem degen oı boldy mende, árıne ózderińmen kelise otyryp úlesermiz dep oıladym. Janym jaı tapsyn. Senesińder me meniń osynyma. Qate bastym, keshirińiz, dostar...

— Senemiz, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızedi, — óz tabynan alystap, jat ortaǵa jaltaratyn jeke jumysshylar bolady. Buny júmysshylardan shyqqan tóre dep ataıdy. Ondaı adamdardy bıleýshi tap ózi daıyndaıdy. Qalyń buqaraǵa qarsy amalyn sol adamdar arqyly ótken edi. Olardy qolshoqpary etip paıdalanady.

— Ia, qatelestim, Mıhaıl Ivanovıch, qatelestim, — Ataman jótelmen yńqyl aralas aýyr kúrsindi, — ýh, janym-aý, súıegim ǵana emes, janym aýyrady. Qatelikterim úshin ókinemin. Sol ókinish janymdy kemiredi. Dostym, Mıhaıl Ivanovıch, qatelespeı turǵanda kezdesip, baǵyt silteýshi de bolmadyń, — Ataman dál osy jerde ózin-ózi kekegendeı, tym qınalyp, zorǵa jymıdy, — ári de joq, beri de joq. Kúlkim keledi. Sen qalaı dep ediń? Biz turǵan muzdy «óz otanymyz», daýyl qýyp ákelgen muzdy «jat jerlik basqynshy» dep pe ediń? Otanyńdy» ózimiz- tolqynda týyp, tolqynda óletinder; «jat jerlik basqynshyńdy» Qasqyrbaılar men Talasovtar dep túsinemin. Sonda meni Qasqyrbaılar da, tolqynda týǵandar da, ekeýi de jatsynyp, janshyp jiberdi-aý. Men eki jaǵynyń da tastandysy boldym-aý á? Qandaı ókinish? Jylaǵyń keledi!..

— Olaı demeńiz aqsaqal, — Arman aǵaı da Atamannyń ókinishine ortaqtasqandaı aýyr kúrsinip aldy, — biz tolqynda týǵandar sizdi eshqashan jatsynbaımyz.

— Alańsyz-aq qaıyrylǵan bolar edi, — Ataman basyn ızedi, — biraq, kesh qalǵan-aq shyǵarmyn. Átteń, bir synyqshy kezdesip, kókiregim men aıaǵymdy salyp berseshi... Eki kózim jaýdyrap, Ertarǵyndaı mertigip jatqanym mynaý. Ómir kúresinen shet qaldym. Senderge tek bir masylmyn... káne dostar, eptep súıeńdershi. Tóńirekti... sholyp kóreıin...

Tórt adam Atamandy eptep qana kótere bastady.

— Apyrym-aý, aqyrynyraq, — Ataman eki qolymen tósin basyp kúrsindi, — kókiregi túskir, synyp barady. Joǵaryraq, kótere túsińder. Qasqyrbaı tusta qalyń bult bar eken-aý. Ie, Mıhaıl Ivanovıch, «óz otanymyzdyń» kólemi kishireıip-aq qalypty ǵoı!.. Taǵy da bir sekirip túser me edi, shirkin. Biraq, meniń oǵan shamam keler emes. Anaý kúngi eń sońǵy sekirgenim-aq shyǵar. Ia, solaı, netken qorlyq! Átteń, bir synyqshy! Mıhaıl men Arman endi sender sekirińder... Ia, mensiz! Sekiretin jerleriń bar ma? Kóterińki deńdershi. Kókiregi qurǵyr... átteń! Mynaý kózi túskirdiń de... Dúrbi berińdershi... Anaý ne, Mıhaıl!

— Muz taýy ǵoı, Ataman.

— Ia, muz taýy deısiń. Átteń sonda... Apyrym-aý, tósi túskir-aý!..

Ataman daýysy bul joly ashshylaý estilgen edi, shana tasasynda turǵan tor bıe tumsyǵyndaǵy suly dorbasyn silkip tastap, mekirenip qoıa berdi.

— Janýarym, qanatym, — Ataman basyn ızep kúrsindi, — seniń shoqtyǵyńnan qaıtyp ustar kún bar ma? Qasqyrbaı tóre meniń taqymymnan seni de aýdaryp almaq boldy-aý!.. Káne, dostar, meni kóterip aparyp, tor bıeniń shanasyna jatqyzyńdar. Kún de ashyq jaryq qoı, tor bıeni de, tóńirekti de kórip jataıyn. Anaý Hvastýnov jyndynyń sandyraǵy mazamdy alyp boldy. Kóziń ilinip bara jatsa, baqyryp tura keledi.

— Salqyn tıip júrmesin, Ataman?

— Qalyńyraq jabarsyńdar. Kún de jyly ǵoı...

Keshe seńnen seńge sekirgen «teńiz arystanyn» búgin tórt jigit eppen ǵana kóterip, tor bıeniń shanasyna .alyp bara jatty, Atamannyń janymen teń kóretin «er qanaty» — tor bıe qurmetti qýanyshpen qabyldaǵandaı eki aıaǵymen muz tarpyp, basyn jıi-jıi shulǵyp, kúmbir-kúmbir qońyraýly daýyspen kisinedi...

XI TARAÝ. ÚMİT SALY ÚSTİNDE

...Atamandy aýrý meńdegen saıyn betindegi sheshek daǵynyń bir-biri badanadaı bolyp, tereńdep barady. Sol sıaqty kún kózi qyzdyrǵan saıyn biz qonystaǵan muz betiniń de bujyry molaıyp, túıirleri bir-birinen alystap, beriktigi de osaldaı túsedi. Muz osaldaǵan soń shanadaǵy balyqtardy da shashyp tastadyq. Endi Atamannyń qatarǵa qosylýynan úmit qansha azaısa, mynaý muzdyń ústinde uzaq ómir súrýden de úmit azaıyp barady. Osyndaı kúnderdiń birinde áldeneme gúrs ete qaldy. Jylqy bitken shurqyrap qoıa berdi.

— Ýa, aǵylóp ákel!

— Arqandy moıynǵa shal!

— Tart, jiberme!

Bir ózinen eki-úsh at jasaýǵa bolatyn júndibalaq Pil kúreńniń salmaǵyn kótere almaı, turǵan jerinin muzy oıylypty da ketipti. Qansha áýrelensek te shyǵara almaı-aq qoıdyq. Súırep alsa qaıtadan oıylady.

— Ýa, endi áýrelenbeńder, — Jákeń qynyndaǵy kezdigin shyǵara berdi, — Atamannyń jolyna sadaqa bolsyn...

— Shal, Jáke, shal, — Pil kúreńniń moınyna kúrmelgen arqannyń eń ushynan ustap turǵan Asaýbaı bir ózi súırep alatyndaı shirene tartyp, aıqaı saldy, — ýa, tartyńdar, jigitter. Baýyzda, Jáke, baýyzda, eler aldynda bir qazy jep qalaıyq. Jegen jaqsy...

— Óı, kereńdi jegir, ashqaraq neme, — dál ózi sıaqty shombal deneli, qımyly shaban bolǵanmen qaıraty mol Pil kúreńdi ólimge qımasa kerek, Qazanǵap aǵaı Asaýbaıdy jelkege bir túıdi de júgirip Jákeńniń janyna bardy, — Jáke, baýyzdamańyzshy, obal ǵoı. Shyǵaryp alaıyq.

— Muz kótere almaı tur ǵoı, shyraǵym. Aram óltirgenshe...

Jalyqpas qolyndaǵy kezdigin Pil kúreńniń tamaǵyna apara berdi. Qazanǵaptyń kóńilin qımady da, Asaýbaıdan ezge jigitter qoldaryndaǵy arqandy jiberip qoıdy. Pil kúreń shyńǵyra umtylyp, basyn oń búıirine qaraı qaqty da, Jalyqpasty da, Asaýbaıdy da oıyqqa domalatty. Biraq, taıaýda turǵan jigitter ekeýin de tez súırep shyǵardy. Qazekeń qansha qımaǵanmen de Pil kúreń pyshaqqa ilindi...

Pil kúreń ýaqıǵasy búkil dúnıe júzindegi ýaıym bultyn úıirip ákelip bizdiń araldyń ústine úıe salǵandaı. Jylqy bitken Pil kúreńdi joqtaı ma, álde muz betinde qyzaryp jatqan qan men jynnan qorqa ma, damylsyz tyqyrshyp, mazasyz kisineıdi. Toptanyp tursa oıylyp kete me degen saqtyqpen árqaısysyn ár jerge baılaǵanbyz. Múmkin, sonymyzǵa qarsylyq bildire me eken. Joq, bólek turýǵa qarsylyq jasaǵannyń ǵana emes, tóne bastaǵan qaterdi sezip, birjola daǵdarǵandyq. Tek qorqý sezimderi ǵana emes, qorǵaný sezimderi de bar. Tyqyrshı tursa da, burynǵydaı muz aıaqtaryn eppen ǵana basady. Qatty tarpynsa oıylyp ketetindikterin de ańǵaratyn tárizdi. Jelden júırik tor bıe álsin-áli jaýtańdap, Atamanǵa qaraıdy da. mekirenip qoıady. «Qalaısyń?» dep halin suraı ma eken; álde jalyma jabys, Ataman, kók joıqynnan kósile júzip Atraýǵa alyp jetemin. Sen batqan jerge men de batamyn deı me eken? Top bıeniń tumsyǵyn sıpap Ataman da kúrsinedi.

Mazdap janǵan ot basynda kıimderin keptirip Jalyqpas pen Asaýbaı otyr. Ekeýiniń de kózinde jas. Jalyqpas aýyr-aýyr kúrsinip, kúbirleıdi. Daýysy da dirildep estiledi.

— Ie, jigitter, jylqy oıyla bastaǵan soń-aq úmittiń óshkeni. Endi kóp bolsa bes-alty kúndik qana ómir bar. Zarlyqty alyp barǵanda nege qalyp qoımadym eken?..

— Sony aıtamyn-aý, — Asaýbaı da kishkene murnyn jas balasha jeńimen janyp, kemseń-kemseń egedi, — álgi jıenderim bar dep, kóz bola júr dep.

— Jıeniń kim?

— Talasovtardyń shesheleri bizdiń adaıdyń qyzy eken ǵoı.

— Áı, ket ári, — Qazanǵap zekip tastady, — qaıdaǵy bireýdi. Seni olarǵa naǵashy etip júrgen araq shyǵar.

— Toqta, sen óziń. Atamannyń ústinen baqylaýshy bolyp kelgen ekensiń ǵoı?

— Kelse, oılarsyń...

— Oılatarmyn men saǵan, — Qazanǵap Atamanǵa qaraı buryldy, — Solaı de?..

— Jáke, ystyq sorpa iship alaıyqshy, — jylap otyrǵan Asaýbaı qazan qaqpaǵyn ashyp jiberip, maıly sorpany qolyndaǵy aıaǵyna qalqyp quıa berdi, — jaryqtyq-aı, jylqy sorpasynyń ıisi-aı. Bul jaryqtyqtyń eti aýrý-syrqaýǵa em ǵoı. Buny toıa jeseń bar ǵoı, Jáke, siz bilesiz be, men bir jegende qos qazydan ekeýin taýysyp ketemin. Bir tokty degeniń bar ǵoı, týk emes maǵan. Kóp jeý kerek. Jegen jaqsy. Túý...

— Óı, bylshyldama ońbaǵan, — Jákeń serigine zekip tastady, — kór aýzynda...

— Ýh, áh, táttisin-aı! —Asaýbaı sorpa sýyǵansha tóze almaı, betin asyǵys úrlep, ernin tıgize bastady, — ýh, áh, dámi kirip qalypty.

— Óı, ashqaraq jalmaýyz, sen ıtti as pen araq, óltiredi, — qostan tuz alyp kelgen Qazanǵap aǵaı aıaqtyń shetinen ustaı aldy, — ıt-aý, eń bolmasa pisken soń ishseńshi, búlkildegeni qazir, áli tuzy da tatyǵan joq. Dońyz-aý, shıki sorpa iship, jurtqa masyl bolmaq pa ediń?

— Qyzǵansań, — Asaýbaı aıaqtyń túbinen qaǵyp jiberdi, ystyq sorpa Qazanǵaptyń betin japty da ketti, — ish óziń kereńe...

— Mynaý ashqaraq ıt qyra ma? — Anaý-mynaýǵa ashýlana qoımaıtyn, shyn tútese ózin ózi ustaı almaıtyn tomyryq jigit Asaýbaıdy umar-jumar basa túsken edi, etektileý kelgen murnynyń jelbezegi tym mazasyz jelpildep, ádette adamǵa tik qaraı bermeıtin, shyqshyt súıegi shodyraıa bitken jalpaq betine eshbir laıyǵy joq, kip-kishkene, uıańqy kózderi de qantalap ketken eken, dúrdıgen qalyń erinderiniń arasynan iri aq tisterin qashyr-qushyr ótikizip, tilimdenip ketken baqan saýsaqtaryn Asaýbaıdyń keńirdegine batyra túsipti. — Sen meni jýas-jýas degenge júndemek pe ediń, á? Laqtyraıyn ba mynaý teńizge?

— Oıbaı, óltirdiń.

— Báribir, ólim shaqyryp jurttyń berekesin alyp boldyń. Bizdi apatqa kezdestirgen de anaý Hvasta ekeýin...

Denesi eńkishteý bitken shombal tulǵaly Qazanǵap shynashaqtaı Asaýbaıdy muz jıegine qaraı aıaǵynan súıreı jóneldi, Mıhaıl Ivanovıch pen Arman zorǵa aıyryp almaǵanda atyp jiberetini de daýsyz edi.

Jurt biri kúlip, biri kúrsinip qaıtadan tynyshtaldy. Atamanǵa kórshi shanada Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı otyr. Jandarynda Odyrbaı men Ivan Petrovıch, tómendegi qamys ústinde birneshe adam, birine-biri kúbir-kúbir sóılesip, kóńil syryn aqtardy. Árqaısysy óz ómiriniń eń qyzyqty kezeńderin eske túsirip, qymbatty adamdarynyń atyn aýyzǵa alady.

— Áı, áı, kózderińdi jumyńdarshy, — deıdi seltik tanaý qara bujyr jigit, kúrsine kúlimdep, — kóresińder ma?

— Mynanyń esi durys pa, áı?

— Men, mine, kózimdi jumyp edim, Saǵyntaıymdy kórip otyrmyn. Áı, ana qarańdarshy, — jigit kózin jumyp, qolyn sozady, — ketik tisiniń arasynan tilin shyǵaryp, qanatyn jaıa júgirip keledi. Qazir qushaqtaıtyn shyǵar. Kele ǵoı qulynym... shyn aıtam. Jumyńdarshy kózderińdi...

— Óı, qoıyńyzshy, Ásheke, — murt belgisi jańa ǵana tebindeı bastaǵan dóńgelek júzdi aq sary jigit jymıady, jumbaı-aq kórip otyrmyn men óz sheshemdi. Áne, Asqar ekeýi ot basynda. Sheshem qazandyqtaǵy otyn ysyra tastap, ay toqyp otyr. Asqardyń eki kózi onyń aýzynda. Tegi bir qyzyqty ertegi tyńdap otyrsa kerek. «Altyn balyq» pa eken? Meniń sheshem ertegini qandaı tamasha, naqystap aıta biledi. Áne, esik ashyldy. Kórshi qyzy Kúnsulý kirdi. Aıaz súıgen eki beti narttana qalypty. Qara kózi jymyń qaǵady. Tisteri de marjandaı tizile qalypty. Uzyn qara shashyn eki jara órip, omyraýyna tastaı salypty. Keýdesinde túgi qyryla bastaǵan kúreń maqpal jeńsiz. Ústinde pransoz shyttan tikken qos etek, Óı, qandaı tamasha qyz deseńshi. Olar erterekte Jylyoıdan keship kelgen bolatyn. Shynynda da jaqsy qyzdar Jylyoıda ma deımin. Qalaı edi, álgi bir jyr?

Jigit baıaý ǵana ándetedi.

... Jylyoıdyń tań qalarsyń qyzyn kórseń, Atyna túsken qaıtyp mine almaısyń, Áı-áıdiń sýǵa barǵan izin kórseń...

— Aý, Tilek, sen óziń... Aman oralsaq toı istep júrmelik, áı?!

Tilek eki beti dýyldap, temen qaraıdy. Biraq, qarashyǵynda qýanyshty úmit jalyny.

— Ie, toı etse nesi bar? — shana ústindegi Odyrbaı aǵaı Atraý jaqqa qaraıdy, — ózimiz osydan aman oralsaq toı etemiz eki bastan.

— Bı-bı-Sara ma, jaqsy qyz. Lazar bataǵasyndaǵy ǵoı, á?

— Ie, kúlgeni qandaı jaqsy. Al, kózi aspan tárizdes, aýdara qaraǵanda júregińdi eljiretedi.

— Oıboı, kózi kók pe? Men ondaı kózdi jaratpaımyn. Shirkin qaraqattaı móldirep tursashy! — deıdi Áshim.

— Joq, Ásheke, — Odyrbaı kúledi, — siz túsinbeısiz. Eń jaqsysy ne aspan, ne teńiz tústes bolyp kelgeni ǵoı. Ondaı kózdiler mynaý Mıhaıl Ivanovıch sıaqty meıirimdi bolady. Al, shashyn aıtsańshy, tipti bir joq tús. Birtúrli aqshyl sary jibekteı. Bılegende she, — jigit kúrsinedi, — biraq, men bilmeımin, oqasy joq, úırenip alamyn ǵoı, áli. Sender ǵoı kóz aldymyzǵa keltiremiz deısinder. Al, men kózimdi qansha jumsam da tutas tulǵasyn kóz aldyma keltire almaı-aq qoıamyn...

— Ol óte jaqsy kergendikten, — deıdi, jigitterdiń biri ázildep.

— Múmkin, — Odyrbaı aǵaı jymıady, — búgin túsimde kerdim. «Nıgá, nıgá sınıń shaıan kýzlárıń...», dál janyma kele berip edi. Anaý jer dońyzdyń aıqaı salyp, oıatyp jibermesi bar ma...

— Odyrbaı, bizdiń bataǵaǵa keshirip alasyń ba Bıbıdi?

— Joq, ózim sonda keshemin. Birinshiden, ol bireýdiń jalǵyzy. Áke-sheshesi qandaı jaqsy adamdar. Ózimiz sıaqty jumysshy. Al, mende týǵan-týysqan joq. Ákesin áke, sheshesin sheshe etemin. Ekinshiden, mynaý Hvastýn quıyrshyq júrgen jerde júrmeımin.

Ákemdi eske túsirip, men de Atraý jaqqa buryldym. Men ǵana emes, Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı da zeıindi kózderin jaǵa jaqqa aýdarypty. Bulardyń da qıal qustary qanattaryn keń jaza Atraýǵa qaraı samǵaǵandaı. Ózgelerdeı elde qalǵan eshbir týmasy joq, bul Arman aǵaı kimdi oılaıdy eken? Álde bizdiń bataǵaǵa ezimen birge kelgen sonaý bir súıkimdi qyz ba? Ekeýiniń kóz qarasynda bir jyly dostyq sezimi jatatyn tárizdi edi. Biz teńizge jóneler túni Ataman qolyndaǵy fonar sáýlesi jarq etkende súıkimdi qyzdyń Arman aǵaıǵa jaırańdaı kúlip turǵanyn kórgenmin. Arman aǵaı súıikti dosynyń sol bir áserli, nazdy kúlkisin esine túsirgendeı, kózin sál qysyńqyrap jymıǵan kúıi alysqa qaraıdy. Tas tóbede áldenendeı bir úlken qus qalyqtap júr. Qomaqty qanattaryn qabyrǵasyna taman jıyryp, shúıilgen kúıi, biraz tómendep keledi de, qaıtadan jalt beredi. Bizdiń saǵynyshymyzdy elge jetkizgeli kelgen meıirimdi qus pa, álde jemtik izdegen jyrtqysh pa, ol arasy belgisiz. Arman aǵaıdyń eki kózi osy qusta.

— Átteń! — deıdi ol kúrsinip, — qus bolyp nege jaratylmaǵanmyn. Úlken bir qus bolsamshy. Aldymen Atamandy arqama mingizip alyp, synyqshyǵa dereý jetkizer edim. Sodan keıin qalǵandaryńdy kóshirer edim?!

— Eh, armanshyl dostym, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızep kúledi, — áıteýir bizdi aspan jolymen ushyryp áketpek bolsań kús bolmaı-aq, úlken bir aeroplan bolsaıshy. Sonda bárimizdi birden tıep áketesiń.

— Mıhaıl Ivanovıch, — Odyrbaı aǵaı Mıhaıl Ivanovıchqa tańdanǵan pishinmen qarady, — aeroplan degen ne?

— Aýa kemesi.

— Ne isteıdi onymen?

— Eh, Odyrbaı, — Mıhaıl Ivanovıch Odyrbaıǵa súıispendik bildire, arqasynan qaqty, — sen qanyń bar jaqsy jigitsiń. Sanań da bar, átteń, saýatyń joq. Ras, solaqaılyǵyń da joq emes. Biraq, sende keleshek úmittiń ushqyny bar.

— Oıboı, tym maqtap jiberdińiz, — Odyrbaı ákesinen maqtaý alǵan balasha, masattana kúldi, — álgi, aeroplanyńyzdy aıtyńyzshy.

— Aeroplanmen be? — Mıhaıl Ivanovıch aýyr kúrsindi, — ázirge adam óltiredi.

— Adam óltirgeni qalaı, adam óltiredi, á?

— Ia, dostym, adam óltiredi. Tanńdanatyn eshnársesi joq. Onyń ishine toltyra bomba tıeıdi. Sodan keıin ushyp barady da, soldattardyń tóbesinen tógedi. Bomba jarylady da, soldattardy qyryp jiberedi.

— Kermandar ma isteıtin?

— Germandar orys soldatynyń ústine tastaıdy. Al, orys patshasy german soldatynyń ústine tastaıdy. Qyrylýshy soldat bolady.

— Átteń, — Arman aǵaı judyryǵy tas túıýli oń qolyn kijine silkip tastady, — bılik meniń qolymda bolsa, ol aeroplandy adam óltirtý jumysynan aýdaryp alyp, biz sıaqty apatqa ushyraǵandardy qutqarýǵa jibergen bolar edim.

— Ia, armanshyl dostym, bar baqytsyzdyqtyń ózi sol bıliktiń bizdiń qolda bolmaǵanynda. Sondyqtan da baılar bizdiń eńbegimizdi tonaıdy. Mysaly, mine, biz sýyq sýǵa qolymyzdy mala júrip Atraýǵa júz shana balyq jiberdik, beınet kórdik. Qazir yǵysqa ushyrap, qater ústinde turmyz. Ólip ketýimiz de múmkin. Al, bizdiń aýlaǵan balyǵymyzdyń aqshasy Talasovtardyń qaltasyna túsedi. Ol ózi beınet kerdi me, joq. Jumsaq krovat ústinde rahattanyp maýjyrap jatyr. Biz beınettiń aýyryn tartyp tabamyz. Olar jatyp jeıdi. Nege? Bizde qural joq, olarda qural bar. Baılarǵa jańa bazar kerek bolady eken. Patsha úkimeti kórshi elge soǵys jarıalaıdy. Soǵysatyn kim? Eki eldiń eńbekshisi. Bir-birimizdi qyramyz. Bazar kerekti baılardyń ózi soǵysqa barmaıdy. Úıinde jatyp, eki eldiń eńbekshisin paıdalanady. Buny azsynyp, eki eldiń patshasy ústimizden bomba tastatady. Ózimiz soǵysta ólemiz. Ashyqqan qatyn-balamyz nan suraı barsa uly mártebeli patshamyz olarǵa oq jaýdyryp, qyrǵynǵa ushyratady. Jumysshylar qojalaryna qarsy bas kóteredi, eńbekaqymyz az, jumys ýaqyty kóp, dúnıe qymbat dep aryz aıtyp patshaǵa barady. Patsha olardy polıseı qylyshynyń astyna alady. Sharýalar jer ıelerine qarsy bas kóteredi, patsha soldaty olarǵa oq atady... 1905 jyldyń ýaqıǵasyn esitip pe edińder?..

— Ia, esitkenbiz, — Ivan Petrovıch kúrsine basyn ızedi, — kóp adam qyrylypty ǵoı...

— Ia, kóp adam óldi, — Mıhaıl Ivanovıch aýyr bir jaǵdaıdy eske túsirgendeı, úlken kógildir kózimen árkimniń júzine uzaq úńilip, oılanyp ketti, — meniń qaryndasym da, qalyńdyǵym da sol qyrǵynda oqqa ushqan kúnderi men ózim de japon oǵynyn jarasynan áli tolyq jazylyp ta bolǵan joq edim... Ia, solaı dostar?

— Mıhaıl Ivanovıch, — Odyrbaı kúrsine tistendi, — ondaı jaýyz patshanyń qajeti qansha? Laqtyryp tastamaı ma?

— Laqtyryp kór. Patshanyń soldatyn, polısıasyn qaıda qoıasyń?

— Soldat degen eńbekshilerdiń balalary dedińiz ǵoı. Olar nege laqtyryp tastap aıda? — deıdi Odyrbaı tańdanyp.

— Olardyń bári birdeı óz maqsattaryn túsine qoıa ma, kim jaý, kim dos ekenin ańǵara ma? Mine, biz osynda otyz eki adam barmyz. Biraq pikirimiz ala-qula. Anaý Asaýbaıdy Talasovtar araqqa satyp alǵan, Ivan Petrovıch pen Jalyqpasty din ýymen ýlaǵan. Biraq, Ivan Petrovıch qazir durys jolǵa túse bastady. Ataman men Hvastýnov sıaqty jeke óz basynyń qamyn kózdep, adasyp júrgender, óz ortasynan alystaýshylar áli az ba eken?

— ÝH, a-ah, — Ataman aýyr kúrsinip qınala dem aldy, — ýh, janym-aý...

— Solaı, dostar, solaı, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızedi, — jarymaǵandardy jarylqaý úshin aldymen memlekettik qurylysty ózgertý kerek.

— Solaı deısiz, Mıhaıl Ivanovıch!

— Solaı, armanshyl dostym, solaı, — Mıhaıl Ivanovıch sál jymıǵan kúıi Armannyń júzine únsiz uzaq qarady, — Arman! Qandaı tamasha at. Senen ákeń úlken úmit etken shyǵar. Seniń jaqsy adam bolyp, halyqqa qyzmet etýińdi arman etken shyǵar. Ia, tamasha at, tamasha. Óziń de atyńa laıyq armanshyl adamsyń. Arman degen adamǵa oılar salady, ol oılar adamdy ilgeri súıreıdi. Solaı, armanshyl dostym!

— Ia, ákem bıshara menen úlken úmit te kútken shyǵar, — Arman aýyr kúrsindi de, ózi ómiriniń eń eleýli kezeńderin eske túsirgendeı, uzaq oılanyp baryp, áńgimesin jalǵady, — meniń ákem osy Ataman keskindes, qara bujyr adam edi. Ras, ol Atamannan góri suńǵaq bolatyn. Sheshem bala kótermepti. Ata-ana bala súıýdi arman etipti. Sarǵaıǵan áke otyzdardan asqanda men ómirge kelippin. Anam meni qolyna alǵanda Armanym dep mańdaıymnan súıdi. Ákem de meni Armanym dep tósine kóteripti. Sóıtip, men Arman atalyppyn. Sheshem at jaqtylaý kelgen aq sary adam edi. Áli kúnge deıin kóz aldymda. Eki qasynyń arasynda monshaqtaı qara meni bolatyn, — Arman aǵaı oń qolynyń saýsaǵymen mańdaıyndaǵy meńin basyp kúldi, — asyly mynaý qara meń maǵan anamnyń qosqan úlesi bolsa kerek. Ata-ananyń tunǵyshy da, kenjesi de men boldym. Men jeti jasqa shyqqanda sheshem bıshara holera aýrýynan qaıtys boldy.Ákem qaıtyp úılenbedi. Ekeýden-ekeý qaldyq ta qoıdyq. Ákem qaıda barsa men sonda, eremin de júremin. Osylaı júrip onǵa jettim. Ákemniń kishkene ǵana kóne qaıyǵy bolatyn-dy, ekeýmiz sol qaıyqpen balyq aýlaıtynbyz. Jaǵada balyq az bolǵan soń bir kúni tóńirekke shyǵyp kettik. Ol kúni aspan alabulttaý edi. Keshke qaraı aýdy quryp tastaǵanbyz. İńirden bastap-aq shyǵystan kóterińki jel paıda bolǵan-dy. Bara-bara jel ábden jeligip aldy. Ákem biraz jasqa kelgen, uıqysy sergek mazasyzdaý adam edi. Kishkene qaıyqtyń óresinen bıik, tym tereńge túnegendikten be, ol kúni tipti mazasy ketti. Mezgil-mezgil sý tógip, kirip-shyǵyp júr. Bir kezde «Oıbaı, oıbaı, basty, basty!» degen ashshy daýsy estildi ákemniń. Atyp turdym, bir nárse cap-cap etedi. Lúkten basymdy kótersem, qos jelkendi bir dáý keme kelip-aq qalǵan eken. Bizdiń oıbaıymyzdy elegen de joq. Onsyz da qaýsap turǵan jaman qaıyqty ortasynan eki bólip, omyryp óte shyqty. Qaıyqty ıteremin dep jarmasqanymda kemeniń tumsyǵyndaǵy úlken ıakorge bir qolym tıgendeı bolyp edi, ilinippin de ketippin. Oıbaı salyp tyrmysyp jatyrmyn. «Úndeme, muqıat usta da, eptep kóterile ber» deıdi keme tumsyǵynyń ekinshi jaǵynan maǵan tanys bir daýys. Súıtsem, ákem eken. Osynyń artynsha bir jýan kespeltek aǵash joǵary kóterilip baryp, sart ete qaldy. Kemeniń ústinde bireýge bireý zekip, oryssha sóılegen shań-shuń daýystar estildi. Onda orysty jańadan ǵana kórgen kezim, zárem ushyp ketti de, buǵa qoıdym. Endi azdan keıin bir adam eńkeıip keldi de, meni keme tumsyǵynan kóterip aldy. Taýdaı bireý eken. Baqyryp qoıa berdim.

— Qoryqpa, balaqaı! — dedi álgi adam. Daýysynda maǵan ashý kórsetý emes, meıirimdilik bar.

— Áke, áke! — dep kemeniń oń jaq tumsyǵyna qaraı eńkeıe berdim.

— Kerek emes, baranchýk, seniki áke, meniki! — dep álgi kisi óz qushaǵyna tartyp aldy meni.

Endi qarasam, dál tumsyqta sereıip bir qazaq jatyr eken, «áke, áke!» dep baqyryp, ústine qulap kettim...

— Ah, ne deısiń? — Manadan beri aýyr-aýyr kúrsinip, mazasyz jótelip jatqan Ataman áldenendeı ashshy daýyspen aıqaılap jiberdi. — Ól-tir-di deı-mi-siń. Qazaq pa?

— Ia, qazaq eken, aqsaqal — dedi Arman kúrsinip.

— Qa-zaq, ek-en? — Ataman da kúrsindi, — aı-ta ber.

— Ia, qazaq, — Arman biraz bógeldi de áńgimesin jalǵady, — ol ne horosh, ony osy aǵash urdy, seniki áke sý óltirdi ol! — dedi meıirimdi adam.

Sóıtsem, mana jýan kespeltek kóterilgende meniń ákemdi álgi qazaq shekeden uryp, sýǵa qulatqan eken ǵoı...

— Átteń ıttiń kúshigi-aı, — Odyrbaı judyryǵyn tas túıip ornynan kóterildi, — baılardyń biri shyǵar, á? Tappadyń ba?

— Ia, ózim de átten deýmen júrmin, — Arman mańdaıyn qolymen súıep, bógelip qaldy, — baıdyń qol shoqpary shyǵar-aq.

— Onda nege kedeıdi óltiredi? — dedi Tilek.

— Kishigirim qaıyqtardy baılardyń kemesi qıratyp ótetin ýaqıǵalar kep kezdesetin ol kezde. Al, synǵan qaıyqtan kemege jabysqan adamdardy óltirip jiberetin-di. Óıtkeni, qylmystarynyń izin jasyrý kerek qoı. Eger kemedegi júmysshy budan bas tartsa, ne bolǵan ýaqıǵany bireýge aıtsa olardyń ózderin óltirip jiberetin-di. Ol kezde ǵana emes, qazirde de solaı...

— Ia, ondaı ýaqıǵalar jıi kezdesetin, — Ataman taǵy da bir kúrsinip, býlyǵa jóteldi.

Áńgime aıaqtalmaı qaldy. Qos jaqtan ańnyń aıqaılaǵanyna uqsas bir jeksuryn daýys esitildi. Júgirip barsaq, Aıdynǵalı aǵaı «jer sandýǵashynyń» keýdesine qonyp alǵan. Keńirdegin janshyp jatyr.

— Ýa, óltir ıttiń balasyn, — Ivan Petrovıch «eser dostyn» eki-úsh ret teýip jiberdi de, aýrýdan álsiregen Aıdynǵalıdyń qolyn ıtere tastap, Hvastýnovty óziniń qaıratty qolymen qylǵyndyra bastady, — bizdi ólimge aıdaǵan osy dońyz.

— Ýa, mynaý Asaýbaıdy da qosa baýyzdaý kerek, — Qazanǵap aǵaı Asaýbaı jyndynyń keńirdegine jarmasty, — buny Talasov bizdiń ústimizden baqylaýshy etip...

— Toqtatyńdar jigitter, — Mıhaıl Ivanovıch Qazanǵapqa zekip tastady da, — Ivan Petrovıch «jer sandýǵashynyń» ústinen súırep aldy, — bulardyń kim ekenderi maǵan kópten-aq túsinikti. Asaýbaıdy qoıshy. Ol eki jaqqa da paıda keltire almas. Al, mynaý qaterli dońyz. Biz bular úshin jaýap beremiz. Sondyqtan da elge aman oralatyn bolsaq, bulardy aman aparyp, óz qoldaryna tapsyrýymyz kerek. Óltirgendi bylaı qoıyp, ólimnen qorǵaý kerek bulardy. Áıtpese jalasyna qalamyz... Túsinikti me?

— Túsinikti, — Qazanǵap aǵaı kúrsindi, — biraq, elge baramyz ba?.. Ataman aıtqandaı tolqynda týyp, tolqynda ólemiz be?

— Joq, dostym, — Mıhaıl Ivanovıch Qazanǵapty jaýyrynǵa qaqty, — bizdiń tolqynda týǵanymyz ras, biraq, tolqynda ólmeımiz. Biz ólimge qarsy kúresemiz Ólimniń ózin jeńip shyǵamyz...

— Aýzyna maı!

— Aıtqanyń kelsin!

— Júrińder, dalaǵa shyǵalyq. Aıdynǵalıdy Atamannyń shanasyna aparyp jatqyzyńdar.

Jalyqpas bastaǵan úmitsizder toby Aıdynǵalıdy Ataman shanasyna alyp barady. Asaýbaı da solarmen ilese ketti. Mıhaıl Ivanovıchtyń janynda manaǵy jigitter ǵana qaldy. Qos aldyndaǵy qamysta júremizden otyrmyz.

— Odyrbaı, — Mıhaıl Ivanovıch Odyrbaıǵa qarady, — sen Lazar bataǵasyna kóshemin dediń be?

— Ia, Mıhaıl Ivanovıch.

— Durys, men qoldaımyn. Sen bizdiń ol bataǵadaǵy óz adamymyz bolasyń, — Mıhaıl Ivanovıch tóńirektegi serikterin synshyl kózimen sholyp ótti, — Ivan Petrovıch, siz «Aq bórik» bataǵasyna, Áshim, sen Sorokın bataǵasyna, Tilek, sen Samoıl bataǵasyna kóshýge tıistisiń...

— Ia, onda ne isteımiz?

— Ne isteımiz? — Mıhaıl Ivanovıch maǵan kóz qıyǵyn saldy da, keri buryldy, — ony keıin aıtarmyn...

Men túsine almadym. Apat ústinde synalǵan serikteriń ár jerge bólip jatqanyna tańdandym da, Mıhaıl Ivanovıchtyń betine qaradym. Eki-úsh kúnnen beri aıaq ústi aýyryp júrgendi, basyn qyzyl oramalmen tanyp alǵan eken, aýzynda súıek sapty trýbka, eki qolymen ıegin súıep, úlken oıǵa ketipti. Teńiz tústes jasyl kózin qara-kók tuńǵıyqtyń ońtústik batysynda turǵan záýlim muzdaýyna qadapty. Trýbkadan kók tútin býdaqtatyp, biraz ýaqyt únsiz otyrǵannan keıin kúreń murtyn bir shıyryp aldy da, baıaý ǵana ándete bastady. Basta sózi aıtylmaı, tek sazy ǵana estilgen án birden-birge jiger qanatyn joǵary sermep, sharyqtap ushar qyrandaı áýelep aldy.

Naverh vy, tovarıshı!

Vse po mestam!

Poslednıı parad nastýpaet.

Vragý ne sdaetsá nash gordyı

«Varág»,

Poshady nıkto ne jelaet...

Podoben kromeshnomý adý!

V predsmertnyh mýchenıah trepeshet telo

Vokrýg grohot, ı dym, ı stenaná,

I sýdno ohvacheno morem ogná...

— Ia, — uzaq ándi aıaqtady da, tarıhı bir ýaqıǵany esine túsirgendeı Mıhaıl Ivanovıch aýyr kúrsindi, — bul óleńniń ne týraly ekenin bilesińder me?

Ánge keıde sózben, keıde sazben qosylyp otyrǵan Arman aǵaıdan ózgeler basyn shaıqasty.

— Joq, bilmeımiz.

— Bilmeseńder tyńdańdar. 1904 jyldyń qysy. Men onda orys soǵys flotynyń «Varág» dep atalatyn kemesinde matrospyn. Tosynnan soǵys bastaldy da ketti. Japonnyń birneshe soǵys kemesi «Varág» korabli men «Kýrees» qaterine shabýyl jasady. Dushpan kóp, biz az. Kúsh teń emes. Qaptaǵan jaýǵa qarsy umtyldyq. Tóńirek tútegen joq. Japon snarády jan-jaqtan qardaı borady. Ashýly oq tekpisimen kóterilgen teńiz sýy bıik syryqtaı aspandap baryp, úlken kemeniń ústin jaýyp ótedi. Zeńbiregimniń tusyna jaýdyń bir korabli kelip-aq qalǵan eken, nysanalap aldym da, zeńbirek tutqasyn tartyp-aq jiberdim. Endi qarasam japon kemesiniń ústin jalyn jaýyp alypty. Artynsha shatyr-shutyr ete qaldy. «Sol kerek saǵan, samýraı!» dep kúlip jiberdim. Jaý kemesi tómendeı-tómendeı baryp sý túbine shókti. Álden ýaqytta óz kememizdiń ústinen de abyrjyǵan aıqaı-shý estile bastady. Basymdy kóterip alsam, jalyn qushaǵynda qalyppyz. Astymyz tuńǵıyq teńiz. Ústimiz jasyl jalyn. Zeńbirekshilerden ózgeler órtti sóndirýge jumyldy. Japon kemeleri bizge taıanyp keledi. Endi «tutqyn bolyńdar!» degen belgi jasap, jalaýlar sermeıdi. «Má, saǵan, tutqyn!» dep zeńbirek nysanasyna aldym. Ózge zeńbirekshiler de oq jaýdyrdy. Álden ýaqytta jaýdyń eki kemesiniń taǵy da sý túbine batyp bara jatqanyn bir baıqap edim, janymdaǵy joldasym meni qaǵa qýlady. Súıemek bolyp tura umtyldym. On aıaǵym bastyrmaıdy. Aýyr jaralanǵandyǵymdy sonda ǵana ańǵardym. Jaý endi batyl shabýyldaı almaı shegine berdi. Biz órtti sóndire salyp, portqa qaraı jyljydyq. Mine, bul án sol qaharman kemeniń qaptaǵan jaýdy ǵana emes, jalyn ortasynda júrip, antalaǵan adaldy jeńgen batyr matrostaryna arnalǵan. Uqtyńdar ma?

— Uqtyq. Shyn batyrlyq, — Arman Jalyqpasqa qarady, — siz bolsańyz álgi jerde ne ister edińiz? Jigerlenýdiń ornyna jasyn beresiz. Óleńniń sózi netken kúshti edi. «Ýa, joldastar, báriń de joǵary kóterilip, oryndaryńa turyndar. Aqyrǵy aıqas bastaldy. Bizdiń tákappar «Varág» dushpanǵa berilmeıdi! Tize búgip, saýǵa da suramaıdy. Zeńbirekshiler, aıqasqa daıyndalyńdar! Biz antalaǵan adalǵa qarsy umtylamyz. Tóńirek tútegen oq. Keme ústin órt japty. Biz ashyq teńiz betinde ólsek te, aıqaspen ólemiz...» Osylaı degen be, Mıhaıl Ivanovıch? Bizge de osyndaı jiger kerek.

— Durys aıtasyń, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızep, árkimniń júzine úńildi, — durys aıtady. Ólimdi jeńer jiger kerek bundaıda.

Naverh vy, tovarıshı! Vse po mestam!

Poslednıı parad nastýpaet!

Vragý ne sdaetsá nash gordyı «Varág»,

Poshady nıkto ne jelaet!..

Mıhaıl Ivanovıchtyń tamaǵyn kerneı, kóterip salǵan kúshti daýsyna bul joly jurt yńyldap bolsa da, túgel ún qosqan edi, tuńǵıyq teńiz terbelgendeı, ashyq aspan da jańǵyryǵyp júre berdi. Osy jigerli jyr ólimdi de jeńetin uly kúsh sıaqty estildi qulaqqa. Meniń kóz aldymda jasyl jalyn jamylǵan «Varág» korabli, jaý kemesin zeńbirek nysanasyna alǵan Mıhaıl Ivanovıch turdy. Múmkin, Mıhaıl Ivanovıch onda ýyljyǵan jas jigit-aq bolǵan shyǵar. Biraq, men ony dál osy qalpynda kórgim keletin tárizdi. Aqyl toqtatqan egde adamnyń álgini júzinen kóz almaı qaraýdamyn. On samaıyndaǵy aq shashy da, betindegi ájim de dál sol bir aýyr aıqastyń izi bolýǵa tıisti. Múmkin, tipti mańdaıyna baılaǵan mynaý qyzyl oramal da sol kúngi jaranyń qany bar shyǵar-aý. Onyń trýbkasynan býdaqtatqan kók tútin «Varág» kemesiniń ústin japqan órt tútinindeı kórindi...

— Mıhaıl Ivanovıch, — án aıaqtalǵannan keıin Arman aǵaı qaharman «Varág» kemesiniń batyr matrosyna buryldy, — Atamannan endi qaıran joq. Qazir biz de sol «Varág» kemesindegiler tárizdimiz. Astymyz teńiz, ústimiz jańbyr. Mynaý týyrlyqtaı muz aralyn endi «Varág» kemesi dep atalyq. Siz sol kemeniń kapıtany bolyńyz da, qosty ózińiz basqaryńyz. Solaı ma jurt.

— Durys aıtady.

— Basqaryńyz.

Jurt túgel bir dýyldap aldy. Mıhaıl Ivanovıch az oılanyp otyrdy da, ornynan kóterildi. Túnerip otyrǵan jigitter de tura bastady.

— Jaraıdy. Bılikti maǵan berseńder tizilińder qatarǵa, — qos adamdary Mıhaıl Ivanovıchtyń eki jaǵyn ala tizile qaldy. Men Mıhaıl Ivanovıchtyń ózgelerden ári bıik, ári tolyq, myqyndyǵy sál jińishke bolǵanmen keýdesi tym ken jatqan, eki ıyǵyna eki adam mińgizerlik kesek tulǵa ekenin endi ǵana baıqadym. Ol zeıindi kógildir kezderimen jurtty taǵy da bir sholyp etti de, qysqasha buıryq jarıalady, — biz qazirden bastap ózimizdi áskerı adam dep sanaımyz. Áskerı adamda temirdeı tártip bolady. Alaýyzdyq jasaǵandar jazalanady. Meniń kómekshim Arman men Odyrbaı. Qalǵandaryn bizge baǵynasyńdar. Shart osy. Maqul ma?

— Maqul, ábden maqul.

Mıhaıl Ivanovıchta búgin bir jańa jospar bar tárizdi. Ol úlken oı ústinde tur. Birese kompasqa úńiledi, birese Ataman dúrbisin kózine aparyp, kún sáýlesimen jarqyrap turǵan muz taýlaryna qaraıdy. Arman aǵaı ekeýi áldeneni keńesip, uzaq kúbirlesip alady. Men aýrýlarǵa qaınaǵan sý apara jatyp, olardyń keıbir sózderin estip qaldym.

— Kún búgin bultqa bataıyn dep tur ma, qalaı? — Arman eńkeıe bastaǵan kúnge qarady, — qaıtadan jeldetip ketýi múmkin-aý?

— Ábden múmkin. Sondyqtan ózge bir shara kózdeý kerek, — dedi Mıhaıl Ivanovıch,— bizdi anaý býgordan da shetirek alyp ketetin shyǵar.

— Endi ne amal bar?

— On tórt shanada qyryq eki belaǵash, jıyrma segiz taban, jıyrma segiz aǵylep bar. Anaý synǵan kemeniń taqtaıynyń ózi bes kisilik, — Mıhaıl Ivanovıch Ataman mertigetin kúni alyp shyqqan keme synyǵyna qarady, — qamys qansha deısiń?

— Qyryq bes baý qamys qalypty.

— Súzgi men kúrek qansha?

— On súzgi, on aǵash kúrek, on temir kúrek.

— Demek, eskek jetkilikti. Arqan da jetedi. Progondy qospaǵanda ár shanada bir syryq bar. Anaý muz alańyn barlap keler me edi?

«Bunyń bárin nege eseptep týr eken?» dedim de óte shyqtym. Ataman eki kózin tas jumyp, sandyraq ústinde jatyr eken. «Kýzma, Kýzma... maǵan ne deısiń... Meni aıyptaǵansha, tumsyqtaǵy mynaý balany, uryp óltirgen mynaý Qaıdaýyldy jazǵyr. Kemeniń quıryǵyn ustap turǵan men qaıdan bileıin... Ras, qalǵyp ta ketippin. Aıqaı, tarsyl shyqqanda bir-aq bildim...» Ol jumýly kózinen jas parlap, egilip aldy. Men Atamandy «jyndanyp ketken shyǵar» degen oımen, áýeli óz boıymdy úreı bılep shegine bastaǵan edim. Sandyraq ekenin bilgennen keıin qaıtadan jaqyndaı tústim. Meniń qamysqa kóterilgen syldyrymdy esitti de, Ataman eki qolymen basyn qorǵap, baqyryp qoıa berdi... «ulym... óltirme meni, keshir, keshir meni... Anaý Qaıdaýyldy... Joq, joq, mende kináli, qalǵyp ketippin... óltir... Tez óleıin, jan shyńǵyra keńirdegimdi... qosh, bıshara, Raýshan. Jetim sorly jylama. Anaý Sálim jetimdik kórmes-aý. Anasy bar ǵoı. Raýshanym, sheshem ekeýiń egilesińder ǵoı... Bir kezde o da sendeı egilgen shyǵar... Sál bosatshy, jalǵyzymnyń mańdaıynan aqyrǵy ret súıeıin... Ah, — Ataman shúńirek kóziniń kirpigin zorǵa qozǵap, sál kúlgendeı boldy, — keshirdim deımisiń?» Osydan keıin ol sandyraǵyn toktatyp, aýyr yńqylǵa kóshti de kezergen erinderin jalap, kúbirleı berdi.

— Ata, ata, mine, sý, — men Atamannyń órtteı ystyq mańdaıyn sol alaqanymmen basyp, sýsyndy aýzyna tosa berdim. Aýrý adamnyń aıanyshty háli sábı júregimdi eljiretip jiberse kerek, daýsym sál dirildep estilgen edi, kózime jas ta kelip qalǵan eken, — ata, shóldedińiz be, sýsyn ishińizshi.

— Raýshanym, — Ataman kózin ashpastan oń alaqanymen meniń qolymdy syrtynan qysa sıpady, — endi jylamashy jalǵyzym, ol keshirdim dedi ǵoı. Endi men ólmeımin... qolyń jarylǵan ba, qorlyq kórdiń be ógeıden. Raýshanym, aıtshy shynyńdy?

— Ata, bul men, Daýylmyn ǵoı. Sizge sýsyn ákeldim, ishińizshi.

— Ah, Daýylmysyń. Arman qaıda, ulym, shaqyrshy maǵan.

— Ata, qazir shaqyraıyn. Sýsyn ishińizshi, shóldedińiz ǵoı.

— Sýsyn deısiń be, ákel ulym, — Ataman basyn sál kóterip, sýsyndy juta saldy da, qaıtadan kózin jumdy, — Arman qaıda, Arman, ol tamasha jigit. Sen jaqsy kór ony, túsindiń be, ulym. Shaqyrshy maǵan Armandy.

— Qazir ata, qazir...

Men júgire basyp keri oralǵanda, mana Arman aǵaı aıtqandaı kún kózi bult qoınyna shógip barady eken. Atamannyń álgi amanatyn da oryndaı almadym. Arman men Odyrbaı, Ivan Petrovıch úsheýi bizden kóz ushy shalǵaı turǵan muz taýyn barlaýǵa ketipti. Qarakók teńiz ústinde qalqyp bara jatqan salyn ǵana kórip qaldym. Qazandyq túbindegi eki baý qamysqa ekpetimnen jattym da, býyldyr munar qoınynan jylt-jylt etken otynan kóz almaı, uzaq qarap otyr em, uıqtap ketippin. Men sol uıqydan temirdiń temirge soǵylyp, qashyr-qushyr etken mazasyz daýsynan oıandym. Jer-jerde fonarlar jyltyldap, súımenmen quraldanǵan adamdar shanalardy buzyp jatyr eken. Muz aralynyń ońtústiginde de ottar kórinedi. Tasyr-tusyr jumysqa jylqylar da elegizip, kezek-kezek oqyranady. Turǵan boıda júgire basyp, shana buzýshylardyń janyna bardym.

— Buny nege buzyp jatyrsyńdar, aǵa?

— Korabl jasap jatyrmyz, — dedi Qazanǵap, — kók teńizdi kókteı ótpekpiz, qosshy bala.

Qazanǵaptyń sózine qanaǵattanbaı, jaǵadaǵylardyń janyna barǵan edim, bundaǵylar asty-ústine aıqysh-uıqysh aǵash, ortasyna qamys salyp, sal baılap jatyr eken.

— Qane, minip kórińdershi, — Mıhaıl Ivanovıch sýǵa túsirilgen birinshi salǵa aldymen ózi mindi, — joq, Asaýbaı, sen tura tur. Sendeı jigitterdiń onyń kóteredi. Salmaqtyraqtaryń kelinder. Eki, úsh. Joq, qynar emes. Qane, tórtinshiń minshi. Ýaha, tipti, alty adamǵa mol jatyr ǵoı deımin. Alty, báse. Jaraıdy, is bitti. Endigi qalǵan saldardy da túsire berińder. Qane endi aýrýlardy alyp kelińder.

— Anaý ne ot? — dep suradym men.

— Ol Arman, muz taýy berik qamal dep, bizdi shaqyryp tur, — dedi Áshim aǵaı.

— Jigitter, — dedi Mıhaıl Ivanovıch, — osydan ózge amal joq. Jer jıegine júzip jete almaımyz. Mynaý muz aralynda budan bylaı qala berýge bolmaıdy, endi kóktem bastaldy. Kóp uzamaı muz irip ketedi. Sondyqtan nede bolsa táýekelge bel býdyq. Ólsek, tirilsek te anaý taýlardyń birine jetýimiz kerek. Budan qalsaq kesh bolady. Birinshiden, bizdi taý etegindegi muz alaqanyn alystatyp jiberedi. Ekinshiden, jel soǵýy sózsiz. Bir soǵatyn mezgil osy tań aldy. Budan qalsa, tús aýa daýyldatatyn shyǵar. Salymyz úsh saǵatqa tózse bolǵany, baryp qalamyz. Muz taýyna bir jetsek, maı aıyna deıin qaýyp joq. Arjaǵyn taǵy kórermiz. Múmkin, ıtbalyq soqqan kemelerge kezdesermiz. Tilegenderiń minińder. Tilemegenderińdi zorlamaımyn...

— Múmkin, Asaýbaı qalyp-aq qoıatyn shyǵar, — Qazanǵap myrs etip kúldi de, Asaýbaıǵa qarady, — manadan beri «bul áýre» dep kúńkildep bitip edi.

— Ia, durys aıtasyń, — Mıhaıl Ivanovıch Qazanǵapqa ıegin qaǵyp, kúlip qoıdy, — qalsyn onda, túsirip jibere ǵoı.

— Qane, Aseke, — Qazanǵap Asaýbaıdy jelkeden shap berip kótere bastady, — kómekteseıin, túsińiz.

— Qazeke, — Asaýbaı eńirep qoıa berdi, — Mıhaıl Ivanovıch, qoı deńizshi myna kisige, men qalmaımyn.

Jurt dý kúlip jiberdi.

— Jaraıdy, barsyn endeshe, túsirmeı-aq qoı, Qazanǵap. Al, tartyńdar ilgeri, sátti sapar, jigitter!

— Aıtqanyńyz kelsin.

— Mıhaıl Ivanovıch, — Qazanǵap shurqyraǵan jylqylarǵa qarady, — attardy bosatyp ketsek qaıtedi. Obal ǵoı.

— Obal ekeni de ras, biraq bosatýǵa bolmaıdy. Bosatsaq qazir qýyp jetedi de, salymyzdy tapap, batyryp jiberedi.

— Mıhaıl Ivanovıch, — dedim men jylamsyrap, — tor bıeni de tastap ketemiz be?

— Tastaýǵa týra keledi, qaraǵym. Káne, jóneldik jigitter!

Árqaısysyna bes-besten adam mingen alty sal kók teńizdi keshe jóneldik. Eń aldynda bizdiń sal. Kúrekpen, sheńberine kenep ustalǵan súzgimen quraldanǵan qajyrly jigitter esip keledi. Tolqyn shylp-shylp etip salǵa soǵady. Keıde betińe shashyraıdy. Osy kezde júregim zý ete qalady. Ár saldan jylt-jylt etken fonar sáýlesi kórinedi. Artymyzda shurqyrap attar qalyp barady. Álden ýaqytta tasyr-tusyr tuıaq daýysy estilgendeı boldy. Asyly, attar baılaýlaryn úzip, shurqyraı shaýyp júrse kerek. Osynyń artynsha tor bıeniń shyńǵyrǵan ashshy úni estildi de, sý saldyr ete qaldy. Múmkin, ol bizdiń sońymyzdan teńizge qarǵyǵan shyǵar. Men Mıhaıl Ivanovıchqa sezdirmeı jylap jiberdim.

— Tezirek, jigitter, tezirek, — Mıhaıl Ivanovıch shyǵystan kóshken túıdek-túıdek bultqa bir qarady da, kóńilinde eshbir qorqynysh joq adamdaı kúlip aldy, — táýekel degen osy, qyrandar. Aldynda ot tursa da túsesiń de ketesiń ne batasyn, ne shyǵasyń. Qarmanbaı ólý qylmys. Shirkin, orys sýretshisi Aıvazovskıı kórseshi bizdi, qamys saldyń ústinde úmit otyn jalt-jult etkizip, túnde júzgen balyqshylar týraly tamasha sýret jazar edi-aý! Mine, qarańdarshy, teńiz romantıkasy, teńizshiler ómiri degen osy:

Chto za jızn moráka!

Kak prıvolna, legka!

O zemle ne grýstım,

Slovno kak ptısa letım –

Po volnam, po morám –

Nynche zdes, zavtra tam!..

Men shyǵysqa qarap edim, kesek-kesek reńsiz bulttardyń kóbesi sógilip, jalańashtanyp alǵan eken, bult astynda aq tańdaq tartqan kókjıek shańyta qalypty. Teńizshilerdiń aıtýyna qaraǵanda daýyldata atar tańnyń belgisi bar tárizdi. Kúrsine bir dem aldym da temen qaradym...

Teńiz beti ázirge ashý kórsetpeı, tynysh jatyr. Biraq, bar sıqyryn ishke tartqandaı tunjyraı túsipti. Tek jel gý etse bolǵany, meıirimsiz shynyraýyna tarta jónelerdeı. Tereń tuńǵıyq qoınaýynda jaltyldaǵan juldyz bizdi jutqaly kele jatqan ajdahanyń kózi sıaqty kórinedi. Saldaǵy fonardyń sýǵa túsken álsiz sáýlesi álgi bir jyrtqysh kózinen úreılengendeı dir-dir etedi. Qaltyraǵan sáýlege kózim túsken saıyn meniń júregim de maza tappaı, býyndarym birge dirildeıdi. Ábden jaýraǵan adamdaı ıegim ıegime tımeı qalsh-qalsh etemin.

Kóp uzamaı tan. da bozara bastady. Tańmen birge jel de yshqynyp qoıa berdi. Manaǵy bir múláıimsip jatqan tynysh tuńǵıyq, endi birjola aýdarylyp ketetindeı, dóńbekship-dóńbekship aldy. Ár jerden aǵarańdaǵan tol qyn tóbeleri shoktyǵyn kórsetip, qamys saldy teýip-teýip tastaıdy. Tepken saıyn sý borasyny ústimizdi jaba sap, mazaq etip syqylyqtap kúlgendeı, sarqyraı quıylady. Asaý tolqyn ústimizden alǵashqy ret qarǵyp etkende fonarlarymyz lyp etip óshe qalǵan edi, endi saldaǵylardyń júzin de kórsetpeıtin qara kóleńke japty. Kimniń qandaı kúıde ekenin tek dybystan ǵana ańǵaram. Kezekti tolqyn tóbemizden aqyra qarǵyp ótken boıda bizdiń salymyz tereń quzǵa qulaıdy da, qarsy aldymyzda taý shoqtyǵyndaı qaraýytyp, biteý tolqyn kele jatady. Ol qazir bizdi shynyraýdan qaıtyp shyǵarmaı, birjola túbine tartyp, tunshyqtyratyn tárizdi. Men Mıhaıl Ivanovıchtyń sıraǵyna jarmasyp, buǵa túsem de, artqa qaraımyn. Artymyzda da aq kóbik ata arsyldap, aýdarylyp jatqan myń tolqyn. Sol tolqyndar ishinen qaraýytqan bir nárse qylt etedi de, dereý batyp ketedi. Beıne bir attyń basy tárizdi. Artynsha osy tustan shurqyraǵan jylqy daýsy estilgendeı bolady. Men muny bizdiń sońymyzdan shyńǵyra júzip kele jatqan tor bıege uqsatam. «Mıhaıl Ivanovıch, tor bıe...» — deımin aıaǵyn qatty qushaqtap. Biraq, Mıhaıl Ivanovıch meniń sózime jaýap bermeıdi. Onyń kózinde Ataman dúrbisi, sol qolymen salǵa jarmasyp, tizerlep alǵan.

— Esińder, qyrandar, esińder, tez, tezirek!

Jel manaǵydan da góri kúsheıip, kók joıqyn endi birjola qutyrynyp alǵan tárizdi. Kezekti tolqyn salymyzdy laqtyryp, laqtyryp tastap edi. Asaýbaı baqyryp qoıa berdi.

— Óshir, dońyz, únińdi, áıtpese laqtyramyn, — dedi Qazanǵap qatty aqyryp.

Asaýbaı qaıtyp únin shyǵarmady. Men de tulaboıym túrshigip, buǵa qoıdym. Buǵyp jatyp artymdaǵy tolqynǵa kóz tastap em, manaǵy qaraýytqan nárse taǵy da bir qylt etti. Bul joly ony adamǵa uqsattym da, ákemdi eske túsirdim. «Áke, áke!» — dedim aqyryn.

— Áı, balaqaı, sen de jylap otyrǵan joqsyń ba? — Mıhaıl Ivanovıch júzime úńilip kúldi, — qoryqpa, qaterli jerden ótip, yqtynǵa tústik. Tolqyn da báseńdedi. Mine, muz alańyna da kelip jettik. Jedeldete kórinder, jigitter, bir ilinip alsaq qaterden qutyldyq.

Men anyq sene almaı alǵa qaraǵan edim. Shynynda da muz alańyna jıyrma-otyz qulash jer qalǵan eken.

— Ustańdar, — dedi Arman aǵaı, ushyna tas baılaǵan uzyn arqandy laqtyryp, — bol, bol tezirek.

Tumsyqtaǵy jigitterdiń biri arqanǵa jabysty.

— Ýa, usta mynaý syryqtan, — Mıhaıl Ivanovıch qolyndaǵy uzyn syryqty keıingi saldaǵy jigitke usyndy, — sender kórshilerińdi tirkestirińder.

Birimizge-birimiz syryq ushyn jalǵastyra otyryp, kóp uzamaı, bıik taý etegindegi tutas muz alańyna kóterilip, saldarymyzdy da sýdan súırep shyǵardyq. Bizdiń tuıaǵymyzdyń tutas muzǵa ilinýin kútip turǵandaı daýyl da alaquıyndatyp, soǵa jóneldi. Asaý tolqyndar endi aq shýdaly dýlyǵalaryn aspanǵa kóterip, shalqalaı jyǵyldy.

— Mine, jigitter, — Mıhaıl Ivanovıch sıraǵyna soǵyp jatqan tolqyndy eleń etpesten batystaǵy kógildir bir nársege kóz tikti, — endi az keshikkende tuńǵıyq túbine ketedi ekenbiz.

— Rahmet, Mıhaıl Ivanovıch, rahmet, — qos adamdary túgel ún qosty, — bizdi ajaldan qutqarýshy siz boldyńyz.

— Sizderge de rahmet, — Mıhaıl Ivanovıch kúreń murtyn shıyryp, masattana kúldi, — kúsh biriktirdik te táýekel teńizin keshtik. Mine, ajaldy jeńdik degen osy bolady. Kúsh biriktirip, tutas qımyldasaq, biz zulymdyq álemin de jeńemiz. Rahmetti mynaý batyr barlaýshymyz Armanǵa aıtý kerek...

— Ekeýińe de rahmet, batyrlar.

Men tor bıemen qoshtaspaq bop, búgin tań aldynda ǵana attanǵan óz mekenimizge qarap edim. Sý borany eshnárse kórsetpedi. Múmkin, mynaý dúleı batyryp-aq áketken shyǵar. Qosh, jel jetpes tor bedeý! Ajaldan arashalap ta qala almadym, janýar. Jylqyǵa janym ashyp turǵanda ákem eske tústi de, selk ete qaldym. Qaıran áke, qaıdasyń? Senimen kezdesemin degen oımen teńizge shyqqan edim. Taba almadym. Aman-esen qaıttyń ba, álde sen de apatqa ushyrap, sý túbine battyń ba? Áke, áke, qaıdasyń? Kórisetin kún bar ma? — Men daýysymdy shyǵarmaı, ózimmen-ózim ishteı únsiz tildestim. Biraq, árqaısymyzdyń ishimizde ne jatqanyn qabaǵymyzdan baıqaıtyn Mıhaıl Ivanovıch sezip qalsa kerek.

— Daýylpaz, nege muńaıyp tursyń? — dedi ol meni baýyryna tartyp.

— Ákemdi oılap turmyn, — men júrek nalysyn syrtqa shyǵaryp, kúrsinip aldym, — olar da apatqa...

— Ýaıymdama, balaqaı, olar aman-saý elge oraldy.

— Shyn aıtasyz ba, — men kózimdi súrtip kúlip jiberdim de, Mıhaıl Ivanovıch qushaqtaı aldym, — shyn aıtasyz ba? Aman qaıtqan ba, ákem?

— Aqmaq bala, meniń ótirik aıtqanymdy qashan sezip ediń. Ákeń aman, elde júr. Erteń biz de aman oralamyz. Sonda úlken toı bolady. Uqtyń ba?

— Uqtym, uqtym, alaqaı...

Men Mıhaıl Ivanovıchtyń osy bir sózine ábden senip alǵan edim, sondyqtan da ákemniń amandyǵyna da, ózimizdiń apat qushaǵynan qutylatyndyǵymyzǵa da budan bylaı eshbir shek keltirmedim...

XIİ TARAÝ. ER JİGİTTİŃ KÓZ JASY

Biz júgimizdi jaıaý súırete kelip, muz taýlarynyń qoınaýyna qosymyzdy tigip úlgergende kún kózi bult qoınyna enip ketken edi. Mıhaıl Ivanovıch Aıdynǵalıdy súıemeldep, Arman aǵaı Atamandy ákep jatqyzýǵa yńǵaılandy. Atamannyń onsyz da shúńirek kózi tym tereńge súngip, janary da kómeskilenip ketken eken, ol Armannyń moınynan qushaǵyn jazbaı, ári aıanyshty, ári jalynyshty pishinmen, jasqana qarady. Búgin onyń, júzinde eshqandaı qýanyshtyń da, úmittiń de belgisi joq tárizdi. Ashań betindegi qarakúreń reńinen birjola aırylyp, sarǵylt-bozań tartypty. Keńsirik jelbezekteri de bir-birine jabysyp qalǵandaı qushyp túsipti. Kirpikterin dármensiz ǵana qozǵaǵan kezde onyń qarashyqtarynan kúl arasynda óship bara jatqan shoktyń aqyrǵy jarqylyndaı, úmitsiz bir sáýleniń álsiz elesi ǵana kórinedi. Osy álsiz sáýleniń ózi de birden birge baıaýlap, munartyp bara jatqandaı. Qaraqoshqyldana kezergen qalyń ernin áreń qımyldatyp, bir nárse aıtýǵa talaptanady. Biraq, jótelge býlyǵyp, bógelip qalady. Ataman aqyrǵy kúshin boıyna jyıǵandaı erinderin tistene, qushaǵyn qapsyra, basyn sál kóterdi de, Armannyń júzine úńildi. Onyń kóz janaryndaǵy manaǵy bir álsiz sáýle dál osy joly sál molaıa túskendeı.

— Arman, — Ataman daýsy dirildep, sózin bólip sóıledi, — keshir, ulym, keshir, meni...

— Ne úshin keshirim suraısyz?

— Ke-shir-dim de-shi... áler al-dym-da... men so-dan ke- ıin...

— Keshirdim, aqsaqal, keshirdim. Biraq, ne úshin?

— Se-niń á-keń-niń... qaı-yǵyn bas-qan men min-gen ke-me...

— Ah, ne dedi, ne deıdi?

Arman aǵaı Atamandy ózine qaraı jaqyndatyp, tósine qysyp aldy. Basta men Armannyń bul qalpyn ómirmen onsyz da qoshtasqaly jatqan tiri ólikti músirkegeni shyǵar dep oılaǵan edim. Endi qarasam birjola janshyp tastamaq bolǵandaı, qýsyryp barady eken. Dóńgelek kózderiniń aǵy qyp-qyzyl jalyn darıasyna aınalypty da, ádette kúlimdep qana turatyn qarashyqtary da, qyzyl jalyn darıasynyń ortasyndaǵy qarakúreń shoq núktesindeı jarq-jurq ete qalypty. Qan kernegen tamyrlar shekesine qarakók ırekter salyp, syrtqa teýip shyǵypty. Arman býyndary dirildep, sál teńselgen kúıi, kózin jumyp az turdy da, Atamannyń júzine jańadan úńilip, kúbirleı bastady.

— Ah, ah! Ne dedińiz? — Arman aǵaıdyń úninde bul joly ári ókinish, ári músirkeý bar tárizdi, — átteń!..

— Ke-shir-diń be, u-lym.

— Amalsyzbyn, — Arman ókinish zilin kótere almaǵandaı basyn keýdesine túsirip, kózin jumyp aldy, — keshirdim...

— Pax-met, u-lym, — Ataman kúnádan endi tazardym degen qýanyshyn sezdirgendeı, sál ezý tartty da, artynsha baıaǵy bir aıanyshty qalpyna kóshti. - Jal-ǵy-zym me-niń Raý-shan ózi-ńe ama-nat. Sú-ıe-gim-di el-ge jet-kiz... Aq-yrǵy ti-le-gim...

— Ah, - kózin jumyp, teńselip turǵan Arman ańǵarmaı qalsa kerek, — ah, ne deısiz, kim deısiz? — dedi ol, tiri óliktiń júzine tesile úńilip.

— Raý-sha-nym...

Ataman jylamaq bolǵan adamdaı ıekteri kemseńdep, osy bir sózdi zorǵa aıaqtady da, qaıtyp tilge kelmedi. Tek keýdesi ǵana sál qımyldaıtyn tárizdi. Múmkin, osy qalpynyń ózinde de Raýshanynyń atyn júregimen qaıtalap, jan dúnıesimen jylap, óksýde shyǵar. Onyń búkil denesi sál jıyrylyp baryp qaıtadan kerilgendeı bolyp edi, moıny da oqys sylq ete qaldy. Endi keýdesindegi manaǵy álsiz qımyl da sezilmeıdi. Tegi birjola úzilip ketse kerek. Keshe óz ákesin óltirgen «jaýynyń» óligin qushaǵyna qysyp Arman aǵaı aýyr kúrsindi. Árıne, ol Atamannyń ólimine emes, ákesin kim óltirgendigin kesh bilgendigi úshin kúrsingen shyǵar. Men de kózimdi syǵyp aldym. Múmkin, men Atamanǵa da emes, Armannyń ákesine do emes, birinshiden, óz ákemdi eske túsirsem, ekinshiden, aǵa týraly áńgime bolǵanda aýyr kúrsingen kók lentaly qyzdyń endi birjola jetim qalǵanyna janym ashyǵandyqtan jylap turǵan shyǵarmyn. Qaltama qol salyp edim, anaý kúngi konfetterdiń qaǵazy áli júr eken. Alaqanyma qysa qoıdym...

Ataman óliminen keıin jurt túgel tunjyrap, únsiz otyryp qalǵan edi. Sol ornynan eń alǵash kóterilgen de, birinshi sózdi bastaǵan da Mıhaıl Ivanovıch boldy.

— Káne, ne otyrys, — álgide ǵana bizdi apattyń dúleı tolqynynan alyp ótken úmit salynyń «kapıtany» ornynan kóterildi de, tóńiregindegilerge buıryq raımen bir qarap aldy. — Turyńdar, jigitter, ólik artynan ólý joq. Bul búrisýmen endi az otyrsaq, bárimiz de jaýrap, aýyryp ólemiz. Tezirek ot jaǵyp, tirshilik qamyna kiriselik.

Moıyndaryn ıyq arasyna jasyryp, búrise qalǵan jigitter birer silkindi de, oryndarynan kóterildi. Mana tolqyn kóshkende sý bolǵan syrtqy syrma shalbarlary men syrma sholaq kúrteleri de keshki aıazben tońazyp, saqyr-suqyr ete qalǵan eken.

— Al, jigitter, — dedi Mıhaıl Ivanovıch, dalaǵa shyqqannan keıin, qos aldynda jatqan bes-alty baý qamysty kórsetip, — aldymen mynaý qamysty aıaqtaryńmen janshyp shyǵyńdar, sodan keıin qoldaryńmen tútip, ulpalańdar. Ot jaǵyp jiberelik. Qazanǵap, sen anaý bir rýmpeldi usaqtap jarshy. Syrty syrlanǵan eken, múmkin, ishine sý qoımaǵan shyǵar.

Búrisip turǵan jigitter bes baý qamystyń baılaýyn sheship tastap, tapaı jónelgen edi, qos mańy kútir-kútir bola qaldy.

— Taı-raı, raı-raı, — Mıhaıl Ivanovıch bıge laıyq bir sazdy aýyzben oınap, kúledi, — aıaqtaryńdy tez alyp, mýzyka yrǵaǵyna ilesińder. Muny «qamys taptaý bıi» dep ataıdy. Asaýbaı, Asaýbaı, jandyraq qımylda, tabanyńnan ushqyn kórinetin bolsyn. Birazdan keıin qamystyń ózi janyp ketedi.

Álgide ǵana tunjyrap otyrǵan jigitterdiń qabaqtary jadyrap sala berdi. Endi birin biri keıde ıtere tastap, keıde ózderine tartyp ap, qamys ústinde tapyrlasa bılep júr. Tipti álgi bir muńaıysqandaryn da umytyp ketkendeı, birin biri ázildep, kúlisip te alady. Tek qana Arman aǵaı men Qazanǵaptyń qabaǵy áli de jazylmaǵan tárizdi. «Qamys taptaý bıine» men de aralasyp ketken edim, býyndarymdaǵy manaǵy bir qalshyldaý basylyp, boıym jylyna bastady.

— Káne, jylyndyńdar ma? — Mıhaıl Ivanovıch «aýyz mýzykasyn» doǵardy da, bir ýys qamysty jerden kóterip ap, ulpalaı bastady, — eh, jigitter, jigitter, taptaýyn taptadyńdar-aq, biraq ot shyǵara almadyńdar. Al, endi bylaı etip ulpalańdar.

— Mıhaıl Ivanovıch, — men de bir ýys qamysty alaqanyma qysyp aldym da, qolymdy ilgerili-keıindi tez-tez qozǵap, ulpalaı bastadym. Álgide byljyrap jatqan sý qamys ulpalanǵan saıyn sál degdı túsetin tárizdi. — Sonda qamystan ot shyǵa ma?

— Shyǵady, — Mıhaıl Ivanovıch meni jaýyrynyma qaǵyp kúldi, — shyǵady, ulym, shyǵady. Qazir ot jaǵamyz.

— İm, ot jaǵamyz, — jurttyń bárinen soń kóterilip, erinshek qımyldaǵan Asaýbaı, áli boıy jylyna qoımasa kerek, jaýyrynyn qıqańdatyp, ıyǵyn kóterip qoıdy. — Dúnıeniń bári sý. Siz ot jaǵam dep jurtty áýrege salasyz. Ot jaqsa jaqsyń anaý aıý deneli Qazanǵap. Ol qazanshy. Sodan talap etý kerek.

— Óle almaı turyp, mynaý dońyzdyń qotyr tilin, — óksigin áli basa almaı, tútep turǵan eńkish jigit ıyqtan tartyp jiberip edi, Asaýbaı arqasynan aýdarylyp túsken tasbaqadaı taırańdady da qaldy. — Ittiń kúshigi, men senin qazanshyń ba edim, á? Laqtyryp jibereıin be, teńizge. Meniń denemde senen ketken úles joq...

— Toqtat, — Mıhaıl Ivanovıch kógildir kózderinen jalyn shashyp, ornynan atyp turdy. — Bul neǵylǵan bassyzdyq.

— Keshirińiz, — Qazanǵap Asaýbaıdy ýysynan bosatty da, kinály pishinmen tómen qarady, — qorlyǵyna tóze almadym.

— Aıý, aıý, — Mıhaıl Ivanovıchty súıeý kerdi de, Asaýbaı shalqasynan jatqan kúıi jer tebinip aıqaılaı berdi, — aıý, aıý, qazanshy, qaz...

— Óshir únińdi, — Mıhaıl Ivanovıch Asaýbaıdy jelkeden búre, birer silkip, joǵary kóterdi de, jerge qaqqan qazyqtaı dik etkizip aıaqqa bastyrdy. — Eh, Asaýbaı, Asaýbaı! Asaý adam ne kúshine, ne ázge bir ónerine senip asaýlanar edi. Sende munyń biri de joq, ári dármensiz bıshara, ári qyrsyqsyń. Qazanǵap aldymen qazanshy emes, ásker tilimen aıtsaq starshına. Ekinshiden, aıý emes, jany taza adam. Qorlama aıý dep. Al, sen she, bir búlik. Eh, eger maǵan tańdatsa, Atamanǵa kelgen elimdi týra saǵan jumsar edim...

Mıhaıl Ivanovıch qolyn bir siltedi de, jumysyna kiristi. Asaýbaı búrisken kúıi sol ornynda únsiz turyp qaldy.

— Mıhaıl Ivanovıch, — Qazanǵap rýmpeldi jarýǵa yńǵaılanyp, qolyna aldy da, aýyr kúrsinip qoıdy. Onyń bul kúrsinýinen Atamannyń ólimine azalanýdan ózge de bir ókinish lebi seziledi. Daýysynda da «kinálymyn», degen uıańqylyq bar tárizdi. — Mıhaıl Ivanovıch, siz keshirińiz, men aıtaıyn dep edim sizge. Siz ketip qalyp, men aıta almadym.

— Ne aıtpaq ediń?

— Sandyǵymdy aıtam, sý bolyp qalypty. Kıimim bári.

— Sý bolsa nesi bar, qazir otqa qyzdyrsaq keýip shyǵady.

— Mıhaıl Ivanovıch, men otty aıtaıyn dep edim. Tuz sý bolmasyn dep qańyltyr saýytqa salǵanmyn. Sý bolyp qalǵan eken. Sýyn tókpedim, tuz joq, tuzdyq...

— Onyń aqyldylyq bolǵan. Astyq dámin shyǵarýǵa tuz ne, tuzdyq ne, báribir. Tek únemdep ustaı gór.

— Únemdeımin ǵoı. Otty aıtam-aý. Otty qaıtemiz, Mıhaıl Ivanovıch, á?

— Otty jaǵamyz da, as pisiremiz, keptirinemiz.

— Mıhaıl Ivanovıch, siz keshirińiz, — óziniń tym uıańqylyǵyna ma, álde en negizgi pikirin aıqyn aıtyp, jedel túsindire almaǵanyna yzalandy ma, álde búkil qos aldyndaǵy «aýyr aıyby» úshin ózin ózi jazǵyrdy ma, Qazanǵap jylamsyraı bastady, — spıchka sý bolyp qalypty...

— Eh, starshına, starshına — Mıhaıl Ivanovıch starshınany músirkedi me, álde jazǵyrdy ma, men túsine almadym, sál ezý tartyp kúldi de, basyn shaıqady, — bul qalaı, men seni alymdy dep maqtap júrsem, jaramadyń, starshına!..

— Mıhaıl Ivanovıch, men qaıteıin, sandyqtyń eń ortasyna salǵanmyn. Myqtap orap. Sonda da sý...

— Qoınyńa salsań edi.

— Qoınymdaǵym da. Tolqyn qoınyma kirdi ǵoı, mine, kórdińiz be, — Qazanǵap qolyn qoınyna suǵyp, kóıleginiń ishinde jatqan eki korobka spıchkany alyp kórsetti. Qaıyry ezilip, kúkirtteri de úgile bastaǵan eken. — Endi otty qalaı jaqtyń? Qý taǵdyr...

— Jaraıdy, bolar is boldy. Ótkenge ókingennen ne paıda. Ekinshileı muqıat bolarsyń, — Mıhaıl Ivanovıch eshbir renish bildirmeı, úmitti senimmen kúle sóıledi. — Taǵdyr degen túk emes, ol qansha qyrsyqsa da, adam adamdyǵyn isteıdi. Baıaǵy jabaıy kózdiń ózinde adam eki aǵashty birine birin úıkep ot shyǵarǵan ǵoı. Al, biz búginginiń adamymyz. Álgide apat dúleıin de jeńip shyqtyq. Mynaý qamys, mynaý aǵash turǵanda ot jaǵa almaý qorlyq bolar edi. Solaı emes pe, Daýyl, á?

— Solaı ǵoı. Biraq, — men jaman qulaqshynymdy kózime taman ysyryp, jelkemdi qasydym, — spıchkany qaıdan?..

— Spıchkany deısiń be? Keregi ne sonyń. Qazir mynaý qamysty ábden ulpalap alyp, úrlep jibersek, lap etip janady da ketedi.

— Shyn aıtasyz ba?

— Nanbaısyń, á? Sál tóze tur. Jalyn jarq etkende bir-aq kórersiń.

— Mıhaıl Ivanovıch, — manadan beri ózine ózi kele almaı, sazaryńqy pishinmen únsiz qımyldap júrgen Arman bizdiń janymyzǵa kelip birinshi ret til qatty, — bes baý qamysty tútip boldyq. Jigitterdiń boıy taǵy da salqyn tartqan tárizdi. Anaý bir shoqy muzdy buzyp ákelip, esik aldyna yqtyn qalasaq qaıtedi. Áıtpese, tońyp qalatyn túri bar. Al, shoqynyń ózi de tym qaýypty, óz betimen qulap ketse apatqa ushyrarmyz.

— Ábden maqul, ot qyzyp bolǵansha jigitterdiń boıyn jyly ustaıtyn ińir jumys tapsaıshy, — Mıhaıl Ivanovıch qostyń arqa jaq syrtynda, asty úńilip, tumsyǵy ilgeri umtylyp, eńkeıe bastaǵan qatpar-qatpar muzǵa qarady, — lyqsyǵaly turǵany da ras eken. Mana qos tigerde nege baıqamaǵanbyz. Túnde qulap ketse qostan shyǵyp ta úlgire almaspyz. Ashyq-jaryqta tezirek aýdaryp tastańdar.

Manaǵy bir «qamys taptaý bıi» jigitterdiń boıyn jylytýdyń amaly ekenin men endi ǵana túsindim. Biz qos basynda qaldyq ta, Arman bastaǵan top súımen, bagorlarmen quraldanyp, muz shoqyǵa qaraı aıańdady. Top artynda aıaǵyn sanap basyp Asaýbaı bara jatty. Bul kezde Qazanǵap aǵaı da rýmpeldi jaryp ákep, Mıhaıl Ivanovıchtyń aldyna tastaı bergen edi.

— Ýra, mynaý tamasha boldy ǵoı, — Mıhaıl Ivanovıch belbeýindegi qanjaryn qynynan shyǵaryp ap, aǵashty juqalap jona bastady, — ishi qurǵaq eken. Qazanǵap, kerosın saýytyn ákel, tezirek.

Qazanǵap qalyń qańyltyrdan istelgen úlken kerosın saýytyn kóterip keledi. Mıhaıl Ivanovıch kólemi qomaqtylaý, túsi solǵyn qyzyldaý bir dorbany shyǵaryp aldy da, janyna qoıdy. Aýzy búrile shıyrshyqtalyp jatqan dorbanyń dóp-dóńgelek túbinde áldenendeı jazýlar bar eken. Qyzyǵa qaradym da, oqyp kóreıinshi degen oımen qolymdy soza berdim.

— Óı, óı, baıqa, — Mıhaıl Ivanovıch júzindegi ázil kúlkisin jasyra, úreıli daýyspen sóıleýge tyrysty. — Óı, tart qolyńdy, órtenesiń!

Men búkil denemmen selk ete qaldym da, qolymdy tez keri tartyp aldym.

— Ia, oınap aıtasyz. Ol ot emes, dorba.

— Dorbasy nesi, osyndaı dorba kórdiń be, á? Qazir aýzyn mynaý qamysqa tossań laýlap ot janady da ketedi...

Álgide ǵana, qulaqqa urǵan tanadaı meńireýlenip turǵan muz taýy oqys jańǵyryǵyp, qashyr-qushyr ete qap edi. Kenet salmaqty bir nárseniń joǵarydan temen tasyr-tusyr qulaǵan gúrsili estildi. Jalt qarasam Arman aǵaı bastaǵan top manaǵy shoqyny omyryp jatyr eken. Uzyn sapty bagormen quraldanǵan jigitter qulap túsken muzdy qosqa qaraı jibermeı, bógeı sap, súırep kele jatyr. Men shoqy qulatýshylardyń qyzý qımylyna súısinip, uzaq ańyrsam kerek. Manadan beri baǵyp otyrǵan ot máselesin de umytyp ketippin. Tipti, Mıhaıl Ivanovıchtyń «káne, Qazanǵap, kúı kerosındi!» degen sózin de eleń etpeppin. Endi bir qarasam ot laýlap jana bastaǵan eken.

— Alaqaı, alaqaı, — dep ornymnan atyp turdym, — Mıhaıl Ivanovıch, aıtyńyzshy, qalaı jaqtyńyz, á?

— Mana aıtpap pa edim saǵan, — Mıhaıl Ivanovıch meni ózine tartyp ap, mańdaıymnan súıdi de, kúldi, — taǵdyrdy adam jeńedi dep edim ǵoı. Anaý dorbanyń aýzyn qamysqa tosa qoıyp edim, laýlap júre berdi.

— Joq, aıtyńyzshy, qalaı jaqtyńyz?

— Mine, mynaýmen jaqtym, — Mıhaıl Ivanovıch maǵan kishkene ǵana sary jezdi kórsetip, ústinde turǵan dóńgelegin barmaǵymen basyp qoıǵan edi, ot jarq ete qaldy, — kórdiń be?

— Kórdim. Bul ne nárse?

— Bul ot mashınasy, balaqaı.

— Ot mashına, ot mashına, — men sary jezden istelgen zajıgalkaǵa qarap, uzaq otyrdym, — buny ózińiz jasadyńyz ba?

— Árıne, ózim jasadym.

— Anaý dorbańyz ne?

— Sý etpeıtin rezına dorba.

— Ony da ózińiz jasadyńyz ba?

— Sen qalaı oılaısyń?

— Árıne, ózińiz jasadyńyz. Siz mashına da jasaı bilesiz, á?

— Múmkin...

Meniń sábılik tańyrqaý suraqtarym biter emes edi. Shoqy basyndaǵylardyń «ot, ot!» dep aıqaılaǵan únderi muz taýyn jańǵyrtyp jiberdi de, áńgimeni aıaqtaýǵa týra keldi. «Alaqaı, ot,» — dep dedekteı júgirip Asaýbaı kele jatty. Ot qyzǵansha jumysty jaıǵaryp úlgergen jigitter, endi otty qorshaı, otyryp, kıimderin keptiristi. Aıdynǵalı aǵaı men «jer sandýǵashyn» da ot basyna ákep, kıimderin qurǵattyq. Ot jalynyna ustap, tósenish qamystardy da degditip aldyq. Biz asqa otyrǵanda shyǵys munarta bastaǵan edi, endi kóshpeli sur bulttardyń arasynan anda-sanda bir jylt etip juldyzdar da kórindi.

— Qazanǵap, starshına, — Mıhaıl Ivanovıch ot basyndaǵylarǵa bir qarap aldy, — spırt quıǵan ydysyńdy ákelshi, jigitter búgin ábden jaýrady ǵoı, sýyq tıip qalmaý úshin bir-bir stakan ishetin shyǵarsyńdar.

— Árıne, búgin ishpegende she, — Asaýbaı tamsana kúlip, ornynan atyp turdy, — men ákele qoıaıyn.

— Eh, Asaýbaı, Asaýbaı, — Mıhaıl Ivanovıch Asaýbaıdy jelkesinen basyp tuqyrta qoıdy, — jumysqa da osylaı yntaly bolsań edi, otyra ber. Starshınanyń ózi-aq ákeler.

Jurt dý kúlip jiberdi. Qazanǵap toqyma tal qorapty úlken ydysty Mıhaıl Ivanovıchtyń janyna ákelip qoıdy. Mıhaıl Ivanovıch ortaıyp qalǵan ydysty eńkeıip, orta stakan quıyp aldy da, qalǵanyn sýmen toltyryp, aldymen ózi ishti. Sodan keıin ózgelerge usyndy. Zorlap otyryp Aıdynǵalıǵa da, Jalyqpas pen «jer sandýǵashyna» da azdap jutqyzdy. Tek Qazanǵap ekeýmiz ǵana ishýden bas tarttyq. Jurt asqa qol sozǵanda Qazanǵap aǵaı shart júginip, kúbirleı qalǵan edi. Quran oqyp otyr eken. Ne oqyǵanyn bilmeımin, tym kelte qaıyryp, betin bir sıpady da, kózinde jas móltildep «tıe bersin!» dedi. Qazanǵaptyń kóz jasy manaǵy bir renishti qaıtadan eske salǵandaı, Asaýbaıdan ózgeler, as ústinde bir birine til qatpady. Tek, Asaýbaı ǵana bósip-bósip alady. Ol apattan aman alyp shyqqanyna rızalyǵyn bildirgen bolyp, keıde Mıhaıl Ivanovıchtyq júzine úńile jyrqyldaı kúlip, keıde Qazanǵapqa jaramsaqtanady.

— Saıra, saıra, Asaýbaı, — Mıhaıl Ivanovıch esire bastaǵan Asaýbaıdyń kókalasyna tujyranýshylarǵa toqtaý salǵandaı, kózin qysady, — sóıle, sóıle, Asaýbaı. Sezim tolqyny quıylyp turǵanda saırap qal, bala.

— Mıhaıl Ivanovıch, men aıtaıyn ba, siz tipti batyrsyz. Joq, danyshpansyz. Siz bolmaǵanda, qaıda! — Asaýbaı endi yrjańdap kúlip aldy. — Áı, mynaý meniń qurdasym — Qazanǵap bar ǵoı, tipti áýlıe. Apyraı, batyryn qarańyzshy, tipti qoryqpaıdy. Biz bárimiz úıdeı tolqynnan úreılenip, buǵa túskende she, bul jalǵyz ózi qasqaıyp esip keledi. Záremdi bir ushyrdy-aý, Mıhaıl Ivanovıch, siz kerdińiz be, jelkemnen ala túskeni, «saldan laqtyryp-aq jiberetin shyǵar» dep edim, joq laqtyrmady. Nege laqtyrsyn. Qurdas bolǵan soń oınaǵany ǵoı. Qazanǵapjan, aınalaıyn, ózi aqyldy. Mıhaıl Ivanovıch Qazekeńe nege bermeısiz?

— İshpeımin dedi ǵoı.

— Joq, ishpese aldynda tursynshy, quıyńyzshy.

— Áı, jádigóısimeı otyr, — Qazanǵap unatpaǵan pishinmen bir qarap qoıdy, — men araq ishpeımin. Sonda meniń sybaǵamdy óziń ishpeksiń ǵoı, á? Mıhaıl Ivanovıch, qaqyldatpaı, meniń sybaǵamdy osyǵan berińizshi.

— Joq, joq, men ishpeımin, Mıhaıl Ivanovıch, quımańyz maǵan, — Asaýbaı eki qolymen júzin kólegeılep, sál keıin shegindi de, tamsana bir kúlip aldy. — Túý, mynaý astyń tym maıly bop jegizbeı otyrǵanyn qarashy. Áı, Qazanǵapjan, qaraǵym, sen bir stakan iship qoı. Túý, túk etpeıdi, jaqsy bolady. «Boıdaǵy sýyqty soryp alady» dedi ǵoı álgide Mıhaıl Ivanovıch. Aınalaıyn Mıhaıl, siz qamqorshymyzsyz. Anaý Ataman sizdiń bir shynashaǵyńyzǵa turmaıdy. Oılarsyń, qaıdaǵy bir ońbaǵan... kisi óltirgen...

— Áı, tart tilindi ólikten, — Qazanǵap tura umtyldy, — ol senen myń ese artyq... kisi óltirgen joq... óltirgen qojaıyn.

— Ia, báse, — Asaýbaı eńkish jigitke endi jádigóılene qarady, — aınalaıyn, Qazekeń durys aıtady. Aınalaıyn Ataman ózi jaqsy edi. Arman, sen renjime oǵan. Oılarsyń, budan jıyrma jyl buryn. Aınalaıyn Ataman jaqsy edi ǵoı, — Asaýbaı kózin maıly judyryǵymen súrtip, jylamsyrap aldy. — Alǵyr edi-aý, shirkin, armanda eldiń, asylym. Qudaı seniń ólimińdi maǵan berseshi...

— Mine, manadan bergi sandyraǵyńnyń ishinde taýyp aıtqanyń osy boldy, — Arman kózinen jas shyqqanǵa kúlip aldy. Bul onyń muz taýyna kóterilgennen bergi tuńǵysh kúlkisi edi. — Ábden taýyp aıttyń. Ómir súrýge erinetin seniń-aq ólýin kerek edi. Araqty da raqattanyp isher edik.

Armannyń kúlkisine jurt túgel qosylyp, ot basyn biraz dýyldatyp aldy.

— Aınalaıyn Armanjan, aqyldy ózi. İshý kerek. Túý, túk etpeıdi, jaqsy bolady... Mıhaıl Ivanovıchtyń densaýlyǵyna...

Asaýbaı áli de bóse bermek edi. Esiriktiń maǵnasyz myljyńynan ábden zerikse kerek, Mıhaıl Ivanovıch zekip tastady.

— Jetti endi. Doǵar!

Asaýbaı jym boldy. Buryshy ádettegiden tym ashshy, jas sorpany iship bolǵannan keıin Mıhaıl Ivanovıch súıek saıty qalyńnyń tutatyp ap, oılanyp ketken edi, kók tútindi býdaqtatyp biraz únsiz otyrdy da, áńgimege kiristi.

— Al, jigitter, Atamannyń ne isteımiz? — Mıhaıl Ivanovıch sheshim salmaǵyn ózgeden góri soǵan salǵandaı, Armanǵa qarady. — Káne, sen ne aıtasyń? Teńizshiler dástúri boıynsha elik teńiz sýyna jerlenedi.

Arman kóp oılar shoǵyrlanǵan basynyń salmaǵyn jumyrlanyp kelgen suńǵaq moıny kótere almaǵandaı mańdaıyn eki judyryǵymen tiregen kúıi, til qatpastan jyrap, uzaq otyrdy. Ol kirpigin eshbir qaqpastan, ótkir qara kózderin, bir jerden lap etip óshse, ekinshi jerden. laýlap janǵan, ot jalynynan aýdarmaı túnere qapty. Jan dúnıesinde de, dál osy bir ot alaýyndaı ókinish jalyny bar tárizdi. Sol ókinish jalyny birde qaraýytyp óshe bastasa, birde lap berip qaıtadan kóterilgendeı. Qarsy aldynda laýlap janyp jatqan ot jalynynan túsken sáýle me, álde ishki óz órtiniń jalyny ma, júzi de birde qýqyldanyp, birde qara-kóktene baryp, endi birde, kenet kúp-kúreń bop, sekýnd saıyn qubylady. Ol ishtegi órtin dymqyl teńiz aýasymen óshirmek bolǵandaı keń keýdesin kerneı, aýyr kúrsinip baryp dem alady. Osy kezde jas tókpeı, jan dúnıesimen qurǵaq jylaǵan adamnyń júregindegi ókinishti óksýi estiletindeı. Qazan astyndaǵy ot baıaýlaǵan kezde men Arman aǵaıdyń kózine qarap edim, qarashyqtary jalyndaı oınap tur eken. Onyń osy bir túri denesin tastaı jıyryp, bar ashýyn kózine jyıyp ap, endi atylǵaly turǵan yzaly arystan tárizdi kerindi. Men qorqyp kettim de, shegine qoıdym.

— Arman, — Mıhaıl Ivanovıch oń qolyn Armannyń ıyǵyna salyp, ony ózine qaraı tartyp aldy, — sen nege úndemeısiń. Álde kegim ketti deısiń be, á?

— Mıhaıl Ivanovıch, — Arman aqylshy dosynyń keýdesine mańdaıyn súıeı qulady da, eńirep qoıa berdi, — ne deıin men, ne deıin, Mıhaıl Ivanovıch. On bes jyl kútem, on bes jyl boıy ata jaýyn izdedim. Ákemdi soqqyǵa jyǵyp, teńizge batyrǵan, ózimdi jastaı jetim qaldyryp, aralatqan jaýymmen kezdesýdi arman ettim. Sol on bes jyl izdegen jaýym, meniń dushpandyq emes, taza dostyq qushaǵymda kúlip óldi. Neǵyp erterek sezbedim. Qandaı ókinish. Kesh kezdesken jaýymnyń ólip bara jatqanda bolsa da keńirdegin syǵyp jibergim keldi de ózimdi-ózim shaq ustadym... «Keshirdim...» dedim-aý. Áke qanyn keshirýge qandaı qaqym bar edi?! Nege aıttym osyny?! Bul jetpese artynda qalǵan jetiminiń taǵdyryn moınyma júkteı kóz jumdy-aý. Ne istedim, nege ǵana keshirdim?..

— Arman, — Mıhaıl Ivanovıch onyń basynan sıpap az oılanyp qaldy, — Arman, qoı, qoı, dostym, jylama. Ras, saǵan tym aýyr. Biraq, sen sol aýyr máseleni durys sheshtiń. Birinshiden, qanǵa qan dep kek izdeý qalyńqy eldiń dástúri. Jazyqtyny jazalaý zańnyń isi. Ras, qazir bizde ádiletti zań joq. Al, túbinde bolatyndyǵy daýsyz. Ekinshiden, ólip bara jatqan adamnyń keńirdegine qol salý, moladaǵy qýrap qalǵan qý súıekten kek izdeýmen teń bolar edi. Úshinshiden, ákeńdi óltirgen ákeni óltirseń onyń qany ǵana emes, anaý jas jetimniń kóz jasyn da qosa arqalaǵan bolar ediń. Seniń ákeńdi óltirýshi Ataman bolǵanmen, óltirtýshi ózge. Sonaý bir túni ózin aıtqandaı Ataman óltirtýshiniń qol shoqpary ǵana. Ras, Ataman ol basta jumysshy bolǵanmen, keıin dáýlet ıesi bolýǵa boı urǵan adam. Qaradan shyqqan aqsúıek bolǵysy kelgen qateleri úshin anaý kúni ózin-ózi jazǵyryp bizge júrek syryn ashqan edi. Ony teris baǵytqa salýshy da, qylmysqa aıdaýshy da qalyń buqara aldynda aıypty az ǵana top. Kekti ólim shoqparyn ustaýshydan ǵana emes, aldymen sol shoqpardy ustatýshydan izdeý kerek. Qaıshylyǵy kógi bola tursa da ol tamasha adam edi. Shyn maǵynasynda teńiz arystany edi. Uqtyń ba, dostym?!!

— Solaı deısiz be, Mıhaıl Ivanovıch. Dosym kúlip, dushpanym tabalamaı ma?

— Joq, joq, durys istediń, dostym. Seniń bul sheshimine ne aqmaq, ne dushpan ǵana kúledi. Jaý jaýlyǵyn isteıdi. Aqmaqtan odan ózgeni kútýdiń ózi adasqanyń bolar edi. Tur endi, basyndy keter!

Arman biraz óksigennen keıin, aýyr kúrsinip, basyn kótergen edi, manaǵy bir tútegen kek jalynyn sel bop aqqan kóz jasy birjola shaıyp áketti me, álde aqylshy qushaqtyń meıirimdi tolqyn sezimi toǵytyp jiberdi me, onyń júzi ádettegi qalpyna kelip, dóńgelek qarashyqtaryna bult arasyna« jaryp shyqqan juldyzdaı, jaıdary nur paıda bola bastaǵan eken. Ras, kóziniń aǵy sál qyzaryp, kirpik ushtarynda jas monshaǵynyń sarqyndysy ǵana móldireıdi.

— Mıhaıl Ivanovıch, Arman, — Qazanǵap ta jylap alǵan bolsa kerek, daýsy tym qaltyrap estildi, — men sizderge ótinemin. «Kemedeginiń jany bir» deıdi ǵoı. Bul kisi jezdem edi. Apam qaıtys boldy. Artynda jalǵyz qyz jıen qaldy. Jaqsy keretin ákesin. Ákesi de Armanǵa aıtty ǵoı «tapsyrdym» dep. Júzin kórsin, á? Teńizge tastamaıyqshy. Ótinemin, men. Suraımyn, alyp baraıyqshy. Obaldy. Jaqsy edi ózi. Kedeı edi, jetim edi, áýelde. Osynyń aǵasynyń kemesine mindi. Al, jezdem sonda taıaýshy . Men apamnan ózge týmam joq, jetim. Osylardyń qolynda óstim. Áldene bastady. At aldy. Ol degeni qursyn, oǵan qasiret paıda boldy. Keıde dombyra tartady. Jylaıdy. Sheshesi ekeýi birge jylaıdy. Nege jylaıdy? Men qaıdan bileıin. Qaıyrshy kelse kóp aqsha, kıim beredi. Quran oqyp ta jylaıdy. Men qaıdan bileıin. Apaımen tatý turatyn. Meni de jaqsy kóretin. Ómir boıy tartqany azap, bul sorlynyń. Qasqyrbaıdyń esiginde ósipti ózi. Jaz únemi rasporda, qys ıtbalyq pen aqbalyqta júredi. Talaı aǵysqa ushyrady. Aqshany kóp tabatyn. Apaı óldi. Jylandaı ysqyrǵan mynaý bir pálege úılendi. Qasqyrbaıdyń jesir qaryndasy. Qazir ol saýdager. Raýshan ekeýmizdiń kúnimiz qursyn. Anaý kempirdiń ózin de zekip bitedi. Jastaıynan bir aıý. Meniń apam qandaı jaqsy edi. Ádemi edi. Raýshan apaıǵa tartqan. Ákesinen ózge kimi bar edi. Alyp baraıyqshy. Kempir sorly da balasyn kórsin...

— Arman aǵa, — men ornymnan atyp turdym da Arman aǵaıdy qushaqtaı aldym, — aǵa, sizdiń ákeńizdi uryp óltirgen qazaq Qaıdaýyl eken. Ataman kemeniń quıryǵyn ustap otyrǵanda qalǵyp ketipti. Kemeniń tumsyǵynda turǵan jigit kórmeı qalypty. Ataman sizdi shaqyrtqan edi. Osyny aıtpaq bolǵan shyǵar. Men úlgire almadym. Siz barlaýǵa ketipsiz...

— Aqmaq bala, — Arman meni qushaqtap, betimnen súıdi, — manadan beri nege aıtpaǵansyń?

— Úlken kisilerdiń sózine aralaspaıyn dep, — men kúrsindim, — «báribir sol kemede bolǵandyqtan kúnáǵa men de ortaqpyn» degen Ataman...

— Ýh, kesh aıtsań da rahmet inim. Áıtpese meniń júrekten búgin sóndirgen shoǵym, erteń qaıtadan lapyldar edi. Demek, meniń kegim Atamanda emes, Qasqyrbaı tuqymynda. — Arman endi óz pikirin bıleı alarlyq adamnyń dárejesine jetkendeı ornynan kóterildi. — Keshirińder dostar, men qatelik isteı jazdappyn. Ataman kinádan taza. Durys aıtasyz, Mıhaıl Ivanovıch, ol shyn arystan edi. Anaý jalǵyz qyzy men anasy óz qoldarynan jerlesin, ózimiz jeter kún bolsa, súıegin alyp baralyq. Mıhaıl Ivanovıch, solaı ma?

— Teńizshiler dástúrin buzamyz ba, jaraıdy, bolsyn.

— Aınalaıyndar, — Qazanǵap jas pen kúlki aralas,. Arman men Mıhaıl Ivanovıch kezek súıdi, — ómirlerin uzaq bolsyn. Kempir de alǵys aıtady...

— Aǵa, — dedim men Armanǵa, — Kýzma degen kim? Ataman sandyraq ústinde osy kisiniń atyn atap, sol kisiden keshirim surady.

— Kýzma, — Arman osy bir atty maqtanysh etkendeı jaırańdap kúldi, — ol kisi meniń ekinshi ákem. Astrahanda keme remont bazasynyń masteri. Kýzma sol jyly kúz Gordeev shalandasynyń kem-ketigin ońdaýǵa kelgen eken. Qaıtar saparyna kezdeısoq bir kemege minipti. Demek, ol Qasqyrbaıdyń kemesi bolǵan ǵoı. Biraq, Kýzma Danılovıch olardyń kim ekenin bilmeıdi eken. Keme ıesi sol túni Danılovıch ekeýmizdi teńiz tamaǵyndaǵy bir aralǵa túsirip ketti. Men onda Atamanǵa uqsas adamdy keme ishinen kóre almaǵan edim. Múmkin, baıqamaǵan shyǵarmyn... Kýzma Danılovıch ta óz ákem sıaqty bala kermeı, zar jylaǵan adam eken. Meni bala etip aldy. Hat tanytty Oı-pikirimdi jana arnaǵa saldy. Budan eki jyl buryn meni on jasymnan balasyndaı baýlyǵan sheshem — Marıa Semenovna qaıtys boldy. Keler jyly Kýzma Danılovıch tutqynǵa alyndy. Túrmede sońǵy jolyqqanymda «sen bul jerden ket, áıtpese ustalasyń» dedi ol kisi. Sóıtip, mende eki sheshe, eki áke bolǵan edi. Shenelerimniń ekeýi de qaıtys boldy. Ákelerimniń biri jaý qolynda óldi. Ekinshisi patsha túrmesinde. Men endi kekti kimnen izdeıtinimdi bilemin.

— Kegińdi kimnen izdeý kerek ekenin túsinseń bolǵany, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızedi, — kek izdeseń jas tókpe. Er jigittiń kózinen tamǵan sońǵy tamshy bolsyn bul!

— Durys aıtasyz. Jas emes, jalyndy kúres kerek bizge!

Teńiz daýyly da kúres degendeı gý ete qaldy...

XIII TARAÝ. TEŃİZDEN TÚSKEN SÁÝLE...

...Teńiz tolqyny ashýyn áli basa almapty, biteý kóterilip, bulqyna týlaıdy, saryly da tym taıaýdan estiledi. Biz seńnen shyǵatyn kúni osy taýdyń etegimen tutasyp jatqan jalpaq muz alańy bolatyn, sońǵy daýyl sol alandy julyp áketipti de, qazir teńiz astynan jaryp shyqqan jartastaı shanshylyp muz taýynyń ózi ǵana qalypty. Ashýly arystandaı, aqyra shapshyp, artynsha doldana qulaǵan kók joıqyn endi osy shaǵyn shyńnyń etegin úńgı kemirip, omyra túsedi. Túbi kemirilgen muz shyny keıde joǵarydan temen sýsyp, opyryla qulaıdy da, tasyr-tusyr domalap baryp, tolqyn qushaǵyna kómiledi.

— Týla, týla, qutyryn, báribir bizdi elim qushaǵyna salýǵa shamań kelmeıdi, — deıdi, shyǵysty qyzyl týdaı kómkere, kókjıekten jana ǵana kóterilip kele jatqan kún kózinen nazaryn aýdarmaı otyrǵan Mıhaıl Ivanovıch, — ras, biz teńiz ortasyna qaraı yǵyp kelemiz...

— Ia, yǵyp kelemiz, — Arman aǵaı bir kúrsinip aldy. — Esh qara kórinbeıdi de. Taý mujylyp barady... Endi neshe kún...

— Taý mujylyp bitkenshe bir qaraǵa kezdesemiz, — Mıhaıl Ivanovıch dúrbisin kózine aparyp, tústikke qarady, — solaı ma, Daýyl?

— Kezdesemiz, — meniń júregimde úreı bar edi, alaıda súıgen adamymnyń senimdi úmitine qarsy shyqpaýǵa tyrystym, — árıne, kezdesemiz.

— Arman, — Mıhaıl Ivanovıchtyń daýsynan qýanysh pen qorqynysh birdeı estildi, ol dúrbini dereý Armanǵa usyndy, — qarashy, ǵajap úlken muz taýy. Onda uzaq ómir súrýge bolar edi. Qozǵalmaı bir orynda turǵan taý ǵoı deımin, qarashy!

— Ia, kórdim, — Arman uzaq qarady, — turǵan taý.

— Eh, — Mıhaıl Ivanovıch bir kúrsindi de, endi dúrbini óz qolyna alyp, kompas pen dúrbige kezek qarady. — Biz sol taýǵa týra yǵyp kelemiz eken, jaıshylyq kúni kezdessek tamasha bolar edi-aý. Jel endi arqadan soǵyp ketseshi...

— Átteń, — deıdi Arman aǵaı, tóbemizden qıqýlap ótip jatqan jyl qusyna kóz tigip, — sen bizge kóktem lebi emes, ýaqytsha bolsa da aıaz ala kelseńshi!

— Ia, armanshyl dostym, tabıǵat zańy bizdiń tilegenimizshe ózgere bermeıdi ǵoı...

Mıhaıl Ivanovıch aqyryn ǵana ándetedi.

Zachem ıa ne ptısa, ne voron stepnoı,

Proletevshıı seıchas nado mnoı?

Zachem ne mogý v nebesah ıa parıt

I odný lısh svobodý lúbıt?..

— Durys aıtylǵan, — Arman kúrsinedi, — biraq, men usha almaı qalsam da qarǵa bolmas edim...

— Ia, dostym, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızeıdi, — sen daýylpaz bolýǵa laıyqsyń... Átteń, anaý turaqty taýǵa...

— Sal baılasaq qaıtedi?

— Tym qashyq qoı, — Mıhaıl Ivanovıch dúrbisin kózine apara berdi, — ýra, dostar, ýra!

— Nemene, ne kórdińiz?

— Nemene?

— Jelken, jigitter, jelken, — Arman aǵaı dúrbisin maǵan berdi de, qolyndaǵy qosaýyzyn joǵary kóterdi, — myltyq atyp kóreıin. Múmkin esiter...

Men uzaq qaradym. Alysta, kózdiń ushynda aq qanatyn jaza sap, qalyqtaı júzgen aqqýdaı jalǵyz jelken kórinedi. Batystan esken erteńgi jelge ken qushaǵyn toltyryp alǵan eken. Keıde kenet jalt ete qalady. «Bizge qaraı burylǵan-aq shyǵar» degen oımen úmittene kúrsinemin. «Mıhaıl Ivanovıch, alaqaı, buryldy, súıinshi, súıinshi!» dep aıǵaılap jibergim keledi de, bógele túsem. Bógelemin de, taǵy da qaraımyn. Endi ókinishpen kúrsinemin. Álgide beri burylǵan tárizdi bolǵan aq jelken tolqı oınaǵan teńiz betinde yrǵala júzip, alystaı beredi. Álden ýaqytta taǵy da dir etkendeı bolady. «Mine, osy joly shyn buryldy» dep úmittene jymıamyn. Joq. Syıqyrly jelken meniń úmitimdi taǵy da adastyrady, manaǵydan kóri de shalǵaılaı túsedi. Men áli de kúder úzbeımin. Qaraýyl túbinde eki qolymen kózin kólegeılep som tulǵaly bir adam turǵan tárizdi. Bizdi izdep shyqqan meniń ákem emes pe eken? Áı, solaı shyǵar-aq! Áıtpese, ózinen ózge eshbir qara lúk teńiz keshken kim deısiń? Bizdi neǵyp kermedi eken. Teńizge dúrbisiz shyqqan bolar ma, á? Mynaý dúrbi bizde bolǵansha, onda bolsashy! Tóbemnen ótip bara jatqan qustardyń qıqýynan «Anaý júrgen seniń ákeń!» degen dybys tyńdaǵandaı bolamyn. Átteń, osy qazdardyń eń bolmasa bireýi qolyma kelip qonsashy. Mynaý qara dúrbini qanatyna qystyryp jónelter edim ákeme. Amal ne, tyńdar emes jyl qusy. Mine, keme alystaı-alystaı baryp, bizben qoshtasty ma, álde keleke etti me, jelkenin eń sońǵy ret silikti de, birjola tolqyn tasasyna túsip ketti. Netken qorlyq? Álgide ǵana kózben kórip, úmitime qanat qaqtyrǵan jalǵyz jelken jalt etti de joǵaldy. Endi kóz aldymda birine biri syǵylysa shubap bara jatqan sansyz qarakók qoılardyń quıryǵyndaı bulańdap, kók tolqyndy teńiz keńistigi ǵana jatyr. Men yzaǵa býlyqqan ishki nalý óksigimdi syrtqa shyǵara aýyr kúrsindim de, dúrbini Mıhaıl Ivanovıchqa ustata berdim.

— Ketti, — men kózimdi syrmaly kúpimniń jeńimen súrttim de, tómen qaradym. — Ketti!..

— Ketti, ıa, ketti!..

Manadan beri úmittene qarap turǵan adamdar bastaryn tómen salǵan kúıi aýyr-aýyr kúrsine, keri oraldy. Júzderinde úlken renish bar.

— Ketti, — Mıhaıl Ivanovıch meni ózine tartyp aldy. da, batysqa burdy, — ketti, tastap ketti...

Mıhaıl Ivanovıchtyń bul sózin men bizdi tastap ketken álgi aq jelkenge aıtylǵan shyǵar dep oılaǵan edim, áńgime qus kerýeni týraly eken. Bizden jarty shaqyrym shalǵaı, tolqyn betinde uzyn moıyn bir aq qus ken qanattarymen álsizdeý ǵana sý sabalap, ushýǵa talpynady. Biraq, tolqyn betinen bir qulashtaı ǵana kóteriledi de, qalyqtap baryp qaıtadan qonady. Áldenendeı aıanyshty sazben qıqýlap, topshysyn taǵy da bir jazady. Amal ne, kóterile almaıdy. Bıikte oǵan ún qosyp, aq kerýen uzap barady. Kenet olar jalt berip, keri oraldy da, tómendeı- tómendeı kelip, manaǵy jalǵyz aqtyń ústinen bir aınalyp, mazasyz qıqýlasty da, qaıtadan joǵary kóterilip, Atraýǵa qaraı tartty. Endi oralmaıtyn-aq shyǵar, uzap barady. Teńiz betindegi aq qus qanatyn taǵy da bir ret qaǵyp, sál kóterildi de, qaıtadan qondy. Qonǵan joq-aý, qulap tústi. Endi qaıtyp ushýǵa da talaptanbady, taǵdyrǵa baǵynǵandaı uzyn moınyn ıirip, basyn qanat astyna jasyrdy. «Qatigez taǵdyr, qaıtseń de moıyn usyndym birjola. Mazaqtaǵanyńdy kórmeımin, kúresýge dármenim joq» deıtin tárizdi. Qazir ony kelekeleń me, álde músirkeı me, tek teńiz tolqyny ǵana keıde turpaıylana teýip, keıde terbep-terbep alady. Aq qustyń osy bir háli maǵan ári aıanyshty, ári dármensiz kórindi. .«Kónbe taǵdyrdyń mazaǵyna, kúres! Aýrýdy jeńip alǵan Aıdynǵalı aǵaısha jigerlene qımylda da, jeńip shyq! Serme, qanatyńdy!» degim keledi. Men aq kerýenge qarap edim, uzap ketken eken. Kerýenniń sońynda taǵy da bir aq qanat tómendeı-tómendeı baryp, teńiz tolqynyn tósimen ,súze qondy da, topshysyn dereý jyıyp ala qoıdy. Aq kerýen munyń da tóbesinde qıqýlap, úıirilip biraz júrdi de, manaǵy baǵytyna shubaı jóneldi. Biraq, tolqynǵa óz erkimen qonǵan sońǵy aq qus olarǵa muń shaǵyp, jaýap ta qaıtarmady. Qaıta «ketseńder kete berińder, men anaý joldasymdy tastap eshqaıda barmaımyn» degendeı betin beri buryp aldy. Endi ol qanatynan ál ketip amalsyz qulap túsken manaǵy dármensiz serigine qaraı júzip keledi. Múmkin, ol anaý aq kerýenge manadan beri «joldasymyzdy tastamalyq» degen toqtaý salyp, shyn qaırylmasyn bilgen soń odan ári ilespeı, ózi qalyp qoıǵan shyǵar. Dál osy bir sekýndta maǵan anaý uzap bara jatqan aq kerýen álgide ǵana bizdi tastap ketken aq jelken tárizdi, mynaý sońǵy qonǵan aq qanat qaraýyl túbinde eki kózin bizden almaı qaraǵan adam tárizdi kórindi. Men muny óz ákeme uqsatqan edim. Múmkin, ákem de aq jelkendi kemedegiler toqtaý salyp, «anaý shyńǵa oralaıyq, jigitter!» dep bara jatqan shyǵar. Qaırylyp bir soǵar-aq.

— Ketti, — men taǵy da bir kúrsinip, ustazyma qaradym. — Ketti, Mıhaıl Ivanovıch. Olar endi oralmaı ma?

— Ia, ketti, balaqaı, — Mıhaıl Ivanovıchtyń úninde bir músirkeý lebi bar edi. Keıin ańǵardym, ol aq kerýendi aıtyp tur eken ǵoı. — Joq, endi qaıtyp qaırylmaıdy.

— Bizdi tastap...

Bul joly kózimde jas joq edi, biraq jan óksigi daýysymdy dirildetip jiberdi de, sezimdi aıaqtaı almadym.

— Men joldastaryn tastap ketken aqqýlar kerýenin suraǵan eken desem, — Mıhaıl Ivanovıch eńkeıip kelip meni mańdaıymnan ıiskedi de, kúldi. — Aq jelkendi kemeni aıtasyń ba? Keledi, balaqaı, keledi. Eger shyn kelmese ózimiz-aq... Bilesiń be, mynadaı bir óleń bar:

Otvájısá, toska,

Pylú porazveısá!

Chto za grýst kolı jıv –

I skvoz slezy smeısá!..

— Mıhaıl Ivanovıch, — dedi Arman aǵaı, — baıqadyńyz ba, álgi aq jelken anaý muz taýynan shyqty.

— Baıqadym, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızedi, — demek, túnde sonda turaqtaıtyn bolǵany ǵoı.

— Qalaı bolǵanda da soǵan jetýimiz kerek!

— Bárimiz jete almaspyz, — Mıhaıl Ivanovıch qosqa súıeýli jatqan baıaǵy eski keme qabyrǵasyna qarady, — ekspedısıa jiberý kerek.

— Men mynaý kemeniń qabyrǵasynan úsh adam kóteretin qaıyq jasap berer edim, — Aıdynǵalı aǵaı Mıhaıl Ivanovıchqa buryldy, — átteń, fakel joq-aý, á?

— Fakeldi arqannan tútip alamyz ǵoı, — dedi Ivan Petrovıch, — shege tabylmas. Anaý eski shegeleriniń paıdaǵa aspaýy múmkin, totyǵyp ketken.

— Shege deısiz be? — Qazanǵap aǵaı áldenendeı maqtanysh bildirgendeı jymıdy, — nege jetkilikti. Men otqa jarǵan aǵashymnyń bar shegesin jyıyp júrmin.

— Rahmet, rahmet, qoly berekeli, uqypty starshına, — Mıhaıl Ivanovıch Qazanǵapty arqaǵa qaqty, — onda tezirek iske kiriselik. Al, Odyrbaı, sógińder anaý keme qabyrǵasyn...

— Káne, jigitter, — Odyrbaı súımenin súıretip, qosqa qaraı aıańdady, — eń qaırattylaryń erińder maǵan.

— Mıhaıl Ivanovıch, — Qazanǵap aǵaı qostyń batysyna qaraı ıegin kóterdi, — álgide qulap túsken muz bar ǵoı, sol jerden bir qaıyqtyń tumsyǵy kórinedi. Sony sýyryp alsaq...

— Ábden maqul, tezirek ala kórińder. Eń bolmasa otyn etermiz. Jigitterdiń ústi ábden kirlep ketti, — Mıhaıl Ivanovıch qos aldynda arqasyn qıqańdatyp, basyn tyr-tyr qasyp turǵan Asaýbaıǵa qarady, — kórdiń be, saqal-shashtaryn aldyrtyp, kıimderin qaınatyp berý kerek edi. Súzek aýrýy kirdeń bolady. Átteń, sabyn bolsashy?!

— Kishkene ǵana sabyn bar. Anaý kúngi ıtbalyq kúshiginiń maıynan sahar qaınatqam. Kúldi de jınap júrmin, — dedi Qazanǵap.

— Jaradyń, berekeli starshına. Jetkenshe sabynmen, jetpegenin kúlmen jýamyz. Aıdynǵalı, onda sen jurttyq saqal-shashyn alyp ber. Berekeli starshına, sen jigitterdi jýyndyrýdyń qamyna kiris. Tamaq jaǵyń qalaı?

— Tamaq, — Qazanǵap aǵaı kúrsindi, — bir astyq túz Bir kúndik tamaq qaldy.

— Tamaq tabylar edi-aý, — Mıhaıl Ivanovıch ta kúrsindi, — tóbemiz qus, astymyz balyq. Tuzyń qıyn eken. Synga aýrýy tuzsyz, kóksiz tamaq jegendikten bolady. Amal ne, tuzyńdy da, tamaǵyńdy da tórt kúnge jetkiz.

— Maqul, Mıhaıl Ivanovıch...

...Túneýgi bir sen ústinen jóneler kezdegideı qyzý jumys búgin qaıtadan bastaldy da, ushy-qıyrsyz kók teńiz qushaǵyndaǵy shaǵyn ǵana muz shyńy eńbek dabylymen jańǵyryǵyp sala berdi. Qos mańy qazir bir qurylys alańyna qusaıdy. Dúńk-dúńk urylǵan súımenniń, kirsh-kirsh shabylǵan baltanyń, shegege soǵylyp, shyń-shyń etken balǵanyń yzyńdaǵan qol aranyń daýsy bir-birine ulasyp, qulaq tundyrady.

— Al, al, tómen basyńdar, birige qımyldaıyq, — deıdi Odyrbaı, qolyndaǵy súımen ushyn begeı tabany men taqtaıdyń arasyn qýalaı qadap, — basyńdar tómen. Aldyq, taǵy da aldyq.

Taqtaı satyr-sutyr etip synyp ketti.

— Áı, baıqańdar, — kemeniń eski bóten qanatyn qanjarymen syzyp ap, endi ǵana shabýǵa yńǵaılanǵan Ivan Petrovıch basyn jerden kóterip aldy. — Syndyrmańdar taqtaıdy.

— Óı, bularyń bolmaıdy, týmalar, — ekinshi bir tomardy qol aramen kesip jatqan Arman jigitterdiń janyna keldi de, basyn shaıqady. - Bularyń bolmaıdy, mine, aldymen mynaý shegeniń qaıyrýly ushyn bylaı etip túzetińder. Sodan keıin shege ushyn maıystyrmaı keri soǵyńdar, mine bylaı, kórdińder me, sonda taqtaı men taban arasy ózi ashylady. Tek sodan soń ǵana súımendi dál shegeniń óz tusynan boılata suǵyńdar da, tómen basyńdar. Sonda op-ońaı sógiledi. Áıtpese, sender búkil taqtaıdy qıratyp bitirersińder. Al, káne, endi basyńdarshy. Mine, kórdińder me...

Ot basynda Qazanǵap aǵaı bastaǵan úsh-tórt jigit jýan arqandardyń tinin tarqatyp, fakel daıyndap otyr.

— Bul anaý kúngi qaıyńnyń kúli, dúnıe edi dep bólek saqtaǵan edim, — aýzy tas túıilgen keneti dorbany qazandaǵy qaınaǵan sýǵa tastaı berip, Qazanǵap aǵaı jymyń-jymyń kúledi, — kórdińder me, paıdaǵa asty. Ashshy bolady. Shirkin, sahar qaınatsashy. Báribir, kirdi sýǵa qaınatsa sabyn keregi joq dep aıtty Mıhaıl Ivanovıch. Qane, ákelińder. Sý qaınady. Muzda jatyp sol tońazyǵany jeter...

Qos aldynda shege túzetip Asaýbaı ekeýmiz otyrmyz. Ádette, egessiz eshnárse istemeıtin, jumys ústinde jıi kúńkildep, shaban qozǵalatyn Asaýbaıda da búgin bir kóńildilik bar. Balǵasy ári jedel, ári dál soǵylady. Úlkendigin istep maǵan da úıretip qoıady.

— Daýyljan, aınalaıyn, mine, bylaı soq. Joǵaryraq kóterip, qatty sok. Batyl, tez qımylda. Sharshamaısyń. Túý, túk etpeıdi, jaqsy bolady. Mıhaıl Ivanovıch bir maqtasyn ekeýmizdi. Aınalaıyn Mıhaıl Ivanovıch, Armanjandy qarashy! Bizdiń qamymyz oılaǵany. Sýǵa da shomyldyraıyn dep jatyr.

— Mine, dostar, birinshi bóget daıyn, — Ivan Petrovıch bógendi oń qolymen joǵary kóterip kúldi. — Súısinińder. Tezden qaıyq ta bitedi, Mıhaıl aıtqandaı senimdi úmit darıasyn keshemiz. Tezirek qımyldańdar. Daýyldatpaı turǵanda júzelik, tolqyn tósinde...

Bir aptaǵa jýyq aýyryp, jýyrda ǵana bas kótergen Aıdynǵalı aǵaı búgin qamys qostyń tústigindegi shýaqty shashtarazyǵa aınaldyryp alypty. Ol áýelden de bir ózinen eki Asaýbaı jasaýǵa uzyny tapshylyq etpeıtin, tym ersi bıik, jip-jińishke, sekpil betti, sary adam bolatyn. Eti qashyp, júdegennen keıin boıy burynǵydan da góri soraıyp, qapsaǵaılana túsipti. Alaıda, Aıdynǵalı aǵaıdyń júreginde búgin bir qýanysh bar. Ol keshe aıaqtan shalǵan aýrýdy birjola jeńip, endi apatpen kúresýshiler qataryna qosylǵanyn maqtanysh etkendeı, jıren qastaryn jıi-jıi qaǵyp, jypylyqtap turatyn shegir kózinen júrek qýanyshynyń nuryn tóge kúledi. Keshegi bir qýqyl tartqan júzine búgin qyzyl shyraı ene bastapty. Qazir ǵana aldyna kelip otyra qalǵan jigittiń saqal, shashyn jedel sypyra tastap, kezdigin alaqanyna janyp, asyǵa sóıleıdi:

— Qane, endi qaısyń bar, ýa, kelińder tezirek!

Aıdynǵalı aǵaıdyń shashtarazyna jurt bir-birlep baryp, qyrynyp úlgirgenderi qaıtadan jumysqa kirisip jatyr. Asaýbaı ekeýmizge de kezek taıanyp qaldy. Endi bir kisiden keıin ekeýmizdiń birimiz barýymyz kerek. Shash aldyrý kezegi taıanǵan soń Asekeń qaqyraıa bastady:

— Daýyljan, ekeýmiz aldyrtpaı-aq qoıaıyq. Oılarsyń. Ol ne, ol shash aldyrdy degen, osy sýyqta. Aldyrmaý kerek. Túý, túk etpeıdi, jaqsy bolady.

— Asaýbaı, ýa, Asaýbaı! — Aıdynǵalı eki qolymen belin basyp biraz turdy, — oı, belim-aı, belim-aı. Ýa, kel tezirek, Asaýbaı!

— Joq, men aldyrtpaımyn. Oılarsyń.

— Oılarsyndy qoı, kel beri. Kirlep, azyp ketesiń.

— Joq, qoıyńyz. Men aldyrtpaımyn. Kún ystyq emes. Túý, aldyrtpaǵanda túk etpeıdi, jaqsy bolady, oılarsyń.

— Oılatarmyn men, — Odarbaı aǵaı Asaýbaıdy súıreı jóneldi. — Qyrsyq neme, óneboıy qolyń basynnan ketpeıdi. Asta otyryp ta qasısyń ol basty, jumysta da qasısyń. Sen eziń ǵana emes, ózgeni de qurttatasyń...

... Teńiz keńistiginiń beti oıly-qyrly bop ózgerip, qara-qoshqyldana qalypty. Qazir biz shyńyraý quzdy, qarasur taý qoınyna enip ketken tárizdimiz. Kóz aldymda sansyz taýlar kóship kele jatqandaı. Álgide ǵana aspanǵa kóterilgen qarasur taý kenet jarylyp ketkendeı, dál usharynan aǵarań etedi de, sý borasynyna aınalyp, joq bolady. Endi manaǵy bir tereń quz jotalana baryp, shoqtyǵyn aspanǵa kóteredi. Teńiz beti mınýt saıyn qubylyp. taý quzǵa, quz taýǵa aınalady. Ashýly tolqyp ars-ars etip, teýip ótken saıyn biz qonaqtaǵan shaǵyn ǵana muz shyny birjola tóńkerilip bara jatqandaı dóńbekship -dóńbekship alady. Ár jerden bir omyrylyp túsken muz kesekter jyndana týlaǵan kókjaldyń tóbesinde qarǵyp-qarǵyp túsedi. Doly jel bizdi shyn, ústinen laqtyryp tastamaq bolǵandaı, etegimizdi basymyzǵa kóterip, jelpip- jelpip qoıady. Qos adamdarynyń bári etikteriniń uzyn qonyshtaryn taqymǵa deıin kóterip, qonysh baýyn ıyqqa asa tastapty. Brezent shapandarynyń tymaqtaryn da tamaq astynan búre baılap, etekterin belbeýge qystyrypty. Aýyr-aýyr kúrsinip Mıhaıl Ivanovıchqa qaraıdy. Qosaýyzǵa súıenip Mıhaıl Ivanovıch tur. Súıek trýbkasyn qushyrlana tistegen kúıi, kógildir kózin sál qysyp, búgin sáske kezinde Arman aǵaılar ketken baǵytqa qaraıdy.

— Áı, solardyń ózderi muz taýyna jete almaı qalmasa jarar edi, — Aıdynǵalı aǵaı kúrsinedi, — beker-aq jiberdińiz...

— Qaıdaǵy joqty aıtasyń, — Mıhaıl Ivanovıch basyn shaıqaıdy, — olar taý túbine barǵansha men qarap turdym.

— Kemege kezdese almaı keıin shyǵyp ketip, daýylǵa...

— Bul múmkin, — Mıhaıl Ivanovıch kúrsinip basyn ızedi, — búgin sol keme de kórine qoıǵam joq.

Tóbemizden qıqýlap bir top qaz ótip bara jatty. Mıhaıl Ivanovıch qosaýyzyn joǵary kóterip aldy.

— Aınalaıyn Mıhaıl, — Jalyqpas qarıa eńkildep qoıa berdi, — ashtan ólsek te atpashy. Obalyna...

Myltyq daýysy sańq ete qaldy. Úlken qoqyr qaz taýdan laqtyrǵan tas kesekteı qulap tústi. Qazekeń tura júgirdi.

— Mıhaıl Ivanovıch, — dedi Aıdekeń, — mynaý muzymyzdyń talqan bolyp ketýi múmkin ǵoı. Qamystardy úsh baýdan baılap qoısaq qaıtedi?

— Býyp qoıǵannan zıan joq, — Mıhaıl Ivanovıch maǵan qarady, — sen Qazanǵapty shaqyrshy.

— Maqul, Mıhaıl Ivanovıch.

Men júgire jóneldim.

— Sende jazyq joq, — oshaq basynda júresinen otyrǵan Qazekeń qońyr qazdy tamaqtan shalyp jiberdi de, basa tústi. Úrleı soqqan jel qazdyń tamaǵynan yrshyǵan qan túıirshikterin qyzyl monshaqtaı shasha saldy. — Sende jazyq joq, mende azyq joq.

Qazanǵaptyń daýsynan estilgen álgi bir músirkeý lebi júregimdi jibitip-aq jiberse kerek, men kúrsinip aldym. Qaz búkil denesin aqyrǵy ret búlk etkizdi de, qaıtyp qozǵalmady. Álgide ǵana jaýdyrap jatqan qarashyqtary endi bozań tartyp, solyp barady.

— Aǵa, sizdi shaqyryp jatyr. Arqan bersin deıdi.

— Arqandy qaıtedi, — Qazanǵap pyshaǵyn súrtip, qynyna saldy da, ornynan kóterildi. — Sal baılamaq qoı. Báribir tamaq kerek. Sen jula ber júnin. Qazir Asaýbaıdy jibereıin. Ekeýlep julyńdar. Tez.

Qazanǵap júgire jóneldi. Asaýbaı maǵan búkil úreıdi ala kelgen eken. Kózinde jas, kishkentaı murnyn jıi-jıi tartyp, úshkildene bitken erinderin kemseńdetip alypty.

— Aseke, búgin de kózińiz aýyryp júr me? Álde jylap...

— Jylamaǵanda, oılarsyń. Batyr bolsań shydap kór. Qazir mynaý muz qırap bitedi. Aınalaıyn Úmitjan. Biz endi óldik. Qosh, jaqsy keretin ediń meni. Barma teńizge. Mysyq murtqa baryp aıt dep ediń-aý. Mysyq murttyń ózi de bar dep. Men de Úmitke bolmaı. Baramyn teńizge, barǵan jaqsy, túk etpeıdi dep. Al, óndi túk etpedi me, lúk pa? Munda ashylmaǵanda, oılarsyń... Seniń janyń joq pa? Jylaý kerek, Daýyljan, ekeýmiz ońasha jylap alaıyq. Jylaǵan jaqsy bolady, túý, túk etpeıdi. Álgi aıý kórip qalmasyn. Ol teńizge laqtyrady. Laqtyrsyn, báribir, oılarsyń. Mynaý jelde salǵa minseń de ólim. Qan iship otyrǵanda qaz jeımiz deıdi. Ne keregi bar. Obaly qaıda? Balapan basatyn qaz ǵoı. Jese ózderi jete, men jemeımin. Jemegende ne qylady, túý, túk te etpeıdi. Meniń ákem Qarekes on kún as ishpegen...

Asaýbaı qansha cap ýaıymǵa salsa da eregisip, jylamaýǵa tyrysyp edim. Biraq, áke týraly áńgime bolǵanda bir kúrsinip qoıdym. Asaýbaı jylap otyr. Jylap otyryp qazdyń júnin julyp otyr. Kóz jasy qońyr qazdyń júnine monshaqtap tógiledi. Men aýyryp otyrsam kerek, loqsy -loqsyp alamyn. Men ǵana emes, Asaýbaı da loqsyp qoıady. Aýzyma tolyp ketken ashshy sýdy bir tógip, qosqa qarap edim, shoǵyrlana qalǵan top adam, biri kesek-kesek muzdardy bagormen súırep ákelip, ekinshisi úıip, úshinshisi qostyń qamysyn sýyryp, ábigerlene qalǵan eken. Asyǵa basyp Qazanǵap keledi.

— Daýyljan, aınalaıyn, — Asaýbaı eki jeńin kózine kezek-kezek janyp aldy, — súrt jasyndy. Anaý aıý keledi. Ol týra teńizge laqtyrady.

Men jylamasam da kózimdi jeńimmen súrttim de, loqsyp aldym. Bul joly aýzymnan sap-sary zapyran tógilip edi, murnymnyń ishi de ýdaı ashyp, kóz aldymdaǵy dúnıe keship bara jatqandaı, shyrq úıirilip qoıa berdi.

— Oı, sen óziń qusqansyń ǵoı. Basyń aınalǵan bolsa túk emes. Shyn aýyryp qalma. — Túsin ketip qalǵan eken.

Qazanǵap meni kóterip apardy da, Atamannyń tonymen jaba saldy. Odan árige bolǵanyn bilmeımin. Tulaboıym órtenip, bas-aıaǵy joq bir sandyraq dúleımen arpalystym da jattym.

— Qyzýym sál baıaýlap, uıqtap ketken ekem.

— Ot, ot! Keme, keme! — degen qýanyshty aıǵaımen kózimdi ashtym. Júregimniń aınyǵany da basylyp, basym da jazylyp qalǵan eken. Ataman tonynyń astynan atyp shyqtym. Bult ydyrap, seldir juldyzdar da jylt-jylt ete qalypty. Jurttyq bári batysqa kóz tigipti. Kóz ushynda jarqyraǵan qyzyl sáýle kórinedi. Mıhaıl Ivanovıch laýlap janǵan bir baý qamysty joǵary kóterip, teńizshiler tilinde «qutqar, qutqar!» degen belgi berip tur. Álden ýaqytta kemedegiler de ot kóterip, belgi berdi.

— Mine, balaqaı, endi ajaldan qutyldyq, — Mıhaıl Ivanovıch meni qushaǵyna qysty. — Ólimdi jeńip shyqtyq. Qazir keme keledi. Esen-saý elge oralamyz. Armandar da osynda kele jatqan shyǵar...

— Alaqaı, alaqaı, — qostaǵylar dý-dý kúlip, Mıhaıl Ivanovıch sonaý bir seńnen shyqqan kúndegideı tóbelerine kótere, shaıqap-shaıqap aldy. — Uzaq bolsyn ómiriń!

Birer saǵattan keıin jelkenin jel kernegen úlken keme tolqyn tósinde oınaqshyp, bizdiń muz shyǵamyzǵa kelip toqtady. Keme ishinen en aldymen ákemdi izdegen edim, kózime túse qoımady! Biraq, dál osy bir sekýndta maǵan daýyl keshken kemeniń ezi alyp deneli ákem tárizdi kórindi. Keme tumsyǵyndaǵy taqtaıdan men uzaq ejikteı otyryp: «Rossıa Velıkaıa» degen jazýdy oqydym. Rúlde altyn murtty bir zor adam tur. Aýzynda súıek sapty trýbka. Janynda Arman. Múmkin, Arman aǵaıdy ajaldan qutqarǵan da osy adam shyǵar. Qaraýyl túbinde Ivan Petrovıch pen Odyrbaı aǵaı.

Qandaı baqyt! Biz ólim qorshaýyn buzyp shyqtyq. Endi elge oralamyz. Ańsaǵan ákemniń qushaǵyna enemin...

XIV TARAÝ. ATRAÝǴA ORALǴAN ALǴASHQY KÚN

...Biz Atraýǵa keri oralǵanda kóńildi kóktem óz pravosyna tolyq enip te bolǵan edi. «Rossıa Velıkaıa» kemesi jelkenin jelge teptirip zaýlap keledi. Keme tumsyǵynda alysqa qarap Mıhaıl Ivanovıch tur. Kógildir keńistikti kóz ushynda qaldyryp, teńiz tamaǵyna da kire bastadyq. Tóńirek kókpeńbek. Jaıqalyp ósken jasyl shep jazǵy jelmen teńiz tolqynyndaı tóńkerilip, kók maqpaldaı qubylady. Jas japyraqtaryn sýdyrlatyp, sánmen ǵana terekter terbeledi. Ósimdik tolqynyn jel aýdaryp ótken saıyn áldenendeı súıkimdi bir seziledi. Osy bir taza aýany keýdeńdi toltyra juta bergin keledi. Kólbeńdep ushqan kóbelek kógildir aspanǵa sál kóterilip baryp, aq qanattaryn keń jaza japyraqqa qonady. Dúnıeni túgel jaýyp jatqan álgi bir jasyl kilem betine endi qarasaq, ádemi aq bederler paıda bolady. Kóktemniń tuńǵysh gúlinen qumarta shyryn bal soryp, yzyńdap ara ushady. Jazǵy kún osy bir tamasha kórinistiń jasaýshysy bir ózim degendeı kógildir aspan kúmbezinen kúle qaraıdy. Kún sáýlesi astynda kúmis teńgedeı jarqyldap shabaq oınaıdy. Qamadaı qara qarlyǵash aq baýyryn jalt etkizip, aldyndy oraıdy. Jaz saltanatyn qoshamettegendeı, qanatymen sý sabalap, kóterilgen úırek-qaz qıqýlasa ándetip, aıdynǵa qaıtadan qonady. Áldeqaıdan syzylyp, ánshi qustar saıraıdy. Búkil dúnıe túgel jyrlap, aspan astyn bir ádemi án kóterip turǵandaı. Sen de jyrlaǵyń keledi:

Razgýlálas pogodýshka

Ne malenkaıa,

Raskachalas berezýshka

Kýdrávaıa.

Rasvela v sadý kalınýshka

S malınýshkoıý,

Tam slúbılas sırotınýshka

S detınýshkoıý.

Tıho molvıla solovýshka

Zamanchıvoe,

Razojgla ona serdechýshko

Razgovorchıvoe .

Kóktem bastalǵannan beri bul óleńdi Mıhaıl Ivanovıch kóp aıtatyn edi. Qazir men de úırenip aldym. Jeke sózderi ǵana bolmasa jalpy saryny túsinikti. Arman aǵaı ony ózinshe qazaqshaǵa aýdarǵan bolatyn. Ánge kelmegenmen sózi jatyq shyqqan tárizdi:

Tolqydy aýa tamyljyp,

Terbeldi jasyl jas qaıyń.

Gúl atyp, baqsha mıýasy

Móldirep ósti kún saıyn.

Baý ishinde jetim qyz,

Jetim ulmen syrlasty,

Butaqta saırap sandýǵash

Júrekte názik syr ashty.

Tabıǵattyń qazirgi tamyljyǵan qubylysyn sýretteıtin tamasha óleńdi men ishteı jyrlan kelemin. Jyrdaǵy jetim balany dál ózime uqsatamyn. Al, menimen terek túbinde syrlasatyn ekinshi jetim kim? Álde jasyl lentaly qyz ba? Ekeýmizge ortaq qandaı syr bar? Álde ákesiniń ólerde aıtqan amanatyn suramaq pa osy? Álde ógeı shesheden qysym kórgen bıshara, ońasha jerde jas tógip, muń aıtar ma eken egilip?..

«Rossıa Velıkaıa» kemesi Atraýǵa kelip jaqqanda jazǵy kún de qantalap baryp, uıasyna batty. Mana, teńiz tamaǵynan ózenge kirip, jaınaǵan jasyl dúnıege kezdeskende men bir tamasha ómirdiń qushaǵyna engendeı, sol. ómirdi ózimiz alyp kele jatqandaı bolǵan edim, qatelesken ekenmin. Bar raqat batar kúnmen ilesip ketkendeı. Atraý mańy baıaǵy bir qalpynda munarta qalypty. Buzylǵan balyqtyń sasyq ıisi birden- aq atyp jiberdi. Sýynyń túsi de tym kelissiz, borsyǵan ishek-qaryn maıynan paıda bolǵan jaǵymsyz jasyl dóńgelek bederler men qarny kepken sasyq balyqtar aıdyn betinde qalqyp júr. Júkke toly qaıyq-kemeler plot jıegine shoǵyrlana qalypty. Top-top jumysshy uzyn sapty, úlken súzgilerin bastarynan asyra kóterip, balyq shyǵaryp jatyr. Ústi-bastaryna balyq qabyrshaqtary battasa qaǵyp, ashshy tuzdyqtyń appaq sory saýystana turypty. Tek kózderi ǵana jyltyraıdy. Árkimderdiń oryssha, qazaqshany aralastyra aıqaılasqan shań-shuń daýystary keledi qulaqqa.

— Qarǵys atqan, nege kem esepteısiń? Tórteý emes. bes nosılka.

— Joq, beseý emes, tórt nosılka!

— Jýlık, murnyńdy bet eteıin be osy? Qaıtadan ólshe, meniń balyǵym anaý.

— Ólshetpeımin, uqtyń ba?

— Joq, ólsheısiń, ólshetemin. Jegizbeımin adal eńbegimdi. Talatpaımyn, bildiń be?!

— Múmkin, osy bataǵadaǵy balyqtyń barlyǵy da seniki shyǵar?!

— Men sendeı aram jep aýyzdanǵanym joq. Óz balyǵymnyń qaıyryn kórsem de jetedi.

Biz jelkenimizdi jyǵa bastaǵanda shań-shuń daýystar aıaqtalyp, plottaǵylar «Rossıa Velıkaıa» kemesine qaraı lap qoıǵan-dy, top aldynda Lúba apaı, ol altyn shashy jelkildep, jas balasha júgirip keledi, jasyl júzimdeı móldiregen qarashyqtarynan jaıdary kúlip Arman aǵaıǵa qaraıdy, tek jasyl qarashyqtary ǵana emes, bet ushynan góri joǵary, sol kóziniń aldyndaǵy shuqyrynda da ózgeshe bir jaınaqylyq bar, jan qýanyshyn uıalatqandaı dóńgelene qalypty. Súıkimdi qyzdyń sońynda Anna Ivanovna, kógildir kózderinde jas pen kúlki aralas, oń qolynyń úsh saýsaǵyn mańdaıy men júregine kezek aparyp:

— Mıshka, Mıshýtka, ulym meniń! — dep Mıhaıl Ivanovıchqa qushaǵyn jazady.

Bet-aýzyn kúreń buıra saqal jaýyp ketken egde adamdy Anna Ivanovnanyń munshama kishirtip aıtýy maǵan tym ersi kórindi, biraq Mıhaıl Ivanovıch olaı oılamasa kerek. Jas sábıdeı arsalańdap kúldi de, aq shashty anasynyń qushaǵyna endi. Osy toptyń ishinde, eki judyryǵyn janbasyna súrtip, ákem de keledi eken, júgirip bardym da, moınyna asyla kettim.

— Aınalaıyn, Daýylym, aman ba ediń, qulynym...

Ákemniń daýysynda bir diril bar edi, qıyqtaý qara kózderiniń kemerindegi ystyq jas betime tamyp-tamyp ketti. Seldirleý saqalynyń astyna murnymdy tyǵyp, kúrsinem de, dem alamyn. Tuzdyq pen ter aralas baıaǵy bir tanys ıis bul joly maǵan sonshalyq súıkimdi seziledi. Ańsaǵan ata júreginiń alyp keýdege syımaı, qatty soqqan dúrsili aryndy asaý bir kúıdeı estiledi qulaqqa. Tyńdaı bergim keledi sol kúıdi. Ákem meniń jelqaqty bolǵan júzimdi qalyń erniniń qaınar jalynymen qaıta-qaıta súıip, tamaǵymnan ıiskeıdi. Múmkin, óte kishkentaı kezimdegi nárestege tán ashqyltym ıisti izdeıtin shyǵar ol, Meni ákemniń qushaǵynan ekinshi bireý ilip áketken edi. Bul Janqıa apaı eken:

— Oı, tentek aı, keldiń be? Qorqyttyń ǵoı tipti. Mynanyń ósip ketkenin qaraı gór, til-aýzym tasqa. Aıtpaı ketkeniń ne, qaraǵym-aý?!

— Teńiz jandy tentegim, — ákem meni jerden joǵary kóterip aldy, — ruqsatsyz ketkendigin, úshin jonyńnan qalyń taspa alyp, alaqanymnyń aıyzyn bir qandyrarmyn dep júr edim. Qap, umytyp ketkenimdi qarashy. Jaraıdy, bir jolǵa keshirdim. Káne, kúlshi, Daýylym.

Men aqyryn ǵana jymıamyn. Ákem eki betime kezek úńilip, masattana kúledi. Múmkin, biz áke men bala osy qalpymyzda áli de uzaq tura berer edik, bireý aıaǵymnan tartyp jiberdi. Jalt qarasam Sereja eken. Ákemniń qolynan qarǵyp tústim de, saǵynyshty dostymdy qushaǵyma qaýsyrdym.

— Tiri me ediń, baýyrym? — men Serejany erninen bir súıdim de, eki ıyqtan shap berip, silkip-silkip aldym. Sodan keıin, ózime tartyp, qaıtadan qushaqtadym da, qushyrlana súıip, qolyn qystym, — tirimin de, baýyrym!

Bul meniń Mıhaıl Ivanovıchtan úırengen enerim. Ol kisi uzaq ýaqyt kórmeı júrip, teńiz ústinde kezdestirgen aǵasy Ivan Fedorovıchpen osylaı amandasqan-dy. Qazir men tek sálemdesýde ǵana emes, júris-turysymda da, sóılegen sózimde de Mıhaıl Ivanovıchqa elikteımin. Burynǵydaı jurttyń sózine daýryǵa aralaspaı, aldymen áńgimeniń mánisine ábden túsine tyńdap, sodan keıin, kezegim kelgende ǵana sóıleımin. Tipti kúlgende de tym ersi qarqyldamaı, kóbine jymıyp qana qoıamyn. Áńgimeniń asa bir qyzyqty jerinde taǵy da Mıhaıl Ivanovıchqa kózimnen jas shyqqansha kúlemin. Bul ǵana emes, Mıhaıl Ivanovıchqa eliktegenim sonsha, keıingi kúnderi men de on aıaǵymdy syltyp basatyn bolyp aldym. Menińshe «Varág» matrosynyń bul aıaq basýynda múgedektik emes, ózgeshe bir mańǵazdyq jatqan tárizdi. Jurt meniń bunymdy kelemej etse, men ony maqtanysh etemin.

— Ia, qashqyn, — Sereja da meni ıyǵymnan shap berip, ózine tartyp aldy, — aman keldiń be? Qorqyttyń ǵoı. tipti.

— Aman kelgenimdi kórip tursyń ǵoı, saǵan bazarlyq ta ákeldim.

Men omyraýyma qolymdy saldym da, aqtan góri sarǵylt-jasyldaý terini Serejaǵa usyndym. Bul baıaǵy Ivan Fedorovıch maǵan tirileı syılap, keıin Asaýbaı jyndy soǵyp óltiretin ıtbalyq kúshiginiń terisi.

— Aý, seni aqbalyq aýlap júr desek, ıtbalyq soǵýǵa ketip pe ediń?

— Ekeýinde de bolyp úlgerdim...

Men, sońǵy eki aı ishinde basymnan keshken ýaqıǵalardy dál osy jerde-aq baıandaı bastaýǵa yńǵaılanǵan edim. joqtaý aıtqan áıel daýysyn esittim de, bógelip qaldym.

Jalt qarasam Mıhaıl Ivanovıch pen Arman, Aıdynǵalı men Qazanǵap buǵan deıin muz arasynda saqtaýly kelgen Atamannyń súıegin kóterip keledi eken. Ótken qysta ózim, kóretin kári ana aq shashyn jaıyp jiberip, ulynyń keýdesine mandaıyn súıep alypty. Qaraqat kózi jasqa tolǵan jasyl lentaly qyz birese ákesiniń óligine, birese maǵan qaraıdy. «Jolyń netken jaman edi, múmkin, men sonda ótinbesem seni teńizge áketpes edi de, sen teńizge shyqpasań, ákem de aman qaıtqan bolar edi!»deıtin tárizdi. Qyz ákesiniń Arman aldyndaǵy aıybyn aıtqym keledi de, «qasiret ústinde nalytpaıynshy» degen oımen kómeıimdegi sózdi kókiregime jutyp alamyn. Kúnásiz jas jetimniń qasiretin bóle arqalap, basymdy tómen ıemin. «Bul qazaǵa ózge emes, dońyz attas — Kabanovskıı aıypty. Sonyń ámirine baǵynbaǵanda biz apatqa da ushyramaıtyn edik. Kórdiń be, ol qazir ákeńniń óligine orys ádetinshe basynan bórkin alýǵa da jaramady. Ákesiniń ólimine sebepshi bolǵan adamnyń súıegin kóterip Arman aǵaı barady. Mine, orynsyz jerde kek izdemeıtin, aq júrek azamat dep osy kisini aıtý kerek, uqtyń ba, qaryndas!» deımin ishteı.

Ia, Kabanovskıı myrzanyń júreginde muz jatsa kerek qabaǵynda da qańtardyń yzǵary bar. Mańdaı terisin bir elideı ashyp, jaýar kúndeı túnere qalypty. Qara qustyń tumsyǵyndaı qarmaqtana bitken zor murny aýzyn jaýyp ketipti: oń ezýine papıros tistegen eken, sol ezýinen soıdıa shyqqan azý tis Kabanovskıı myrzaǵa ózi attas bir ańnyń da keıbir keskinin beretin tárizdi. Qazir ol osy bir soıdaq aýzymen jurtty jaryp salatyndaı, árkimge sustana qaraıdy. Bizge kelip amandasqan da joq. Tipti ózgeni bylaı qoıǵanda, osydan eki aı buryn óz qolynan attandyrǵan Atamannyń óligine de bas ımedi. Teńiz apatynyń qaharynan úreılenip, tilinen aıyrylǵan «jer sandýǵashy» Hvastýnov myrzanyń bas ızegen sálemin de qabyldamady. Sýǵa ketken on bes at shanasy ǵana emes, qos mańynda úıilip qalǵan aqbalyq pen aılar boıy tartsaq sarqylmastyq sonaý bir altyn sazan alańyn da bizden daýlaǵaly turǵandaı.

— Jeter endi, — dedi ol, Ataman súıegin kótergender qaqpadan shyǵa bergende. Kabanovskııdiń úrlep qoıǵan kúreń shardaı betine eshbir sáıkestigi joq súıir ıegindegi úshkir qara saqaly shoshań ete qalyp edi, keńsirik shemirshegin tistetip qoıǵan jasyl kózildirigi qulap tústi de, tebingideı qulaǵyna ilingen altyn shynjyrǵa asyldy da qaldy, — jeter endi, jumysqa kirisińder. Manadan beri bir saǵat ýaqytty bosqa óltirdińder. Endi sonyń ornyn toltyrmaı qaıtpańdar.

— Qarańǵy túsip ketken joq pa?

— Qarańǵy bolsa fonarmen isteńder. Mynaý balyqty shiriter jaı joq...

— Men bulardyń manadan bergesin shtrafqa jazdym, — Aǵanıaz ámirshi qoıyn dápterine úńiledi, — Jantas Buzaýbaqov, Janqıa Qoıbaǵarova, Anna Sokolova, Lúba Saharova...

— Má, saǵan shtraf, — ánsheıinde jaırańdap turatyn súp-súıkimdi Lúba bul joly ashý kórsetip, Aǵanıazdyń janyna tónip bardy. — Eki aı boıy sen keship, ańsap kórisken týmalarymyzben amandassaq ta shtraf, túzge shyqsaq ta shtraf. Bul ne ózi. Áı, áıelder, tastańdar jumysty, istemeımiz. Meıli, shirimes túgil, órtensin!

— Áı, áı, doly qyz, neni órteısiń?

— Seni, bildiń be?

— Júr kettik, — áıel bitken dýyldasa sóılep esikke qaraı buryldy, — istesin ózi.

— Áı, týmalar, — Kabanovskıı kúle sóılep qolyn kóterdi, — shtraf saldyrtpaımyn. Qudaı aqy. Áı, Aǵanıaz, ketshi óziń. Bar, balyǵyńdy al.

— Aldamaısyń ba?

— Qudaı aqy dedim ǵoı, týmalar.

Kabanovskıı úlken bir «qasiret arqalaǵan» adamdaı kúrsinip qoıdy. Ár jerden fonar jaǵylyp, jurt jumysqa qaıtadan kiristi. Ákem de, Sereja da óz oryndaryna bardy. Men Atraý bataǵasyn ábden saǵynyp-aq qalǵıdy ekenmin. Qýys-múıisin qoımaı aralap júrmin. Árkimder- aq meni janyna shaqyryp, yǵys hıkaıasyn suramaq bolady. Biraq, kenet Kabanovskıı kelip qalady da, áńgimemiz pyshaq keskendeı tyıylady. Keıbiriniń qoly tilim-tilim jarylyp, keıbiriniń qoly kúp bop isip ketken áıelder qara kóleńke jerde balyq jara otyryp, keshki aýany kúńirente, muń men yza aralas áldenendeı ánge basady.

Ýa, sybaǵa, sybaǵa,

Sybaǵasy kedeıdiń!

Qýanysh joq, ashshy zar,

Sybaǵa netken zil ediń!..

Ákemder júrgen qýystan aıqaılap án salǵan er adamnyń jýan daýysy bataǵa ishin jańǵyrtyp jiberip edi, endi baıqasam bondar Matveı Stepanovıch eken. Jelkildegen ári uzyn, ári qoıý qasty qabaǵyn tas túıip, ara-kók boıaýmen sal tatty batyr sýreti salynǵan júndes keýdesin asha tastapty. Tek jaǵyn ǵana emes, búkil bet-aýzyn túgel japqan qalyń býyryl saqal arasynan úlken qara kózderi jalt-jult etedi. Sol qolynda, Aıdynǵalı aǵaıdyń etikke shege qaǵatyn balǵasyndaı, úlken aǵash trýbka, on, qolynyń batpan judyryǵyna bıik mańdaıyn súıegen kúıi ándetip otyr.

Volga, Volga, kóktemde sýyń tasyp,

Jar jıekten ketse de joǵary asyp,

Halqymyzdyń ólsheýsiz qaıǵysyndaı

Jerimizdi kórmediń túgel basyp...

Matveı Stepanovıch anda-sanda trýbkasyn qushyrlana bir soryp, kúrsinip alady. Ol árbir kúrsingen saıyn ashynǵan jannyń ishtegi jalyny syrtqa shyqqandaı, mahorka shoǵy ushqyndap, ushy súıirlenbeı, tik bitken, etegi sál qyr murnynan qoıý tútin túıdekteri de burq ete qalady. Eki basynda eki puttyq gırdeı domalaq temiri bar jom tutqasyn aınaldyryp turǵan jalpaq betti, qoshqar muryndy, qalyń erindi zor qara jigit Matveı Stepanovıchtiń ánine qosylmaq bolady. Biraq, onyń daýysy dirildep baryp úırenshikti «Záýreshke» kóshedi. Bul, baıaǵy biz teńizge attanatyn tún kazarmaǵa mas bolyp kelgen Isqalı aǵaı...

Plottyń aıdyn jaq jıeginen taǵy da shań-shuń ete qalǵan daýysqa tura júgirdim. Men barsam, Talasovtyń inisi Aǵanıaz ben bir balyqshy egesip tur eken.

— Sandalma, ıttiń kúshigi. Úshinshi sortqa berseń-berdiń, — Aǵaynáz bezeýin syǵa-syǵa qandy irińdi jaraǵa aınalǵan qotyr mańdaıyn jıyra, onsyz da tańqıa bitken keń tanaýyn shúıire, óktem únmen sóıleıdi, — bermeseń taıyp tur. Bógeme qolymdy, mende ózge de jumys jetip jatyr. Budan ári saýdalasýǵa ýaqytym joq.

— Úshinshi sort túgil, ekinshi sortqa da bermeımin, — deıdi jeńin shyntaǵyna, qalyń shalbardyń balaǵyn baltyryna deıin túrip, jalań aıaqtanyp alǵan zor sary jigit, — talamaq pa ediń?

— Ekinshi sort túgil úshinshi sortqa da almaımyn.

— Almasań, aldyramyn. Men qojaıynǵa baramyn.

— Bar, bar, shaýyp al meni. Apatqa ushyrap turǵan qojaıyn saǵan ustata berer. Terisiniń ábden bir keńigen kezine tap boldyń.

— Terisi tarylǵanda shyǵynyn maǵan tóletpek pe ol?

— Áne, ózi de keledi, bar, aryz et meniń ústimnen.

Bul kezde Kabanovskıı de osy tusqa kelip qalǵan edi.

— Ýa, bul ne eges, — dedi ol.

— Mynaý ıtińiz balyǵymdy úshinshi sortqa alamyn deıdi.

— Bir janjalshyl neme eken, — dedi Aǵanıaz ámirshi, — bar baqyty osy bir bes-alty nosılka balyqta turǵandaı, aspandaǵy aıǵa qol sozyp kerdeńdeıdi.

— Tez baıymaq shyǵar, — dońyz attas azý tisin aqsıtyp, kekesinmen kúldi, — seniń atyń kim?

— Meniń atym Ábil — dedi sary jigit, — baıymaıtynym da belgili, biraq talanǵym kelmeıtini de ras.

— Káne, kóreıik, — Kabanovskıı mes qarnyn sol qolymen súıep, zorǵa ıilip bardy da, saýsaǵyna ilingen bir qara kózdiń jelbezegin úlken murnynyń tusyna aparyp tyjyryna qaldy, — úshinshi sortqa ǵana alýǵa bolady.

— Sebebin aıtyńyzshy, myrza?

— Buzyla bastaǵan, má, ıiskep kór.

— Búgin tań aldynda ǵana sýyrǵan aýdyq balyǵy buzylýshy ma edi? Balyqtyń ezine tán ıis qoı, myrza.

— Qabyrshaǵy da kebe bastaǵan. Búgin buzylmasa, erteń buzylady.

— Toqtańyz, erteńgisine de men jaýaptymyn ba?

— Áı, jigit, — Kabanovskıı jasyl kózildiriginiń astynan sustana qarady da, balyqty úlken etigimen ysyra teýip, teris aınaldy. Plot kemerinde úıýli jatqan balyq sýsyp baryp aıdynǵa tógile berdi, — úshinshi sortqa berseń ber, bermeseń bosat plotty!

— Myrza! — ábden kúıingen balyqshy Kabanovskııdi jaǵadan shap berip ustaı aldy. — Almasań alma, uzaq tún boıy mynaý kústi qolymdy sýyq sýdan shyǵarmaı aýlaǵan adal eńbegimdi aıaǵyńmen teýip nege tógesiń? Qaıtý kúni óziń ótiner ediń-aý, búgin teńiz jelimen sý tasyp, balyqshylar kóbirek kelgenge kekirik atqan ekensiń, á?!

— Tart qolyńdy, qarsaq!

— Men qarsaq bolsam, sen qabansyń. Nege tógesiń balyǵymdy?

— Ýa, qý kedeı, tart qolyńdy myrzadan!

Qojasyn qorǵaǵan Aǵanıaz, janynda jatqan kúrekti ala umtyldy. Balyqshy jigitten aýmaǵan kishkene sary bala shyr ete qaldy.

— Má saǵan qý kedeı.

Sary jigittiń denesi de eńgezerdeı edi, ózi aıtqandaı «kústi qolynyń» kúshi de osal bolmasa kerek. Aǵanıaz ámirshini qaýsyra qushaqtap, plottan laqtyryp jiberdi. Salqyn sýǵa súngip shyqqan Aǵanıaz jantalasyp, jaraǵa qaraı talmap kele jatyr.

— Ýa, batty, ustańdar!

Bireýler mazaqtap, bireýler kómekke umtyldy.

— Batsyn ıttiń kúshigi...

Bizdiń Atraýǵa oralǵan alǵashqy kúnimiz osylaı aıaqtalǵan edi.

XV TARAÝ. AIYPTYŃ KİM, APAJAN?

Balyq kóbeıip, maıshabaq pen bozánkalar da kórine bastaǵannan beri Kabanovskııdiń ámiri boıynsha jumysty kúni-túni birdeı isteıtin bolǵanbyz. Búgin de sol kúndegi ádet boıynsha keshki jumysqa kiristik. Ár jerden jaǵylǵan aspaly fonarlardyń tusynan ózge tóńirek kúńgirt tartyp, bataǵa ishi býaldyr tuman tárizdi.

— Áıt, baıqa, aldyńda shań bar!

— Tachkańdy beri aıda, anaý jerdiń eden taqtaıy synyp túsken.

— Abaıla, tart súzgińdi!

Osyndaı eskertýshi aıǵaılar jıi-jıi estilip tur edi.

— Kózim-aı, oıbaı-aı, kózim-aı.

Egdeleý áıeldiń ashshy daýsy bataǵa ishin jańǵyrtyp jiberdi.

Basymdy kóterip alsam uzyn boıly bir adam kózin qos alaqanymen basyp sheginishektep barady eken, sol sheginshektegen. beti artyndaǵy shanǵa shalqalaı qulap, joq boldy.

— Ustańdar, oıbaı, ustańdar, — úreıli áıel daýystary birine biri ulasty, — ana shandaǵy tuzdyqqa tunshyqty-aý!

Jurt túgel dúrligip, daýys shyqqan baǵytqa umtyldy. Men de tura júgirdim. Shanǵa qarǵyp bara jatqan Esqalı aǵaıdy.bir kórip qalǵan edim, endi qarasam belýardan tuzdyq keship, Janqıa apaıdy kóterip tur eken.

— Ýa, tezirek arqan ákelińder.

— Tasta jyldam.

— Toqtańdar, — Arman aǵaı áldeqaıdan úlken baspa súırep ákeldi de, — baspanyń bir basyn shanǵa túsirýge yńǵaılana berdi, — jol berińder, baspa salaıyq.

Abyrjyǵan jurttyń aıǵaı-shýy shandaǵy ekeýdi shyǵaryp alǵannan keıin de basyla qoımady. Bireýler jalań ýaıymǵa salynyp, bireýler Esqalıǵa uryndy.

— Mynaý muz aralas tuzdyqta ne jany qaldy deısiń.

— Albyrttanǵan qaraqasqa-aý, abaılasaq bolmaı ma, ezin taǵy da mastyqtan aman ba ediń?

— «Qasqyrdyń aýzy jese de qan, jemese de qan», — Esqalı jurtqa ári ashýly, ári aıypty pishinmen qarady. — Meniń jelkemde kózim bar deısiń be? — Ne boldy ózi?

— Jomnyń tutqasy ıilip mańdaıyna soǵyldy.

— Oıpyrmaı, kózin aǵyzyp jibermese jarar edi.

— Bir basqa bir kóz jetip jatyr ǵoı. Basy jarylmap pa?

Men ýaqıǵanyń mánine endi-endi ǵana túsindim. Esqalı aǵaı jom tutqasyn, shelektegi. balyq ábden orta túskenge deıin, onnan solǵa qaraı burap-burap kelip, endi ózi tómen buǵypty da, tutqany keri aınaldyryp jiberipti. Qaıratty qoldyń yrqyna baǵynǵan aýyr tutqa, odan ári óz salmaǵymen zyrqyraı jónelipti. Ortalanǵan shelekterdi balyqqa toltyryp júrgen Janqıa apaı, dál osy kezde ilgeri umtyla beripti. Qanyke kempirdiń tilimen aıtqanda, «sor aıdaǵan bıshara» sol umtylǵan betinde, zyrqyrap aınalyp turǵan jom tutqasyna soǵylypty. Qara kóleńkede baıqamaı qalsa kerek. Tegi múki tıgen bolýǵa tıisti, áıtpese, puttyq domalaq temir shekesin oıyp jibergen bolar edi. Bas súıegi aman tárizdi. Oń jaq beti shekesine deıin kúpteı bolyp isip ketipti. Kózi saý ma, álde aǵyp ketti me, ol jeri ázir belgisiz. Apasyn qushaǵyna qysyp, ákem de túnere qalypty.

— Janqıa, Janqıa, — deıdi Anna Ivanovna jaralynyń júzine úńilip. Jaraly jannan jaýap qaıtpady.

— Káne, ne turys bar. Tezirek monshaǵa alyp júreıik, — Anna Ivanovna qaýmalaǵan topqa bir qarap aldy, — Aldymen jýyndyraıyq. Ashshy tuzdyqqa tunshyǵýy da múmkin. Qustyrý kerek. Bireýiń tezirek dárigerge júgirińder.

— Monshada ystyq sý bar deısiz be, — Esqalı kýrant aldy. — Búgin jaǵylmaıtyn kún ǵoı.

— Bolmasa jaǵyńdar tezirek.

— Otyn beredi deımisiń?

— Tipti surap ta jatpańdar, — Matveı Stepanovıch sol aıaǵyndaǵy qazyǵymen edendi teýip jiberdi. — Súırep aparyńdar da, jaǵa berińder. Jaýabyn ózim beremin.

— Al, káne, kóterelik, kelińder!

— Tart qolyńdy!

Kómekke umtylǵan Esqalıdyń qolyn qaǵyp tastady da, ákem Janqıa apaıdy qushaqtap ornynan kóterildi. Jurt túgel dúrligip esikke qaraı oıysty. Esqalı muńaıyp ornynda turyp qaldy.

— Mende qandaı aıyp bar? — Esqalıdyń úninen jazyqsyz jazǵyrylǵan adamnyń nalysy estiledi. — Jazyqty bolsam jazalańdar. Araq ishetinim ras, biraq, men ne búldirdim ishkende?

— Ia, dostym, — Matveı Stepanovıch ta kúrsinip qoıdy. — Biz ekeýmizdi maskúnem deıdi jurt. Keıde araq qana emes, aqylymyzdy qosa iship, óz úıishimiz ǵana emes, ózgeniń de mazasyn alatynymyz ras. Biraq, biz mas bolý úshin ishpeımiz, qasiretimizdi jýý úshin ishemiz.

— Eh, ishemiz be, káne, týmam,

Qasiretti boıdan qýarǵa.

Biraq, kedeı sorlynyń

Qaıǵysyn araq jýar ma?

Ia dostym, ábden durys aıtylǵan sóz. Bir kóldiń araǵyn tutas ishseń de qasiretiń jýylmaıdy.

Biri eki ıyǵyna eki kisi mingizerdeı ári ıyqty, ári jaýyryndy kelgenmen, uzyny men kóldeneńi birdeı — tórtbaq, ekinshisi ári bıik, ári osy boıyna laıyqty zor tulǵaly eki dos, áli de uzaq muńdasa bermek edi, olardyń áńgimesin Aǵanıaz ámirshiniń aıǵaıy buzyp jiberdi...

— Ýa, bul ne, qaıda kettińder?

— Qumartyp tursań kel beri, — tórtbaq boıly Matveı Stepanovıch qazyq aıaǵyn taq-tuq etkizip ilgeri umtyldy. — Kel beri, túnekte istetken jumysyńnyń jemisin kór!

— Qaıta berińder, — bastyqtyń yzǵarly daýsynan İrkilip qalǵan jurtqa Mıhaıl Ivanovıch ıegin kóterip, esikti meńzedi de, eki búıirin taıanyp, ornynda turyp qaldy. — Mynaý túnekte ne jumys bolýshy edi.

— Ýa, ne boldy? Bul jurtty taratqan kim? Anaý kóterip bara jatqandary kim? — dedi Aǵanıaz ári tańdanǵan, ári yzalanǵan pishinmen.

— Kóterip bara jatqandary Janqıa.

— Oǵan ne boldy?

— Jomnyń tutqasy soqqan. Basy cay kórinedi, kózi shyǵyp ketse kerek.

— Jomda turǵan sen be ediń? — Aǵanıaz kóziniń náletimen Esqalıǵa qarady. — Nege úndemeısiń?

— Bile turyp nege suraısyń? Jomda menen basqa kim bar edi?

— Ońbaǵan, taǵy da mas bolǵan shyǵarsyń. Óltiresiń sen ıt bireýdi.

— Aǵanıaz myrza, — Mıhaıl Ivanovıch basyn shaıqady, — orynsyz jazǵyrmańyz.

— Áı, myrza, — Mıhaıl Ivanovıchtyń sózin súıeý kórgen Esqalı jýan judyryǵyn túıip tónip-aq qaldy. — Men seniń dáýletińdi ishtim be?..

— Esqalı, — Mıhaıl Ivanovıch ashýly jigitti qushaqtap aldy, — tart qolyńdy.

— Ne tartatyny bar, — endi júndes judyryǵyn qushyrlana túıip, Matveı Stepanovıch umtyldy, — óz kinálaryn ózgege jappaqshy, dońyzdar. Mynaý túnekte jumys iste deısiń...

Múgedektiń judyryǵynan jasqanǵan ámirshi shegine berip edi, balyqtyń maıly shyryshymen battasqan edennen aıaǵy taıyp ketti de, manaǵy shanǵa shekesin soǵa qulady.

— Myrza, baıqańyz, — áldeqaıdan júgirip Arman aǵaı kelip qalǵan eken, shanǵa súńgip bara jatqan Aǵanıazdy sıraǵynan súırep aldy. — Mynaý shandaǵy tuzdyqqa endi ózińiz tunshyǵarsyz.

— Nege ustadyń, — Matveı Stepanovıch endi Armanǵa zekip tastady, — qulasa edi, ıttiń kúshigi! Biz sıaqty aqylyńdy ishetin «jalańaıaq» emessiń, nege qulaısyń, á?

— Já, já, jetti, — Aǵanıaz jelkesin sıpap qoıdy. — Jaralanar kisi jaralandy. Al, júmysshylardy taratqan kim?

— Tarańdar degenmen, — Mıhaıl Ivanovıch myrs etip kúldi de Aǵanıazdyń janyna keldi. — Basyńyzdy tym qatty soqtyńyz-aý deımin. Tezirek dárigerge baryńyz, zaqym bolyp júrmesin.

— Sizdiń jurtty taratqanyńyz ne, bas kóterý me?

— Qalaı baǵalaýǵa da erkińiz bar. Bizdiki ázirge zańdy talap qana.

— Qandaı talap ol?

— Kórip tursyz ǵoı, mynadaı túnekte jumys isteýge múmkindik joq. Osy eki-úsh saǵattyń ishinde eki adam jaralandy. Mana bir adam taıyp jyǵylyp aıaǵyn syndyrǵan edi. Túnde jumys istetý úshin aldymen jaǵdaı jasaý kerek.

— Jaǵdaı, jaǵdaı, múmkin, lektr kerek shyǵar?

— Nesi bar, — Mıhaıl Ivanovıch kúldi, — elektr bolsa qarsylyq joq. Kabanovskıı myrzaǵa aıtyńyz, aqshasy jetpese aqbalyqshylar qosyndaǵy otyz kisiniń eki aılyq eńbekaqysyn qossyn. Báribir «ýádeni úsh jyl kútediniń» keri bolyp barady ǵoı. Eń bolmasa elektr sáýlesin kórip bir raqattanaıyq. Keshirersiz, aıtqandaıyn, siz tezirek dárigerge baryńyz.

— Ia, ıa, sóıtińiz myrza, — Matveı Stepanovıch te mysqyldap qoıdy. — Álde súıep aparamyz ba?

— Jaraıdy, kettik jigitter.

— Polısıa shaqyrtamyn men.

— Shaqyrt, — Matveı Stepanovıch qolyn bir-aq siltedi, — polısıa da adam ǵoı. Tildesip kórermiz.

Qara kóleńke bataǵa ishinde Aǵanıaz ámirshi jelkesin sol qolymen basqan kúıi jalǵyz qaldy da, biz dalaǵa shyqtyq. Atraý ústin reńsiz qara bulttar jaýyp alǵan eken. Juldyzsyz, aısyz tas túnek. Aqysy az da, azaby kóp aýyr jumystan shyqqan jumysshynyń ashýly túrindeı aspan qabaǵy da tunjyraı qalypty. Sol túnekke kóz tigip, oılanyp kelemin, ishimnen, oı artynan oı keledi. Alǵashqyda oılanǵanym qulaǵyma túńǵysh ret shalynǵan álgi bir «elektr» degen sóz edi. Ol ne nárse bolǵany? «Elektr sáýlesi» dedi-aý Mıhaıl Ivanovıch. Asyly, bir dúnıeni jaryq etetin nárse shyǵar. Úlkendigi qandaı eken óziniń? Kún kózindeı bolar-aq. Átteń, mynaý Atraý aspanyna ilip qoıar ma edi? Múmkin, Qazanǵap aǵaıdyń ertegilerinde kezdese beretin shar aına shyǵar. Eh, sondaı bir aınany qolyma túsirip, mynaý qarańǵy túndi jarq etkizip jibersem!.. Meniń oıyma endi «kim aıypty?» degen suraý kelip tústi. Ia, báse kim aıypty? Suraq bar da, jaýap joq. Meniń qulaǵymda buryn Mıhaıl Ivanovıchtan estigen bir «kim. aıypty?» bar edi. Endi ekinshi «kim aıypty?» paıda boldy. Bul óz «kim aıyptym». Mıhaıl Ivanovıchtyń «kim aıyptysy» qulashyn keń sermep Petrogradtan baryp bir-aq toqtaıtyn edi. Meniń óz «kim aıyptymnyń» órisi tym qysqa bolsa kerek. En bolmasa Atraýdy da túgel aralamaı balyq bataǵasyndaǵy manaǵy bir shan men jomnyń mańynan kibirtiktep eshbir shyǵa almaı-aq qoıdy.

— Mıhaıl Sokolov! Arman Teńizbaev!

Art jaǵymyzda bireý entige júgirip keledi eken. Aınalyp tura qaldyq.

— Nemene, ne aıtasyz?

— Sizderdi kontorǵa shaqyrady.

— Ekeýmizdi de shaqyra ma?

— Ia, ekeýińizdi de.

— Al, júr onda, baraıyq.

Sereja ekeýmiz týra monshaǵa tartqan edik, bizden ózgeler de jetkilikti eken. Janqıa apaıdyń hal-jaıyn syrttaǵylardan surastyryp bildik te, Serejanyń úıine qaraı buryldyq. Osy bir keshki ýaqıǵaǵa ózimiz aıypty adamdaı únsiz kelemiz. Meniń armanshyl qıalymdy manaǵy bir jańa sózdik jetelep áketti. Qazir atyn da umyta bastaǵan ekenmin.

— Lektr, lektr, — deımin kúbirlep.

— Daýyl, ne aıtyp kelesin?

— Jaı ásheıin, — men jańadan kúbirleımin. —  Lektr, lektr, lektr...

— Áı, lektriń ne seniń?

— Ia, báse, aıtshy, lektr degen ne?

— Lektr, — Sereja oılanyp qaldy, — bilmeımin. Birinshi ret estip turmyn. Káni, bilseń aıta ǵoı.

— Lektr degen shyraǵym...

Men tamaǵymdy uzaq kenep alyp, endi ǵana bósýge yńǵaılanyp edim, egeýdeı túrpilengen shaǵyn alaqan kózimdi basa qoıdy.

— Sash, jiber!

Remont bazasynda jumys isteıtin Sashany alaqanynyń jaryǵynan tanydym da, bileginen shap berip ózime tartyp aldym.

— Tirimin de, týmam!

— Tiri bolmaǵanda she, óziń tirimisiń?

— Árıne tirimin.

— Serejanyń kózin basyp turǵan Asqar da qolyn qoıa berdi. Endi shurqyraı amandasyp, qushaqtasa bastadyq.

— Túý, ústeriń qaramaı sasıdy.

— Sender balyq sasısyńdar.

— Já, jeter, Daýyldyq taǵy bir qyzyq áńgimesi bar, sony tyńdaıyqshy, — Sereja maǵan qarady. — Káne aıtshy, dostym!

— Neni aıt deısiń?

— Álgi lektoryńdy aıtshy!

— Á, lektordy ma, — lektor týraly manaǵy bir qıalymnyń jelisin joǵaltyp alǵan ekenmin. Oılanyp qaldym. Biraq, Qazanǵap aǵaıdyń kóp ertegisi bul joly da maǵan kómekshi qolyn soza berdi. — Mıhaıl Ivanovıchtyń kún kózinen ot tartatyn eki beti tompaqtaý kelgen sonaý bir dóńgelek shynysy da osy lektordyń kishkene ǵana bólshegi bolyp júrmesin degen oı keldi. — Lektor degenin shyraǵym, ol bir sondaı úlken shar aına, ózi kún sıaqty dóńgelek bolady. Úlkendigi kúnnen de zor. Eger Atraýdyń ústine ilip qoısań bar ǵoı, sáýlesi osy tóńirekti túgel jarqyratyp jiberedi.

— Sen ony qaıdan bilesiń? — Sereja myrs etip kúldi. — Óziń kórdiń be?

— Men be, — qıal Qazanǵaptiki bolǵanmen sózim ótimdi bolsyn degen oımen tireýdi Mıhaıl Ivanovıchtan izdedim. — Ózim kórgenim joq, Mıhaıl Ivanovıchtan estidim.

— Átteń, sonyń bireýin alyp keler me edi, — dedi aqkóńil, ańqaý Sasha, meniń sózime shyn-aq nanyp qalsa kerek. — Aty ne deısiń?

— Aty ma, aty lektor onyń!

— Lektor, lektor, — Sereja biraz kúbirlep aldy da maǵan buryldy. — Sáýleli nárse deısiń be-áı, osy seniń aıtyp kele jatqanyń elektr bolmasyn.

— Joq, lektor, — men alty áripten turatyn bir sózden eki qate jiberip alǵanymdy ol kezde ózim de ańǵarǵan joq edim, túzetýshige kóngim de kelmedi. — Joq, joq, lektor.

— Joq, dostym, qatelesip kelesiń, úlken qalalarda «elektr» degen sham bolady deıdi.

— Ony kim aıtty saǵan?

— Nadejda Petrovna aıtty.

— Maǵan Mıhaıl Ivanovıch aıtty. Nadejda Petrovnań kim?

— Orys mektebiniń oqytýshysy.

— Sonda ol Mıhaıl Ivanovıchtan da kóp bile me?

— Árıne kóp biledi. Mıhaıl Ivanovıch júmysshy, al Nadejda Petrovna gımnazıa bitirgen oqytýshy.

— Gımnazıa, gımnazıa, — árbir jańa sózdikti úırenýge tyrysatyn ádetim boıynsha «gımnazıany da» esimde qalatyndaı etip birneshe ret qaıtalap aldym. Onyń ne ekenin de bilýge qumarlanǵan edim, biraq, dáp eges ústinde surap bilmeıtindigimdi sezdirmeıin degen oımen bógelip qaldym. — Báribir Mıhaıl Ivanovıchtan artyq bilmeıdi ol, shyraǵym.

— Má, saǵan. Bireý jeti jyl boıy oqysyn da, jumysshydan az bilsin.

— Tipti ol on jyl oqysa da Mıhaıl Ivanovıchtan kóp bilmeıtin shyǵar.

— Jaraıdy, Mıhaıl Ivanovıch-aq kóp bilsinshi, — dedi Sereja biraz egeskennen keıin.

— Ol kisiniń kóp bilgeninen bizge keler zıan joq.

Mıhaıl Ivanovıchpen teńizde etkizgen eki aı ishinde kóp nárse úırenip qalǵan ekenmin. Men muny keıin ańǵara bastadym. Qazir keıbir máseleler jóninde ózimniń burynǵy ustazym Serejamen talasyp qalatyndy shyǵaryp aldym. Óz túsinigimshe men Serejadan kóp biletin tárizdimin. Onyń aıtqanyna burynǵydaı soqyr sezimmen jetelene bermeı, oılanyp ta qalamyn. Tipti Serejanyń ózin úıretpek bolamyn. Teńizden alǵan kelgen kezde balalar arasynda Serejadan góri meniń bedelim basymyraq edi. Bul meniń ózimmen birge ala kelgen «teńizdik hıkaıama» baılanysty eken. Meniń bóstirińkirep aıtqan áńgimemdi olar aýyzdarynyń sýy quryp tyńdaıtyn. «Oıpyrmaı, oıpyrmaı!» dep qoıatyn tańdanyp. Men romantıka qanatyn odan ári qaǵa túsetinmin. Top bıeni keıde kórinim jerden qarǵytyp, keıde aspanmen tildesken muz taýynyń basyna bir-aq qondyratynmyn. Teńizge túse jónelgen ıt balyqpen birge súńgip, muz ústine de súırep shyǵaratynmyn.

— Osynyń tórtten biri ras bolǵanda da qaıda jatyr? — deıtin Sereja jymıyp.

Serejanyń kekesinine men kúıip-pisip, ashýlanyp qalatynmyn. Óıtkeni, aıtyp otyrǵan sábılik romantıkam ózime de shyn kórinetin. «Teńizdik qorym» bir jumaǵa barmaı sarqylyp qaldy da, endi Serejanyń menen kóri áli de bolsa kóbirek biletindigi qaıtadan ańǵaryla bastady. Alaıda muny moıyndaǵym da, sezdirgim de kelmeıdi. «Ózim bilemge» salynyp, óńesh kórsetemin. Mundaıda menen góri ári estıarlaý, ári salqyn qandylaý Sereja egesti nasyrǵa shaptyrmaı yńǵaıǵa kóshedi. Biraq, aınalǵanda albyrt meniń aıtqanym emes, salmaqty Serejanyń degeni bolyp shyǵady. Sereja qazir de sol salmaqtylyǵyn istedi.

— Jaraıdy, Mıhaıl Ivanovıch kóp biledi...

Endi «kim kóp biledini?» osymen aıaqtadyq ta, «kim aıyptyǵa?» kóshtik.

— Árıne, Kabanovskıı aıypty, — dedi Sereja.

— Joq, tek Kabanovskıı ǵana emes, Esqalı da aıypty, — dedim men. — Ol maskúnem. Janqıa apaıdyń kózin shyǵarǵan jomnyń tutqasy. Al, jomdy burap turǵan Esqalı. Kabanovskıı jolaǵan da joq ol jerge.

— Sonda Esqalı qastyqpenen istedi dep oılaısyń ba?

— Qastyqpen istemese, mastyqpen istedi.

— Túsinbeısiń, dostym!

Sereja qatelesedi. Men ózgeni bylaı qoıǵanda, dál búgingi ýaqıǵaǵa Kabanovskııdiń qara túnegi aıypty ekenin de túsinip kelemin. Biraq, tym jıi mas bolyp, óz semásyna ǵana emes, kórshilerine de maza bermeıtin Esqalıdy da aqtaǵym kelmeıdi. Sondyqtan da ony qosa aıyptaımyn. Biz sen ústinde júrgende Mıhaıl Ivanovıch osy bir «kim aıyptyny?» san ret qaıtalap, uzaq áńgime aıtqan-dy. Sol uzaq áńgimeden «baılar aıypty!» degen eki-aq sóz qalǵan eken esimde. Serejanyń pikiri dál osy jerde Mıhaıl Ivanovıchtyń oıymen qabysyp jatqandyqtan amalsyz moıyndaýǵa týra keldi.

— Durys aıtasyń dostym, túptep kelgende Kabanovskıı aıypty.

— Ǵajap, — Sereja kúlip aldy. — Sen de bir nársemen moıyndaıdy ekensiń, á?

— Joq, «baılar aıypty» dep Mıhaıl Ivanovıchtyń ózi aıtqan.

— Á, báse, moıyndap kele jatqanyń da sondyqtan eken ǵoı. Áıtpese, op-ońaı naǵyp kelise qoıdy dep edim-aý. Teńizden kelgennen beri «ózim bilem» dep talasatyn bir óner shyǵaryp aldyn, ǵoı. Buryn ol minez joq edi sende.

— Solaı ma? — Men ózimniń qyzbalaý minezderimdi eske túsirip, uıalyp qaldym. Egesý degen Mıhaıl Ivanovıchta da bolatyn. Múmkin, men «ózim bilem», dep egeskende de sol kisige elikteıtin shyǵarmyn. Biraq, Mıhaıl Ivanovıch árqashan ózi aıqyn biletin másele tóńireginde egesip, óz pikiriniń durys ekendigin dáleldeıtin de, is júzinde kórsete de biletin. Al men bilmeıtinimdi de bilemin dep egesedi ekenmin ǵoı, — jaraıdy, seniń aıtqanyń durys dedim ǵoı. Al, endi bilesiń be, ne isteımiz?

— Neni aıtasyń?

— Kabanovskııden ósh alý kerek.

— Qalaı alamyz?

— Bataǵasyna órt salý kerek!

— Ne úshin órt salasyń?

— Bizdiń eki aı boıy seń keshken qaterli kúnderimizge eńbekaqy tólemeı, ishken jegenimizdi ustap qalǵandyǵy úshin. Janqıa apaıdyń kózin shyǵarǵany úshin...

Ózge «úshinder» aýzyma túspedi de ázirge osy eki «úshinmen» ǵana toqtadym.

— Odan túk paıda joq. Bataǵany órtep jibergende ne kún kóresiń? — dedi Sereja. Keıinnen oılasam óz oıynyń jemisi emes, Mıhaıl Ivanovıch pikiriniń jańǵyryǵy eken.

— Balyq aýlaımyz.

— Quraldy qaıdan alasyn?

Quralsyz balyq aýlanbaıtyny esime endi ǵana tústi de, men daǵdaryp qaldym. Biraq, bul joly da óz pikirimnen qaıtqym kelmedi.

— Báribir órteý kerek.

— Joq, ol bolmaıdy dostym!

— Sen órtemeseń, men ózim órteımin!

Biz bul joly kelisimge kele almaı, tipti, qoshtaspaı ajyrastyq. Kelesi kóshelerdiń birinde Sereja men Asqar ońǵa buryldy da, Sasha ekeýmiz solǵa buryldyq...

«Kim aıyptynyń?» daýylymen alysyp jatyrmyn. Suraqqa kómeskileý jaýap tapqanmen, ne isteý kerek ekenin aıqyn bilmeı dóńbekshýdemin. Kórshi bólmeden Janqıa apaıdyń yńqyldaǵan, ákemniń aýyr kúrsingen daýystary estildi. «Apajan, keshir, keshir!» deıdi, áldekim jylamsyrap. Bul Esqalı bolýǵa tıisti. Men de aýyr kúrsinemin, kúrsinemin de, «aıyptyń kim, apajan? Kegińdi kimnen izdeıin?» deımin kúbirlep. Meniń osy suraǵyma jaýap bergendeı: «Qoı, Esqalı, sende eshbir aıyp joq. Óziń aıtqandaı jelkende kóziń bar ma? Tas túnekte jumys istetken anaý dońyz attasty jazǵyrý kerek!» deıdi Anna Ivanovna. Meniń irge jaǵymda ekpetinen túsip Sháripqalı jatyr. Jylap- jylap uıyqtasa kerek. Óksigin áli basa almaı, mezgil-mezgil, solqyldap qoıady. Anda-sanda qolyn sozady. Keıde áldeneden shoshynyp selk ete qalady. Shoshynǵan saıyn shyntaǵymen búıirime túrtip, «bar, bar, órte!» degendeı bolady. Anaý kezdegideı aıqaıǵa baspaı, aqyryn ǵana ándetken Matveı Stepanovıch daýsy estiledi.

Eh, ishemiz be, káne, týmam,

Qasiretti boıdan qýarǵa.

Biraq, kedeı sorlynyń

Qaıǵysyn araq jýar ma?

Bunyń uly orys halqynyń revolúsıoner-demokrat aqyny Ogarevtiń óleńi ekenin keıin Nadejda Petrovnadan bilgen edim. Qandaı tamasha pikir? Kedeıdiń qasiretin araq jýa almaıtyndyǵyn Matveı Stepanovıch te shyn moıyndaı bastaǵan tárizdi. Sońǵy kúnderi araq ishýin de azaıta bastady. Tusymdaǵy terezeni bireý aqyryn ǵana tyqyldatady. Bul Sasha. Bylaı da yńǵaıǵa kóngish ymyrashyl bala, teńizden kelgennen beri maǵan birjola baǵynyp alǵan edi. Mana ekeýmiz jurt aıaǵy basyla bataǵaǵa órt salmaq bolyp, anttasyp aırylǵanbyz-dy. Ol bir shólmek kerosın de ala kelýge tıisti. Men ákemniń jastyq astyndaǵy spıchkasyn qaltama saldym da, kazarmadan júgirip shyqtym.

— Al kettik!..

...Ekeýmiz tórt baý qamysty bataǵanyń shyǵys jaq qabyrǵasyna súıeı salyp, spıchkany endi ǵana shaǵa berip edik, bireý bilegimnen shap berip ustaı aldy. Qulaǵym shýyldap, júregim zý ete qaldy. Jalt qarasam Mıhaıl Ivanovıch eken. Janynda Sereja. Sashany qushaqtap Arman aǵaı tur. Onyń janynda Asqar.

— Aqmaq, ne istep jatyrsyń?

Men jaýap berýdiń ornyna Serejany jaǵadan ala tústim.

— Sen ǵoı aıtqan, seńseń bas!

— T-s! Daýystama, — Mıhaıl Ivanovıch ekeýmizdi qushaǵyna qysty da, basymyzdy soǵystyryp aldy, — bar, myna qamystardy ornyna aparyp tastańdar!

Biz tórteýmiz qamysty ornyna aparyp, keri oraldyq. Jol boıy Sereja meni qushaqtamaq bolyp edi, qolyn qaǵyp jiberdim.

— Aqmaq bala, sen bataǵany ne úshin órtemek boldyń?

— Siz baılar jaman dep ózińiz aıtqansyz, — men murnymdy jıi-jıi tartyp, kózimdi judyryǵymmen súrte bastadym. — Ol bizdiń eńbekaqymyzdy nege bermeıdi. Janqıa apaıdyń kózin shyǵartty. Ósh alaıyn dep edim.

— Aqmaq, nıetiń durys. Biraq, bataǵa órteýmen kek bitpeıdi. Bataǵa baıǵa ǵana emes, bizdiń ózimizge de kerek. Ol óz múlkimiz. Uqtyń ba?

— Uqtym, — dedim aqyryn. Biraq, baıdyń múlki qalaısha bizdiki bolatyndyǵy basyma syımaı-aq jatyr.

— Uqsaq jaraıdy. Al, endi tatýlasyńdar.

— Já, kel, ashýlanba dostym, tatýlasaıyq.

Sereja qolyn sozdy, men taǵy da qaǵyp tastadym.

— Daýyl! — Mıhaıl Ivanovıchtyń daýsynan bul joly bir yzǵar estildi, selk ete qaldym. — Senen kútpegen edim, buny!..

— Synyqtan ózge juǵady deıdi qazaq, — Arman aǵaı da yzaly daýyspen kúldi, — Asaýbaı aǵasynan úırengen ǵoı.

Men ózimdi keıingi kezde Mıhaıl Ivanovıchqa elikteımin, sol kisiden úırenemin dep oılaýshy edim. Shynynda da dál osy jerdegi minezimniń Asaýbaıǵa uqsaǵanyna ózim de nalyp qaldym.

— Keshirińiz, Mıhaıl Ivanovıch.

— Keshirimdi menen ǵana emes, aldymen Serejadan sura da, kináńdi moıyndap, qolyn al!

— Keshir, Sereja, aıyptymyn, — dedim men, basymdy jerden kótermeı, qolymdy sozyp.

— Jaraıdy, keshirdim, kel tatýlasaıyq!

Arazdasyp tabysqan dostymnyń qolyń taza júregimmen kúle, qatty qystym da, basymdy jerden kóterdim. Tegi budan bulaı janjaldaspaıtyn da shyǵarmyz. Bult ta tarala bastaǵan eken. Ákemdi izdegende maǵan baǵytshy bolǵan baıaǵy bir jaryq juldyz egesip tabysqan eki dosty mazaqtady ma, álde qoshemettedi me, bul joly da bir jalt ete qaldy.

— Jaraıdy, jetti endi, — Mıhaıl Ivanovıch ekeýmizdi qushaǵyna qysty. — Budan bylaı bul sıaqty unamsyz isti qaıtalaýshy bolmańdar. Uqtyńdar ma?

— Uqtyq. Mıhaıl Ivanovıch, sizderdi nege shaqyrǵan eken?

— Bizdi me? — Mıhaıl Ivanovıch oılanyp qaldy, — jumysshylarǵa baryp habarlańdar. Erteń jeksembi kúni jumys joq. Jaz saltanatyn saırandaýǵa «Qusty aralǵa» baratyn boldyq. Qaıyq daıyndaldy. Baramyz degenderi kún shyqpaı «Balyqshy aýylyna» jınalsyn. Azyq-túlikterin ala júrsin. Keshke bir-aq qaıtamyz. Tipti, qonyp qalýymyz da múmkin. Qalǵan áńgimeni sol jerde estısińder. Sender páterde turatyndarǵa habarlańdar. Kazarmany ózimiz aralap shyǵamyz.

— Maqul, Mıhaıl Ivanovıch.

Teńiz tamaǵyndaǵy «Qusty aralǵa» shyǵý kópten bergi armanymyz bolatyn-dy. Qýanyshymyz qoıynymyzǵa sımaı júgire jóneldik. Qalyń balyqty óńdep úlgere almaı jatqan qaýyrt maýsym kezinde jeksenbi kúni dem alýǵa Kabanovskııdiń qalaı kóngenine tańbyz. Biraq, surap jatýǵa mursha joq. Artymyzda aıandaı basyp, Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaı keledi.

— Oty bar bala, — deıdi Mıhaıl Ivanovıch. — Adam bolaıyn dep-aq tur.

— Biraq, tym albyrt, — deıdi Arman aǵaı.

Áńgime men týraly bolýǵa tıis.

XVI TARAÝ. «QUSTY ARALDAǴY» SAIRAN

... Maýjyrap atqan maı aıynyń shapaǵy alqyzyl týdaı shaıqala qalǵan eken. Qyzyl shapaq astynan kún tóbesi kórine bastady. Móldir aıdyn betinde qubylyp kúreń sáýle oınaıdy. Jıyrmalaǵan qaıyqqa tola mingen adamdar teńiz tamaǵyna qaraı esip kelemiz. Búkil Atraý túgel kóship kele jatqandaı ózen beti tolǵan qaıyq. Eskekten ushqan sý tamshylary beınebir jasyl monshaqtaı jalt-jult etedi. Keıde bir jasyl — ala jolaqtar da paıda bolady. Artymyzda munartyp balyq bataǵasy qalyp barady. Iesiz qalǵan eski jurt sıaqty. Top qaıyqtyń aldynda Mıhaıl Ivanovıch, artynda Arman aǵaı. Baıaǵy teńizden qaıtarda ózim kórgen tamasha sýretke jańadan kezdestik. Tóńirek túgel jap-jasyl. Bir dúnıe. Qyzyqty ómir bizdi óziniń saltanatty qushaǵyna alǵan tárizdi. Syzylǵan garmon, tolqyǵan án. Oryssha ándi Mıhaıl Ivanovıch bastasa, qazaq ánin Arman bastap keledi. Tili ózge bolǵanmen tilegi bir eki ult eńbekshileriniń kezektese aıtylǵan ánderinde jarqynshaqtalyp, dara jaıylý joq, birin-biri tolyqtyryp kele jatqandaı. Eńbek adamdarynyń oıyn-kúlkisinen de áninen de bir tutastyq lebi seziledi.

Iz-za ostrova na strejen

Na prostor rechnoı volny

Vybegaıýt raspısnye,

Stenkı Razına chelny...

Bul ótken qys muz ústinde meniń qulaǵyma tuńǵysh ret shalynǵan batyr ataman týraly án. Kúreń buıra shashyn erteńgi jelge jelpite, kógildir kózinde úmit kúlkisi oınap, ándetip bara jatqan Mıhaıl Ivanovıchty men sol atamanǵa usatamyn. Mıhaıl Ivanovıch bastaǵan bul ándi artqy top túgel kótermeledi. Tymyq aýa jańǵyryǵa tolqyp, ózen beti de óleń yrǵaǵyna bılegendeı terbele tústi. Mine, teńiz tamaǵyna da taıandyq. Qysty kúni men kórgen muz keńistigi endi kógildir teńiz keńistigine aınalyp, aqyryn ǵana tolqyp jatyr. Kóz ushynda shaǵaladaı shańqaı aq jelkender kórinedi. Álgi bir ázirde sál ǵana qalǵan án qanaty qaıtadan aspandady. Bul jyrdy manaǵydaı kezektespeı, orys-qazaq birden qosyla jyrlaǵan edi. Lermontov pen Abaı júreginiń osy óleńge birge soǵyp turǵandyǵyn da men kóp ańǵardym.

Jalǵyz jelken jaltyldap

Tumandy teńiz erinde

Jat jerde júr ne izdep,

Nesi bar týǵan elinde.

Oınaqtap, tolqyn jel gýlep,

Maıysar dińgek syqyrlap.

Ol júrgen joq baq izdep,

Qashpaıdy baqtan boı urlap.

Astynda darıa kók maıdan,

Ústinde sáýle, altyn kún.

Mazasyz jany bir oıran

İzdeıdi daýyl kúndiz-tún!

«Átteń, erterek úırensemshi.

Qysty kúni seń ústinde, kók dúleımen alysyp júrgen kezde aıtatyn óleń eken ǵoı!» deımin ishimnen. Ol kúni maǵan bul eleń tabıǵattyń maýjyrap turǵan qubylysyna úılespeı turǵandaı kóringen bolatyn. Keıin, eseıe kele oılasam danyshpan aqynnyń bul jyrynda tabıǵat daýyly emes, adam janynyń Daýyly jatyr eken ǵoı.

Dál sáskeniń kezinde, «Qusty araldyń» ońtústigindegi kúnshýaqqa kelip toqtadyq. Shynynda «Qusty aral» dep atyn da taýyp-aq qoıǵan eken. Top-tobymen sampyldap ushqan úırek-qaz sý betine bir jarq etip, artynsha keri súńgigen shabaqqa shańqyldap shúıilgen shaǵala. Araldyń ortasy qalyń ósken jasyl quraq, qalyń tal, jıeginde ádeıi qoldan tósep salǵandaı qalyq salyndy. Salyndy ári, kendigi 60-70 metrdeı kógildir aıdyn jatyr. Aıdynnyń arǵy jıeginde qalyń qamysty aral paıda bolypty. Ol osy bir «Qusty araldy» teńiz daýylynan saqtaý úshin ádeıi soǵyp qoıǵan qorǵan tárizdi. Basyn qorǵap taǵy da jasyl quraqty uzyn aral tur, odan beri jalańash aq qaıran kórinedi. Aq qaırań ústin túgel jaýyp appaq qustar otyr. Qusy joq jerdiń ózine de aq mamyq tósep tastaǵandaı. Bul qus júnderi. Uzyn tumsyqty qaraqodyr qustar kógildir aıdynnyń bir kórinimdeı aýmaǵyn sheberleı qorshap, álgi aq qaıranǵa qaraı qıqýlap júzip keledi. Júzip kele jatqan joq-aý, shýmaqty qanattarymen sý sabalap, ushyp keledi. Keıbireýleri moıyndaryn sýǵa tereń suǵyp jiberip, zor baqyt alyp shyǵady da, qylq etkizip juta salady.

Odan ári arshyn moıyndaryn quryqtaı ıirip, jup-jubymen aqqýlar júr. Keıbireýleri moıyndaryn arqasyna qaıyra salypty. Teńiz tolqyny olardy aqyryn ǵana terbep qoıady. Keıbireýleri moıyndaryn sozyp baryp, aıdynnyń aq tuńǵıyǵyn túbinen úzip alady. Beıne bir gúl terip júrgen tárizdi. Kógildir keńistikte shorshyp sary sazandar oınaıdy.

— Kórdińder me, qandaı tamasha sýret! — Mıhaıl Ivanovıch mynaý ǵajap kórinisti keskindegeli turǵan sýretshi tárizdi eki qolyn kókiregine qoıyp, úlken oıǵa shomypty. Júzinde adam júregin jibiterlik bir jyly kúlki. Álden ýaqytta ol qolyn batysqa sozyp, áńgimege kiristi. - Anaý qanatymen sý sabalap qıqýlap kele jatqandar baǵylandar. Olar balyq úrkitip keledi. Qazir mynaý aq qaırańǵa aıdap ákeledi de, jeıdi. Mynaý appaq top shaǵala. Anaý bir qaýǵa tamaq dáýdi kórdiń be, ol birqazan. Mynaý sý betinde appaq bolyp úlbirep jatqandar aıdyn gúli. Qurǵaqqa ósetin gúlden áldeqaıda ádemi. Tek ıisi joq. Munyń tamyry tereń sý astynda.

— Qazaq tuńǵıyq deıdi bul gúldi, — dedi Arman aǵaı.

— Ia, ıa, tuńǵıyq deıdi, — Mıhaıl Ivanovıch áńgimesin jańadan jalǵady. — Sol tuńǵıyq gúldi terip júrgender aqqý qus. Quryqtaı moınyn ıirip. qıqýlaǵany qandaı súıkimdi.

...Tıshıne ı solnsý rado

Po oavnıne vod,

Lebedeı rýchnoe stado

Medlenno plyvet.

Vot odın vzmahnýl lenıvo

Krylámı, — ı vdrýg

Vlaga bryznýla ıgrıvo

Jemchýgom vokrýg...

— Tamasha, tamasha. Al, endi beri qarańdar.

Mıhaıl Ivanovıch qol sozǵan baǵytqa qarap edik, búkil salyndy ústin túgel alyp kús uıalary jatyr eken. Betterin jasyl shóppen jaba salypty. Shóp arasynan aq jumyrtqalar kórinedi. Búkil Atraý túgel terse taýsylar emes. Álden ýaqytta qus bitken túgel án qosqandaı shý ete qaldy. Basymdy kóterip aldym, úlken bir qaraqus aspannan tómen shúıilip keledi. Uıalaryn qorǵaǵan kip-kishkene shaǵalalar, qalyń kıizdeı qabattala ushyp, jyrtqyshtyń jolyn tosyp alypty. Qaıraty qansha kóp bola tursa da, qalyn shaǵalalardyń janqıarlyq qımylynan jasqanǵan jyrtqysh tóbede biraz qalyqtap júrdi de, taıyp otyrdy. Qus áleminde qaıtadan tynyshtyq ornady...

— Eh, Otan, Otan! — dedi Mıhaıl Ivanovıch — Otan, netken baı, netken tamasha ediń?! Seni qorǵaýǵa barmyz. Ólimnen jasqanbaı uıasyn qorǵaǵan álgi shaǵalalardaı, saǵan tóngen naızaǵa kókiregimizdi tosamyz. Solaı bola tursa da meıirimińe ortaqtasa almaı kelemiz ázirge. Mynaý kórinisiń men baılyǵyńnyń qurýshysy men qorǵaýshysy biz de, qojalanýshy ózgeler. Eh, Otan, Otan. Uly Otan, bizge degen qushaǵyń keń ashylar kún qashan!..

Árkimder-aq aýyr-aýyr kúrsinip aldy. Sereja ekeýmiz de kúrsindik.

— Ia, óndirýshi de biz, sol ózimiz endirgen baılyqqa egeı baladaı qolymyzdy jetkize almaıtyn da biz, — dedi Matveı Stepanovıch, — biz birimiz aıaǵymyzdy syndyramyz, birimiz kózimizdi shyǵaramyz...

— Kóz shyǵarýshy ózimiz bolyp aıyptalǵaly turǵanymyzdy estidińder me? Túnde Kabanovskıı myrza Arman men meni, Esqalı men sizdi jumystan shyǵarypty. Sondyqtan men osy jurttyń atynan jumys istemeımiz dep serttesip kettim de, senderdi osynda alyp keldim. Múmkin, qate istep alǵan shyǵarmyn. Teris bolsa, keshirińizder.

Mıhaıl Ivanovıch sózin aıaqtap, tóńirekke qarap edi:

— Durys istegensiz, Ivanovıch, ábden durys! — Jurt shý ete qaldy. — Báse, qaınaǵan jumys ústinde neǵyp demalys berdi dep edik-aý, tartyp alǵan ekenbiz ǵoı.

— Durys istegensiz, istemeý kerek jumysyn. Balyǵy shirýge qalǵanda ózi-aq quryqqa keledi.

— Durys bolsa, káne, áńgimeleseıik, — Mıhaıl Ivanovıch endi bizge qarady. — Balalar, sender baryp bir tobyn jumyrtqa terińder, ekinshi tobyn balyq aýlańdar. Búgingi tamaq senderdiń moıyndaryńda. Bastyqtaryń Asaýbaı. Estidińder me, baryńdar.

— Júrińder, — basshylyq qolyna tıgen Asaýbaı árqaısymyzdy bir súıreıdi. — Júrińder, bárińe ózim úıretem...

Qansha qıqańdasaq ta ketýge týra keldi. Biz uzaı bastaǵanda Mıhaıl Ivanovıchtyń «Birinshi maı!» degen sózin qulaǵymyz bir shalyp edi, arjaǵyn esite almadyq. Jumyrtqa jınap júrip endi bir qarasam top ortasyna qyzyl tý tigilip qalǵan eken. Mıhaıl Ivanovıch áli sóılep tur. Eki qolyn kezek-kezek sermeıdi.

— Sereja, — dedim dostymdy shyntaǵymmen túrtip, — kórdiń be? Júr baralyq. Ne aıtyp tur eken.

— Bizden qupıa áńgime shyǵar, bala dep senbegen ǵoı, barsaq ursyp júrer.

— Bala deıdi, á, — teńizge shyǵyp kelgennen beri men ózimdi eresekpin dep oılaýshy edim. Jábirlenip qaldym, — bizdi bala deıdi, á? Bala bolsaq asyq oınap júrmes pe edik. Ózderimen birdeı jumys atqaryp júrsek te bala bolǵanymyz, á? Al, Asaýbaıdy she?

— Demek, Asaýbaıdan da qupıa. Sondyqtan da ony balyq aýlaýǵa, alysqa jiberdi.

Sóz kezegi Arman aǵaıǵa berilipti. Ol áńgimesin tym qyzý bastasa kerek. Daýsy sańq-sańq etedi. Alaıda alysyraq júrgen bizge qazaq sóılemderiniń keıbir sózderi talyp qana jetedi. «... Aýyz biriktirsek bolǵany. Birge qorǵanyp, álgi usaq shaǵalalar da jyrtqysh qara qusty qýyp shyqty ǵoı... Kóp qorqytady, tereń batyrady...» deıdi ol.

Alyp barǵan ydysymyz toldy da, qaıtýǵa týra keldi. Biz keri oralǵanda Mıhaıl Ivanovıch bir nárseni oqyp tur eken.

— Birinshi shart, — Mıhaıl Ivanovıch qolyndaǵy qaǵazyna úńildi, — shtraf múlde joıylsyn. Ekinshi shart — jumys ýaqyty segiz saǵat bolyp belgilensin de, artyq saǵatyna ústemeli eńbekaqy tólensin, úshinshi — jumysshylarǵa sý ótpeıtin aıaqkıim, tuzdyq jibermeıtin rezınka qolǵap berilsin. Tórtinshi — eńbek adamdarynyń jumys ústinde ómirin qaýipsizdendirý sharasy qoldanylsyn. Besinshi — jumys ústinde jaraqattanǵan Janqıa Qoıbaǵarovany emdetý shyǵynyn bataǵa qojasy óz ústine alsyn. Altynshy — jumystan zańsyz shyǵarylǵandar qaıtadan óz oryndaryna alynsyn... káne, taǵy da qandaı qosymsha bar?

— Mende bar, — dedi Matveı Stepanovıch. — Aqbalyqshylardyń eńbekaqysy kúni erteń tólensin.

— Qarsylyq joq pa?

— Joq, joq.

— Mende bar, — áıelder tobynan Lúba qolyn kóterip aldy, — bataǵanyń óz janynan jeke medısınalyq pýnkt ashylsyn.

— Qarsylyq joq pa?

— Joq, joq.

— Osy sharttar oryndalmaı turǵanda jumysqa shyqpaımyz ǵoı?

— Shyqpaımyz. Ne balyǵyn shiritsin, ne oryndasyn. Ekiniń biri.

— Onda osyǵan mynaý tý astynda ant etelik!

— Ant etemiz osyǵan!

— Al, endi qyzyq dýmandaryńdy bastańdar.

...Bes-alty jerden qazan asylyp, ot ta mazdaı jóneldi. Garmon qaıtadan oınalyp, án sharyqtap aspanǵa kóterildi. Bul jolǵy jyr eńbek týraly. Bastaýshy Mıhaıl Ivanovıch:

Slavsá svoboda ı chestnyı trýd

Pýstnas za pravdý v temnısý zaprýt.

Pýstnas pytaıýt ı jgýt nas ognem –

Pesnú svobody ı v pytke spoem..

Eńbek dańqy týraly án aıaqtaldy da, endi patshany mazaqtaǵan syqaq jyr bastaldy:

Sar nash — nemes prýsskıı

Nosıt mýndır ýzkıı.

Aı da sar, aı da sar,

Pravoslavnyı gosýdar

Sarstvýet on gde je?

Selyı den v maneje.

Aı da sar, aı da sar

Pravoslavnyı gosýdar!..

Sýdı vse — jandarmy,

Shkoly vse — kazarmy.

Aı da sar, aı da sar

Pravoslavnyı gosýdar!..

Án aıaqtalyp, endigi kezek ózge saýyqqa berildi. Aral ortalyǵynda bılep júrgen jastar tobyna Arman aǵaı da baryp qosyldy. Qoltyǵynda baıaǵy ezimen birge Astrahannan ere kelgen Lúba apaı. Arman aǵaı ony qazaqshalap «Súıkimdi» dep qoıypty. Shynynda da súıkimdi.

Qansha qıqańdasaq ta ketýge týra keldi. Biz uzaı bastaǵanda Mıhaıl Ivanovıchtyq «Birinshi maı!» degen sózin qulaǵymyz bir shalyp edi, arjaǵyn esite almadyq. Jumyrtqa jınap júrip endi bir qarasam top ortasyna qyzyl tý tigilip qalǵan eken. Mıhaıl Ivanovıch áli sóılep tur. Eki qolyn kezek-kezek sermeıdi.

— Sereja, — dedim dostymdy shyntaǵymmen túrtip, — kórdiń be? Júr baralyq. Ne aıtyp tur eken.

— Bizden qupıa áńgime shyǵar, bala dep senbegen ǵoı, barsaq ursyp júrer.

— Bala deıdi, á, — teńizge shyǵyp kelgennen beri men ózimdi eresekpin dep oılaýshy edim. Jábirlenip qaldym, — bizdi bala deıdi, á? Bala bolsaq asyq oınap júrmes pe edik. Ózderimen birdeı jumys atqaryp júrsek te bala bolǵanymyz, á? Al, Asaýbaıdy she?

— Demek, Asaýbaıdan da qupıa. Sondyqtan da ony balyq aýlaýǵa, alysqa jiberdi.

Sóz kezegi Arman aǵaıǵa berilipti. Ol áńgimesin tym qyzý bastasa kerek. Daýsy sańq-sańq etedi. Alaıda alysyraq júrgen bizge qazaq sóılemderiniń keıbir sózderi talyp qana jetedi. «... Aýyz biriktirsek bolǵany. Birge qorǵanyp, álgi usaq shaǵalalar da jyrtqysh qara qusty qýyp shyqty ǵoı... Kóp qorqytady, tereń batyrady...» deıdi ol.

Alyp barǵan ydysymyz toldy da, qaıtýǵa týra keldi. Biz keri oralǵanda Mıhaıl Ivanovıch bir nárseni oqyp tur eken.

— Birinshi shart, — Mıhaıl Ivanovıch qolyndaǵy qaǵazyna úńildi, —  shtraf múlde joıylsyn. Ekinshi shart — jumys ýaqyty segiz saǵat bolyp belgilensin de, artyq saǵatyna ústemeli eńbekaqy tólensin, úshinshi — jumysshylarǵa sý ótpeıtin aıaqkıim, tuzdyq jibermeıtin rezınka qolǵap berilsin. Tórtinshi — eńbek adamdarynyń jumys ústinde ómirin qaýipsizdendirý sharasy qoldanylsyn. Besinshi — jumys ústinde jaraqattanǵan Janqıa Qoıbaǵarovany emdetý shyǵynyn bataǵa qojasy óz ústine alsyn. Altynshy — jumystan zańsyz shyǵarylǵandar qaıtadan óz oryndaryna alynsyn... káne, taǵy da qandaı qosymsha bar?

— Mende bar, — dedi Matveı Stepanovıch. — Aqbalyqshylardyń eńbekaqysy kúni erteń tólensin.

— Qarsylyq joq pa?

— Joq, joq.

— Mende bar, — áıelder tobynan Lúba qolyn kóterip aldy, — bataǵanyń óz janynan jeke medısınalyq pýnkt ashylsyn.

— Qarsylyq joq pa?

— Joq, joq.

— Osy sharttar oryndalmaı turǵanda jumysqa shyqpaımyz ǵoı?

— Shyqpaımyz. Ne balyǵyn shiritsin, ne oryndasyn. Ekiniń biri.

— Onda osyǵan mynaý tý astynda ant etelik!

— Ant etemiz osyǵan!

— Al, endi qyzyq dýmandaryńdy bastańdar.

...Bes-alty jerden qazan asylyp, ot ta mazdaı jóneldi. Garmon qaıtadan oınalyp, án sharyqtap aspanǵa kóterildi. Bul jolǵy jyr eńbek týraly. Bastaýshy Mıhaıl Ivanovıch:

Slavsá svoboda ı chestnyı trýd

Pýstnas za pravdý v temnısý zaprýt.

Pýstnas pytaıýt ı jgýt nas ognem –

Pesnú svobody ı v pytke spoem...

Eńbek dańqy týraly án aıaqtaldy da, endi patshany mazaqtaǵan syqaq jyr bastaldy:

Sar nash — nemes prýsskıı

Nosıt mýndır ýzkıı.

Aı da sar, aı da sar,

Pravoslavnyı gosýdar!

Sarstvýet on gde je?

Selyı den v maneje.

Aı da sar, aı da sar

Pravoslavnyı gosýdar!..

Sýdı vse — jandarmy,

Shkoly vse — kazarmy.

Aı da sar, aı da sar

Pravoslavnyı gosýdar!..

Án aıaqtalyp, endigi kezek ózge saýyqqa berildi. Aral ortalyǵynda bılep júrgen jastar tobyna Arman aǵaı da baryp qosyldy. Qoltyǵynda baıaǵy ózimen birge Astrahannan ere kelgen Lúba apaı. Arman aǵaı ony qazaqshalap «Súıkimdi» dep qoıypty. Shynynda da súıkimdi, murny súıirlengen tym úshkir de emes, tańqıǵan sholaq ta emes, jelbezegi de deldımeı tik bitipti. Oımaqtaı búrilgen ernine qarasan, aýzyn jańa ǵana jara bastaǵan dala gúlin kórgendeı bolasyń. Dóńgelek aq betiniń ushynda dalaptaı qyzyl qan oınap, Arman aǵaıǵa kúle qaraıdy. Qyz kúlgen saıyn dóńgelek qarashyǵy júzimdeı móldirep, sol jaq betiniń kóz aldyna taman bir shuqyr paıda bolady. Mýzyka yrǵaǵyna úıirile jónelgende buıralanǵan altyn shashy jarq-jurq etedi. Súıkimdi qyzdy baýyryna tartyp Arman aǵaı da kúledi. Kúlgen kezde jarq ete qalǵan appaq tisteri qara tory jigittiń syrtqy boıaýyna ersileý tárizdi kórinedi. Qazaq jigitteri bıge úıir bolmaǵandyqtan o basta men «Arman aǵaı da qansha bir uqsatyp bıleı qoıar eken?» dep shektengen edim. Endi onyń aıaq alysyna súısinýdemin. Túri de kelisip qalǵan adam eken. Qazanǵap sıaqty eńkish te, Asaýbaı sıaqty taltaq ta emes. Jaýyryny jap-jazyq ıyqty kelipti de, tulǵasy syryqtaı tik bitipti. «Átteń, eki shyqshytyndaǵy anaý tompaqty sál jonsa, mynaý dóńgelek, otty kóz ben qyr murynǵa jarasyp-aq qalar edi-aý» dep oılaısyń. Qysqarta qıylǵan qara shashynyń ár taly jalyndy jigittiń óz boıyndaǵy qaıratynyń habarshysyndaı tik tura qalypty. Birine biri laıyq jigit pen qyz jer baspaı, ushyp júrgen tárizdi...

Salyndy ústinde kúresip, bir top qazaq jigitteri júr eken. Júgirip jandaryna barlyq. Biz jaqyndaǵanda biri tym ersi bıik te, qyldyryqtaı jip-jińishke, ekinshisi ári bıik, ári kesek tulǵaly eki adam tiktesip alǵan edi. Esqalı men Aıdynǵalı aǵaılar eken. Qyzyqtap turǵan qyzba jurt aıqaılasyp aldy.

— Ýa, shal, Aıdeke, shal aıaqtan. Bunyń bar kúshi aıaǵynda ǵoı, bir ilip ótse-aq laqtyrady.

— Taýdaı Esqalımen kúresip júrgen bul kisiniń júregi de júndes shyǵar. Syǵyp tastamaı ma Esekeń.

— Ýa kóter, kóter Esqalı.

Aıdynǵalı aǵaı tiktesip qalǵan boıda-aq ishten oramaq bop shap bergen edi, úlgere de almady, kesek dene kesektigin de istedi-aý deımin, Esqalı «ap!» dep tik kóterip áketti de, úıirip-úıirip baryp, laqtyryp jiberdi. Eki aılyq arpalysty birge ótkizgen batyr teńizshiniń bul sátsizdigine men namystanyp qaldym.

— Maıtalman, shalyp úlgere almady. Áıtpegende Esqalıdy qulap túsken taýdaı ushyratyn edi ǵoı.

— Áı, bilmeımin. Anaý kesek tulǵany qozǵaýdyń ózine talaı kúsh kerek shyǵar.

— Joq, joq, shyn aıtamyn. Shaldyrtqanda bar ǵoı... Ana jyly Esqalıdyń ákesindeı bir dáýdi janbasqa mingizip, jalǵyz-aq tartqan. Aıdeke, eregiskende taǵy da bir ustasyp kóresiz be, á?!

— Áı, jigitter, — Aıdynǵalı jyǵýshynyń kúshtiligin moıyndaǵandaı qolyn qysty, — qoıyńdar. Men bul joly jyǵamyn dep kúreskenim joq. Álimniń kirgen-kirmegendigin bir baıqaıyn dep edim. Olqy jatyr eken.

— Báse, aıttym ǵoı, — Asaýbaı tentek Aıdynǵalıdyń ústin qaǵyp, jymyń-jymyń kúldi, — bizdiń Aıdynǵalı aǵaı kúshi tolǵan sol qaıtadan kúresedi. Al, bul joly jyǵyldy. Onda ne qylady. Túý, túk etpeıdi, oılarsyń...

— Áı, Aseke, óziń kúresesiń be, mynaý Daýylmen.

— Qoı deımin, Asekeńdi alyp urady mynaý Daýyl.

Ázilshil jigitterdiń biri meni, ekinshisi Asaýbaıdy súırep, ortaǵa shyǵardy. Men basta abyrjyp ta qalǵan edim. Asekenniń kúrespeıtindigin bildim de turyp aldym. Asaýbaı julqynyp ashýlana bastady.

— Sender ne, mazaq etkileriń keledi. Oılarsyń, — Asaýbaı ózin qushaqtap júrgen jigitke judyryǵyn túıdi, — jiber, áıtpese...

— Aıttym ǵoı, Asekeń kúrespeıdi.

— Kúrespeımin, onda ne ǵylady. Túý, túk te etpeıdi. Oılarsyń.

— Kel, ekeýmiz kúreselik, — qyzyp ketse kerek, Sereja meniń belimdi ustaı aldy, — tek aıaqtan shalma.

— Jaraıdy, shalmaıyn.

Eki dos eshkimniń qaıraýynsyz-aq ustasa ketken edik. Qyzyqshyl jurt dý ete qaldy.

— Mine, endi balalar kúresi bastaldy.

— Ýa, kelińder, jetkinshekter, daıyndala berińder.

— Kóter, kóter, Sereja. Ózińnen jasy kishi balany birden-aq alyp urmaısyń ba?

Basta kúshimiz qatar ma dep qalyp edim, kótermeshilerdiń sózine namystandy ma, álde kúsh aldy ma, Sereja meni endi dendep barady. Men qasha qımyldaımyn. Ol belimdi qysyp, ózine tartady. Álden ýaqytta «ap» dep kótere bastady.

— Ýa, Daýyl, bolma, bolma — kótermeshiler endi meni qostap, dý ete qaldy. — Shal, shal aıaqtan.

— Ýa, tart janbasqa.

Kótermeshilerdiń osy bir dýyly sebep boldy ma, men manaǵy ýaǵydamdy umytyp kettim, Sereja ekinshi ret kótermek bolǵanda, oń aıaqpen shalyp ap, janbasqa tartyp jiberip edim, shalqalap baryp qulady. Jurt meni madaqtap dý ete qaldy. Sereja ornynan atyp turdy da, jaǵyma tartyp jiberdi.

— Ýaǵydasyz. Aldaısyq.

— Keshire gór, dostym, umytyp ketippin.

— Uıatsyz. Jyǵylyp bara jatqan soń namystandym de. Ýaǵydany buzǵandyǵyńa namystanbaısyń, á?

Sereja ózge sózge kelmedi. Qolyn bir siltedi de, júgire jóneldi. Men muńaıyp otyryp qaldym, ózge balalardyń kúresine de kóz salmadym. Kóńilimde Serejanyń álgi bir aýyr sózderi — «uıatsyz... ýaǵydasyz» degen yzyń qulaqtan keter túri joq. «Ne istedim. Ýaǵydamdy ne ǵyp umyttym?» deımin ishteı egilip. Asaýbaı aıtqandaı mundaıda jylaǵan jaqsy bolar ma edi. Jylamaq bolyp kemseńdeımin. Biraq, kózime jas kelmeıdi.

— Ýa, káne, Esqalımen kim kúresedi, — dep eki-úsh jigit jarysa aıqaılap jiberdi.

Basymdy kóterip alsam Esqalı kúres alańynda tur eken. Meniń jynym endi Esqalıǵa tústi. Janqıa apaıdyń kózi shyqqandyǵy úshin Esqalı aıypty emes degendi keshe bir moıyndaǵan edim. Al, qazir «osy aıypty» dep soǵady júregim. Myqty bireý alyp-aq ursa edi dep tileımin. Biraq, eshkim shyqpaıdy. Qap, meniń ákem ǵoı alyp soǵar edi mynany. Amal ne, bunda joq. Anna Ivanovna ekeýi Janqıa apaıdyń janynda qaldy. Endi Qazanǵapty eske túsirdim. Ol Esqalıdy qolyna da ustamas edi. Qazanǵap aǵaı qıalymdy Atyraýdyń shyǵysyna jeteledi de, jasyl lentaly qyz qarashyǵy jaýdyrap kóz aldyma tura qaldy. «Panasyz qalǵan jetimniń hal-jaıyn nege bilmeısiń?!» degen ókpe aıtyp, muńaıatyn tárizdi, men bul joly ózimdi taǵy da jazǵyrdym. Ia, báse, bunym ne, nege baryp bilmeımin. Atamanǵa bergen ýaǵydam qaıda, á? Asyly, Serejanyń aıtqany durys. Men shyn ýaǵydasyzbyn...» Basymdy jerden almastan aýyr-aýyr kúrsinip, ornymnan zorǵa turdym da, qyzyl týly alańǵa qaraı aıańdadym. Tý túbinde Mıhaıl Ivanovıch kitap oqyp otyr eken. Tóńiregin qorshaǵan bir top jan bar nazarmen tyńdapty. Sereja maǵan kóz qyryn da salmady. Mıhaıl Ivanovıchtyń oqýynda shapshańdyq bolmaǵanmen jurtty ózine tartarlyq bir kúsh jatqan tárizdi.

Múmkin, bul oqýshynyń óz kúshi ǵana emes, oqyp otyrǵan kitabyndaǵy qasıet shyǵar-aq. Biraq men sol kitaptyń ózin de Mıhaıl Ivanovıchtyń óneri shyǵar-aq dep qalǵan edim ol kúni. Mıhaıl Ivanovıchtyq ár jerde múdire túsip, uzaq oqyǵan qısasynan meniń esimde ustap qalǵanym «Turdy ol...» degen jalǵyz-aq sóılem boldy. Al, ol turǵan kim? Qaıda turdy? Buny da ańǵaryp jetken joq edim.

— Eh, Petr, Petr! — dep Matveı Stepanovıch bir kúrsinip qoıdy, — mine, sen orystyń shyn ulysyń. Uly Petr dese, shynynda da uly Petrsin. Qalaı degen álgi jerinde, «Evropaǵa tereze ashty» degen be? Káne, endi «Poltavasyn» oqyshy.

Mıhaıl Ivanovıch kitaptyń birneshe betin aýdaryp tastap, ekinshi bir uzaq óleńdi oqyp ketti. «Rýs... Shved... Petr... Karl...» degen sózder jıi-jıi kezdese beredi. Áıteýir Petr degen bireýdi madaqtap... Karl degen bireýdi mazaqtap jatyr. Meniń oı-órisim jeter de emes, oılap otyrǵanym da ol emes, Matveı Stepanovıchtyń álgi bir suraǵynyń tóńireginde. «Evropaǵa tereze ashty deısiń be?» demeı, «ashty degen be?», «Poltavańdy oqyshy» demeı «Poltavasyn oqyshy» dep, ózge bireýdiń óneri sıaqty suraǵany nesi dep oılaımyn. Óıtkeni, men ol kezde dúnıe júzindegi ónerdi Mıhaıl Ivanovıchtan ózgeden qyzǵanamyn. Eń kóp biletin tek Mıhaıl Ivanovıch dep qana túsinemin...

— Eh, Petr, Petr! — Matveı Stepanovıch az oılanyp otyrdy da jyrlap ketti:

Bylo delo pod Poltavoı

Delo slavnoe, drýzá!

My dralıs tam so shvedom

Pod znamenem Petra...

Mine, bizge sol Petr sıaqty patsha kerek.

— Eh, Matveı Stepanovıch, — Mıhaıl Ivanovıch narazylyq bildire basyn shaıqady, — jaqsy, adal adamsyń. Biraq, qatelesesiń. Bizge keregi patsha emes, patshalyq qurylystyń quldyǵynan azat bolý.

— Petrdeı patsha bolsashy, — Matveı Stepanovıch óz tósindegi salt atty batyr sýretine qarap az turdy, — Rossıanyń dańqy aspanǵa kóteriledi...

— Rossıa dańqy, — Mıhaıl Ivanovıch kúldi, — Petruly adam. Biraq jarymaǵandardy jarylqaǵan joq.

— A, ne deısiń, — Matveı Stepanovıch qabaǵyn túıe qarady da, qolyn bir siltep, ornynan kóterildi, — qorlama onyń rýhyn...

— Mıhaıl Ivanovıch, — Mıhaıl Ivanovıch ta oqyp otyrǵan kitabyn jıystyryp ornynan turdy. Men muńymdy da shaǵa, aıybymdy da moıyndap, ustazymdy qushaqtaı aldym, — keshirińiz, Mıhaıl Ivanovıch, meni ýaǵydany buzdym, uıatsyzdyq istedim...

— Eı, ne boldy, — Mıhaıl Ivanovıch abyrjyp qaldy, — qandaı ýaǵydany, qalaısha buzdyń?

— Aıaqtan shalmaımyn dep edim. Jurt aıqaılaǵanda umytyp kettim. Aıaqtan shalyp... ol meni jaqtan tartyp jiberdi.

— Túsinbeımin. Sereja, sen bilesiń be?

Sereja bir jaǵynan meni músirkeı, ekinshi jaqta óz namysyn da umyt qaldyrmaı, mán-jaıdy tolyq túsindirdi.

— Aha, solaı de, — Mıhaıl Ivanovıch basyn shaıqady, — ýaǵyda degen ant. Antty buzý qylmys. Al, Sereja, seniki de teris, jaǵynan nege tartasyń. Kúshiń jetse kúresip jyq. Orynsyz namystanba.

— Keshirińiz, Mıhaıl Ivanovıch, — destik, ekeýmiz de.

— Ekinshileı antty buzbaısyzdar ǵoı.

— Joq, buzbaımyn.

— Men de orynsyz namystanbaımyn.

— Jaraıdy, onda tatýlasyńdar!..

Men Serejany qushaqtap súıe berdim. Tóbemizde sýdyrlap, qyzyl jibek tý turdy. Endi oılasam men sol kúni kúres týy astynda ant etken ekem ǵoı...

...Uzaqqa sozylǵan án men bı, saýyq-saırannan keıin, — biz tamaqqa otyrǵanda kún de keshke aınalǵan edi. Atraý jaqtan úzdik-úzdik dúńk-dúńk etken motor daýysy estile qaldy.

— Arman, anaý týdy qoınyńa tyǵyp alshy, — Mıhaıl Ivanovıch ornynan kóterildi de, kózin qolymen kelegeılep, jaǵa jaqqa qarady. — E, týmalar, «Nıkolaı vtoroıdyń» demikpesi tym jıi ustap ketken eken, Kabanovskıı myrzanyń ózi kele jatqan shyǵar. Qansha shalqaıǵanmen jarty kúngi úzilistiń ózi arqasyna aıazdaı batqan eken. Kel, kel, myrza, dastarqan ústinde de bir tildesip kórelik!..

— Mynaý ystyqta balyǵy shirip bara jatqan soń qurdaı jorǵalar ol, — dedi Arman, keshki samalmen aqyryn ǵana jaıqalǵan qyzyl týdy beline býynyp jatyp.

— Al, týmalar, manaǵy ýaǵydany berik ustaıtyn bolaıyq, — Mıhaıl Ivanovıch bul joly Armanǵa taǵy da bir qarap aldy, — ásirese qazaq joldastar, sender aldaýǵa aınalyp túse qalatyn ańqaýlyqqa salynbańdar. Orys jumysshylarynyń kópshiligi soǵysqa ketti. Qazir bataǵada sheshýshi kúsh sendersińder. «Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi» degen qazaq maqalyn eske alyńdar. Orys, qazaq jumysshylary aýyz biriktirip qımyldaıtyn bolsaq, árqashan maqsatqa jetemiz.

— Durys aıtasyz, Mıhaıl Ivanovıch, — árkimder-aq oryndarynan bir qozǵalyp aldy. — Sizder bastaǵan jumysty biz árqashan qoldaımyz. Manaǵy talapty Kabanovskıı myrzaǵa jetkizýshi de ózińiz bolyńyz.

— Jaraıdy onda. Kabanovskııge eshqaısyń kóńil bólmeńder, ol kelgende oıyn-saýyqty qyzdyra túsińder. «Nıkolaı vtoroıdyń» artynda taǵy da bir barkas keledi. Sý qaraýshysy bolýǵa tıisti. Múmkin, tabıǵattyń mynaý ǵajap kórinisin bizden qyzǵanyp-aq kele jatqan shyǵar ol. Kelsin, kelsin!

— Durys aıtady Mıhaıl Ivanovıch, — Asaýbaı asa bir salmaqty adamdaı maldas quryp, nyqtala otyrdy, — turmaý kerek. Sálem de bermeý kerek, mes qarynǵa, oılarsyń, — bizdi shaýyp alar deımisiń, Tildespelik, oǵan. Sonda neǵylady? Túý, túk te etpeıdi. Jaqsy bolady. Ol kelgende iship otyrý kerek. Óz araǵymyz, oılarsyń. İshken jaqsy. Túý, túk etpeıdi. Jaqsy bolady. Batyl sóılesemiz. Jasqansańdar maǵan berińder. Oılarsyń...

Oıyn-kúlkimen dýyldaı otyryp tamaqqa kiristik. Óz maıyna qýyrylǵan jas balyqtar men jumyrtqalar arasynda ishimdikke tolǵan stakandar da kórinip qaldy. «Nıkolaı vtoroı» kóksaý adamdaı býlyǵa jótelip, benzın sasyǵan qoıý qara tútindi quıryǵynan býdaqtata kelip, bizdiń qaıyqtardyń janyna toqtady.

— Oıboı, ımperatordyń kekirigi azǵan bolsa kerek, — Arman kúlip aldy, — lebi qandaı sasyq edi.

Býaz megejindeı qarny shermeńdep, Kabanovskıı bizge qaraı aıandady. Keshegi bir qaharyn joǵaltyp alǵandaı, qabaǵynda ashý joq, janyndaǵylarǵa kúle sóıleıdi. Tipti bizdi «qaıyrymdy» qanat astyna alyp, bireýden qorǵap kele jatqan tárizdi.

— Myrza, bir jolǵa keshirińiz. Aýyr jumystan tym sharshap kettińder ǵoı, «Qusty aralǵa» baryp bir kún tynyǵyńdar degen men edim. Al shtrafyńyz bolsa men ózim tóleımin ǵoı, — deıdi janyndaǵyǵa.

— Jaraıdy, tek sizdiń úshin ǵana, — deıdi janyndaǵysy.

— Jádigóısýin qarashy, qara bettiń, ilestire kelgen polıseıskıin de bizden jasyrmaq bolyp sý qaraýshysy formasynda kıindiripti: kórdińder me, janyndaǵysyn. — Mıhaıl Ivanovıch aldyndaǵy stakandy qolyna aldy da. Matveı Stepanovıchqa ıegin qaqty, — káne týmam, «Meıirli enbekti» oına!

Matveı Stepanovıch býyryl shashyn jelkesine qaraı bir silkip tastady da, garmondy syzylta jóneldi. On aıaǵyndaǵy qazyǵyn laqtyryp tastaǵan eken, sholaq tizesi anda-sanda bir selteń ete qalady. Garmon sazyna jan-júregi balqyǵandaı, qulashy keń jazylyp, kózinde bir ot oınaıdy. Birazdan keıin «al, káne!» degendeı shashyn taǵy da jelkesine silkip tastaǵan edi, Mıhaıl Ivanovıch stakan ustaǵan qolyn basyna asyra kóterdi de, kúshti bir ánge basty. Ózgeler de stakandaryn qoldaryna alyp, ánge aralasty:

Iz strany, strany dalekoı

S Volgı-matýshkı shırokoı,

Radı slavnogo trýda,

Radı volnostı veseloı

Sobralıs my súda...

— Sálem, týmalar!

Kabanovskııdiń sálemin eshkim elemedi de, oryndarynan da qozǵala qoımady. Endi orys, qazaǵy sózine bolmaǵanmen, sazyna túgel qosylyp, án qulashy birden-birge sozyla berdi.

Pem nadejdoıý chýdesnoı

Iz stakanov polnovesnyh:

Pervyı tost za nash narod

Za svátoı devız «vpered!..»

Án aıaqtaldy da, stakandardyń kemeri bir-birine soǵylyp shyq ete qaldy. Matveı Stepanovıch ishimdigin juta saldy da, garmondy Esqalıǵa usyndy:

— Má, endi sen «Záýreshińdi» oınarsyń, keıin káne, tamaqtanaıyq aldymen.

Jurt túgel asqa jumyldy.

— Sálem, sizge týmalar, — dońyz attas úlken tumsyǵynyń jelbezegin jelpildete, janyn jasyra kúldi de, oń qolyn Mıhaıl Ivanovıchtyń ıyǵyna saldy. — Aý, óziń tipti artıssiń ǵoı. Moskvanyń Úlken teatryna aparyp jyrlatar ma edi. Ac tátti bolsyn!

— Keshirersiz, siz qashan kelip qalǵan edińiz, — Mıhaıl Ivanovıch mysqyl aralas bir kúlip qoıdy, — ysqa pisken aýqatty sizge usynýdyń ózi de uıat. Jırenbeseńiz asqa otyryńyz.

— Nege jırenemin. Dalada pisirilgen tamaq meılinshe dámdi bolady, — dońyz attas Matveı Stepanovıchtyń oń tizesine kórshi qondy. — Demek, Matveı Stepanovıch, eńbek danqy úshin ishemiz deńiz. Káne, quıyp jiber.

— Siz eńbek adamy emessiz ǵoı, — Matveı Stepanovıch dońyz attasqa tesile bir qarady, — aılanyń adamysyz. Aqylyńyzdy iship qoıyp, dáýletińizden aırylyp júrersiz.

— Oıboı, baýyrym, kekemeı-aq qoısańshy. Káne quı!

— Jumysshy halyq myrza keledi, — Matveı Stepanovıch shólmek túbindegini sarqa quıdy, — qap, tym az qalǵan eken ǵoı, baryn ishińiz. Erteń jumystan shyǵyp, esep alarda bir shólmegin tutas ishkizemin.

— Jumystan nege shyǵasyz? — Dońyz attas eshnársege túsinbegendeı ıyǵyn kóterip qoıdy,— qyzǵan maýsym ústinde jumystan shyqqanyńyz qalaı?

— Ony siz áýelde oılamap pa edińiz?

— Men eshnársege túsinbeımin, — Kabanovskıı aldyndaǵy stakanǵa qarady, — budan basqa joq pa? Mynaý úshin aýyz bylǵaýǵa turmaıdy.

— Bizde baılyq joq. Baryna razy bolasyz.

— Áı, bala, — dońyz attas búkil denesimen motoryna buryldy, — anaý konáktardy alyp kelshi. — Ia, Mıhaıl Ivanovıch, búgingi jeksenbini «Qusty aralda» ótkizip, saırańdap júrmiz deńiz. Tamasha etkensiz.

— «Mysyqqa kúnde toı bola bermes», utyry kelip turǵanda bir boı jazyp qalalyq dedi mynaý jurt.

— Óte maqul. Erteńi jumysqa jańa kúshpen kirisetin boldyq. Káne, ishińiz, — Kabanovskıı motordan kelgen on shólmektiń birinen kúreńnen góri sarǵylttaý bir nárseni stakanǵa toltyrdy da, Mıhaıl Ivanovıchqa usyndy, — alyp qoıyńyz. Álgi bir óleńdegi sıaqty eńbektiń dańqty bolýy úshin.

— Rahmet, — Mıhaıl Ivanovıch basyn shaıqady — men konák ishpeýshi edim, myrza. Eńbeginen abroı taba almaǵan soń mynaý jurt, jumystan da birjola bezdik dep otyrǵan tárizdi. Shyqpaımyz deıdi jumysqa.

— Sebep, túsindirińizshi, Mıhaıl Ivanovıch!

— Ony aıyptaý akty men buıryqqa qol qoıǵan siz biletin shyǵarsyz, myrza. Jaltaqtaýdyń ne keregi bar. Shyndyqqa kósheıik te!

Túk túsinsem buıyrmasyn. Qandaı akt, qandaı buıryq?!

— Myrza, minezińiz túlkige, deneńiz odan zorǵa uqsaıdy. Janqıanyń jaralanýyn bizge japqan aktke de, osy otyrǵan tórteýmizdi jumystan shyǵarý týraly buıryqqa da qol qoıǵan ekensiz. Keshe Atanıaz myrzanyń ámirshi inisi oqyp berdi ǵoı.

— Áı, búldirdi-aý sol bir jigitter. Al, endi men shynymdy aıtaıyn. Keshe olar maǵan aıtpaı osyny istepti. Men bolyp ózderi qol qoıypty. Búgin tańerteń bir-aq bildim. Sondyqtan da óz aýzymnan túsindireıin dep osynda keldim. Eshkim jumystan shyǵarylmaıdy, eshkim aıyptalmaıdy da, akty da, buıryǵy da mynaý, óz kózderinshe jyrtaıyn, — dońyz attas qaltasynan eki baraq qaǵazdy shyǵaryp jyrtty da, Mıhaıl Ivanovıchqa usyndy, — al, endi qandaı talaptaryń bar?

— Bizdiń talabymyz ben shartymyz mynaý, — Mıhaıl Ivanovıch manaǵy sharttardy bir-birlep aıtyp shyqty, — osylar túgel oryndalmaı turǵanda jumys istemeımiz deıdi mynaý jurt.

— Solaı deńiz, — dońyz attas az oılanyp «alty, — ózgesi týraly talas joq. Aqshańyzdy erteń tańerteń tóletemin. Shtrafqa men tyıym salǵaly qashan. Al. anaý Talasov inileri men joqta óndiretin shyǵar. Janqıany emdetýdi de alaıynshy. Segiz saǵattan artyqqa qosymsha aqy tóleý máselesi ashý ústinde qoıylyp otyrǵan talap emes pe, týmalar? Dárigerlik pýnkiti, á?

— Bizdiń shartymyzdyń eń negizdileriniń ózi osylar. Bular oryndalmaı turǵanda jumys týraly ángime etýdiń de keregi joq, — dedi Lúba apaı ornynan atyp turdy da, bylǵary etik pen rezın qolǵap berilmeı turǵanda jumysqa shyqpaımyz. Mynaý jaraly qoldy ashshy tuzdyqqa qalaı malamyz, — kórikti qyzdyń súırikteı saýsaqtary býyndarynan tilimdelip ketken eken, jarasynan qan kórinip turdy, — biz ań emespiz senderge. Aıýanǵa da aıanysh etesińder. Hozáıkańyz anaý bir aq kúshikti kún saıyn shomyldyryp, qushaqtap júredi. Al, biz monshaǵa da aıyna bir ret túsemiz.

Ýyljyǵan ádemi qyzdan men bundaı ótkir sózdi kútpegen edim. Búkil áıel bitken kús qoldaryn joǵary kóterip aldy.

— Durys aıtady. Qalaı isteımiz mynaý qolmen?

— Aınalaıyn qyzym-aı,- Kabanovskıı basyn shaıqap kúldi, — túrińe qarasam súıkimdi-aqsyń. Sózin tym asaý jatady. Keıde tipti aldy-artyńdy ańdymaı jaýapsyz sóıleısiń. Ótken aıda bataǵany órteımin degen sóz de shyǵypty aýzyńnan. Talasovtyń tentek inileri osy týraly ústińnen akt jasap polısıaǵa bergen eken. Ótinip júrip azar toqtattym. Men qashanǵy jaman atty bola beremin. Tipti maǵan sezdirmeı isteýi de múmkin...

— Bataǵany, — Lúba ári úreılenip, ári yzalanyp ketse kerek, júzi kenet surlana, erinderi dirildep, ornynan atyp turdy, — jalalaryń bolsa jaba berińder. «Shirimes túgil órtensin balyǵy» degenim ras. Jurt esitti ǵoı. — Demek, maǵan kisen daıyndaýda ekensińder ǵoı!

— Oıboı, aınalaıyn-aı, men saǵan janym ashyp, anaý tentekterden saqtan desem. Jaraıdy, meniń kózim tirisinde olardyń buzyqtyǵyna jol bermen. Al, endi shartqa keleıikshi, — Kabanovskıı kúrsinip aldy, — amal ne, kónýge týra keledi. Bir kúnde oryndaýdy talap etesińder. Káne, kelińder, týmalar, ýaǵydanyń berik bolýy úshin, mynany alyp qoıalyq, týǵandar.

— Rahmet, — jurt túgel basyn shaıqady, — ishpeı bergen ýaǵydańyzǵa sene almaıtyn bolsańyz ózińiz-aq ishińiz.

— Jaraıdy, kel Asaýbaı, — Kabanovskıı toly stakandy Asaýbaıǵa usyndy, — osy jurttyń bári úshin ekeýmiz iship qoıalyq.

— Ákelińiz, — Asaýbaı stakandy qolyna alyp, jyrtyńdap kúldi, — kelińiz myrza, ishemiz. İshpegende she, oılarsyń! İshý kerek, túk etpeıdi. Jaqsy bolady. Aınalaıyn, bizdiń qojaıynymyz qandaı jaqsy. Bizdiń qamymyzdy oılaıdy. Akt jasatpadym deısiz be? Aınalaıyn. Ózi meıirimdi. Tilegimizdi berip, adal nıetimen sharabyn usynyp otyrsa, taǵy ne kerek. Oılarsyń, ishý kerek bundaıda ishken jaqsy. Túý, túk etpeıdi.

— Kereńdi ish, — Asaýbaı araty aýzyna apara bergende Aıdynǵalı aǵaı óz denesine ǵana laıyq uzyn qolyn sozdy da stakandy qaǵyp tastady, — kereńdi ish, Asaýbaı.

Kabanovskıı óz stakanyndaǵyny qaǵyp jiberdi de, Aıdynǵalıǵa kóziniń astymen bir qarap, ornynan kóterildi.

— Jaraıdy. Kelistik qoı. Endi qaıtalyq, — ol qaltasynan bir qaǵaz shyǵaryp Mıhaıl Ivanovıchqa usyndy,— aıtqandaı, sizdi áskerge shaqyrǵan qaǵaz bar eken-aý, ala kelgen edim. Máńiz.

— Rahmet, myrza,— Mıhaıl Ivanovıch shaqyrý qaǵazdy qolyna alyp, oqydy da, teńiz qushaǵyna enip bara jatqan jazǵy kúnge uzaq qarap aldy, — demek, taǵy da Otan qorǵaýǵa baramyz. Qorǵaýshyń da biz... qorlaryń da biz, Uly Rossıa!

Lúblú ochızný ıa, no strannoıý lúbovú...

...No ıa lúblú — za chto ne znaıý sam? –

Ee stepeı holodnoe molchane,

Ee lesov bezbrejnyh kolyhane,

Razlıvy rek ee podobnye morám...

Ia, qorǵaımyz seni, qorǵaımyz!.. Seniń úshin zeńbirekke azyq bolamyz!..

Saýyǵymyz osymen aıaqtalyp, biz qaıtýǵa daıyndaldyq...

XVII TARAÝ. «BİZ QUL EMESPİZ!»

«Qusty aral» saıaqaty meniń sol kúnge deıingi ómirimde jaz saltanatyn birinshi ret toılaǵan eń eleýli bir belesim edi. Joq, tipti ózimniń balalyq ómirimde alǵashqy kórgen qyzyǵymnyń ózi osy bolatyn. Dońyz attastyń artıs, teatr degen sózderin de túsingen joq edim. Es bile kele oılasam, ol kúni biz «Qusty araldy» sahnasy keń úlken bir teatrǵa aınaldyryp jibergen ekenbiz ǵoı. Átten, ne paıda, «Qusty aral» teatrynyń saýyǵy sol jeksenbimen ǵana aıaqtaldy da, jaz qyzyǵyn qaıtyp kóre almadyq. Mıhaıl Ivanovıch erteńine-aq áskerge attandy. Jaıdary jaz da sol kisimen ilese ketkendeı, kók maısasy solǵyndaı-solǵyndaı baryp, shóp basyn aq qyraý jaýyp alǵan-dy, salqyn kúz bolyp qalǵanyn bir-aq bildik. Kóp uzamaı «qylyshyn súırep» qys ta jetti.

«Qusty araldaǵy» jeksenbi bizge tek saýyq kórsetip qana qoımaı, bir uıymshyldyq kúsh te bergen tárizdi. Sol kúshti baǵyttaýshylardy jumysshylar «Bestik» dep atady. Olar Arman aǵaı, Matveı Stepanovıch, Anna Ivanovna, Esqalı aǵaı, Janqıa apaılardan quralǵan edi. Múmkin, sany beseý bolǵandyqtan da «Bestik» dep atalǵan shyǵar. Bul «Bestikke» biz súısinsek, qojamyz kúıinedi. Kúıine tursa da olardyń pikirimen kóbine-aq lajsyz sanasady. Óıtkeni, olardyń pikiri jumysshylar jurtshylyǵynyń pikir-talaby. Men sol «Bestiktiń» ne ekenin de ańǵara almaımyn. Múmkin, jumysshylar odaǵynyń komıteti shyǵar. Áıteýir bir bastyq. Bastyq bolýmen birge Matveı Stepanovıch pen Esqalı aǵaı da burynǵydaı «aqyldaryn ishýdi» azaıtyp keledi. Ras, ara-tura biri «káne, týmam, ishemizbeni!», ekinshisi «Záýreshti» jyrlaýdan áli de qur emes. Degenmen, burynǵyǵa qaraǵanda ekeýine de bir baısaldylyq paıda bola bastaǵan sıaqty. Al, Asaýbaıdyń beti sol bir teris baǵytynan oralar emes. Ol keıingi kezderi Talasov týmalarymen ishetindi shyǵardy. Keıde Kabanovskıı myrzanyń úıinen shyǵyp kele jatqanyn da kórip qalatyn boldyq.

Tulǵasy qabanǵa, minezi túlkige uqsaǵan qojamyz Janqıa apaıdy emdetýge araq iship ant berse de, dárigerge jóneltýdi búgin-erteńmen júrip, uzartyp alǵan edi. Kesheýildep barǵan soń em de qonbasa kerek. Sol kózden birjola aırylǵanyn elge oralǵanda bir-aq bildik. Kóz ornyna qara shúberek baılap tastapty. Kóz aldyndaǵy shyqshyt súıegi de omyrylyp ketken eken, shorlana baryp bitipti de, sol tóńirektiń terisi de qosqabattana qalypty. Janqıa apaıdyń betine qarasań júregińe bir úreı paıda bolady. Tipti kúlip turǵannyń ózinde Onyń júzinen burynǵydaı jylylyq taba almaısyń. Burynǵy eki kózdiń jumysyn qazir bir ózi atqaratyn jalqy janarynda ózgeshe bir ótkirlik bar. Kirpigin eshbir qaqpastan tesile qaraıdy da, óńmenińnen atyp jibere jazdaıdy.

Mıhaıl Ivanovıch Atraý bataǵasyna ótken jyldyń kúzinde ǵana kelgen bolatyn. Aqbalyqqa attanǵanǵa deıin men ol kisini jóndi tanymaıtynmyn da. Al, sen ústindegi eki aıdan beri tym-aq baýyr basyp qalsam kerek. Ol maıdanǵa jónelerde óz ákem ketip bara jatqandaı egile jylaǵanmyn. Qazir qatty saǵynyp-aq júrmin. Arman aǵaı ol kisiniń ornyn toltyra almaı jatqan tárizdi. Jazǵy ystyq pen kúzgi qalyń balyq kezinde birge amalsyz eńkeıip, keıbir «kenshilikter» beretin qojamyz, qys túsip, balyq shirimeıtin bolǵannan beri qaıtadan shalqaıa bastaıtyndy shyǵardy. Men muny da Mıhaıl Ivanovıchtyń joqtyǵynan kóremin. «Átteń, ol kisi bolsa ǵoı, mynaý dońyz attasty «Qusty araldaǵydaı» aıaǵyna jyǵar edi-aý», — dep oılaımyn ishteı. Ras, Arman aǵaı bastaǵan «Bestik» te aıanyp júrmegen sıaqty. Biraq aılaly qoja aldap ketedi. Amalsyz júginý kerek bolsa bar kinány bataǵa mańynda júrgen Atanıaz myrzanyń tentek inilerine jaba salady da, ózi aqtalyp shyǵa keledi. Bir jumadan beri Arman aǵaı da ıtbalyqshylar qosymen teńizge júrip ketken edi. Endigi aqylshymyz Matveı Stepanovıch pen Lúbov Saharova. Minezge yssy jas adam kóbine albyrttyq istegi alady. Ótken jazda ol Aǵanıaz ámirshimen taǵy da bir shaıqasyp qaldy. Tórt skameıkada balyq jaryp otyrǵan segiz áıel túzge shyǵý úshin oryndarynan birden kóterilip ketken-di. Dál osy kezde plotqa kelip kirgen Aǵanıaz qoıyn dápterin shyǵaryp aldy da, jazýǵa yńǵaılandy. Biraq, dalaǵa shyǵyp ketkenderdiń aty-jónin túgel bilmese kerek. Ańyryp az turdy da, kórshi skameıkadaǵylardan surap edi, meńireý adamdaı eshkim jaýap qatpady. Aǵanıaz aqyryp aldy.

— Tilderiń joq pa, nege úndemeısińder? Kim deımin, mynaý ketip qalǵandar, á?

Jurt bul joly da til qatpady. Aǵanıaz ıesiz skameıkalardaǵy pyshaqtar men qol bagorlardy jyıa bastady.

— Báribir, sender jasyrǵanmen, jumys isteýden dámeleri bolsa shtraf dápterine ózderi kelip jazylar.

— Áı, myrza, aýlaq júr, — Lúba ornynan atyp turdy da, Aǵanıazdyń janyna jetip baráp, — tasta bagordy. Jurtty dáretke de shyǵarmaısyń ba?

— Aýlaq júr, — taýdaı Aǵanıaz boıǵa shaǵyn súıkimdi qyzdy ıterip jiberdi, — kimmen taıtalaspaqsyń?

Qyz qulap tústi de, qaıtadan júgirip kep Aǵanıazdyń qoltyǵyndaǵy dápterdi julyp aldy.

— Órtermin.

— Áı, doly qyz, neni órteısiń? Ber dápterdi.

— Bermeımin.

Lúba dápterdi dal-dul etip jyrtty da, Aǵanıazdyń betine laqtyrdy.

— Tasta bagordy.

Endi plottaǵy búkil áıelder pyshaqtaryn bastaryna kótere bagorǵa janyp, túgel lap qoıdy. Aǵanıaz pyshaq, bagordy tastap plottan qashyp shyqty.

...Dekabr aıyndaǵy qaqaǵan sýyq kúnderdiń biri edi. Serejanyń sheshesi kórshi selodaǵy týmalaryna ketken bolatyn. Eki-úsh kún bógelip qaldy. Men búgin ákemniń ruqsaty boıynsha Serejanyń janyna qonǵaly baram.

Biz jumystan oralǵanda úı ishi tas-túnek edi. Sereja lampa jaǵyp, jaryq etken boldy. Biraq syǵyraıǵan úshtik shamnyń sáýlesi óz tóńireginen ózge jerdi kúńgirt kórsetedi. Kazarmanyń jalpy jataǵynan ózgeni kóp kórmegen basym, úı ishindegi ár nárseni tańyrqaı qaraımyn. Tórdegi úlken aǵash koıkanyń ústinde birinen biri kishi úsh bala kıimderin sheshpesten búrisip, uıyqtap jatyr. Qabyrǵada tozyǵy jetip, sarǵaıa bastaǵan fotosýretter. Jekeleý turǵan bireýiniń tóńiregi qara matamen qorshalypty. Sońǵy kezderde urys maıdanynda anaý ólipti, mynaý ólipti degen hasiretti habarlar jıi estilip, «Atraý» áıelderiniń jylaý-syqtaýy da kóbeıip ketken-di, mynaý qara shúberekpen kómkerilgen sýret te sol jaý qolynan qazalanǵan tuńǵysh qurbandardyń biri — Serejanyń naǵashysy Ivan Sergeevıch. Serejanyń sheshesi osy adamnyń ólimine kóz jasyn tógýge ketken bolatyn. Tereze jaq buryshta atasyz týǵan sábıin qushaqtap Marıa otyr. Áınekten yzyńdap soqqan jel Marıanyń aldyndaǵy shyraǵdannyń álsiz otyn shalqytyp qoıady.

— Túý, qońyrsyp ketti-aý, mynaý jaryqtyq, buny biz jaqpaıtyn edik, kórshi kempir jaǵyp ketken ǵoı, — dedi Sereja shyraǵdandy óshirýge yńǵaılanyp.

Sodan keıin Sereja inileriniń kıimderin sheship, qymtap japty da, meniń janyma keldi.

— Al, qonaǵym, shaı qaınataıyn ba, álde balyq pen nan jep jata ketemiz be?

— Shaıdyń keregi ne?

— Jaraıdy onda, balyq pen nan jeıik.

Jumystan qarnymyz ashyp shyqqanbyz, kepken qarakóz ben qolǵa jelimdeı jabysatyn qara nandy qapyl-qupyl asap otyrmyz. Aldymda ózime tanys orys álippesi jatyr. Biraz toıynyp alǵan soń aýdara bastap edim, maǵynasyn tolyq uǵynbasam da talaı sholyp ótken betteri ashylǵan eken: «Tary, bary, my ne raby» dep jazylypty ol bette.

— Túsinesiń be? — dep surady Sereja.

— Anyq túsinbeımin.

Atraýdaǵylardyń orysy qazaqsha, qazaǵy oryssha jaqsy biletin. Meniń «ustazym» sol ózi biletin eki tildi aralastyra ár sózdiń maǵynasyn uqtyrmaq boldy. Biraq «my ne raby!» degen sóılemdi túsindirý «ustazǵa» ońaı soqpady-aý deımin. Ol óte uzaq sóılegennen keıin ǵana men bul sóılemde «Biz qul emespiz!» degen tereń maǵyna jatqandyǵyn ańǵardym.

— Qul men jumysshynyń aıyrmasy qandaı, ekeýi de baıdyń jumysyn isteıdi ǵoı?

— Sen keshir, dostym, ony túsindire almaımyn. Erteń Nadejda Petrovnadan suraıyq, — dedi Sereja ózine de túsiniksiz suraqqa jalǵan jaýap qaıtarmaı, — al, jataıyq...

Bul baıaǵy «Mıhaıl Ivanovıchtan da kóp biledi» dep madaqtaıtyn oqytýshysy bolýǵa tıisti. «Qap, Mıhaıl Ivanovıchtyń ózinen nege suramaǵanmyn?» dep ókinemin. «Ózin túk bilmeısiń eken ǵoı» dep Serejaǵa da bir baılanyspaq bolyp edim. Mıhaıl Ivanovıch urysatyn baıaǵy bir eges esime tústi de, úndemedim. Sodan beri ıen Serejamen egesýdi de sıretken bolatynmyn. Endi oǵan birjola baǵyna bastasam kerek.

Úlken sandyq ústine qushaqtasa qulaǵannan keıinde, birese maıdandy sharlap, birese elge oralyp, uzaq áńgimelesken edik. Oıana ketsek úı-ishi jap-jaryq bolyp qalypty. Tamaq ishýge de shamamyz kelgen joq. Kózimizdi tyrnap ashtyq ta, týra kıindik. Sereja kórshi kempirge kirip shyqty. Kóp uıyqtap qalǵandyqtan týmalaryn tamaqtandyra almaı bara jatqandyǵyn aıtyp, olarǵa ystyq shaı berý týraly ótinish jasady. Sodan keıin úıden shyǵa júgirdik.

Dalada qar borandata jaýyp tur eken. Eki ókpemizdi qolymyzǵa alyp júgirip kelemiz. Meniń aýzymda túndegi bir óz kóńilime ábden unaǵan «My ne raby!». Osyny ándete aıtyp júgirip kele jatyr edim, ózimdeı bir balany abaısyzda qaǵyp óttim.

— Má, saǵan, «My ne raby!», — dep tumsyǵymnan qonyp-aq jiberdi álgi bala.

Murnymnan qan saýlap, otyra kettim. Shań-shuń daýys shyqqanǵa jalt qarasam, Sereja bireýdi ezgilep jatyr eken. Eki-úsh balanyń judyryǵy Serejaǵa tónip qalypty. Bara aralasa kettim. Ózimnen sál usaqtaý balalardyń birin olaı, birin bylaı laqtyryp júrmin. Mektep jaqtan taǵy da bir top iri balalar tónip qaldy. Endi shamamyz keler emes.

— Júr, tezirek qashalyq, — dedim, Serejany qolynan súırep.

Sóıtkenshe bolǵan joq, alǵashqyda meni tumsyqtan soǵyp, álgide ǵana Serejanyń astynan bosanǵan bala, keıingilerge arqa tutsa kerek, qaıtadan tap berdi. Men bunyń ótken qys biz yǵysqa ushyrar aldynda kúımeli shanamen saıahatqa baryp, ózimizdi mazaqtaıtyn úsh balanyń biri — Kabanovskııdiń Iýrıgi ekenin endi ǵana baıqadym. Sol apatta kórgen qorlyǵymyz da, Atamannyń ólimi de esime túsip, yzaǵa ábden býlyqtym. Judyryǵymdy túıip aldym da, eki kózdiń arasyn ala, keńsirikten qoıyp kep jiberdim. Shalqalap qulaǵan qoja balasyn tumsyqtan jáne bir teptim. Osy kezde óz syrtymnan da judyryq jaýyp ketti, qorǵana soǵysyp júrmin.

— Qarashyqtarym, qoıyńdar. Báriń birdeı eki balaǵa jabylyp, uıattaryń qaıda?! — degen jas áıeldiń ári ótinishti, ári meıirimdi daýysy estilgen edi, meni tópelep júrgen judyryqtary da endi qaıtyp kóterilmedi.

Jalt qarasam kirshiksiz aqsha qardan jaralǵandaı, ózi de, ústine malyndyra jamylǵan túbit shálisi de appaq ajarly aq kelinshek tur eken.

— Sereja, saǵan ne bolǵan? — dedi aq kelinshek narazylyq aralas, tańyrqaǵan pishinmen.

— Nadejda Petrovna, keshirińiz. Men emes. Búlikti bastaǵan anaý Kabanovskııdiń balasy. Kórdińiz be, mynaý joldasymnyń murnyn buzǵanyn.

— Oqasy joq, — dedim men, álsizdigimdi bildirip, aryz aıtpaıynshy degen oımen, — onyń da murnyn bet etip saldym. Biz quly emespiz onyń...

— Bar, qaıtyńdar, — dedi aq kelinshek mektep balalaryna.

Oqýshylar tilge kelmesten mektepterine qaraı júgirdi. Tumsyǵyn qos alaqanymen jumyp, syltyı basqan kúıi Kabanovskııdiń balasy da zytyp berdi.

— Sereja, sen oqyp almaı qalasyń-ay, qaraǵym, — dedi aq kelinshek balalar biraz uzaǵannan keıin.

— Nadejda Petrovna, qalaı oqımyn? Meniń inilerimdi kim asyraıdy? — dedi Sereja muńaıyp.

— Ras, saǵan inilerińdi asyraý kerek. Biraq sen jumystan keıin meniń úıime kelip, eń bolmaǵanda kúnge bir saǵat oqysań qaıter edi. Aqy suramaımyn.

— Maqul, Nadejda Petrovna. Meniń mynaý joldasym da kelsin be?

— Bul kim edi?

— Daýyl Jantasov.

— Ia, ıa, estýim bar, kelsin. Ózi ondy bala eken.

— Anaı, shyn oqytasyz ba?

— Árıne, oqytamyn, kel erteń.

— Rahmet, apa, rahmet!..

Men aq kelinshektiń qolyn aldym. Shyn qýanǵannan kózime jas kelip, daýsym óz qulaǵyma da dirildep estildi. Kelinshek ári meıirimdi, ári súıkimdi kórindi kózime. Mıhaıl Ivanovıchtan da kóp biletindigine shek keltirgen ótken jylǵy egesimdi esime túsirip, uıalyp ta turmyn.

— Kelesińder ǵoı? Kútemin.

— Kelemiz.

Ýaǵydany osyǵan baıladyq ta qýanyshymyz qoıynymyzǵa syımaı, bataǵaǵa qaraı júgirdik.

— Qaraqtarym-aý, neǵyp keshiktińder, uıyqtap qaldyńdar-aý, á? Kórshińdegi Marıa Petrovnaǵa erte oıat dep aıtyp qoısań edi? — dedi biz kirip barǵanda Anna Ivanovna.

— Uıyqtańqyrap ta qalyppyz. Biraq, úlgiretin edik, jolda Kabanovskııdiń balasy Iýrık urynyp, azar qutylǵanymyz, — dedi Sereja meniń óńirimdegi qandy kórsetip, — Daýyldyń ústin qarańyzshy.

— Dońyzdyń balasy da dońyz bolady...

— Esemdi jibergenim joq. Onyń da murnyn bet ettim — dedim men.

— Jaraıdy, áýeli urynǵan ol ózi ǵoı, onda oqasy joq. Al, jumystaryńa kirisińder. Ázirge Aǵanıaz sezgen joq. Tabelshini túsindirermiz. Áne, jabdyqtaryńdy aldyryp qoıdym, — dedi Anna Ivanovna.

Tabyralarymyzdy tary shelektiń qaqpaǵyna tóseı tastap, boıaýǵa kiristik. Kúndegiden de qyza qımyldaýdamyz. Bir jaǵynan jeńisimizge súısingendikten qyza qyımyldasaq, ekinshiden dońyz attas pen Aǵanıaz ámirshiniń biri kelgende tabyralaǵan shelegimiz az bolyp, seziktenip júrmesin degen oımen jedeldete isteımiz.

Tabyralanǵan shelekterimiz kóbeıip, bir qaterden ótip ketkendeı bolyp edik, tús aýa kontorǵa kirip bara jatqan Iýrany kórdik te qaıtadan úreılendik, Kóziniń aldy kókpeńbek bolyp, isip ketipti.

— Pále bastalatyn boldy, dostym, — dedi Sereja.

— Jaraıdy, úreılenbeı isteı berińder. Biz bárimiz senderdi qoldaımyz, osy kópke topyraq shashar ma eken, — dep Janqıa apaı Anna Ivanovnaǵa qarady.

— Túk isteı almaıdy. Búkil er azamatyn soǵysqa attandyryp, tútep júrgen mynaý jesirler tútip jeıdi ony, — dedi Anna Ivanovna.

Kóp uzamaı bir orys, bir qazaq balasyn ilestirip Aǵanıaz ámirshi kelip kirdi.

— Káne batyrlar, kontorǵa baryp esep alýlaryńa bolady. Qoldaryńdaǵyny myna ekeýine tapsyryńdar. Sender jumystan shyǵaryldyńdar, — dep jarıalady ol.

— Áı, myrza, sebebi ne? — Anna Ivanovna qolyn aljapqyshyna súrte tastap, ámirshige qarsy júrdi, — aıt, mynaý jurt bilsin túgel.

— Sebebi: jumys kezinde soǵysyp júrgenin kórdińder me, Mendal Iosıfovıchtyń balasy Iýrıktyń kózin shyǵaryp jibere jazdapty.

— Myrza, — dedi dál osy kezde daladan júgirip Kirgen baıaǵy aq kelinshek, — tóbeleske bul eki bala aıypty emes, shynyna kóshsek Iýranyń ózin jazǵyrý kerek. Janjaldy bastaýshy da Iýra, mynaý balanyn murnyn buzǵan da, bul ekeýin jumystan keshiktirgen de sol Kabanovskııdiń óz balasy. Ádilet kerek qoı. Men óz kózimmen kórdim. Nanbasańdar — surańdar mynalardan.

— Nadejda Petrovna durys aıtady. Aıypty Iýranyń ózi, — dep shýlap qoıa berdi, aq kelinshekpen ilese kelgen oqýshylar.

— Áı, myrza, — plottaǵylardyń bári aýyz biriktirgendeı, jumystaryn túgel doǵara qoıǵan edi. Janqıa apaı eki búıirin taıanyp aldy da, jalǵyz kóziniń jalynymen ata, ámirshige tónip-aq qaldy, — bar, aty terisińniń ózin shaqyr. Kelsin beri, ómirin óz aýzymen estirtsin. Kórdiń be, mynaý jurtshylyq osyny talap etedi.

— Ol kisi kelmeıdi bunda, — dep Aǵanıaz shegine berdi.

— Kelmese baryp aıt, mynaý jurtshylyq bárin túgelimen jumystan shyǵarýdy talap etedi, — áńgimege endi Lúba kirisip ketti. İstemeımiz.

Dál osy kez plotqa kelip kirgen eki polıseıskıı Kabanovskıı otyrǵan kontorǵa qaraı jaltarǵan edi, Anna Ivanovna aldaryn oraı berdi.

— Áı balalar, az bógele turyńdar, aıtatyn sózimiz bar. Sender memleket adamdarysyńdar ǵoı. Sol orys memleketin qorǵaý úshin erimiz ben balalarymyzdy soǵysqa attandyrǵanymyz kúni keshe emes pe edi. Búgin sol soldattardyń artta qalǵan jesir áıeli men jetim balasyna jábir kórsetip jatyr mynaý qojalarymyz, qyra ma bizdi. Jazyqsyzdardy jazǵyrýǵa jol berýlerin ádilettik pe? Anaý qojamyzdyń jolsyzdyǵyna tyıym salyńdar. Áıtpese jumysty túgel tastaımyz deıdi mynaý shýlaǵan jesirler.

— Jesirler ǵana emes, mynaý múgedek men de, aldaǵy shaqyrylýda soǵysqa baratyn keleshek soldattar da, mynaý qazaq jigitteri de osyny talap etemiz, — dep Matveı Stepanovıch qolyndaǵy úlken balǵasyn laqtyryp jiberip edi, tereń shannan balyq quıyp jatqan orys, qazaǵy aralas er jumysshylardyń bári de súzgilerin silkip tastady. — Áne, kórdińder me, mynaý jurtty.

— Biz bilmeımiz...

Polıseıler ıyqtaryn sekeń etkizdi de, óte berdi.

— Bilmese, júrińder, kettik, — dedi Lúba. Áıel bitken dúrligi esikke qaraı oıysty, — ne turys bar?

— Sál bógelińder, — Janqıa apaı jurtqa bir qarap aldy, — anaý aty teriske tildespeı ketkenniń ózi jasqanǵandyqqa teń. Kútińder, álgi ámirin óz aýzynan esitelik.

Janqıa apaıdyń manaǵy bir kóz qarasynan úreılengen Aǵanıaz sheginshekteı-sheginshekteı baryp kontorǵa kirip ketti de, kóp uzamaı Kabanovskıı ózi de shyqty.

— Káne, myrza, — Janqıa apaı Kabanovskııge jaltarýǵa jol bermeı, jalǵyz kózimen ata qarady, — ámirińdi mynaý jurtqa óz aýzyńnan esittir. Ekeý bolǵanmen meniń mynaý jalǵyz kózimniń jarty jalyny joq, ólimtik kózińdi urlap, qasha berme. Qorqasyń ba, meniń jalqymnan, qorqarsyń, qorqarsyń. Meniń kózimde shyndyq pen ádilettiń jalyny jatyr. Sondyqtan da ótkir bul jalqy. Anaý jesirlerdiń myńdaǵan egiz kózderi de saǵan ishtegi yza naızasyn túıregeli tur. Kórdiń be? Jasqansań aıaǵyńnyń basyna qara da, sóıleı ber. Meniń kózimdi aǵyzsań jalasyn jurtqa jaýyp, jumystan qýasyń. Óz tentegin jumysshy balasynyn, murnyn buzsa, jábirleýshini qorǵap, jábirlenýshini jazalaısyń, sebebi ne, aıtyp bershi osyny?..

Shynynda da Kabanovskıı kózin qashyryp-aq kórip edi, Janqıa apaıdyń jalqysynan qutylǵanmen ózge jesirlerdiń kózderinen jaltara almady. «Shanshylǵaly turǵan naızadaı» kóp kózderdiń qorshaýynda qalyp qoıǵan Kabanovskııdi úreı bıledi, ishte byqsyp jatqan jalynyn da sezdirmeýge tyrysyp, zor tumsyǵynyń jelbezegimen ótirik kúlip aldy.

— Ýa, týmalar, — aldymen túsinisip alaıyqshy. Eshkim jumystan shyǵarylmaıdy. Men ondaı buıryqqa qol qoıǵanym joq. Mynaý bir urynshaq ıt jylap mazamdy alǵan soń jubatý úshin aıta salǵan edim, — Kabanovskıı jurtqa kóz etip, erke balasyn eki-úsh ret shapalaqtap ta aldy, — qudaı urǵan. Sol oıyn sózdi ala shaýyp, mynaý kópke meniń ómirim etip jetkizip júrgeniń qaısyń áı?

— Men edim, sizdiń ázilińizdi túsinbeı qalyppyn, keshirińiz, — dedi Aǵanıaz, sátsizdikke ushyraǵan qojasyn qorǵaý úshin, bar kinány óp-ótirik óz ústine alyp.

— Esalań aqymaq! Keshirimdi mynaý jurttan sura.

— Qýlyǵyń túsinikti, kúreń dońyz. Amalyń quryǵan soń múláıimsirsiń, — dedi Anna Ivanovna.

— Al, endi túsinikti boldy ǵoı. Jumysqa kiriselik.

«Aha, solaı ma eken, biz senin qulyń emespiz!» dedim men ishimnen, jeńilis tapqan zamandas jaýymdy mazaqtap.

XVIII TARAÝ. AHA SÝRETİ ALDYNDA

...1916 jyldyń jazy. Jeksenbi kún. Bul joly meshit pen shirkeý ábden týmalasyp ketkendeı bir-birine ún qosa, biri jandy, ekinshisi jansyz qońyraýy arqyly, uzaq kúńirengen edi, «qazaq jigitterin maıdannyń qara jumysyna alý týraly» aq patshanyń jarlyǵyn jarıalap jatyr eken. Entige jınalǵan jurt eńsesi tómen túskendeı, túnere tyńdasty da, tunjyrap tarasty. Arada talaı apta ótti. Aýylnaılardyń kóptep beri qolǵa alynbaı jatqan úlkem qara knıjkalarynyń qalyń shańy osy joly bir súrtildi de, «kúrekti soldattardyń» tizimi qaıtadan jasaldy. O basta «qural berýge senbegen, ádiletsiz patshanyń ógeı qorǵaýshysy bolyp qara jumysyna barmaımyz» desip, dúrlikken asaý el amalsyz «jýasyp» qalypty. Tizimge ilingender ala qorjyndaryn azyqqa toltyra, býynyp-túıinip júrgeli jatyr. Sonyń biri meniń ákem. Buǵan ákemniń ózi sebepshi boldy.

Atraý aıdynyndaǵy bataǵanyń endigi bas qojaıyny Talasov Atanıaz myrza qaba saqaldy, tańqaq murnynyń keńsirigi omyrylyp ketken, byrjyq betin bezeý basqan zor qara kisi eken. Ol Zabýryn qoltyǵyndaǵy jańa bataǵasyn mekendegen jas toqalynda talaı qystar ótkizip, Atraýdaǵy óz bataǵasyna osy jyldyń jazynda bir-aq kelip edi. Ákem ekeýi birin-biri kózben atyp, biraz ýaqyt úndespeı turdy.

— Ia, keldińiz be myrza? Nege tósilesiń taǵy da kimdi jalmamaq ediń? — dedi ákem.

— Sen áli de meniń bataǵamda isteýshi me ediń, — Atanıaz ishki kegin sezdiretin mysqylmen kúldi, — óziń áli ashýlysyń ǵoı, á?

— Ashýlymyn da, seniń bataǵańda istegen de edim, endi istemeımin, — ákem qolyndaǵy gırdi laqtyryp tastady da, shyǵyp júre berdi, — qosh, myrza!

— Biz áli kezdesetin shyǵarmyz?

— Múmkin, tipti beldesetin de shyǵarmyz...

— Aldyma keler kún týyp, ókinip júrersiń...

— Seniń aldyna baryp jalbarynbaı-aq qoıdym, Kúrekke tezek kóp, myrza.

— Bar, bar, — Atanıaz kúmistegen jýan taıaǵyn joǵary kóterip, kúldi, — erteń aıaǵyma jyǵylasyń...

Qojaıyn men jumysshy ol kúni osylaı ajyrasqan-dy. Erteńine ıýn jarlyǵy jarıalandy da, ákem ekinshi jumysqa ornalasyp úlgirmeı, «ógeı soldattar» tizimine ilindi. Erteń osy kazarmadan júrmek bolyp, koıka satysynyń astymdaǵy aǵash sandyqqa kónetoz kıimderin salyp jatyr. Ekeýmizge qaraǵan bar múlkimiz de osy bir kishkene ǵana aǵash sandyq bolatyn. Otyrǵan adamnyń tóbesi tıer-tımesteı etilip jasalǵan eki qabat satynyń ústindegisinde men, astyńǵysynda ákem jatatyn.

Endi azdan keıin ákemniń orny ańyraıyp qalǵaly tur. Qalaısha, múmkin be bul? Men bir aıdan beri osy oıdyń aýyr salmaǵyn arqalaýdamyn. Sodan beri basyma qonbaı-aq qoıdy. Ras, alǵashqy kezderde bul oıǵa sonsha tereń úńilgenim de joq. «Ózgelerdi alsa da, meniń ákemdi qaldyrar» dep úmittendim. Meniń bul úmitimniń órisi qazaq medresesiniń jańashyl oqytýshysy Jarqyn aǵaıdan taraǵan edi. Ol kisi oqyǵan adam bolǵanmen qara buqaramen aralasyp júretin. Bizdiń kazarmaǵa da san ret kelip, kempir-shaldarǵa qyzyqty qıssalardy, Mahambet, Abaı óleńderin oqyp beretin. Orys gazetindegi soǵys habarlaryn qazaqshaǵa aýdaryp, túsindiretin. Bizden shalǵaı jatqan Jetisý, Torǵaı aımaǵyndaǵy jaǵdaılardy da biz osy kisiniń aýzynan estıtinbiz. Jurtty oqýǵa, tazalyqqa úgitteıtin. «Aqshanyń keregi joq, tegin oqytamyn. Tek oqyńdar. Tipti óz úıime kelip oqyńdar. Balalaryń ǵana emes, ózderinde keshke oqyńdar», — dep ótinetin. Biz teńizden qaıtqannan beri bul kisiniń keıde Mıhaıl Ivanovıchpen, keıde Nadejda Petrovnamen áńgimelesip turatynyn da jıi kóretinbiz.

Jarqynnyń qaı jerlik, qandaı adamnyń balasy ekeni maǵan belgisiz. Bireý Mańǵystaýdan dese, ekinshi bireý Arqadan deıdi. Bireý baı balasy eken dese, endi bireý «kedeı bolǵanda da naǵyz qara sıraqtyń balasy eken, baı myrzasy seniń sasyq kazarmańdy aralaıtyn ba edi» dep egesedi. Jurttyń aıtýy ras bolsa, tipti osy medreseni ashýdyń ózine Jarqynnyń kóp eńbegi sińgen tárizdi. Al, medresede quran oqytpaı, oqý, jazý úıretkeni ózime aıan. Ara-tura oqyp júrip, men ózim de osy kisiden qara tanydym. Ákem de, ákem ǵana emes, osyndaǵy qazaq jumysshylarynyń birazy-aq qaryndash ushyn jalaı otyryp jazatyn shımaıdy Jarqynnan úırendi.

Bir kúni men jumystan qaıtsam, ákem mańdaıyn eki alaqanymen basyp, koıka ústinde túnere qalǵan eken. Janyna kelgenimdi de sezgen joq. Kózin tas qyp jumyp alypty. Aýyr-aýyr kúrsinip qoıady. Ne qatty aýyryp, ne aýyr jábirlenip otyrǵan adamnyń túri bar. Shoshyp kettim.

— Áke, áke, — men qushaqtaı aldym. — Basyńyz aýyra ma?

— Joq, qaraǵym, — ákem meni keýdesine qysty da, mendegi mendik ıisti óz kókiregine toltyryp almaq bolǵandaı, tóbemnen uzaq ıiskep, tynysyn ishine tartty. — Ketetin boldym, qulynym.

— Áke, qaıda ketesiz? Eshqaıda ketpeńiz. Men saǵynamyn, áke.

— Janym, janym, — ákem endi mańdaıymnan ıiskedi. Daýysy da qaltyrap estilgen edi, jan ekeýi eken ǵoı.- Seni kózimnen bir eli tasa eter me edim. Amalym qansha, qulynym! Ketesiń deıdi. Maǵan erik bere me, olar.

— Áke, kim, qaıda barasyń deıdi?

— Okop qazýǵa, maıdanǵa barasyń deıdi.

— Onda sizben ere ketemin, áke.

— Seni jibere me, qulynym-aý?!

— Nege, kim jibermeıdi?

— Birinshiden — ol jer qaterli, oq asty. Jiberse de ertpes edim seni. Ekinshiden — jibermeıdi de seni.

— Men qoryqpaımyn áke, ol teńizdegi yǵystan qorqynyshty bolmas.

— Sol teńizge shyqqanyn da aqymaqtyq bolǵan seniń.

— Áke, báribir qalmaımyn sizden, — men aqyryn óksip ákemdi qushaqtadym. — Ne meni ala ketesiz, ne barmaısyz.

Dál osy kezde kazarma esigi syqyr ete qaldy.

— Ýa, kesh jaryq. — Áı, teńiz batyry, sen nemene, jylap turmysyń? — dedi bireý.

Basymdy kóterip alsam Jarqyn aǵaı eken.

— Joǵary shyq, qosh keldiń, — ákem ornynan kóterildi, — Meni okop qazýǵa jibermeımin dep álek salyp jatqany mynaý batyrdyń!

— Ol balaniki zańdy, — Jarqyn kúrsinip aldy. Kúrsinýinde dármensiz óksý emes, «átteń» degen jiger bar tárizdi. — Bir úıdegi bir azamatty almaýǵa tıisti. Biraq ádilet qaıda, ádilet! Ony orys joldastar aıtqandaı jaryq kúnde shammen izdep tabarsyz ba, bul zamanda!

— Jarqyn aǵa, — men endi Jarqyndy qushaqtadym. — Siz aıtyńyzshy. Meniń ákemdi almasyn. Bir úıde jalǵyz ǵoı. Men kimmen qalamyn. Ózge balalardaı sheshem de joq. — Men osydan úsh jyl buryn qaıtys bolǵan sheshemdi dál osy sekýndta taǵy da eske túsirdim. — Qaıran apataıym-aı, sen de tastap kettiń, ákem de tastap ketedi. Men kimmen qalamyn? Jarqyn aǵa, siz aıtsańyzshy, ákemdi jibermesin meniń. Shyn jiberetin bolsa meni ala ketýge ruqsat etsin.

— Mine, taýyp aıttyń, — Jarqyn meni arqaǵa qaqty da, eki qolymen ishin basyp, uzaq kúldi, tym qasty kúlgendikten kózinen jas ta shyǵyp ketipti. — Jigitsiń, teńiz batyry! Dál osylaı dep aryz jazalyq. Erteń ózin aýylnaıǵa aparyp ber. Aýylnaı ǵana emes-aý, bir kóshirmesin gýbernatorǵa jiberelik. Bul jaýyzdardy solaı etip bir mazaqtalyq.

— Múmkin bosatar, — desti jınalyp qalǵan top.

— Joq, joq. Bosaý úshin ózińdi óziń satyp alatyn baılyǵyń bolý kerek. Aýylnaı keńsesiniń mańy qazir bazar. Ol bazarda adam mal satyp almaıdy, mal berip ózin-ózi satyp alady. Qora toly maly, qoıny toly aqshasy joq Jantas aǵaı ekeýmiz sekildiler bir úıde jalǵyz bala tursa da, baı myrzalarynyń ornyna okop qazýǵa ketedi. Átteń, eń bolmasa qolymyzǵa qarý berip, zańdy soldat etip alsashy. Netken qorlyq! Patsha úkimeti bizdi «buratana halyqtar» dep esepteıdi. Qolymyzǵa qural berýge senbeıdi.

— Senbeıdi, á? — Men budan eki jyl buryn Serejaǵa bergen suraǵymnyń jaýabyn búgin Jarqyn aǵaıdyń aýzynan estip otyrmyn. Biraq sebebine túsine almadym, — nege senbeıdi, aǵa?

— Ol orys emes ulttarǵa senbeıdi.

— Patshanyń ózi orys pa? — men qusty araldaǵy saıranda patshany mazaqtaǵan taqpaqty da eske túsirdim, — prýs degen ne?

— Prýs dep nemis ultyn aıtady, — muǵalim oılanyp qaldy, — biraq bizdiń patshamyz ózin taza qandy orys násilinenmin dep esepteıdi. Orys emes ulttardy kem tutady...

— Mıhaıl Ivanovıch ta, Nadejda Petrovna da orys pa, aǵa?

— Ia, orys, inim, orys...

— Onda olar nege bizge senedi, al, patsha nege senbeıdi?

— Mıhaıl Ivanovıchtar jumysshy, ozat oıly adamdar. Olar óz ultyn da súıedi, ózgelerdi de baýyryna tartady. Al, patsha ókimeti biz ǵana emes, orystyń jumysshylaryna da, ozat oıly oqymystylaryna da senbeıdi. Bular birine-biri jaý. Uqtyń ba?

— Uqtym, — dedim men. Shynynda túsiniksiz máselelerim burynǵydan da kóbeıe tústi.

— Ie, solaı inim. Al, men túnde aryzyńdy jazyp qoıaıyn, erteń aparyp ber. Ákesi okop qazýǵa ketken panasyz balanyń aryzy arhıvterinde saqtalsyn. Keıin ózderin mazaqtaıtyn dokýment boıady. Uqtyń ba?

— Uqtym, aǵa, — men kúrsinip aldym. Degenmen, bir úıdiń bas kótergen jalǵyz azamaty ǵoı, ákemdi bosatar degen úmitten áli qol úzbeımin, — Aıamaı ma meni, qorǵansyzbyn ǵoı...

Jarqyn aǵaı budan keıin de uzaq áńgimelesti.

Erteńine kún jeksenbi edi. Biz ákem ekeýmiz meniń atymnan jazylǵan aryzdyń birin gýbernatorǵa jóneltip, ekinshisin aýylnaıǵa alyp bardyq. Aýylnaı keńsesiniń mańy shynynda da bazar tárizdi eken. Top-top adam, shoǵyrlanǵan at. Osy mańnan Atanıaz myrza men Qasqyrbaıdy da kerip qaldym, bastarynda aq qalpaq, ústerinde keń aq kamzol. Kúmistelgen jýan taıaqtaryna súıenip, aýyr denelerin zorǵa qozǵaıdy. Ol ekeýin eki adam oqshaýlaý shyǵaryp uzaq kúbirlesti de, aq shúberekke oralǵan, qomaqtylaý bir nárseni óz qoıyndarynan alyp, analardyń qaltalaryna tyqty. Atanıaz ben Qasqyrbaı teńsele basyp, úıge kirdi de, biraz bógelip, keri shyqty. Syrtta qalǵan ekeýi senimsizdeý adymdap qarsy júrdi. Tórteýi toǵysty da, qol ustasyp kúlisti.

— Rahmet, rahmet!

— Qoldan kelgenin sizden nege aıaıyq.

Manaǵy ekeýi Atanıazdardyń qaltalaryna taǵy da bir-birden aq orandyny tyǵyp jiberdi.

— Oramal ton emes, jol. Rahmet. Jaqsylyǵyńyz umytylmas.

— Qurǵaq qasyq aýyz jyrtady. Qudaı jarylǵasyn.

Qoıny jeńildegender attaryna mine shapty. Atanıaz ben Qasqyrbaı endi kezektegilerdi qabyldap, manaǵy júris-turystaryn qaıtalaı berdi. Bular beıne bir úlken bazardyń alypsatarlary tárizdi.

«Jantas, bekerge barasyń. Áýre bolmaǵanyn-aq durys edi. Mynaý balanyń kóńilin qımaı turǵan shyǵarsyń. Barsań bar. Biraq, jalbarynýshy bolma. Mynaý neme jas tógip, jaý aldynda jasyqtyq etip júrmesin! Jaraıdy, kire alsań kirip qaıt. Áı, kirgizbes...» degen edi Janqıa apaı biz júrerde. Shynynda da Janqıa apaıdyń sol aıtqany boldy. Biz aýylnaıdyń keńsesine kire almaı-aq qoıdyq. Ol úıdegi jumysty tek anaý myrzalar arqyly ǵana oryndaýǵa bolatyndyǵyn ańǵarǵannan keıin, ákem Qasqyrbaıǵa jaqyndady.

— Assalaýmaleıkom, Qaseke!

— Ne aıtaıyn dep ediń, — Qasqyrbaı sálemdesip jatpaı-aq, birden áńgimege kóshti. Onyń túrinde «anaý jurt kútip tur, bógeme» degen asyǵystyq bar. — Sóıle, káne!..

— Qaseke, men mynaý panasyz jetimdi kimge qaldyramyn? Kómektesseńizshi. Jaqsylyǵyńyzdy umytpan. Qaldyrtyńyz, jalǵyzbyn ǵoı.

— Qalǵyń kelse, — Qasqyrbaı aqsha sanaǵan adamdaı saýsaqtaryn jybyrlatty, — maıla, qurǵaq qasyq aýyz jyrtady.

Men qoınymdaǵy aryzymdy usyna berip edim, Qasqyrbaı qolymdy qaǵyp tastady da, júrip ketti. Qasqyrbaıdan kúder úzgen soq men Atanıaz myrzaǵa júgirdim.

— Daýyl! Qaıt keri! — Ákem etegimnen ustamaq, bolyp umtyla berdi. — Estımisiń!

— Aǵa, meniń mynaý aryzymdy aýylnaıǵa bere salyńyzshy,- ákem etegimnen ustaǵansha, men aryzymdy Talasovqa tapsyryp ta úlgirdim.- Ákemdi qaldyrmasa meni qosa jibersin.

Qalyń maıdan tynysy da taryla bastasa kerek, Atanıaz myrza yrs-yrs etip entige zorǵa ǵana dem alyp, aryzymdy oqyp shyqty da, búkil denesin irkildete, qarqyldap, uzaq kúldi.

— Á, qatyr, kezdesermiz-aq dep edim. Aıtqanym aqyry boldy ma?! — Atanıaz qolyndaǵy aryzdy jumarlap ýysyna qysqan kúıi, qasy ilgeri shyǵyp, dál ortasy ishine batyńqy bitken oıyq mańdaıynyń terisin jyıyra, qalyń qabaǵyn tas túıip, ala kózderin bajyraıta qarady. Maı basqandyqtan óz pishinin joǵalta bastaǵan, sharadaı betindegi qandy bezeýler ári jıilene, ári budyr-budyr bolyp irilene túsken eken: zor tumsyǵy, denedegi bar qandy dál osy bir sátte túgelimen ózine tartyp alǵandaı, qara kúreńdene qalypty. Keńsirik shemirshegi burynǵydan da góri opyryla túsken tárizdi. Qaltasyna syımaǵandaı aýzyna tizip tastaǵan altyndaryn kórsetpek bola ma, qalyń erinderin keıde túre ashyp, keıde jyıyra tistenedi. Ernin qozǵaǵan saıyn, jańadan ǵana býyryl tartqan qaba saqaly sekeń-sekeń ete qalady. Murtyn da tikireıtip alypty.

— Durys aıtasyń, — ákem keshegi qojasyna búgin sonaý bir kezdesýden góri de ójet qarap, taıana tústi. Eki qolyn artyna ustaǵan eken, jetken boıda-aq birden salyp jiberetin adamdaı, bir-biri jarty puttyq gırdeı, balýan judyryqtaryn túıip alypty. — Men kezdesý ǵana emes, beldesýge daıynmyn.

Ákem óz kúshine ózi sengendeı, óz isine ózi ókinishsiz jaýap berýge bekingen adamdaı, asyqpaı keń adymdap barady. Adymdaǵan saıyn aralary jaqyndaı túsedi. Endi azdan keıin, biri onsyz da zor denesin maıǵa bastyrǵan; ekinshisi irkildegen maı bolmaǵanmen, tulǵasy túgel zor bitken; eki alyp ustasa ketetin-aq shyǵar dep edim, biraq, Atanıaz myrza jasqandy ma, álde aıqasýdy ózine laıyq kórmedi me, meniń aryzymdy kúlshelep, ákemniń betine laqtyrdy da jalt berdi.

— Aınalǵanda aldyma óziń keldiń be, qara taý! Mine, saǵan beldesý!

— Joq, myrza! Men seniń aldyńa jalbarynǵaly kelgenim joq. Aýylnaıdan ádilet izdep kelip edim. Qatelesken ekenmin. Qashpa, toqta. Bizdiń beldesetin jerimiz osy-aq shyǵar...

Ákem Atraý bataǵasynyń qojasyn jelkesinen búre túspek bop, tap berip edi, jurt ustaı aldy. Atanıaz myrza jaqsy kıingen qalyń toptyń ishine kirip joq boldy.

— Jyrtyp ketti-aý, — men aryzymnyń bólshekterin tere júrip, ábden yzalanǵandyqtan jylap jiberdim. — Jyrtyp ketti-aý!

— Óshir únińdi! — Buǵan deıin maǵan «áı» demeıtin ákem zekip tastady. Qorqyp ketsem kerek, jym bola qaldym. — Ótinbe, dushpanǵa! Jaý aldynda kórsetpe maǵan jasyńdy, jasyq neme! Kek izde odan!..

Ashýdyń aıaǵy nasyrǵa shaýyp, ákemdi japtyryp qoıama dep úreılengen edim. Sol syıymyzben úıge oraldyq. Sodan beri kúndiz-túni oılanýdamyn bul jaıdy. Qansha oılasam da aqylym eshbir jetpeıdi. Ákesiz qalaı qalmaqpyn? Ákem de, anam da tek bir ózi. Bir aıǵa ketkenniń ózinde tóze almaı teńizge izdep shyqtym. Ákemdi tabam dep, tún ishinde bir ózim teńizdiń kókshe muzyna shalqalap talaı quladym. Shalǵaıdan bir jarq etken otqa da talaı qaradym. «Ákem qaıda, aıtshy?»dep juldyzdan da suradym. Seń ústindegi sergeldeńde de esten ketpedi ákem. Qamys salǵa minip, dúleı keshkende de, ol kóz aldymda turdy. Mine, sol ákeni oq astyndaǵy, ári qaterli, ári uzaq saparǵa qalaı jibermekpin! Kimmen qalmaqpyn. Ózim nege ere ketpeımin sol ákemmen. Meni jalǵyz ákemnen qaıyrýǵa kimniń qaqy bar? Netken qorlyq! İshimdi bir órt jalap, júregimdi bir jyrtqysh tyrnap jatqandaı jylaǵym keledi. Biraq jylaı almaımyn, jasymdy kórsetýge ákemniń sonaý bir zekýinen qorqamyn. Tipti, áli de bolsa da qalyp qoıar dep úmit etemin. Shyn ketetinine áli de senbeımin. Qazaq tóresinen ádiletsizdik kórsem de, orys tóresinen ádilettik kútemin. Áneýkúngi aryzym boıynsha «Daýyldyń ákesi qaldyrylsyn» degen gýbernatordyń jarlyǵy jetip keler dep oılaımyn. Daladan estilgen árbir tyqyrdy men osyndaı ádiletti ámir alyp kele jatqan adamnyń aıaq basqam adymy shyǵar-aq dep qalamyn. Endi Mıhaıl Ivanovıch esime túsedi. Átteń, ol kisi bolsa, ákemniń qalýyna kómekteser edi deımin. Arman aǵaıdyń da teńizge shyǵyp ketkenine ókinemin. Endigi bar sengenim Jarqyn edi, onyń ózi de ketip barady. Apyr-aý, shynymen-aq ketetin bolǵany ma? Álde meni aldaı ma? Ákem nege qaramaıdy betime, kóńilin bosatpaıyn deı me?..

— Daýyljan, — ákem basyn kótermesten bir kúrsinip aldy. — Saǵan Janqıa apaıdyń «bólmesine» erteń búrsigúni kóshýge týra keler. Túndegi jańbyrdan peshteri qulap jatyr ǵoı. Tentek bolma, tilin alyp júr, apannyń. Ana jylǵydaı qańǵyp ketpe bir jaqqa...

— Tilin alamyn ǵoı, áke...

Men kúrsindim. Bul kúrsinýimde bir jaǵynan shynymen-aq ketetin bolǵany ma? — degen shektený bar da, ekinshiden, Sereja ekeýmizdiń keńesimizdi ákeme qalaı jetkizýdiń amalyn taba almaı abyrjý bar. «Ákem meni shynymen-aq tastap ketetin bolsa, ekeýmiz birge jatarmyz» degenmin, men oǵan.

— Ázirge meniń ornyma jata turasyń ǵoı, — ákem maǵan beıtanys bir áıel sýretin sandyqtan shyǵaryp aldy da, ilýge yńǵaılandy. — Bas jaǵyńa ileıin. Kósherde umytyp ketpe! Jyrtpaı, kirletpeı, kútip saqta, balam!

— Áke, bul kim?

— Seniń sheshen, Marıa Vladımırovna osy kisi bolatyn, qaraǵym.

Men tańdanyp qaraı qaldym. Kóz aldymda Nadejda Petrovnadan aýmaıtyn, meıirimdi orys kelinshegi otyr. Ári uzyn, ári tolyq, burymy kókiregin jaýyp ketipti. Tizgen marjan tárizdi túp-túzý usaq tisterin túgel kórsete, kúlip túsken eken. Kúlkisi de Nadejdadan bir aýsaıshy! Juqaltym túrine qaraǵanda aqquba adam bolýǵa tıisti.. Meniń budan úsh jyl buryn qaıtys bolǵan sheshem murny sholaqtaý kelgen kishkene ǵana qara kisi edi. Keıde meniń: «men mamama tartqanmyn ba, meniń murnym da mamamnyń murnyndaı kishkentaı ma?» degen suraýyma ákem jaýap qaıtarmaı, aýyr kúrsinetin de qoıatyn. «Sen ákeńe tartqansyń, qulynym! Murnyń da úlken» dep sheshem betimnen súıetin-di. Endi ǵana túsindim. Ol kisi ákemniń óz sheshem qaıtys bolǵannan keıin qosylǵan joldasy eken. «Ógeı ana ekenin sezbeı-aq qoısyn» degen oımen ákem maǵan aıtpaǵan bolsa kerek...

Men ómirge kelgen kúni aırylyp, kesh tanysqan anamnyń sýretine qaraı otyryp, óz pishinimdi eske túsirdim. Ótken qys ómirimde birinshi ret men ózimdi úlken aına aldynda kórgen edim. Bul Nadejda Petrovnanyń úıine eń alǵash barǵan kúnimiz bolatyn. Biz ruqsat surap, esikten kirip barǵanymyzda úlken bólmeniń qarsydaǵy qabyrǵasynan biri buıra shashty, aqsary, ekinshisi maılap qoıǵandaı jyltyr qara bala kórindi. Serejadan aýmaǵan sary bala bas kıimin qoltyǵyna qysty da, maǵan beıtanys, jyltyr qara bala óz basyna keń, jaman qulaqshynyn kózine túsire, myılyqtaı kıipti. «Asyly men sıaqty ákesiniń eski qulaqshynyn kıgen bireý shyǵar», dep oıladym.

— Qosh keldińder, qaraqtarym, sheshinip, beri shyǵyńdar, — dedi Nadejda Petrovna ornynan kóterilip.

Biz syrmaly kúrtemizdi ile saldyq ta, tórge oza berdik. Manaǵy ekeýi de syrt kıimderin sheship tastaǵan eken, bizge qarsy júrip keledi. Biraq qara balanyń jaman qulaqshyny bastan túspepti.

— Daýyl, bórkińdi il, — dep Nadejda Petrovna maǵan qarap edi, Sereja basyma jabysa tústi. Serejadan aýmaǵan buıra shash ta janyndaǵy qara balanyń bas kıimine oń qolyn apara berdi. Onyń bórkiniń de oń qulaǵy julynǵaly tur eken, kóziniń aldy kógerip ketipti. «Tegi bir soıqanda bolyp shyqqan shyǵarsyń» dep kúlip jiberip edim, meni mazaqtaǵandaı qarsymdaǵy qara da jymıdy. Eki betine kishkene ǵana shuqyr paıda bola qalypty. Saýsaǵymmen sıpap kórsem, meniń betimde de dál sondaı shuqyr bar eken. Men beıtanys qara balanyń aınada turǵan óz sýretim ekenin endi ǵana ańǵardym da, uıalǵannan betim dýyldap qoıa berdi...

Maǵan buǵan deıin kúngirt bolyp kelgen keıbir syrlardyń túıini búgin sheshilgeli turǵan tárizdi. Ákem qoly bos kúnderi meni kúldirip qoıyp, qumarta qaraıtyn, Kúlkimdi sál tyısam bolǵany, kúlshi, Daýyljanym, betińdegi shuqyryńdy kórsetshi!» dep ótinetin. Men sábı kúlkimdi jańadan qaıtalaıtynmyn. «Qandaı súıkimdisiń, qulynym. Syrtqy boıaýyń men iriligiń ǵana maǵan tartqan. Bet pishiniń quıyp qoıǵandaı, dál ózi. Eki betiniń ortasy shuqyraıyp, kúlgeni bir aýsashy! Átteń, sál aqshyldaý bolar ma ediń. Biraq er adamnyń bozǵyldanbaı, qara bolǵany artyq. Qaıratty, tózimdi keledi», deıtin ákem, ózimen ózi syrlasyp. Ákem meni kúldirip qoıyp, qumarta qaraǵanda jastaı aırylǵan jan joldasyn esine túsiredi eken ǵoı. Biraq men ózimdi alǵashqy ret aına aldynda kórgende ákeme uqsatqan edim. Endi baıqasam, ata men ananyń ekeýiniń de úlesi bar tárizdi. Tóbemnen bastap, dál kóz aldyma deıingi aýmaqtyń bári ákemnen aýmaǵan eken. Eki shekem torsıyp, mańdaıym ári jalpaq, ári bıik bitipti de, qoıý qasymnyń qanaty joǵary kóterilip ketipti. Shesheme tartqan dóńgelek kózderimniń boıaýyna ákem óz úlesin taǵy da qosypty. Endi óte sóleket bolmaǵanmen, qalyńdaý kelgen ernimnen ózgede ákemniń úlesi joq tárizdi. Ákemniń betindegi sıaqty shoshaıyp turǵan shyqshyt súıek mende kórinbeıdi. Murnymnyń shemirshegi de alasaryp baryp kóterilmeı, mańdaıymmen birdeı bolyp tik bitipti.

Ákem qorqynyshty túster kóre me, kóbinese tún boıy sóılep shyǵatyn. Keıde egile jylap, keıde «átteń, qarasaqal, toqtaı tur! Túbinde qolyma bir túsersiń!» dep judyryǵyn túıe tura keletin. Qojaıynmen kezdesip qalǵan kúngi túneýgi qarasynda da qaınaǵan bir kekti ashý bar tárizdi edi. Uzaq ýaqyt aıtylmaı kelgen sol bir syrlardy ákem maǵan dál búgin, ári uzaq, ári qaterli saparǵa attanarda ǵana ashty. Budan on eki jyl buryn, men ómirge keletin daýyldy kúni sheshemniń ólimine sebepshi bolǵan qara saqal Atraý bataǵasynyń qazirgi qojasy osy Atanıaz myrza eken ǵoı. Meni shesheden jastaı aıyrǵan sol Atanıaz búgin meni ákemnen — jalǵyz ákemnen aıyrǵaly otyr. Keshe ádilet izdep barǵanymda aryzymdy ákemniń betine laqtyryp, qorlady. Durys aıtty ákem. Maǵan jasymdy tógip jylamaı, kek izdeý kerek. Kekti men tek Atanıaz ǵana emes, keshe aryzymdy alyp turyp, — «qurǵaq qasyq aýyz jyrtadyny» sózben, «parańdy ákeldi» saýsaǵymen habarlaǵan Qasqyrbaıdan da, osy eki myrzanyń, ótken qys, meni muz ústinde qorlaǵan, mysqylshyl bóltirikterinen de izdeýim kerek. Atamannyń qany da osylardyń moınynda, Atamanǵa Armannyń ákesin óltirtken de sol jaýyz. «Kekti ólim shoqparyn ustaýshylar emes, sol shoqpardy qolyna berip, kisi óltirýge jumsaýshylardan izdeý kerek. Shoqpar ustatýshynyń ózi de, sol shoqpar tárizdi mylqaý kúsh» degen bolatyn Mıhaıl Ivanovıch.

Ana sýretinen kóz almaı, áke men bala uzaq otyrdyq. Birimizdiń anamyz, birimizdiń jan joldasymyz, bala qyzyǵyn kóre almaı, armanda ólgen jas qurbannyń qasıetti beınesi aldynda azattyq kúresine bel baılap, ant etip otyrǵan tárizdimiz. Sýretke sál qyryndaý túsken jas ana oń betindegi shuqyrdyń orny kóleńkelenip, maǵan súısine qarap kúledi. Kúlkisi qandaı ádemi! Múmkin, ol kúnderi meni qolyna alyp, masattana qaraǵanda da dál osy bir tátti kúlkimen kúlgen shyǵar-aý!..

Korıdorda tyqyr estilgenge «gýbernatordyń ámirin alyp kele jatqan bireý shyǵar-aq dep eleń ete qalǵan edim, esikten Anna Ivanovna men Janqıa apaı, Nadejda Petrovna men Sereja kirip keledi eken. Olardyń júzderinen ózim kútken qýanyshty habardyń belgisin kóre almadym.

— Al, Jantas, júrgeli jatyrmysyń? Qaıtemiz shyraǵym. Bul soǵys orys, qazaq eńbekshilerine birdeı kelgen baqytsyzdyq qoı. Aman baryp, cay qaıt. Daýyl endi jetimdik kórmes, ózi de jigit bolyp qaldy. Qorǵanshy bola júrermiz. Mynaý biraz ǵana sýhar men qantty jolyńa azyq et. Mynaý hatty meniń Mıhaılym men Vladımıryma salyp jiber. Sender sýyt júrip, jaqyn barasyńdar ǵoı, tipti kezdesip te qalarsyń — dedi, biraz úndespeı otyrǵannan keıin áńgimeni Anna Ivanovna bastap.

— Qaraǵym Jantas, — Janqıa apaı jalqy kóziniń jasyn syǵyp aldy. — Mynaý teri qolǵapty sandyǵyńa salshy. Ol jaq sýyq bolady deıdi ǵoı. Daýyl jaıly qam jeme, men endi eshqaıda jibermeımin. Búgin-aq kóshirip alar em, anaý peshi túskir...

— Mynany da qosa salyńyz, — Nadejda Petrovna shaǵyn ǵana qyzyl túıinshekti usyndy. — Ustara men aına, sabyn men átir satyp alǵan edim. Bir kitapty qosa túıdim. Ózińiz shala tanyǵanmen, bireýge oqytyp tyńdarsyz. Mynaý kitapty Jarqynǵa berińizshi, men kezdestire almaı-aq qoıdym.

— Raqmet, — ákem nárselerin sandyǵyna salyp boldy da, ornynan kóterildi. Kún boıy kúıbeńdep, júzin menen nege tasalaı berdi desem, jylap alǵan eken ǵoı. — Mynaý meniń tentegim birińe emes, bárine amanat. Basqa ne aıtaıyn. Sender kúlmeńder maǵan. Kózimdegi jas emes yza. Armandamyn. Anaý qara dońyzdan kek qaıtarmaı baramyn. Meni qoıshy, kóppen kórgen uly toı. Mynaý tentek tym jas qaldy-aý.

— Siz kelgenshe Daýyldy ǵalym etip shyǵaram, — Nadejda Petrovna meni qushaǵyna qysyp, kúrsindi. — Atanıazdan qalaı esh alýdyń sheshimin ózińiz maıdannan ala qaıtyńyz. Halqym degen er azamattyń orys, qazaǵyn túgel maıdannan tabatyn boldyńyz ǵoı.

— Ia, durys aıtasyz. Daýylymdy ǵalym etem deısiz be? Sóıtińizshi. Ǵalym bolǵan soń Jantas bondardy umytyp ketpe, hat jazyp tur, áı, tentek! — Kóz aldynda qazirgi tentek Daýyl emes, ǵalym Daýyl turǵandaı ákem maǵan qumarta kúlip qarady da, eki búktelgen konvertti usyndy. — Daýyljan, mynaý naǵashylaryńnyń adresi edi, joǵaltpa. Múmkin ǵalym bolyp shyqqan soń izdep barýǵa týra keler. Ǵalym boldym dep shalqaıyp ketpe, balam. Nadejda Petrovna men Jarqyn aǵań sıaqty qara buqaranyń qamyn oıla.

— Áke, áke, — jasyqtyq emes jan ashýynyń jasyna qansha býlyqsam da, sol bir zekýden bylaı jasymdy janymnan tógip japa shegýde edim. Álgide ákemniń óz kirpiginen kóringen iri monshaqtardan keıin tózip tura almadym da ákemniń tizesin qushaqtap eńirep qoıa berdim. — Áke, siz shyn ketesiz be? Men she, men? Men qalmaımyn, parohodqa birge minemin. Ala ketińizshi, ákejan! Ákemdi alsańdar birge baramyn dep aryz bergemin gýbernatorǵa. Birge baramyn. Ólsem birge ólemin.

Meniń ekeýimdi basta Sereja ǵana qostaǵan edi. Bara-bara ákemniń ózinen ózgeler túgel qosylyp, kazarma ishin biraz kúńirentip aldy.

— Áıt, ne sóılep tursyń! — Ákem taǵy da zekip tastady. — Qaıdaǵy ólimdi shaqyryp. Ólmeımin men. Sen bala aqmaq bolma. Men qalamyn degenmen qaldyrmaıdy da, sen baramyn degenmen ilestirmeıdi. Báribir ekeýmizge ajyrasýǵa týra keledi. Jylasań osynda eńirep-eńirep al da, dalaǵa shyqqan soń qaıtalaýshy bolma! Parohod basynda keshegi Atanıaz myrza da júrgen shyǵar. Dushpanymnyń kózinshe jas tógip, jasyma. Sen ózińniń jigit ekenińdi bilesiń be? Qazirdiń ózinde-aq meniń keýdemnen kelipsiń. Uqtyń ba, jylama endi jigitim!

— Uqtym, áke, uqtym.

Men kózimdi judyryǵymmen súrttim de, endi óksigimdi basýǵa tyrystym. Ákemniń qala almaıtyny da, meniń ilesip bara almaıtynym da ras. Ajyrasýǵa týra keledi. Aýyr! Biraq jaý aldynda jas tógý uıat. «Er jigit jylamaıdy» degen bolatyn Mıhaıl Ivanovıch. Ákem qazir maǵan «jigitim» dedi. Demek, bala emespin! Balanyń da, shaldyń da jigit bolýǵa umtylatyn yntyǵynan men de aýlaq bolmasam kerek. Ákemniń álgi bir sózi meni on úshten jıyrmaǵa bir-aq kóterip tastaǵandaı. «Jylamaýym kerek, jigitpin, jigit!» dep kúbirleı berdim...

XIX TARAÝ. JAN ASHÝYNYŃ DAÝYLY

...Adam qabaǵynyń ashýyn qaıtalaǵandaı, kópten beri túnerip kelgen Atraý aspany tún boıy kózden jas tógip, keler tanyn teńizden soqqan daýylmen bastaǵan edi. Aıdyn beti aýmaǵyna syımaǵandaı, dál ortasy kúmbezdene baryp, jar jıeginen bıiktep alǵan eken. Jary alasalaý jazyqty kól-kósir ete toǵytyp, kóz jetkisiz telegeı-teńizge aınalypty. Endi osy aımaqty birjola jaýyp óterdeı, jotalana kóterilgen kók-ala tolqyndar birin-biri asyqtyra qýyp, biriniń ústinen biri burqyraı, borandata qarǵyp, ýysyna ilingendi jula qoparyp, toqtaýsyz jóńkip barady. Qudiretti kók joıqyn birin-biri kótermelegendeı, kúrkireı shýlap, aq kóbigin aspanǵa laqtyra, aqyra teýip ótken saıyn, jar kemerin de opyryp túsedi. Talasovtyń monsha jaǵýǵa bermeıtin qamystary da, qara maı quıǵan bóshkeleri de tolqyn tepkisinde tóńbekship barady. Tolqyn aspanǵa elikteı me, álde aspan tolqyndy qaıtalaı ma, búgin bir-birinde uqsastyq bar tárizdi. Kún betin kólegeılegen qarasur bulttar da, keıde attana shapqan batyrdy, keıde qos qanatyn keń jazyp, ushqaly turǵan qyrandy, keıde sapyrylysa qaınap, sarqyrap jatqan tolqyn keskinin beınelep, dáıeksiz ózgerip, jedel keshedi. Atraý beti kúmbezdenip, joǵary kóterilse, aspannyń, qarasur bulty óz salmaǵyn kótere almaǵandaı, birden-birge tómendep, shóge túsedi. Aspan men aıdyn tolqynynyń arasy tym jaqyndap qalypty. Endi azdan keıin birjola toǵysyp keterdeı. Teńiz daýyly osy eki tolqyndy tez toǵystyrmaq bolǵandaı, Talasovtyń tozyǵy jetken eski bataǵasy men qulaýǵa bet alyp, qısaıa bastaǵan kazarmalarynyń qamys shatyrlaryn jula, balyq qabyrshaqtary aralas, qum úıire, ajyldap, ekilene soǵady. Jel ekpindegen saıyn tolqyn jotasy tik shanshylyp, dál tóbesinde aq shunaq boran oınaıdy. Tolqyndy boran ústinde keıde qanatymen sý sabalap, keıde qaıqań etip, qalyń bultqa súńgip, mazasyz ushqan bir qus júr. Múmkin, Mıhaıl Ivanovıchtyń taqpaqtap aıta beretin «Daýylpaz jyryndaǵy» daýyl jandy qus osy shyǵar. Qandaı júrekti qus! Átteń, meniń atymdy Daýylpaz nege qoımaǵan dep oılaımyn ishimnen.

Ol kúni jan aıaǵyn basa almas osyndaı bir dúleı edi. Alaıda «okop qazýǵa baratyn jigitterdi birer saǵattyń ishinde attandyryp úlgirińder» degen asyǵys ámir bolypty. Jınaqtaý pýnktinde oryn jetpegendikten meniń ákemdi, qolynan qaǵaz alyp, birer kún óz kazarmamyzda túnetken-di. Endi týra prıstanǵa kelemiz. Mańdaıdan soqqan teńiz jeli «barma, barma!» degendeı, qulaqty qaǵa aıqaılap, keýdemizden keri ıteredi. Jel aıqaıyn men osylaı túsinemin de, baıaý adymdaımyn. «Meniń aryzyma gýbernatordan jaqsy jaýap kelip qalar ma edi, ákem de bógele tússe eken», dep oılaımyn. Biraq ol bógeler emes. Aǵash sandyǵyn ıyǵyna salǵan kúıi, eshkimge til qatpastan, eńkeıe basyp, keń adymdaıdy. Jel ótinen dabyldy bir syr tyńdap, oı ústinde kele jatqandaı. Men basta ańǵarmasam kerek. Shynynda da jeldiń dúrili ǵana emes, ashýly asqaq kúıdiń dúbiri estiledi eken ǵoı. Keshe osy kúıdi «jalǵyz uly okop qazýǵa alynǵan bir ananyń shyǵarǵany eken» dep Jarqyn aǵaı tartyp bergen edi. Kúı shyǵarǵan ananyń aty esimde qalmapty. Múmkin, tipti Dına anamyzdyń «Nabory» shyǵar sol bir kúı. Kim shyǵarǵan bolsa da jan ashýynyń daýyly bar-dy bul kúıde. Kúı keıde el basyndaǵy muń-zardy baıandap, egile sóılese, keıde eldi nalytýshylarǵa qarǵys aıtyp, endi birde «eńseleriń túspesin, tutasa toptalyp, túgel qımyldasań jaýyzdyq álemin túpke tartyp tunshyqtyrar kúshti tasqynsyń!» dep, ereýilge shaqyratyn tárizdi...

Prıstan mańy qalyń jan eken. Arttaryna tirkelgen barjylary bar úsh parohod qatarlasa qalypty. Kúı manaǵydan da góri kúmbirlep, anyǵyraq estiledi. Men oryndaýshyny kermek bop moınymdy sozamyn, biraq, baıqaı almaımyn. Tegi bul kúıdi tek dombyrashy ǵana emes, qabaǵy tastaı túıilgen sonaý qalyń top árqaısysy óz júregimen oınap turǵan bolýǵa tıisti. Múmkin, men de, meniń ákem de ashynǵan jannyń armanyn baıandaǵan asqaq kúıdi júrek pernesinde oınap kele jatqan shyǵarmyz. Qalyń toptyń júzinen de jan daýylynyń tasqyny baıqalady. Tym jupyny kıingen jigitter jamaýly alasha qorjyndaryn ıyqtaryna salyp, parohodqa minip jatyr. Álden-aq úreıleri ushyp, bylaýlana qalǵan uıańqy, jasyq kózder de, «átteń!» degen jan ashýynyń jarqylyndaı jalyndy kózder de, eńkeıýge taıanǵan egde de, menen birer jas qana úlken eresekter de, kúrkildep jótelgen búkir de, shoınańdaǵan aqsaq ta bar bul toptyń ishinde. Osyndaǵy árbir kóz, árbir qımyl ana kúıiniń árbir yrǵaǵyn qaıtalap turǵandaı. Jupyny kıingen, jyrtyq kúpili osy topty, Jarqyn aǵaıdyń tilimen aıtqanda «aq patshanyń qural berýge senbeıtin ógeı soldattaryn» arqanmen qorshap, polıseıler jıi-jıi turyp alǵan eken, murttary da tym tikireıe qapty. Arqan syrtynda daýyldy kúngi teńiz tolqynyndaı, keıde lap berip ilgeri umtylsa, keıde, kenet keıin serpilip kúıingen ata-ana men aǵaıyn-týmalar tur. Qorshaýdyń tek syrty ǵana emes, ishi de týlaǵan tolqyn tárizdi. Kúı yrǵaǵy qımylǵa dál kelip qala ma, áıteýir qımyl men kúı yrǵaǵynda bir tutastyq bar tárizdi. Kúı bir kez syńsı sóılep, baıaý estilgen edi, tolqyndar da aralaryn shalǵaı salyp, alystaı berdi. «Ákejan-aý, ákejan, panasyz qaldym, artyńda...», «Jalǵyzym-aý, jalǵyzym, endi qashan kóremin?» dep zar jylaǵan nalystar da estilip qaldy. Biraq kúı tili kenet ózgerip ketti. Endi egile bermeı, eńsesin bıik kótere dúbirleı bastady. Álgide ǵana biri ishke, biri syrtqa qaraı lyqsyp, aralary biraz qashyqtaı túsken adam tolqyny kenet, arqan qorshaýdy da, sol arqandy ustap turǵan murtty keregeni de basa janshyp, birjola qosylyp keterdeı, qaıtadan lap qoıdy. «Ia, sát, qosylsa eken eki tolqyn, qulatsa eken, mynaý murttylar keregesin!» dep tilegen edim. Biraq amal ne, tolqyndar tek sál toǵysyp bardy da, qaıtadan keıin serpildi. Kúı de, jan daýylynyń ekpinimen tolqyǵan adam tolqyny da manaǵy bir yrǵaq pen qımyldy jıi-jıi qaıtalap, birde lyqsysa, birde lap qoıyp, umtylýmen boldy. Alystan qaraǵanda bul kórinis tek qana tolqyn emes, óz jolynda kezdesken taýdy aýdaryp áketer adam janynyń tasqyny tárizdi...

Biz prıstannyń dál túbine kelip qalǵan edik. Aldymyzdaǵy tereń saı sýǵa tolyp ketken eken. Endi ońǵa burylyp, aınalyp ótýge týra keldi. Sonaý adam tolqynynyń ishine enýge «batyryp jiberer» dep júreksingendeı, jolymyzdaǵy bıikte orys, qazaǵy aralas az ǵana bireýler úrpıise qalypty. Tamaq astynan tanyp tastaǵan fýrajkalaryn edireıte kıip, ıyqtaryna pogon qadaǵan jaltyr túımeliler de bar kórinedi. Jalpaqtyǵy qarystaı, kók maqpal belbeýin kúmispen qaptatyp, moınyna altyn dóńgelek asynǵan qaryndy bir qazaq tur. Múmkin, ákemdi qaldyrý týraly aryz aıta barǵan kúni meni tabaldyryǵynan attatpaǵan aýylnaı osy shyǵar. Túneýgi adam bazarynyń alypsatarlary - Atanıaz ben Qasqyrbaıdy da osy mańnan baıqap qaldym. Júzderinde abyrjý bar tárizdi bulardyń. Jaǵadaǵy jandy tolqyndar murtty keregelerdi teýip ótken saıyn, kúbir-kúbir sóılesip, úrpıise qalady. Jaltyr túımeliler osy mańdy toryp júrgen atty polıseılerge áldenendeı jarlyqtar beredi. Shaba jónelgen attylar qamshylaryn úıirip, qalyń topqa aralasady. Shań-shuń daýystar estiledi.

Ireleńdegen jalǵyz aıaq jol úreılilerdiń dál túbimen júredi eken. Jaqyndap barǵanda ákem aǵash sandyǵyn oń ıyǵyna aýystyra salyp, ekpindeı júgirgen edi. Shodyraıyp ketken kúreń jelkelerin bizge tosyp, joldyń jıeginde turǵan Atanıaz ben Qasqyrbaıdy sandyǵynyń buryshymen qaǵyp-aq ótti. Jar jıeginen kóz almaı, abaısyz turǵan myrzalar qulap tústi. Olar ǵana emes, ákemniń ózi de omaqasa jyǵyldy. Iyǵyndaǵysy da ushyp ketti. Biraq, qalyń taqtaıdan istelgen sandyq syna qoımaǵan eken. Ákem tez kóterildi de, sandyǵyna qol soza berdi. Bireýler jelkelerinen qan saýlaǵan Atanıaz ben Qasqyrbaıdy súıemeldep, endi bireýler ákeme tap berdi. Osyny sezgendeı ákem aǵash sandyqty tym jedel, basynan asyra kóterip, jalt buryldy da, Qasqyrbaılar qorǵanshysyna qarsy umtyldy. Tóbelerinen tastap jiberetin túri bar. Ákem ilgerilep barady. Kózine qan quıylyp, ábden tútep alsa kerek, sheketamyrlary kógerip ketken eken, búkil denesi qalsh-qalsh etedi. Álgide ǵana buny tútip tastamaq bolyp, tura umtylǵan myrzalar júzderi qýqyl tartyp shegine bastady. Biraq ákem toqtar emes, taǵy da birer adymdap, sandyǵyn endi ǵana laqtyrýǵa yńǵaılanǵan edi, kenet, mazasyz syzǵyryq daýysy estildi de, qylyshtary jarqyldaǵan atty polıseıler úreılengen toptyń aldyna qabyrǵa bop tura qaldy. Attylardyń biri qylyshyn kótergen boıy ilgeri umtyla berdi, biz de shyr-shyr aıqaılap ákemniń aldyna qorǵan bop tizile qoıdyq. İnisiniń tósin jaýyrynymen jaýyp Janqıa apaı tur. Eki qolymen ákemniń tóbesin qorǵap, alaqandaryn jazyp alǵan eken. Qylpyldaǵan qylysh júzin jalań alaqanymen ustaı alýdan taıar emes. Daýysy tarǵyldanyp, aıqaılap sóıleıdi.

— Kózimizdi aǵyzǵandaryń jetpeı, endi basymyzdy shappaq pa edińder. Káne, kel, umtylyp kór... ýa, kelińder beri. Óltirse birge óltirsin, bárimizdi.

Janqıa apaı jaǵadaǵylarǵa qolyn bulǵady. Buny túsindi me, joq pa, prıstan mańyndaǵy qalyn toptan qyryq-elýlegen adam bizge qaraı júgirdi. Dál osy kezde atty polıseıler «qabyrǵasynyń» syrtynan: «Toqtat, toqtat!» degen óktem daýys estilgendeı bolyp edi, ıyǵyna shoq qadaǵan, manaǵy jaltyr túımelilerdiń biri ilgeri shyǵyp keledi eken. Ol qylysh úıirgen soldatqa oń qolyn bir sermep, býyryl murtyn shyıyryp aldy da, kúle sóıledi. Áýelgi kezde daýsyn jel qaǵyp esittirmep edi, murtty myrza endi aıqaıǵa kóshti.

— Seniń atyń Jantas qoı. Tym ashýly ekensiń. Ekeýmiz endi tútemeı, tilge keliselikshi. Anaý myrzalardyń jelkesinen qanyn aǵyzypsyń. Qasqyrbaı myrza tipti aýyr jaraly. Baıqasań edi, munyń ne?

— Men ǵana emes, Talasovty da tanıtyn shyǵarsyz?

— Tanyımyn, árıne tanyımyn.

— Tanysańyz bolǵany. Turmasyn meniń jolymda.

— Á, sen baıqamaı qaǵyp ketken ekensiń ǵoı? Baı qaýyn kerek edi...

— Baıqamaǵanym da ras, múki tıgizip aldym. Baıqap ursam myıyn aǵyzar edim. Endi kezdessek beldesemiz degen sertimiz de bolatyn. Árıne, sandyǵymnyń Qasqyrbaıǵa tıgeni qatelik bolǵan...

— Eski kekpen shektesken sert deısiń ǵoı?

— Múmkin. Bul jaıdan siz de habardar ekensiz, á?

— Men kesh estidim. Biraq, sol bir kúngi soqqydan Atanıaz myrza bir jyl boıy emdelip, zorǵa adam bolypty. Keńsirigine salǵan tańbanyń izi oıylyp, áli tur.

Endi eski kekti umytqan jón, jigit. Al, endi osy turysyń ne? Aǵash sandyqpen kimdi joımaqsyń? Ómir kútip mynaý turǵan atty polısıany kórdiń be?

— Kórip turmyz, myrza, — Janqıa apaı endi eki búıirin taıanyp, ilgeri umtyla berdi, — ámir kútip, daıyn turǵany ras. Sonda sizdiń shaptyrtatynyńyz kim? Aq patshanyń qylyshty soldaty «kúrekti soldatyn» shappaq pa? Talasovtar bizdiń kózimizdi aǵyzsa da, adamymyzdy óltirse de túk emes, al Talasovtardyń sandyq qaǵyp jelkesi jyrylsa el basyna qylysh úıiresiz. Berińiz ámirińizdi. Myna bizdiń bárimizdi túgel shapsyn. Kúsh seniń qolyńda, myrza!.. Biraq, sen qylysh kóterer bolsań, anaý top syryq kótermeı qalmaıdy, ony da esker!qu.

— Siz qatelesesiz, — jaltyr túımeli sál sheginip baryp, bul joly da ishki yzasyn jasyra, ótirik kúle sóıledi, — ondaı ámir bermeımin. Uly patshany qorǵaǵaly bara jatqan adamdarǵa jábir etkim kelmeıdi. Aıtyńyz anaý jigitke, tentektik etip, búlik salmasyn...

— Úkimetke qarsy búlik shyǵarǵan eshkim joq, myrza!..

Men salt attylar qataryna kóz tastap edim, báriniń de qoldary qylysh sabynda tur eken. Býyryl murtty jaltyr túımeli «á» dese bolǵany, aspanǵa bir-aq kóterip, úıire shabar túri bar. Myna bizge tap bergen attyny da endi ǵana ańǵardym. Bul Asaýbaı tentektiń «araqty sonyń ózimen birge ishtim» dep maqtan etip júretin dosy — «Mysyqmurt» eken ǵoı. «Mysyqmurt» álgi Qasqyrbaıdyń týmasy. Shyn aty Myńdybaı eken. Otyzǵa kelgenshe saqal-murty bolmaǵandyqtan jurt ony kelemej etip «Kempirbaı» atapty. Osy mazaqtan qutylmaq bolǵan Myńdybaı murt qoıǵan eken. Odan da abroı taba almapty. Bar-joǵy qyryq-otyzdan aspaıtyn jıren qylshyq búkil eldi bir shybyqpen aıdaıtyn qatań polıseıdiń óz tártibine de kónbeı, irgesin ǵana emes, ushyn da bir-birine jýytpaı, mysyqtyń murtyndaı tikireıe qalypty. Jurt endi «Myńdybaıdy» da, «Kempirbaıdy» da birjola umytyp, «Mysyqmurt» ataıtyn bolypty. Sol «Mysyqmurttyń» jalpy bet beınesinde adamǵa uqsastyq shamaly ma dep qaldym. Ómir esigin ashpaı turyp-aq asa bir aýyr soqqy jegendeı ishke qaraı tym opyryla bitken aýzynyń ústindegi sańyraıǵan eki úńgirdi biteı salsa, muryn men betiniń shekarasyn ajyratyp alý da qyıynǵa soǵar edi. Jaratylysynan jábir kórgen sol muryn beınesiniń kemtigin toltyrý úshin kómekke umtylǵandaı, súıirlene bitken uzyn ıegi joǵary qaraı qaıqaıa qapty. Dáıeksiz shegir kózderi qazir-aq shatynap, synyp ketkeli turǵan shyny tárizdi. Mańdaı súıegi de salmaqty bir nársege soǵylǵandaı, qabaq deńgeıinen áldeqaıda keıin sheginip ketipti.

Ákem til qatpady. Atty polıseıler qataryn aǵy qantalap ketken, qyıyq kózimen bir súzip ótti de, tek «átteń!» degendeı aýyr kúrsinip, keri aınaldy. Bir jaǵynan aqyl aıtqansyp, ekinshi jaqtan kúsh kórsetip turǵan býyryl murt ákemniń jaǵadaǵy topty ereýilge shaqyrmaı, — tynysh ketkenine qýanyp ta qalsa kerek.

— Sóıtip jigit, aqylyna kel. Uly patshanyń ulylyq mártebesin kóterip qaıtqan qýanyshtar ústinde kezdeselik, — dedi sońymyzdan qol bulǵap.

— Kezdesermiz. Biraq...

Ákem artyna da burylmady, pikirin de aıaqtamady, sandyǵyn ıyǵyna saldy da prıstanǵa qaraı aıańdady. «Biraq»... degen alǵashqy sózin ǵana aıtyp, ózgesin kómeıinde saqtap qalǵan sóıleminde bir zil jatqan bolýǵa tıisti. Biz endi arqan syrtyndaǵy topqa aralasa bastadyq. Dý-dý sóılep, dáıeksiz qozǵalǵan adam tolqyny bizdi keıde ilgeri qýsa, keıde shyrq úıirip, qaıtadan syrtqa ysyryp tastaıdy. Bireýler egile jylap, endi bireýler ekilene sóılep, daýryǵa qalypty. Kimniń ne aıtyp jatqanyn da ańǵaryp bolar emes. Ákem endi sandyǵyn jerge qoıdy da, mańdaıyndaǵy terin bilegimen súrtip, bizge buryldy.

— Al endi qoshtasalyq. Mynaý kóptiń arasynda qysylyp qalarsyńdar.

— Qosh, aman baryp, — Janqıa apaı jylamady, týmasyn qapsyra qushaqtap, kúrsindi. — Aman baryp, cay qaıt, qaraǵym. Kóriskenshe kún jaqsy bolsyn.

— Apa, — ákem manaǵy ashýyn áli basa almaǵan eken. Kózinde jas ta, daýsynda diril de joq, tek sazara qalypty, yzalana sóıleıdi, — qosh bolyńyz, apa. Elde qalyp barasyz, álgi ıtke sonsha qatty aıtpaýyńyz kerek edi ǵoı.

— Shaýyp alsyn tilese, — Janqıa apaı jaltyr túımeliler tobyna bir qarap aldy da, inisiniń eki qolyn kezek súıip, júzine úńildi. — Al, qosh aınalaıyn. Hat jazyp tur, mynaý tentek oqyıdy ǵoı.

— Al, tentekter, — ákem endi Sereja ekeýmizdi eki qoltyǵyna qysyp, joǵary kóterdi de, júzimizge kezek úńildi, — káne eki dos, birińe biriń kómektesip, tatý júrińder. Sereja, sen estıarsyń ǵoı, aqyl úırete júr, mynaý tentekke.

— Aǵa, biz, — Sereja ekeýmiz ákemdi moınynan qushaqtap, basta qabattasa sóılegen edik, keıinnen sóz kezegin ol aldy, — aǵa, biz tatý turamyz. Siz ruqsat etseńiz men Daýyldyq janyna kóship, ekeýmiz birge turaıyq dep edik.

— Ia, bul qalaı, — ákem Serejaǵa tańdana qarady, — shesheń jibere me seni?

— Jiberedi. Soǵysta ólgen aǵaıdyń semásyn kóshirip alǵan edik, úı tarylyp ketti de, sheshemniń ózi ruqsat etti. Aǵa, siz de ruqsat etińizshi.

— Meniń qarsylyǵym joq, — ákem bizdi mańdaıymyzdan súıdi de, jerge túsirdi. — Biraq endigi bılik Janqıa apaıda. Al, qosh bolyńdar, keleshek ǵalymdar!

— Qosh, áke, qosh!

— Qosh, aǵa, qosh!

Ákem bizden keıin Anna Ivanovna men Nadejda Petrovnanyń qolyn qysty da, aǵash sandyǵyn ıyǵyna salyp, ilgerileı berdi. Jandy tolqyn ishinde tóbesi ǵana qyltyldap, birden birge uzap barady. Endi aınalyp artyna da qarar emes. Biraq men ákemniń ketetindigine áli de bolsa senbeımin. Birde qalyń top arasynda tóbesi qyltyldap bara jatqan ákeme qarasam, birde qala jaqqa kóz tigemin. Qala jaqtan gýbernatordyń habaryn kútemin. Osylaı jaltaqtap turǵanda ákemnen kóz jazyp qalǵan edim, qalyń topty uzaq sharlaǵannan keıin ǵana zorǵa taptym. Tym ilgerilep ketken eken. Endi arqan qorǵandy ustap turǵan murttylar «qabyrǵasy» sál ashyldy da, ákemdi qorǵan ishine engize sap, qaıtadan qaýsyryldy. Biz de umtyla berdik. Jandy tolqyn ilgeri qýyp arqanǵa taman aparyp tastady. Ákem arqan ishine kirse de toqtar emes, birjola parohodqa minip tynaıyn degen adamdaı uzap berdi. Ol uzaǵan saıyn meniń gýbernatordan kútken úmitim de álsirep bara jatqandaı. Endi «nede bolsa ákeńmen birge ket!» dep soǵady júregim. «Retin tapsam arqan astynan óte shyǵaıyn. Sodan soń parohodtyń bir jerine baryp tyǵylarmyn. Ákem túser kezde bir-aq bilsin» degen oımen eńkeıe berip edim, shaǵyndaý bir qol bilegimnen shap berip ustaı aldy. Jalt qarasam baıaǵy jasyl lentaly qyz eken. Janynda kári ájesi. «Jylamaımyn» dep ákeme ýaǵyda bere tursam da, dál osy kezde kózime jas kelip qalǵandy, uıalǵannan betim bir dý etti. Sol eńkeıgen kúıim, qyzǵa sezdirmeı, kóz jasymdy súrtip tastadym da, basymdy kóterdim.

— Raýshan, — daýysymdy daýyl qaǵyp áketpesin degen oımen aıǵaılap, asyǵa sóıledim. — Sen neǵyp júrsin bul jerde?

— Naǵashymdy...

Jasyl lentaly qyz maǵan zaryn jetkizip muńyn shaqqandaı shaǵyn denesimen túgel solqyldap, qaraqattaı móldiregen qarashyǵyndaǵy jasty seldete tógip, tómen qarady. Men óz qasiretimdi dál osy bir sekýndta esten shyǵaryp jiberdim de, jetim qyzdyń mandaıyn súıep, jubatýǵa tyrystym.

— Jylamashy, Raýshan... Men de ákemdi uzatyp, — sózimdi jel aıdap áketti me, álde qalyń toptyń shýyly jeńip ketti me, qyz estı almaı qalsa kerek, qaıtalap surady. — Ákemdi deımin, ákemdi... Qoı, jylama, Raýshan...

«Qoı» dep kóńil bildirse eken túsetin ádet boıynsha, Raýshan eki ushy ǵana narttana qalǵan dóńgelek aq júzine laıyq jyp-jyınaqy qyr murnyn jıi-jıi tartyp uzaq egildi. Muńdy qyzdyń qaınar jasy tyrs-tyrs tamyp, alaqanymnyń uıasyn toltyryp barady. «Tamshysy jerge aqpasyn, bastyrmaıyn aıaqqa» degendeı men alaqanymdy shuńqyrlaı túsemin. Biraq qyzben birge egilmeımin. Ol jylaǵan saıyn shyıraı, shynyǵa túsemin. «Sen qyz emessiń, jigitsin» degen Mıhaıl Ivanovıchtyń aqylyn esime túsiremin. Janqıa apaıdyń sózin qaıtalap: «jaý aldynda jas tókpe!» degim keledi de, bógelip qalamyn. «Jetimi jetim, ol ras. Biraq ta munyń jaýy kim? Ógeı bola tursa da baı shesheniń qolynda emes pe? Onda munyń jaýy jupyny kıingender bolǵany. Endeshe, aýqatty sharýanyń qyzy bizdiń aldymyzda jasyn tógip, jasyqtyǵyn kórsetsin. Tipti óz alaqanymdaǵy jasyn da aqtara salyp, taptap nege ketpeımin? Joq, bolmaıdy. Bul jasynan jetim bolyp esken adam úshin, Mıhaıl Ivanovıchtyń sózimen aıtqanda eki karyndaǵy kúshinen ózge eshbir menshigi joq. Qazanǵap aǵaı úshin tógilgen jas. «Tege almaımyn, tekpeımin» deımin ózimmen ózim keńesip. Raýshan sheshesiniń júzine qarap edim, onyń da eki kózi bylaýdaı eken. «Naǵashym ketip barady» dep Raýshan egiledi. «Al, bul kisige jol bolsyn?» dep oıladym ishimnen.

— Áje, ýa áje! — Jel jaǵynda turǵan kempirge sózim durys jetsin dep aıǵaılap sóıledim. — Siz nege jylaısyz?

— Qaraǵym-aı, — kempir kóz jasyn kımesheginiń ushymen súrtti de, kúrsinip aldy. — Qazanǵap Raýshannyń naǵashysy bolǵanda, meniń jatym ba? Týǵan ózge ana bolǵanmen, kútken ana ózimmin. Sheshesi ólip qaldy da, bes jasynan bastap óz baýyrymda ósti. Raýshan ekeýmizde osy Qazanǵaptan ózge kim bar edi? Buǵan jylamaǵanda kimge jylaımyn, qaraǵym...

— Áje, anaý Qasqyrbaı qudańyzǵa aıtsańyzshy, Qazanǵap aǵaıdy alyp qalsyn. Baryńyzshy, áje!

— Barmady deısiń be, qaraǵym. Qasqyrbaı endi bizdi neǵylsyn. Tipti amandaspaı da qoıdy.

— Áje, mal berip nege satyp almaısyń?

— Biz sorlyda mal bar ma, qaraǵym. Mal ıesi Qasqyrbaıdyń qaryndasy ǵoı. Keshegi meniń jalǵyzym mynaý Qasqyrbaı jaýyzǵa baqytsyzdyqqa bola...

Kempir sózin aıaqtap úlgirmeı kımeshektiń ushyn tistep alǵan edi, jylap jibergen eken. Ana men Raýshan endi tek Qazanǵap aǵaı úshin ǵana emes, biri balasyn, biri ákesin eske túsirip uzaq egilip aldy. Qasqyrbaı tuqymynan kórgen zábirin aıtyp, áldekimge muń shaqqandaı. «Sen ana kegin Talasovtan izdeseń, Arman ákesi úshin Atamandy jazǵyrsa, biz Armannyń ákesiniń de, Atamannyń da kegin Qasqyrbaıdan izdeımiz. Kúsh biriktirip birge attanalyq», degendeı. Óz ańǵarýymsha jábirli jasqa tolǵan bul kezderde muń ǵana emes, talap ta bar tárizdi. Men sol talaptyń salmaǵyn sezgendeı aýyr kúrsinip aldym. «Bulardyń jaýy mynaý jupyny kıingender emes, osy topqa kirýge bata almaı, ońashalanyp turǵan anaý Talasovtar eken ǵoı» degen óz qorytyndymdy shyǵardym da, ákemniń ol kúngi maǵan aıtqan aqyl-talabyn endi óz aqylymnyń jemisindeı bularǵa jetkizip, jubata bastadym:

— Áje, Raýshan, jylamańyzshy! Jaý aldynda jas tógip, jasyqtyq bildirmeńizshi...

— Durys aıtasyń, ulym, — kempir jasyn qurǵatty da, Raýshanǵa buryldy, — ıa, endi jylama qyzym. Kózimiz qyzaryp barsa, álgi kókjal taǵy da mazaqtar. Jylamaıyq...

— Jaraıdy, qoıdym, áje...

Qyz aýyr kúrsindi de basyn kóterdi. Kóz kemerindegi jas sarqylǵanmen jan óksigin basa almaǵan eken. Ádemilik úshin ádeıi qoldan tizip qoıǵandaı, tip-tik bitken tym jıi, uzyn kirpikteriniń ushynda móltildegen usaq monshaqtar ǵana qalyp qoıypty. Alaqanymdaǵy jasty tógip tastaýǵa qyımaı, qyınalyp tur edim, túnin jańbyrmen ótkizip, taqyn daýylmen bastaǵan Atraý aýasy tym salqyn bolǵandyqtan kúrtemdi kıip shyqqandyǵym esime tústi de, qýanyp kettim. Muńdy qyzdyń kóz jasyn baıaǵyda ózi syılaǵan konfet qaǵazdaryna aralastyra saldym da, ákemdi izdedim. Kóz jazyp-aq qalǵan ekenmin, kep adamnyń arasynan ońaılyqpen taptyrar emes.

— Sóıt, shyraǵym, jylama, — kempir endi maǵan burylyp, súısiný men músirkeý aralas, mańdaıymnan syıpady. — Seniń de ákeń ketip barady ǵoı, balam, qaıtesiń. Taǵdyrdyń salǵanyna kóný kerek. Óziń aqyl toqtatyp, adam bolyp qalypsyń. Túpý-túpý, til-aýzym tasqa deıinshi, sheshen ekensiń, balam...

Jalpy jastarǵa tán madaq súıý jaǵy mende ózgeden kóri de basymyraq bolatyn-dy. Men kóbine ózimdi ózim ańdyp, úlkenderge uqsaýǵa, solardan úırenip alǵan qanatty sózdermen sóıleýge tyrysatynmyn-dy. Meniń sózimde de, pikirimde de ózimdikinen góri ózgeniń menshigi molyraq jatady. Munym keıde ózimdik oımen qabysyp, jarasymdy bola tursa da, keıde sábı deneme shaqtyǵy joq ákemniń kıimin kıgenim tárizdi, tym ersi, laıyqsyz bolyp shyǵady. Raýshannyń ájesimen syrlasý ústinde men óz sózimdegi ersilikti aıqynyraq ańǵaryp qaldym-aý deımin. Kempirdiń álgi bir maqtaýy meniń madaqqumar sezimimdi tym-aq aspandatyp jiberse kerek, «endi sheshendigimdi odan da góri asyryp, ábden tańdandyraıynshy», degen oımen teńizdik qoryma úńilgen edim, Mıhaıl Ivanovıchtyń «taǵdyrdy adam jeńýge tıisti» degen sózi qanatyn qomdap, eń ońaıda tur eken. Qýanyp kettim de kempirge buryldym:

— Áje, taǵdyr degen sóz emes, taǵdyrǵa moıyn usynbaı, qaıta oǵan qarsy kúresý kerek. Adam taǵdyrdy jeńýge tıisti.

— Astapyralda, — álgide ǵana meni maqtap, oryndy sózderime súısinip turǵan kempir, endi shoshynyp ketkendeı, jaǵasyń ustaı aldy.- Kúpir bolasyń, shyraǵym. Olaı demeshi. Mynaýyń bala-shaǵanyń aýzyna túse bermeıtin sóz eken. Tegi úlkenderdiń birinen qulaǵyna shalynǵan-aý!..

— Raýshan, — shyn uıalǵandyqtan eki betim dý ete qalǵan edi, osyny sezdirmeı, áńgime taqyrybyn ózgertpek boldym da, Raýshanǵa buryldym, — Qazanǵap aǵaımen qoshtasyp qalaıyn, qaı jerde tur, kórsetip jibershi.

— Áne, áne naǵashym, — qyz prıstan jaqqa qol sozdy. — Jarqyn aǵaıdyń janynda tur ǵoı.

Men Raýshannyń nusqaǵan baǵytyna qarap edim, Jarqyn men Qazanǵap, biz Atraýǵa alǵash oralǵan kúni Atanıaz ámirshini sýǵalaqtyryp jiberetin baıaǵy sary jigit úsheýi prıstannyń tumsyǵynda tur eken. Jarqynnyń qolynda dombyra, sol qolynyń saýsaǵyn perne ústinde jeńil oınatyp, oń qoldyń saýsaǵyn sermeı soǵady. Dombyra sazyn jel qaǵyp, bizge talyp qana estiledi. Bul maǵan tanys saryn — anaýkúngi dombyrashy anamyz shyǵarǵan kúı bolýǵa tıisti.

— Júr. Qazanǵap aǵaıǵa amandasalyq, — men manadan beri eshbir áńgimege aralaspaı, únsiz turǵan Serejaǵa buryldym. — Júr, qoshtasalyq.

— Jibermeıdi ǵoı bizdi.

— Qazir mynaý arqannyń ishine bir jerinen súngip ketemiz. Sodan keıin kópshilik arasynda baıqamaıdy.

— Al, onda basta.

— Júr, kettik.

Men qalyń toptyń biriniń aıaq arasynan ekinshisiniń qoltyq astynan ótip, ilgerileı berdim. Sońymda Sereja. Endi bir qarasam Raýshan da ilesip keledi eken. Arqan ishine ótpek bolyp ár jerlen basymyzdy suǵamyz. Biraq ońaıǵa túser emes. Qorǵan arqandy qoldaryna ustap, jıi-jıi turyp alǵan murttylar ıterip tastaıdy. Biz jyljyı-jyljyı prıstanǵa taıandyq. Bul aranyń arqan qorǵany jińishkere túsken eken, shoqpyt kúpili egeı soldattar bir-birlep qana prıstanǵa kóterilip barady. Dál kirer aýyzdaǵy eki bosaǵasynda turǵan myltyqty polıseıskııler jupyny kıimdilerdi qoldaryndaǵy taıaqtarymen jaýyryndaryna bir-bir shuqyp etkizip jatyr. Eń bolmasa attaryn da atamaıdy, beınebir qoı satyp alýshy tárizdi, adamnyń basyn ǵana sanaıtyn bolsa kerek.

Biz osy arada bógelip qaldyq. Muńly zar men aıǵaı-shý manaǵydan góri de kúsheıe tústi. Arqannyń soltústik syrtynda birine-biri teteles, bet-aýyzdaryn sary jara basqan tórt-bes bala eńirep keledi.

— Ákejan-aý, ákejan! Jasymyz onǵa tolmastan tastap kettiń artyńa. Eń bolmasa sheshe joq. Kimnen pana tabamyz! Keter bolsań ala ket, — deıdi balalar zar eńirep.

Eńirep qana qoımaıdy, murtty polıseılerdiń ıtergenine qaramastan, ójettik kórsetip, ilgeri umtylady. Qalyń toptyń qoltyq arasynan óte shyǵyp, ár jerden bir jylt ete qalady. Arqandaǵy top ishinde bara jatqan býyryl saqaldy qarıa shyryldap jylaǵan sábılerge jalt-jult qaraıdy. Kirpiginde jas. Sol qabaǵynyń ústinde judyryqtaı urasy bar eken, kózin jaýyp ketipti.

— Qaraqtarym-aı, — shal zar eńiregen balalaryna qol soza berip edi, polıseıler keri ıterip tastady. Uraly adam endi qaıtyp umtylmaı, zorlyqshylarǵa qarǵys aıtty. — Obaldaryń anaý Qasqyrbaılarǵa bolsyn. Mynaý ıtterdi kórdiń be, eń bolmasa mańdaılaryńnan bir súıýge de ruqsat etpeıdi...

— Ma-ma, ma-ma!..

Arqandaǵy toptyń ishinde úreıli bir sary bala «mamadan» ózge sóz aıtpaı eńirep barady. Tegi osy balanyń anasy bolsa kerek, aq shashyn kókiregine jaıyp jibergen sary kempir arqan syrtynan qol sozady.

— Qaraǵym-aý, qaraǵym. Aldyńda nege ólmedim. On beske jasyń tolmastan, buǵalyq saldy-aý, moınyńa. Alpysbaıdyń atandaı alty balasy úıde qalǵanda, «aq patshanyń» quryǵyna meniń jalǵyz jetimim ilindi-aý! Ádilet qaıda, ádilet? Jiberińdershi, eń bolmasa bir súıip qalaıyn.

Kempir arqan syrtyndaǵy topty buza-muza balasynyn deńgeıine jaqyndap, ishke qaraı umtyla berdi. Bul jerde Mamyrbaı polıseı tur eken.

— Qaraǵym, qazaq ekensiń. Jibershi, aınalaıyn, anaý balamdy bir súıip qalaıynshy!

— Áı, kempir, — Mamyrbaı aq shashty anany ıyqtan shap berdi de, keri ıterip tastady. — Ári júr. Osy jurttyń ishindegi qadirlisi jalǵyz seniń balań ba eken, á? Mine, júrmiz ǵoı bárimiz de, aq patshanyń qyzmetinde.

— Ýa, qanisher, jiber deımin.

Álgide óńirden qaqyrap túsken jaman shapanyn Mamyrbaıdyń basyna jaba tastap, kempir qaıtadan umtyldy. Biraq, murtty «qabyrǵa» jibere qoımady. «Mamalap» eńiregen úreıli eresek endi azdan keıin prıstan: daǵy qalyń toptyń arasyna kirdi de, kózden tasa boldy Jalǵyzyn kózden joǵaltqan aq shashty ana zar eńirep alaqtaı berdi. Men aıap kettim kempirdi. Anasyna qoshtasa almaı ketken úreıli sary bala manaǵy bir umytyla bastaǵan oıymdy esime qaıta túsirdi. Jalt etip qala jaqqa qarap edim, gýbernatordyń shapqynshysyn da kóre almadym. «Endi nede bolsa esebin taýyp, ákemmen birge keteıin, álgi sary baladan boıym alasa emes. Ony jibergen murttylar meni toqtata qoımas. Aty-jónin de suramaıdy eken ǵoı. Tipti mynaý anany zarlatpaı, sol sary balanyń ornyna ózim baryp, ony keri qaıyraıyn. Nesi bar, ol anasynyń janynda qalady, men ákemmen birge ketemin. Kempir meni maqtap, alǵys aıta júredi. Munyma ákem qarsy bolǵanmen Jarqyn aǵaı rızalyq bildirer. Ákemdi de, bastyqty da úgittep, osyǵan kóndirer» dep oıladym da, kempirdiń janyna bardym:

— Áje, sizdiń balańyzdyń aty kim?

— Ah, — betin tereń ajym basqan aqsary kempir shoshyp ketkendeı, jalt etip, maǵan qarady. Kóp jylaǵan bolsa kerek. Kóziniń aǵy qyzaryp, daýysy da qar lyǵyp qalypty. — Ony ne qylasyń qaraǵym? Sen de bara jatyrsyń ba? Bir-birine súıeý bola júrińder.

— Áje, men sizdiń balańyzdyń ornyna baryp, ony bosataıyn dep edim. Aty kim?

— Aty deısiń be? Aty Qozybaq, — kempir nury sene bastaǵan qyıyqtaý qoı kózinen alǵashqyda álsizdeý bir úmit sáýlesin jalt etkizdi de, artynsha sábılik ańqaýlyǵymdy mazaq etkendeı, basyn shaıqap kúldi. — Nıetin adal, azamat bolǵaly tur ekensiń, ulym. Biraq munyńnan eshnárse ónbes. Qur sereıgen boıyn bolmasa, óziń meniń Qozybaǵymnan da jas ekensiń. Qoı, áýrelenbe, qulynym.

— Joq, áje, men bosatamyn, sizdiń balańyzdy. Qosh bolyńyz. Sereja, qosh!..

— Qosh, jolyń bolsyn, Daýyl batyr!

Serejanyń daýysynda da kúlki bar, eresektigin bildirip, ári óreskil, ári ańqaý minezimdi mazaqtap tur. Baılanysa ketkeli bir oıladym da, ýaqyt ótkizbeýge tyrystym. Manadan beri óter jerdi izdep kelip, meniń «barlaýshy» kózim Mamyrbaı polıseıdiń aıaǵyna toqtaǵan edi. Uzyn boıly adamnyń onsyz da taltaq aıaǵy bul joly atan túıe eterlikteı, tym alshaıyp ketken eken. Mazaqtaýshy dosyma aqyrǵy ret «qosh!» dedim de, eki syıraqtyń arasynan jyp ete tústim. Sereja qolyn sozyp úlgirgenshe men arqan ishine enip te úlgerdim. Qalyń toptyń kezekti tolqyny bir qaqqanda meni prıstanǵa aparyp-aq tastady. Kirer aýyzda turǵan murtty polıseı qolyndaǵy taıaǵymen «bes júz elý» dep arqama bir shuqydy da, ári qaraı ótkizip jiberdi. Eń bolmasa júzime de qaraǵan joq. Tegi manaǵy sary bala syıaqty bireý dep oılasa kerek.

Prıstanǵa shyqqan boıda meniń izdegenim Qozybaq pen ákem bolǵan-dy, ekeýin de kóre almadym. Qozybaqqa «Seniń ornyna men baramyn, keri qaıt!» demek bolsam, ákemniń kózinen tasalanbaq bolamyn. «Qozybaqtyń ornyna meni jiberińiz» degen ruqsat suraý úshin eń úlken bastyqty izdeımin. Biraq taba almaımyn. Prıstandaǵylardy parohodqa qaraı aıdap bara jatqan murtty polıseılerdiń qaısysyna tildessem de, sózimdi tyńdamastan meni parohodqa taman ıteredi:

— Bar, bar, tezirek. Tezirek minińder.

Endi «Qozybaqty bosata almaı qalamyn ba?» degen qaýyp týa bastady. «Osy boıymmen júre berýim jón be eken?» dep oılaımyn. Jaǵada qalyp qoıǵan Sereja men Raýshandy da tastap ketýge qyımaıtyn tárizdimin. Men endi parohodqa emes, keri, jaǵaǵa qaraı umtylamyn. Murtty polıseılerden boıymdy tasalap, eńkeıgen kúıim, jurttyń ara-arasymen Jarqyn aǵaılarǵa qaraı jyljyp kelemin. Men terlep-tepship, ókpem óship, Jarqyndarǵa taıanǵanda murtty «keregeler» prıstan kemerine kelip qalǵan eken. «Aq patshanyń» ógeı soldattary prıstanǵa túgel minip úlgiripti de, manaǵy arqan syrtyndaǵylar endi murtty «keregelerge» lap qoıypty. Arqan ustaǵandardy ıtere tastap, bári túgel minýge tyrysady.

— Ýa, jiber, aqyrǵy ret qoshtasyp qalaıyq...

— Ruqsat joq. Tarańdar.

— Jiber deımin, balamdy bir súıemin de, qaıtamyn.

— Murtty aǵa, aqama jiberińizshi!

— Qulaǵy kereń bolǵan ǵoı, halyqtyń zaryn tyńdar ma?!

— Jalynba ol shoshqaǵa.

— Bizge de bir kezek tıer.

— Jiber deımin.

— Jibermeımin, tarańdar...

Men Jarqyn aǵaılardyń janyna jaqyn barǵanda prıstan mańy osyndaı ý-shý bolatyn. Endi prıstannyń jel jaǵynan jastaý adamdardyń aıqaıy estilgen deı boldy. Jalt qarasam Sereja men Raýshan eken Men turǵan baǵytty nusqap: «Naǵashy, Jarqyn aǵaı. Daýyl, Daýyl!» dep aıǵaılaıdy. Jarqyn aǵaı ótkir qara kózin aýdara maǵan buryldy. Mynaý qalyń buqarynyń jan ashýyn bir ózi arqalaǵandaı túnere qalypty. Qarashyqtary nóser bultyn bókserip ótken naızaǵaıdaı jalt-jult etedi. Keń mańdaıynyń terisi jyıyrylǵan saıyn mýzyka notasyna uqsas órnekter paıda bolyp, qoıý qara qastarynyń arasy qosylyp baryp, qaıtadan jazylady. «Átteń!» degen adamdaı, erinderin de tistenip alypty.

— Daýyl! — Jarqyn dombyrasyn toqtatty da, meniń júzime tańdana qarady. — İnim-aý, sen neǵyp júrsin munda?

— Aǵa, anaý bir jyrtyq shapandy kempirdi kórdińiz be? — Men Qozybaqtyń anasyn kórsettim. — Sol kisiniń jalǵyz balasy da alynypty. Boıy menen alasa.

— Ia, kórdim, qaraǵym, — Jarqyn jaǵaǵa buryldy da kúrsindi. — Baı myrzalarynyń ornyna bara jatqan ondaılar az ba! Anaý adam bazarynyń saýdagerleri satqan ǵoı bireýge!

— Jarqyn aǵa, — men Jarqynǵa ári ótinishti, ári senimdi pishinmen qaradym. — Sol balanyń ornyna men baraıyn, ony bosatsynshy, á, aǵa?

— Adal jandy aqmaq bala!

Jarqyn ári madaqtaǵan, ári keleke etken adamdaı kózinen jas shyqqansha kúldi de, meni qushaǵyna qysyp. mańdaıymnan súıdi. Kókpeńbek etip qyryp tastaǵan aıyr ıegindegi saqal túbirleri betime qadalyp barady. Biraq men betimdi ala qashpaı, qaıta jabysa tústim. Jarqyn aǵaıdyń boıyndaǵy tamasha bir súıkimdi ıis meni ózine tartyp barady. Ákemde joq bul bir ıis nemene den oılaǵan edim, átirdiń ıisi ekenin de keıin ańǵardym.

— Aǵa, súıteıikshi. Siz aıtyńyzshy, basshylyqtarǵa.

— Aqmaq bolma, inishegim! Azǵyndar tobynan ádilet izdeme! Sen baramyn degenmen ol balany bosatpaıdy. Tipti bosatqannyń ózinde bir kempirdiń qýanyshy myńdar júregindegi qasiretti tarata almaıdy. Qaıt tezirek, uqtyń ba?

— Aǵa, — men áli ańǵaryp jetpesem kerek, basymdy shaıqadym. — Aǵa deımin!

— Aqmaq bolma degendi túsindiń be? — Suńqar tumsyǵyndaı sál ushy ǵana ıilip bitken qyr murynnyń ústindegi usaq sekpilderi birge kúlip qazir ǵana jaırańdap turǵan, at jaqtylaý aqsur jigit, úlken qarashyǵyn aýdara bir qarady da, aqyryp tastady. — Kempirdiń balasy túgil seniń ózińdi keri shyǵarý qyıynǵa soqpasyn. Mine, ózi de keldi... Jáke, kórdińiz be, mynaý tentek bireýdiń balasynyń ornyna baramyn deıdi.

— Aqmaq, es joq ózinde, — ákem qyıyq kóziniń asty men basymnan baqaıyma deıin bir súzip ótti. — Bizdi toıǵa barady dep oılaıtyn shyǵar, bul?

— Oıbaı-aý, — Jarqyn aǵaı ıegimnen kóterip, júzime úńildi. — Sen tentek osy romantıkalyq qyzyq izdeýden de qur bolmassyń, á?

Romantıka! Romantıka! Bul sózdi men ed alǵash Mıhaıl Ivanovıchtan estigenmin. Ol kisi seń qýǵan asa tolqyndarǵa qarap turyp «teńiz romantıkasy osylaı bolady!» deýshi edi. Onda men «Romantıkany» bir dúleı qorqynysh degen maǵynada ǵana ańǵaratynmyn. Al, Jarqyn aǵaıdyń «romantıkalyq qyzyǵy» meniń alǵashqy túsinigime qabyspaı, qarsy kelip jatyr. Suramaq bolyp edim, úlgire almadym. Ákem men Qazanǵap aǵaı qolymnan súıreı jóneldi. Eki alyp meni sol súıregen boıy prıstan jıegine kelgende jaǵada qalǵan ata-analar ishke umtylyp, arqan ustaǵan murtty keregelerdi keýdesinen ıterip, aıqasýda eken.

— Ýa, j-ol ber, ákem bir bılikshi adamdaı aqyra sóıledi. — Bosat, mynaý balany.

— A, bul kim? — Jelkesi shodyraıyp turǵan bireý ústem daýystan abyrjyǵan adamdaı jalt burylyp edi, Mamyrbaı eken. Bizdi kórdi de qaıtadan qatýlanyp aldy. — Ket ári. Bar, min. Qazir jónelesińder.

— Kórseteıin men jónelgendi. — Ákem men Qazanǵap Mamyrbaıdy da, onyń kórshisin de jelkeden tartyp qulatty da, meni arqan astymen súıreı jóneldi. — Ońbaǵandar, on úsh jasar balany da jóneltpek pe edińder?

«Eki alyp osy betimen úıge qaıtatyn shyǵar-aq dep úmittenip te qalǵanmyn, qatelesippin. Meni túsirip jiberdi de, keri oraldy.

— Áke, áke! — men kózimnen jas parlap, prıstanǵa umtyla berdim, — Qazanǵap aǵa!..

— Qudaı urǵan, — Janqıa apaı jelkemnen bir túıip, meni óz qushaǵyna tartyp aldy, — súrt jasyndy. kórsetpe!..

XX TARAÝ. QASQYRBAI ÓLİMİNİŃ ÚSTİNDE

Jalaq erin sary bala esikten entige kirdi. Qolyndaǵy úlken sazanyn stolǵa qoıdy da, tósin basa kúrsindi. Kóldiń kók baldyryna boıalǵan dóńgelek júzinde bir qobaljý bar. Tym kishkene, qyıyqtaý qoı kózderi de ala kelgen aqparyn aıtyp jetkizýge asyqqandaı, mazasyz oınaqshyp, kirpikteri jıi-jıi jypylyq qaǵady. Men bunyń qýanysh pen úreıdiń qaısysy ekenin ańǵara almaı abyrjýdamyn. Durysynda biz bunyń ekeýin de kútýde edik. Bul ákem týraly. Olardyń ketkenine búgin eki aıdaı ýaqyt boldy. Sodan beri árkim ártúrli habar aıtady. Bireýler: «ustalypty Jantas» deıdi. Endi bireýler: «Jarqyn muǵalim Jantasty jasyryp maıdanǵa alyp ketipti» deıdi.

— Ádil, aman ba, qaraǵym, — Janqıa apaı da jalaq erin balaǵa tańdana qarady, — neǵyp erteletip júrsiń. Sazanyn ne?

— Á-á-jem berip jiberdi, — ádette tuttyǵa sóıleıtin Ádil bul joly árbir áripti jekelep, tym ábigerlene qaldy, — sú-ı-in-shi.

— Ia, aınalaıyn, qalaǵanyńdy al... nemene?

— Má, súıinshiń, — men qarmaǵymdy usyna berdim, — tek aıt tezirek.

— Da-a-ýyl-dyń pa...

— Asyqpa,- Janqıa apaı tizesin búge júresinen otyrdy da, balany ózine qaratyp, mańdaıynan syıpady, — abyrjymaı durystap aıtshy ózin.

— Pa-a-pa-a-sy a-man eken...

— Alaqaı, shyn ba?

— Ony kim aıtty, qaraǵym?

— A-aı-da-ar-han-nan na-a-ǵa-shym ke-eldi.

— Ia, ne deıdi? Asyqpa, jaı, saspaı sóıle.

Ádil ne asa ashýlansa, ne qýansa tym kóp tuttyǵatyn. Bul joly da sol qalypta edi. Búkil áńgimeni aıaqtap bolǵansha tuttyǵa berýge ári jalyǵyp, ári sharshaǵan bolýǵa tıisti. Qyryq jamaýly túıe jún kúpisinin qaltasynan bir konvert alyp maǵan usyndy da, asa aýyr jumys atqarǵan adamdaı, mańdaı terin bilegimen súrtip kúldi.

— Má, á. O-o-qy...

Men hatty oqyı bastadym. Jarqyn aǵaıdan kelgen eken. Ádette arapsha oımyshtap jazatyn muǵalim, bul joly ár árpin dara-dara, ári iri, ári anyq jazypty. Asyly bizdiń jeńil oqýymyzdy kózdegen bolar-aq. «Janqıa apaı, qoryqpaýyńyzǵa bolady. Ekeýin de tasalaı júrip, poezǵa bir aman mingizip ákettim. Endi izdeı qoımas. Qarmaqqa ilindirip alsam habar berermin. Aman barsaq endigi hatty maıdannan kútińiz» depti ol.

— Alda, qaraǵym-aı, — Janqıa apaı qasirettengendikten emes, qýanǵandyqtan kúrsinip aldy, — kep jasa, Jarqyn...

Men keýdemdi kerneı dem aldym da, ákemder keter kúngi ýaqyıǵanyń jalǵasyn eske túsirdim. Ol bylaı bolǵan edi:

...Ákem meni prıstannan jerge túsirgen boıda, bizdiń jelke tusymyzdan: «Ýa, jol ash, jol ash!» degen daýystar jıilenip ketti. Men de, meni qushaqtap turǵan Janqıa apaı da jalt qarastyq. Ákeme ári kúsh kórsetip, ári aqyl aıtqan manaǵy jaltyr túımeli entige basyp prıstanǵa kelip qalǵan eken. Janynda kúmis taıaq ustaǵan, kotelok qalpaqty bireý. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda bul Atanıaz myrzanyń ǵulama inisi Daranıaz bolsa kerek. Prıstanǵa tola minip, endi parohodtaǵylar umtylǵan qoshtasýshy top entikken ekeýge jol bere qoımady.

— Jantas Buzaýbaqovty keri qaıtaryńdar, — dep aıqaılady parohodqa mine almaı ábden yzalanǵan jaltyr túımeli, — Jantas Buzaýbaqovty...

— Alaqaı, — men qasireti de, qýanyshy da jedel aýysatyn sábılik ańǵarttyqpen jaırańdap, Janqıa apaıǵa buryldym, — ákemdi bosatyńdar degen ámir kelgen eken...

— Ustaıyn dep júrmesin, — Janqıa apaı meni qushaǵynan bosatty da, jurtty omyraýlaı umtylyp, aıqaılap jiberdi. — Jarqyn, inim saǵan amanat... Sereja, shaqyr kazarmadaǵylardy...

— Ýa, onda, — aq shashy kókiregin japqan aq sary kempir jaltyr túımeliniń aldyn bógeı berdi, — meniń anaý jas jetimimdi de bosat.

— Bizdiń ákemizdi de, — uraly shaldyń eki jetimi de úmittene qarady, — kim asyraıdy bizdi?..

— Eshkim bosatylmaıdy, — jaltyr túımeli ilgeri umtyldy, — uqtyńdar ma?!.

— Onda Jantasty nege bosatasyń?

— Ol Qasqyrbaı myrzany uryp ketken edi. Qazir álsin-áli talýda... qylmysty adam...

— Sol kerek edi, Qasqyrbaı ıtke...

— Tutqyndamaq ekensińder ǵoı, bermeńder onda...

Prıstan basy manaǵydan góri de jańǵyryǵa tústi.

Aıqaı men jylaý jamyrap, daýryqqan bir daýystar.. Kimniń ne aıtyp jatqanyn adam túsiner emes. Parohod ústi de bir ábiger. Prıstandaǵylar soıylmen, jerdegiler kirpishpen quraldanyp alypty. Kazarma jaqtan entige júgirip orys jumysshylary da keledi. Daranıaz myrzanyń qalaı ótip ketkenin bilmeımin, bergi parohodtyń bıigine kóterilip alǵan eken. Ol bir nárse aıtqaly turǵandaı qolyndaǵy qalpaǵyn ońdy-soldy silteıdi. Jurt tyna qaldy.

— Ýa, jurtym, — dedi Daranıaz myrza kotelok qalpaǵyn joǵary kóterip. — Jylamańdar, maqtanysh etińder muny. Biz aq patshanyń ámiri boıynsha el qorǵaýǵa. baramyz... Tentek bolmańdar. Berińder, anaý qylmysty adamdy...

— Manadan beri sony aıtsańshy.

— Bermeńder, laqtyryńdar ózin...

— Ýa, jurtym! — dedi Daranıaz, jurt aıqaıy basylǵan kezde jańadan sóıleýge yńǵaılanyp.

— Jalǵan aıtasyz, myrza! — Tómennen júgirip shyqqan Jarqyn aǵaı dombyrasyn joǵary kótergen kúıi Daranıazǵa tónip bardy. — Jurtyna janyń ashysa jaltaqtamaı shynyńdy aıt! Bul aldymen otan qorǵaý soǵysy emes, otar izdeý soǵysy. Sender syıaqty myrzalarǵa jana bazar tabý úshin, eńbekshi eldi qyrǵynǵa aıdaǵan, ádiletsiz soǵys. «Jurtym, jurtym!» Qyzyl tilde súıek joq. Jurtym deısiń uıalmaı. Sende qandaı jurt bar edi. Sendik jurt joq bul jerde. Seniń «jurtyń» qyzara bórtip, qymyzyn iship, úılerinde jatqan myrzalar. Keshe sender aýylnaı keńsesiniń mańyndaǵy adam bazarynda. sol myrzalardyń aqshasyna sattyńdar bulardy. Anaý bir eńirep turǵan sary balany, mynaý bir kózin ura jaýyp ketken, kúrkildegen shaldy, anaý múgedekterdi qaı myrzanyń aıyrbasyna sattyńdar?! Sen odan da osyny aıt!..

— Ia, báse, sony aıtshy! Bosqa kókimeı...

— Ýa, bosat, anaý jasy tolmaǵan eresek balalardy.

— Baı myrzalary óz ornyna ózi barsyn.

Prıstandaǵy jurt aıqaılaı sóılep, murtty kedergilerge qaıtadan lap qoıdy. Aspanǵa atylǵan myltyq daýsy da eki-úsh ret estilip qaldy. Biraq antalaǵan jurt keıin serpile qoımaı, soıyldaryn kóterip aldy. Jaǵadan tastar jaýa bastady. Daranıaz myrzany eki-úsh adam súıreı jóneldi.

— Jónel, jónel, — jaltyr túımeli tóre kapıtan mostıgindegi qara kıimdige qolyn sermedi, — tezirek, jónel!

Turba túbindegi judyryqtaı sary jezden túıdek-túıdek bý ata aıǵaılap, asyǵys jyljyǵan parohodtar Atraý aıdynyn bir aınalyp ótti de, keri olardy. Ákem mingen parohod qatarymyzǵa taıaý qaldy. Asaý tolqyn jolyn bógemek bolǵandaı tósten teýip-teýip tastaıdy. Týmalaryna qoshtaspaq bolǵan «ógeı soldattar» prıstan jaq qabyrǵaǵa lap qoıady. Parohod bir búıirlep, qyısaıa bastaıdy. Kapıtan úlken qańyltyr tútigin joǵary kóterip aıǵaılaıdy. Jurt dúrligip, keıin serpiledi. Aýytqyp qaıtadan túzelgen parohod ústinde manaǵy ábiger áli basylmapty. Qazanǵap aǵaı men bir jigit uzyn qara kamzoldy bireýdi súırep keledi eken, birer shaıqap aldy da, aıdynǵa laqtyryp kep jiberdi. Prıstandaǵylar dý ete qaldy.

— Laqtyrdy, ıttiń balasyn!

— Kimdi laqtyrdy?

— Daranıazdy laqtyrdy.

— Tunshyqsyn, ıttiń kúshigi!

— Ýa, myń jasa, Ábil, myń jasa!..

— Jigitsiń, Qazanǵap aǵa! — dedim men aıqaılap.

Daranıaz asaý tolqynǵa kómildi de, joq boldy. Batsa eken dep edim, biraq tilek bolmady. Parohodtardy uzatyp bara jatqan shaǵyn motorlardyń biri Daranıaz myrza ekinshi ret qylt etkende sýdan kóterip aldy. «Átteń!» dedim kúrsinip. Meniń ókinishimdi qostaǵandaı prıstandaǵylar túgel kúrsinip aldy.

— Qap, ajalsyz ıtti kórdiń be!?

— Kedeı sorlynyń biri bolsa tas kesekteı batar edi-aý!

— Qudaıdyń ózi de bulardyń jaǵynda...

Parohodtar ústi-ústine aıqaılap, prıstan mańynan uzaı berdi. Bala bitken jar jaǵalap júgirip barady eken, Sereja ekeýmiz de ata jóneldik.

— Aqa, aqa, bizdiń bataǵada isteıtin jalshy balany qarashy, ózi jylap barady, -degen daýysqa jalt qarap edim, ótken qys muz ústinde judyryq kóterisip qalatyn zamandastarymnyń biri — Atanıaz myrzanyń erkesi Shyńǵys eken. Atty qazaqtarsha kıinip alypty. Ústinde jasyl tóstikti uzyn aq jibek kamzol, moınynda jasyl bashlyq, ıyǵynda oıynshyq myltyq sol jaǵynda qylysh, tósinde kishkene dúrbi. Maǵan qazir búkil halyq baqytsyzdyǵynyń aıyptysy ózge emes, tek osy bala syıaqty kórindi. Tumsyqtan qoıyp jibermek bolyp qansha kijinsem de, ákesiniń janynda turǵan soń uryna almadym. Jaý aldynda jas tógip, jasyqtyq jasaǵandyǵym úshin ózimdi ózim jazǵyrdym da, júgire berdim...

Parohodtar birden-birge alystap ketti de, biz ańyrap qala berdik. Raýshandy izdemek bolyp artyma qarasam. Atanıaz myrzalar janymyzdan ótip bara jatyr eken.

— Aqa, aqa, — dedi Shyńǵys gagar terisinen qyryla bastaǵan qara qulaqshyn kıgen sary balany kórsetip, — bizdiń kirdi jýatyn Zaýza kempirdiń balasyn qarashy. Sheshesi anaýkúni meniń eski qulaqshynymdy surap áketken edi, basyna kıip alypty.

Gagar qulaqshyndyny men birden-aq tanyı kettim. Bul Saıaǵy biz teńizden oralǵan kúni aǵasyn qorǵap shyr ete qalatyn sary bola eken. Álgide Daranıaz myrzany aıdynǵa laqtyrǵan Ábil osy balanyn aǵasy bolýǵa tıisti. Namystanǵan sary bala bajyraıyp bir qarady da, tilin shyǵara qoıdy. Shyńǵys júgirip keldi de, ıyǵyndaǵy aǵash myltyqpen tumsyqtan salyp jiberdi. Sary bala murnyn basyp, baqyryp qoıa berdi. Arttaǵylar tura umtylǵansha bolǵan joq, Shyńǵys qasha jóneldi. Men jerde jatqan jarty kirpishti ala laqtyrdym da, shoǵyrlanǵan toptyń ortasyna enip kettim. Shan-shuń daýystar estilip, jurt eki balanyn tóńiregine úıirilip-aq qaldy. Sol kóptiń qoltyq arasynan syǵalap qaraǵanymda Shyńǵystyń jelkesin basyp jatqanyn kórdim.

— Qap, qara qusyn oıyp jiberdi-aý, bul qaı ońbaǵan edi, — dedi Atanıaz myrza jan-jaǵyna qarap. — Kórgenderin bar ma, nege aıtpaısyńdar?

— Myrza, ońbaǵandy izdeseńiz ol óz balańyz. Jalǵyz aǵasyn qazir ǵana attandyryp, jylap kele jatqan jetimge nege urynady?! — desip jurt dý ete qaldy.

— U-ur-yn-ǵan ó-ózi. U-ur-ǵan me-en!- dedi jaqtaýshy kópshilikke arqa súıegen sary bala, kinány óz ústine ala sóılep.

— Óı, ıttiń kúshigi! Aǵyzaıyn ba kózińdi!..

— Tart, baladan qolyńdy...

Atanıaz myrza sary balaǵa tap bergen edi, Janqıa ony keýdesimen tirep turyp aldy.

— Jas náresteniń kirshiksiz denesine jolatpa qandy qolyńdy. Kóz aǵyzýǵa qumar bolsań, — Janqıa apaı kózin tanǵan qara shúberekti julyp tastady, — meniń mynaý qalǵan kózimdi taǵy da aǵyz. Erte me, kesh pe túbinde jaýap beresiń bul kóz úshin. Meniń kózim ǵana emes, mynaý Daýyldyń sheshesi úshin de jaýap berersiń. Bul bala dúnıege keletin kún esińde me?..

— Joq, joq, báıbishe, — Atanıaz sheginshekteı berdi. — men sizben emes. Buzaqy balaǵa...

— Onda óz buzaqyńdy nege kórmeısiń, myrza! — dep jurt tus-tustan aıqaılap jiberdi.

Kópshilikke topyraq shasha almaǵan Atanıaz balasynyń jelkesindegi qandy aq oramalmen súrtti de, jerden kóterip alyp, óz úıine qaraı buryldy. Jurt taraı bastady. Biz sary balanyń janyna keldik.

— Jaraısyń jigit ekensiń ózin. Baı balasyna óshińdi jibermediń, tur endi, — dedi Janqıa apaı sary balany ornynan kóterip, — seniń atyn kim?

— Á-á-dil. Ó-ó-shim-di a-alyp ber-ge-en qa-aı-sy-yń? Sary bala tuttyǵýyn endi sırete sóılep, bizge qarady, — se-en-der me?

— Joq biz emespiz, — dedim men. Ózim jalǵyz qalǵanǵa jurttyń bári de solaı shyǵar dep oılasam kerek. — Sen kimmen qaldyń?

— She-shem bar, a-pam bar.

— Olar qaıda?

— Á-áne, ke-le ja-tyr...

Sheshesi men apasy keıinirek qalyp qoıǵan eken, oıbaılap júgirip keledi.

— Seniń dostaryń bar ma? Kel dos bolaıyq, — dedik Sereja ekeýmiz.

— Dos-tan qa-shar men emes, — Ádil qolyn sozdy, — Ák-el, be-es-ti!..

Ol kúngi adam janynyń ashýy osylaı daýyldatyp baryp, zaman syrynyn búrkeme jamylǵylaryn biraz jalańashtap tastaǵan-dy. Sol daýyldyń asaý tolqynynda biz ózimizge senimdi bir serik tapqanbyz. Ol — qazir meniń aldymda jymyńdap kúlip turǵan osy aq jarqyn Ádil. Kómeıinde áli de aıtylmaı qalǵan bir syr bar tárizdi.

— Qa-as-qyrbaı ó-ólipti, — dedi aptyǵy basylǵan Ádil ádettegi qalpyna basa, az tutyǵyp, — ıa, ól-ipti..

— Ia, sen ony qaıdan bildiń? — Janqıa apaı tańyrqaı surady, — janazasyna shaqyrdy ma?

— Sha-aqyr-dy. Na-aǵashym ba-araıyn dep ja-tyr.

— Barmasyn!- Janqıa apaı endi qatýlanyp aldy, — bar, naǵashyńa aıt. Barmasyn!

— A-ap-a,- Ádil bul joly taǵy da qyıqyldap qaldy, — qu-u-daı-dan qo-or-yq-sa-a-ńyz-shy.

— Áı, qoı ári, — Janqıa apaı jekip tastady, — sińbirigin súrte almaı júrip, qudaıshylyn kórdiń be, bunyń!.. Balyǵyna rahmet, qaraǵym. Bar, Zaýza apaıǵa aıt. Týmasyn jibermesin!

Ádil muńaıyp úıden shyqty. Janqıa apaı ekeýmiz asyǵa aıańdap, bataǵaǵa kelip kirdik. Erteńgi jumysqa jyınalǵan adamdar kúbir-kúbir sóılesedi:

— Atanıaz myrzanyń ózi keledi deıdi.

— Ne aıtady eken?

— Kelgen soń tyńdarmyz.

Bataǵaǵa jańadan kelgen qyr jigitteri kenet oryndarynan dúrlige kóterilip, eki búktele qalǵan edi, óz tobyrlaryn sońyna ertip Atanıaz myrza keledi eken. Asaýbaı men Jalyqpas aǵaılar da berikterin qoltyqtaryna qysyp, bastaryn tómen ıe qoıdy. Myrzamyzdyń júzinde ári qynjylý, ári jaratylysyna jat meırimdilik bar tárizdi.

— Ýa, aǵaıyn, týmalar, — dedi qalyń toptyń ortasyna kelip toqtaǵan Atanıaz, — Atraýdyń orys-qazaǵy zor qazaǵa kezdesip otyr. Musylman qaýymynyń adal perzenti — Qasqyrbaı myrza bir buzyqtyń qolynan sháıt boldy. Esterińde me, anaý kezde Jantas qaraqshy uryp ketken edi...

— Qate aıtasyz, myrza, — kúni boıy Arman aǵaımen kúbirlesip turǵan Janqıa apaı julqynyp ilgeri umtyldy, — ol buzyq ta, qaraqshy da emes. Naǵyz qaraqshynyń biri sol Qasqyrbaıdyń ózi. Qasqyrbaıdy óltirgen Jantas emes, halyq qarǵysy. Keshegi nabor kezinde el-jurttan jegen parasy kere bolyp, kómeıine kóldeneń turǵan ǵoı...

— Astapyralda, — Jalyqpas qarıa jaǵasyn ustaı aldy, — olaı deme qaraǵym. Musylman adamdy ol dúnıege olaı jóneltpes bolar.

— Jalyqpas aǵa, — Janqıa apaı endi Jalyqpasqa buryldy, — Zarlyq inińizdiń zar jylaǵan jetimderi ákesin máńgi umytpas. Olarǵa Qasqyrbaı jaqsy adam edi dep aıtqyza alar ma ekensiz?

— Qaryndasym, — Jalyqpas kúrsinip tómen qarady, — bireýdiń qazasy ottan, bireýdiń qazasy sýdan...

— Onda Qasqyrbaıdyń ajaly Jantastan emes, aǵash sandyqtyń buryshynan bolǵany... Aqylsyz sandyq adasqan...

— Báıbishe, — áńgimege Kabanovskıı aralasty, — anaý bala men ekeýińizge janymyzdy salyp ara túsken edik. Túrmeden de shyǵardyq, jumysqa da qaıtyp aldyq. Jaqsylyqty bir bilmeısiz be?

Kabanovskııdiń aıtyp turǵanynda keıbir shyndyqtar bar. Ákemder jónelip ketken saǵattan bastap, Janqıa apaı ekeýmizdi kúni búginge deıin qýdalaýmen keledi. Janqıa apaıdy tórt-bes kún jaýyp ta qoıdy. Bizben qosa birneshe adamdardy jumystan da qýdy. Osyndaı kúnderdiń birinde Atanıaz ben Kabanovskıı myrzalardyń qaqpasyna «Jumystan shyǵarylǵandardy úsh kún ishinde qaıtyp almasańdar óltirilesińder!» degen úreıli sózder de jazylyp qaldy. Erteńine Astrahannan oralǵan Arman aǵaıdyń bastaýymen Atraýdyń jergilikti jumysshylary qatarynan eki kún qyzmetke shyqpaı qoıdy. Atanıaz myrza óz aldynda qurdaı jorǵalaıtyn qyr jigitteriniń kúshine senip biraz shalqaıyp ta kórgen edi, atqa mingen eldiń bozdaqtary uqsatyp jumys isteı almady da, qojalarymyz jergilikti jumysshylar talabyn oryndaýǵa amalsyz májbúr boldy. Kabanovskıı myrza qazir osyny «ózi istegen jaqsylyq» dep kórsetpek bolady.

— Rahmet myrza, bizge istemegen «jaqsylyqtaryń» bar ma? Daýyldyń sheshesin óltirdińder. Meniń kózimdi aǵyzdyńdar. Buny eshkim jasyra almas...

— Oıbaı, mynaý apaıdyń tilin sýmańdatyp, ysqyrýyn-aı, — qyr jigitteriniń podrádshisi Tormýrzın myrza Janqıa apaıdy da, Arman aǵaıdy da eshbir maza tappaı oınaqshyp turatyn sotqary qara kóziniń otymen ata qarady, — Áı, Arman, qoıǵyz ana apańa, áıtpese...

Tormýrzın eti tiri, tyrash jigit. Biraq onyń ata-teginde dáýletti eshkim bolmapty. Óz ákesi de súr kedeı edi deıdi qyr jigitteri. Olardyń áńgimesine qaraǵanda ákeden jastaı jetim qalǵan Sándigereı tatar saýdageriniń úıinde qolbala bolyp esipti. Sol saýdagerdiń balalaryn baǵa júrip tatarsha-oryssha qara tanypty. Keıinnen sol tatardyń magazıninde satýshy bolyp istepti. Aýyrlyqty arqalamaı-aq jeńil mal tabýdyń mektebinen ótipti. Alaıda onda osy bir kerbez kıingeninen ózge dáýlet te shamaly. «Qoly da ashyq, qaltasy da tesik» deıdi Aldabergen qarıa. Sándigereı degen atyna laıyq boıy da syndary, bet pishini de kórikti, — qyr muryndy, qara murtty, Qanyke shesheıdiń tilimen aıtqanda «jumyrtqadaı aq jigit». Mýzykalyq aspaptardy da oınaı biledi. Ájeptáýir bıleıdi de, sóılegen sózine de, júrgen júrisine de bir mańǵazdyq berýge tyrysady. Sándigereı myrza ıilip jumys istemeıdi. Kúndiz qyr jigitteriniń jumystaryn ǵana baqylap, jas qyzdarmen qaljyńdasyp júredi de, túnimen karta oınaıdy. «Sándigereı bes Júz mánet utypty. Jigit eken» degen habardy erteńine plottaǵylar birine-biri jetkizip tańdanýmen bolady. Ózi týraly madaqty kúle tyńdap, aq qalpaǵyn oń qolyna ustap, kúmis taıaǵyn ımeginen qaryna ilgen kúıi, aıaǵyn sánmen basyp Sándigereı ótip bara jatady. Aqshany kóp tapqandyqtan ba, qoly da tym ashyq. Minezge jeńil bıkeshterge Sándigereıdiń utysynan sarqyt ta tıip qalady. Sol sarqyt alýshylardyń biri Gúlsara totash osydan on kún buryn tún ishinde plottan aıdynǵa qarǵyp, batyp ólipti. Sodan beri Arman aǵaı Sándigereıdi «mahabbat tajaly» dep kekeıdi. Men túsine almaımyn. Gúlsarany jerleýge Sándigereı barmaǵan edi. Sondyqtan aıta ma eken. Sándigereı men Arman arasynda bir baqastyq bar. Jeksenbi kúni bir keshte bataǵa jastary kazarma aldyndaǵy alańǵa jyınala qalǵan edi, kóp uzamaı bı bastaldy.

— «Tamasha», — dál osy kezde sońynan átir ıisi burqyrap alańǵa kelgen Sándigereı, bılep júrgen Lúba apaı men Armanǵa qarap kekesinmen kúldi, — pa, pa, «súıkimdi» bıkesh, mynaý jigitiń ǵajap bıleıdi eken. Bundaı bıleý tek aıýdyń ǵana qolynan keledi...

Bul joly Arman aǵaıdyń qolapaısyzdaý qozǵalyp júrgeni ras edi, Tegi jańa bı bolýǵa tıisti.

— Keshirersiz, Sándigereı myrza, — Arman aǵaı bıin toqtatpastan, yzaly pishinmen Sándigereıge moınyn bura qarady, — biz bilmeıtinimiz kóp-aq. Paıdaly nárseni úırenýge qorlanbaımyz da...

— Ah, — dál osy kezde Lúba apaı aıaǵyn silkilep tura qaldy, — baıqasań qaıtedi. Shynynda da...

— Aıý qashan da aıý... Ha-ha-ha-ha! — Sándigereı óz tóńiregindegilerge kózin qysyp kúldi, — kel, menimen bıleńiz, bıkesh.

Sátsizdikke ushyraǵan Arman súıiktisin qoltyǵynan súıedi de «bı alanynan» shyǵyp ketti. Men bul joly Arman aǵaıǵa narazy bolyp qaldym. Shaıqasý kerek edi. Sol keshten beri Sándigereı «súıkimdi» qyzǵa qyryndaı beredi. Bul Arman aǵaıdy yzalandyra túsedi. Sóıtip, ustaǵan baǵyty da, jaratylysy da basqa eki jigittiń arasy tym shıelenisip barady. Qyr jigitiniń «serkesi» osyndaı adam bolatyn.

— Áıtpese! — Janqıa apaı podrádchıkke qarady, — bastaýyn bastasań da aıaqtaýǵa batylyn barmaǵan sózińdi bitirmeısiń be, Sándi myrza?

Sándigereı janyndaǵy jigitti túrtip qoıdy.

— Áıtpese, — tanaýy sańyraıǵan, tentek Qurban batpan judyryǵyn kótere ilgeri umtyldy, — jylannyń tilindeı sýyryp alamyn tilińdi. Bildiń be, qatyn. Sóz ber mynaý myrzaǵa...

— Solaı ma, — Janqıa apaı myrs etip kúldi, — meniń tilimdi sýyrý kózimdi aǵyzǵan mynaý myrzalardyń da qolynan kelmegen...

— Jáke, — Aıdynǵalı aǵaı ótinishti pishinmen qarady, — baılanysa berip neǵylasyz...

— Apa, toqtańyz, — Janqıa apaı taǵy da birdeme aıtýǵa yńǵaılanǵan edi, Arman aǵaı da toqtaý saldy, — tyńdalyq, ne aıtar eken? Káne, sóıleńiz, myrza!

— Ýa, aǵaıyn týmalar, — Atanıaz biraz jótelip alyp, alǵashqy sózin jasqanshaqtaý bastady, — tipti Jantastyń jáshigi abaısyz-aq tısin-aý. Áıteýir sodan túzele almaı, mynaý fánı dúnıeden ýafat boldy. Atraý betine ustaǵan azamatynan aıryldy. Qurmettep qoıýymyz kerek. Erteń bárimizdiń de baratyn jerimiz sol. Dúnıe maly dúnıede qalady. Arqalap ketpeımiz...

— Osyny eskerip, — Matveı Stepanovıch kekeı kúldi, — dáýletińizdi bólip bermek pe edińiz?

— Osyny eskerip, — Atanıaz bondarǵa tesile qarady da sózin jalǵaı berdi, — búgingi juma kúnniń jumysyń sol marqumnyń jolyna baǵyshtalyq. Tek musylmandaryn ǵana emes, orystaryn da baryńdar...

— Ýa, myrza, — Jalyqpas shoshyna qarady, — musylmandy jerleýge dini basqa orystar qatysqany qalaı?..

— Osyny Ázız áfándi de, Janǵabul hajy da bir ráýáıatqa syıǵyzyp otyr. Jaqsy adamdy uzatyp salǵanǵa saýaptan ózge eshnárse joq desedi.

— Men túsinbeımin, — Maqar qart Armanǵa qarady, — bul osydan ne utpaq?

— Utatyny kóp-aq, — Arman az oılanyp qaldy, — aldymen Qasqyrbaı jaýyzdy eldiń eń súıikti azamaty edi, sondyqtan da búkil el asa qadirlep, jerleýine orys-qazaǵy túgel qatysty demek. Ólimine sebepshi bolǵan adamnyń, ol adamdy jaqtaýshylardyń, demek, zorlyqqa, qorlyqqa qarsy kúresýshilerdiń «kúnásin» aýyrlatpaq. Qasqyrbaı molasynyń basynda kúresýshilerge qarǵys aıtpaq. Búkil jurtty ıirip aparyp, Ázız áfándi men Jańǵabul hajynyń «qojalaryńa qarsy kúresýshi bolmańdar, qudaıtaǵala senderdi qul bolý úshin jaratqan. Qojaǵa eshbir talap qoıýshy bolmańdar. Áıtpese tamuqqa órtenesińder...» degen uzaq ýaǵazdaryn tyńdatyp, Jalyqpas aǵaı syıaqtylardyń júregine qurannyń ýyn quımaq...

— Durys aıtasyń, dostym, — Matveı Stepanovıch basyn ızedi, — dál osyny oılap shyǵarǵan mynaý dońyz attas shyǵar.

— Árıne, bul Atanıaz myrzanyń basyna syıar aıla emes. Alystan boljaıtyn ádisti adamnyń jobasy. Biz barmaýymyz kerek.

— Arman, — Matveı Stepanovıch pen Armannyń sózine úlken qulaǵyn tosyp turǵan Kabanovskıı olarǵa tesile qarady da, tóńirektegilerge jumsaq raı bildire sóıledi, — ólikke qurmet kórsetý árqaısymyzdyń boryshymyz. Káne, júrińder, týmalar.

— Myrza, — Arman aǵaı mysqyl men yza aralas kúldi, — biz jumysshy degen dindár adamdar emespiz. Ústimiz bolsa balyq shyryshyna bylǵanǵan. Musylman qaýymynyń «adal» perzenti Qasqyrbaı myrzanyń óligi bizden saýap taba almas. Jumaqqa erkin kirýine bóget bolarmyz. Sondyqtan bizden eshkim bara almas.

— Áı, Arman, — «áser sandýǵashy» Hvastýnov myrza julqynyp ilgeri umtyldy, — musylmandy jerleýge musylmandar barmasa, mynaý meniń orystarym barady. Káne...

— Eh, sandýǵash, sandýǵash, — Matveı Stepanovıch myrs etip basyn ızedi, — tiliń anyq shyǵyp qalǵan eken. «Meniń orystarym?», qaraı góp. Bunda orys-qazaq joq jumysshy degen bir ǵana halyq bar!

— Oıboı, azamat emes ekensiń Arman, — Sándigereı qarqyldap kúldi, — báse, násilińnen asyp qaıda baraıyq dep ediń. Áı, orystaryńdy bylaı qoıǵanda, arystaı azamatyńdy jerleýge teńiz qazaqtary, senen eshkim shyqpasa, mynaý meniń qyr jigitterim túgel barady. Barasyńdar ǵoı, azamattar.

— Ýa, baramyz, — qyr jigitteri shýlasyp aldy, — uly adamnyń janazasyna qatysý úlken baqyt emes pe?

— Joldaryń bolsyn, sender-aq baqytty bolyńdar...

— Ýa, qoı túgi, mundar, — nasybaıyn asyǵa atyp, qabatynan eki-úsh ret qatty túshkirgen Jalyqpas qarıa Esqalı aǵaıdyń sózin aıaqtatpaı zekip tastady, — qudaıdan bezgender, bu ne túgi, shetinen, sender barmasańdar myna men baramyn. Káne, qaısyń bar taǵy...

— Jáke, myna men bar, — Asaýbaı kókiregin qaqty, — barmaı, oılarsyń. Barý kerek, bárimiz. Barǵan jaqsy. Túý, túk etpeıdi, jaqsy bolady.

— Bar, bar, Asaýbaı, — Arman aǵaı kúrsinip basyn ızedi. — janazaǵa qatysýshylarǵa as qana emes, araq ta beretin bolsa kerek.

— Oılarsyń barmaı, qudaısyz. Sen osy qudaısyzdyǵyńnan ótken qys bizdi apatqa kezdestirgensiń...

— Apatqa kezdestirgen Kabanovskıı myrza bolatyn...

— Káne týmalar, — Kabanovskıı Armannyń sózin esitpegendikke salyndy, — ashýlanyspaı aqylǵa kelińder. Bárimiz de tutas baralyq. Tipti búgingi kúnderine aqy da tólelik. Jeksenbi kúni dem alarsyz. Talasov myrza uly adamdy jerler kúni osyndaıda bir keńshilik etelikshi.

— Jaraıdy, ol aıtqanyń da bolsyn, — Atanıaz basyn ızep ilgeri umtyldy, — káne endi, áıel-erkegin qalmaı báriń túgel júrińder...

— Rahmet, myrza, biz jumys isteı bereıik, — Arman kesimdi pishinmen tóńirekti túgel sholyp ótti, — tirisinde eldi eńiretken adamnyń ólimine jas tógý orynsyz bolar. Solaı emes pe, jigitter?!

— Durys aıtady Arman!

— Jaýymyzdyń bizge kórsetken jábirin keshir dep qudaıǵa jalbaryna almaımyz...

Atraýdyń Jalyqpas qarıa men Asaýbaıdan ózge, jergilikti júmysshylary birine-biri ún qosa aıqaılap jiberdi.

— Meılileriń. — ashýly myrza kózin alarta, maı basqan aýyr denesin zorǵa buryp, artyna qarady, — Mendal Ospısh, onda bataǵańdy jap. Alash azamatynan aırylyp jatqan búgingideı qaraly kúnde jumys istelmeıdi. Káne, baratyndaryń erińder meniń sońymnan.

— Jylaǵandar jylasyn. Biz jas tókpeımiz bundaı ólimge, — dedi Janqıa apaı aıqaılap.

Atraý bataǵasyna qulyp salyndy. Azǵana qyr jigitterin ertip, qojalarymyz Qasqyrbaı aýylyna tartty da, biz kazarma mańynda qalyp qoıdyq. Olardyń sońynda «áser sandýǵashy», Jalyqpas qarıa men Asaýbaı tentek barady. Olar shynymen eshkim ermes pe eken degen adamdaı álsin-áli arttaryna qaraıdy.

Ol kúni ákem aǵash sandyǵynyń buryshymen Atanıazdy urmaq bolǵan shyǵar-aq, biraq adasyp baryp Qasqyrbaıdyń shekesin omyrypty. Qasekeńniń ajaly sol soqqydan bastalypty da, myıynda qalǵan súıekti aldyrtý operasıasymen aıaqtalypty. Ozbyr tóreniń óligi Atraýǵa kisi jata jetkizilipti. Tún ortasynda Lúbaǵa erip ketken Janqıa apaı tań aldynda ǵana oralǵan edi, tegi Atanıaz myrzalardyń manaǵy Arman aǵaı aıtqan aılasyn aldyn ala sezip, tún boıy soǵan qarsy sharalarǵa daıyndalǵan bolsa kerek, buny men endi ǵana ańǵaryp otyrmyn.

— Solaı dostar, túsindińder me qýlyqtaryn...

Arman aǵaı Makar qartqa aıtqan manaǵy áńgimesin endi tereńdete, keń sóılep, jete túsindirdi. Qasqyrbaı syıaqty baılarǵa dáýlettiń qaıdan jyıylǵanyn, ony jerlesýge qatyspaýdyń jumysshylar úshin jeńis ekendigin áńgimeledi. Arman aǵaıdyń osy aıtyp otyrǵandary meniń bir kezde qulaǵyma shalynǵan pikirler syıaqty edi, endi oılasam ótken qys muz ústinde Mıhaıl Ivanovıchtyń aýzynan esitken áńgimelerim eken. Men ótken sabaǵyn pysyqtaǵan oqýshydaı, umytqandarymdy eske túsire bastadym.

— Bizdiń osy Jalyqpasta jiger joq, — Aıdynǵalı aǵaı tistene sóıledi, — ótken qys muz ústinde Zarlyq úshin qansha egilip edi. Endi sony óltirgen adamnyń ólimine taǵy da jasyn tókpek...

— Ia, Asaýbaı araqtyń, Jáken dinniń quly, — Arman kúrsindi, — káne, sózden iske kóshelik. Kórshi bataǵanyń jumysshylaryn túnde aralap shyqqanbyz, olardan eshkim kelmeıdi. Endi kórshi aýyldardyń adamdaryna túsindirelik. Eshbir jumysshy, eshbir kedeı qatyspaıtyn bolsyn. Bataǵalardan, aýyldardan Atraýǵa keletin jol torabyn tosalyq, jol boıynda kele jatqan adamdardy keri qaıtaralyq. Janqıa apaı, siz Matveı Stepanovıchpen Balyqshy aýlyna...

Arman aǵaı óz serikterine tapsyrmalar berip úlgirdi de, Sereja ekeýmizge qarady:

— Al, jas dostar, sender zırat basyna baryńdar. Qasqyrbaıdy jerlesýge kimder qatysty, ne aıtyldy, bárin bilip qaıtyńdar. Ózderiń eshnárse aıtýshy bolmańdar Uqtyńdar ma?

— Uqtyń, aǵa...

— Uqsańdar baryńdar.

Bul bizge júktelgen eń alǵashqy tapsyrma bolatyn. Eki dos bir-birimizge qaraı masattana kúldik te júgire basyp «tóreler zıratyna» jettik. Jan-jaǵy qalyń qamysty kól jıegindegi dóń ústinde bes-alty adam qabir qazyp jatyr. Biz olardyń kózine shalynbastan bir kúmbezdiń ishine endik. Jol boıyn baqylap jatyrmyz. Ár aýyldan shubap shyqqan top biraz júrip keledi de, kenet bytyraı bastaıdy. Kópshiligi keri oralady, da ár toptan bes-alty adam ǵana ilgeri adymdaıdy. Tús aýa Qasqyrbaı óligi de kórine bastady. Tegi uzatýǵa kóp kisi qatystyrmaq bolyp, kesheýlep qalǵan bolýǵa tıisti. Kóp adam jyınalmapty. Ekinshi jolmen oralyp baryp osy toptyń artyna ilestik. «Musylman qaýymynyń perzentin» sanaýly ǵana kil yǵaı men syǵaılar uzatyp keledi. Jupyny kıingender az-aq. Bizdi elegen eshkim bolǵan joq, tastap ketken qaǵazymyzdy ustaǵan bireý janyndaǵysyna kúbir-kúbir sóıleıdi...

Kún keshke aınaldy. Qasqyrbaı myrza ózindeı qara laqatqa tyǵylyp, kózden tasa boldy. Árkimder ýystap topyraq tastap, kúbir-kúbir etedi. Qylpyldaǵan kúrekter qoldan qolǵa kóshedi. Biz zırat basyndaǵy topty aralap júrmiz. Árkimge bir alaqan jaıamyz. Qasqyrbaıdaı jaýyz tóreniń zulymdyqqa toly keýdesin janysha qara jer de shoqtyǵyn kóterip aldy.

— Ýa, qalaıyq, — Jańǵabul hajy seldir aq saqalyn oń qolymen syıpap, jurtqa qarady, — Qasqyrbaı myrza jaqsy adam ba edi?

— Álbette, jaqsy...

Ázız áfándi «jaqsy adam edisin» aıtyp úlgermedi, qalyń qamys arasynan bir qoıý daýys keshki aýany jańǵyrta, sańq ete qaldy. Parohod kapıtanynyń úlken tútigimen sóılep turǵan tárizdi, adam úninen ózge bir dańǵyr bar:

— Joq, qate aıtasyń, áfándi, — jurt selk ete qaldy, biz de úreılene qarastyq, — naǵyz jaýyz adam edi. Onyń moınynda Armannyń ákesi Teńizbaıdyq, Raýshannyń áke-sheshesi: Qarabas pen Aınashtyń, Jalyqpastyń inisi — Charlyqtyń qany bar. Qoly qandy, jyıǵany aram edi onyń, ol obadan ólgen musylmandar qabiriniń ústine úı salǵan bolatyn.

— Astapyralda, astapyralda, — hajy qolymen tósin basyp kúbirleı berdi, — sene kórmeńiz malǵunnyń sózine, — Qasqyrbaı adal adam edi...

— Joq, men malǵun emespin, ujmaq kókegimin, — qamys arasynan manaǵy daýys qaıtadan bastaldy, — senbeńiz, hajy, mollaǵa. Olar aldaıdy. Qasqyrbaıdyń jaýyzdyǵyn, ótken kúzde nasharlardy zar jylatyp qorasyn malǵa toltyrǵanyn jasyrmaq bolady. Kúnáli adamdy aqtaımyn dep ózderin kúnáǵa batpańdar. Qashyńdar qazir bul jerden, áıtpese táńiriniń kárine ushyraısyńdar. Aqyrǵy ret eskertem. Al, men ushtym qazir, habar berem táńirige...

Dál osy kezde qamys arasynan pyr etip ushqan bir kókek týra aspanǵa kóterildi. «Áser sandýǵashynyń» úsh saýsaǵy mańdaıyna baryp-aq qaldy. Jurttyń kózi aspanda. Kúzgi qara sur bult túıilip, jel de yshqyna tústi. Nóserdiń alǵashqy iri tamshylary tysyr-tysyr úzilip birden-birge qoıýlana bastady.

— Oıpyrym-aı, bul ne sumdyq? Bul kezde kókek bolmaýshy edi, — dedi molanyń qabatynan bir daýys.

— Kókek kıeli qus deıtin, óziniń túri de bólek eken, — dedi ekinshi daýys.

— Týra aspanǵa ushty-aý ózi. Qasqyrbaı myrzanyń haıyry bizge buıyrmaǵan shyǵar. Táńiriniń kárine ushyramaı turǵanda ketelikshi tezirek. Mynaý kele jatqan nóser de tegin emes, — dedi úshinshi daýys.

Jalyqpas qarıa men Asaýbaı birese manaǵy daýys shyqqan baǵytqa, birese tóbedegi kókekke jaltaq-jaltaq qarap, qasha jóneldi. Qyr jigitterine de qobaljý kirip, jurt tarala bastady. Hajy men áfándiniń ýaǵyzyn tyńdar jóndi adam qalmady. Top artynan syltyı basyp, biz de keri oraldyq. Qamys arasynan sóılegen eshqandaı «jumaq kókegi» emes, Arman aǵaı ekenin de bilip kelemiz. Ras, mezgilsiz ushqan kókekke shynynda da tańdanýdamyz. Bul syrdy Arman aǵaıdan keıin surap bildik. Kókek emes, Lúba apaıdyń qolymen áshekeılengen ózge bir qus eken...

XXI TARAÝ. TÚNGİ ÓRTTEN TÚSKEN SHOQ...

...Ýa, órt, órt kep qaldy, órt!..

Aıazdy qystyq alǵashqy túni. Túngi kúzetten ári tońyp, ári sharshap qaıtqanbyz, qatty uıyqtap ketken ekenbiz. Shoshyp oıandyń. Kazarma ishin «órt, órt!» degen bir úreıli ún bılep alypty. Tek, adam aıǵaıy ǵana emes, irili-usaqty qońyraýlaryn túgel qaǵyp, shirkeý de kúńirene qalypty. Qymtaýsyz kazarmanyń qyraýly áınekteri dir-dir etip, mazasyz yzyńdaıdy. Shyǵystaǵy terezeden qyzǵylt sáýle túsedi. Tasyr-tusyr bir dúbir. Atraý qalashyǵy tutas janyp bara jatqandaı, jan bitken túgel ábiger. Sereja búgin meniń janyma qonǵan bolatyn, shala-pula kıindik te, júgire shyqtyq dalaǵa. Alaýlap janǵan qyzyl órt tún qarańǵysyn jeńip alǵan eken. Bataǵa jaqta, sylańdap qashqan túlkideı, kúreń jasyl jalyn oınaıdy. Aqsha qardyń betinde munartyp qyzǵylt tolqyn kóshedi. Aıaz soryp, qýraǵan nar qamystardyń sytyr-sytyr janǵan bir saryndy daýsy estiledi. Júgirip kelemiz. Aldymyzda bir uzaryp, bir qysqaryp, sekýnd saıyn qubylǵan adam kóleńkeleri, shatyr tóbesinde qoldaryna bagor ustaǵan adamdar kórinedi.

— Aý, sý ákelińder, sý!

— Sýdy bórkimizben tasyımyz ba? Shelek joq.

— Ýa, órt salýshyny izdeńder.

— Ony qaıdan tabamyz?..

— Eshqaıda qashyp úlgirgen joq. Tyǵylyp jatyr bir jerde, — deıdi Aıdynǵalı aǵaı, — bul mańdy ińirden beri toryp júrmiz. Esh adam kelgen de, ketken de joq. Sirá, kúndizden bir jerde tyǵylyp qalǵan bireý shyǵar.

— Ýa, qamys arasyn izdeńder.

Qamysqa qaraı lap bergen topqa Sereja ekeýmiz de ilese júgirdik. Biz taıanyp barǵanda labazdyń shyǵys jaǵyndaǵy úımeden irili-usaqty eki kóleńke erbeń ete qaldy. Kishkenesi qashyp, úlkeni qýyp barady.

— Ýa, ustańdar, usta! Órt salǵan anaý sumyraı, — dep aıǵaılaıdy artqysy.

Qashqyn tym qýaıaq, jeńiltek neme eken, jetkizer emes. Birden birge uzap barady. Biz de aldyn oraı júgirdik. Sońymyzda taǵy da bir top qýǵynshy keledi. Abyrjyǵan qashqyn endi jalt berip onǵa buryldy. Biraq aıaǵy taıyn ketti de, ekpetinen qulady. Bul kezde qýǵynshy tym taıaý qalǵan edi, ornynan endi ǵana kóterilip, jónele bergen qashqyndy jýan shoqparmen qulaq shekeden salyp-aq ótti. Shaǵyn deneli dármensiz neme eki-úsh ret súrinip, omaqasa qulady. Kenet áldeqaıdan myltyq daýsy sańq etip, jańǵyryǵa jóneldi. Tóńkerýli jatqan qaıyq túbinen bir kóleńke erbeń etti de, joq boldy.

— Buq, — Sereja meni qolymnan tarta qulady, — buq, oqqa ushasyń...

Kúrtik qarǵa buǵa tústim. Ábden-aq qorqyp ketsem kerek, alqynǵan júrek keýde qaǵyp, býyndarymda dirildep barady.

— Qara, qara, — Sereja meni shyntaǵymen túrtip qoıdy.— Qulap barady...

Basymdy sál kóterip qarap edim, manaǵy shoqparly teńsele qalǵan eken, shaıqalyp biraz turdy da, shalqalap baryp qulady. Qýǵynshy top túgel júgirip qulaǵan ekeýdiń janyna bardyq. Jaryq etip qarasaq qyr men teńiz tentegi: Qurban menen Asaýbaı. Qurban aqsha qardy qyzyl qanmen boıap, talyp ketipti. Tek keýdesi syryldap, essiz-tússiz Asaýbaı jatyr. Jaltyr túımeliler de kelip úlgeripti. Olar qanǵa boıalǵan ekeýdi shanaǵa salyp, jedel ala jóneldi. Arman aǵaı da, bataǵa baqtashysy Makar qart ta osy shanaǵa mindi. Biz ańyryp biraz turlyq ta, órtpen aıqasyp júrgen topqa júgirdik.

— Sereja, — deımin men, — qalaı oılaısyń, órt salǵan Asaýbaı bolǵany ma?

— Túsinbeımin, órt salyp qashqan Asaýbaı-aq bolsynshy, al qýǵynshyny atyp óltirgen kim?

— Men de túsinbeımin. Myltyq qaıdan atyldy?

— Anaý úıýli qamystardyń tasasynan.

Men endi ǵana baıqadym. Órt shúý degende balyq ystaý labazynyń jel jaǵyna taıaýda ǵana úıilgen qamystan bastalǵan bolsa kerek, qazir qabyrǵalary qyısaıyp, qulaǵaly turǵan labazdyń ózine keshipti. Shyǵys jeli men qutyryna shalqyp, quıyndaı úıirilgen shabdar jalyn shatyr ústinde oınaqtap, keıde qalyń qarǵa kezdesip, tilin tómen soǵady. Alańdaǵy qar beti kórikten jańa ǵana shyqqan temirdeı qyp-qyzyl bola qalypty. Tóbede, jalyn ishinde baý-baý qamystardy ońdy-soldy laqtyryp, bagorly adamdar júr. Tómende, bireýler aǵash kúrekpen, bireýler taqtaı kesindilerimen, endi bireýler jalań qolymen órtke qar shashyp ábigerlenýde. Biraq, jumys isteýshilerden góri qur daýryǵyn, berekesiz júgirip júrgender kóp. Qural jetpegendikten jurt jıi-jıi aýysady. Bir kez tóbede Esqalıdy kórseń, endi birde Esqalı tómen túsip, Aıdynǵalı aǵaıdyń joǵary kóterilgenin baıqaısyń. Anna Ivanovna men Janqıa apaı da bir kúrekpen kezektesip júr.

— Ýa, tús endi, sharshaǵansyń, bagordy maǵan ber, — deıdi Matveı Stepanovıch.

— Oıbaı, dostym, jolaı kórme. Anaý qaıyq syıraǵyń órtti ózine tartyp alar da, óshire almaı pálege qalarmyz, — dep ázildeıdi Esqalı.

— Qaıyń syıraq mynaý skladtyń ertin ózine tartyp alsa jaqsy bolar edi-aý, — Matveı Stepanovıch dostyq ázilge eshbir jábirlenbesten, jaırańdap kúledi, — saraıdy órtetpeı ashar edik te, ishinde balyq joqtyǵyn anaý jaltyr túımelilerge kórsetken bolar edik. Syıraǵym da bir jańaryp qalar edi. Rossıada orman kóp-aq qoı syıraqtyń qaıyń tabylar...

Qala jaqtan quıǵytyp par at jekken bir jeńil shana kele jatyr edi, Kabanovskıı eken. Labazdyń jel jaǵyna taıaý kelip toqtady da, shanaǵa tik kóterildi. Ústinde kúreń jaǵaly qara ishik, basynda qara maqpal tóbeli dóńgelek kúreń bórik. Jalyn solaı kórsete me álde men solaı oılaımyn ba, qojamyzdyń túrinde ári qýanyshty súısiný, ári aıypty adamnyń «sezip qaldy ma eken?» degen abyrjýy bar tárizdi. Úrlep qoıǵan shardaı jıren beti keıde burynǵydan da góri narttanyn, jasyl áınekti kózi jalt-jult etse, keıde kóz áınegi kómeskilenip, óńi qý shúberekteı bozara qalady.

— Tezirek, jigitter, tezirek óshire kórińder, — Kabanovskıı shoqsha saqalyn sekeńdetip, órt sóndirýshilerge aıǵaılap qoıdy, — Búkil ystalǵan balyq ketetin boldy-aý! Amal ne, endi ózge labazdarǵa kóshpeı turǵanda óshire kórińder. Ońbaǵan ıttiń qaısysy eken bul órtti salǵan! Bizge óshikkenmen ózderin aıasashy. Osynshama jurtty jumyssyz qaldyrǵanda ne túsedi eken ol ıtke, á?!.

— Myrza, — Anna Ivanovna mysqyldaı sóılep Kabanovskııdiń janyna bardy. — Siz qur ahlaı bermeı; órtti óshiretin qural berińiz, jurtqa. Álde osy órtti óshirýge yntaly da emessiz be, tipti?

— Ah, ne deısiz? — Kabanovskıı jurttyń qur qol turǵandyǵyn endi ǵana baıqaǵan adamdaı tańyrqanady. — Qural joq pa jurttyń qolynda?

— Kórmeı tursyz ba? — deıdi Matveı Stepanovıch. — Bes-alty aǵash kúrek pen onshaqty bagordan ózge qural joq. Anaý jurt qardy qolymen laqtyryp júr. Óshirmeý kerek bolsa qaıtalyq úıge...

— Aǵanıaz, — dońyz attas endi ámirshige buryldy, — Nasostaryn qaıda senderdiń?

— Nasos qatyp qalypty, istemeıdi. Shelek skladta. Skladshyǵa kisi jiberip edim, taba almaı keldi. Qanǵybas ıt qydyryp ketipti bir jaqqa.

— İzdetý kerek, tezirek!..

— Lazar bataǵasyna at shaptyryp jiberdim.

— Oıpyrmaý, — Kabanovskıı basyn shaıqap, kúrsingen bolady, — netken beıqamdyq! Al endi jigitter, skladshy kelgenshe qolda barmen tezirek qyımyldaı kórińder! Qap, ıt-aı! Qaı ońbaǵan eken, órt salǵan. Aǵanıaz, álgi qashqan men qýǵan kim deısiń sen?

Qashqan Asaýbaı, — qojasyna eliktep kıingen Aǵanıaz kózin órtten almastan aıǵaılaı sóılep jaýap qaıtardy, — qýǵan qyr jigiti. Kim edi sonyń aty? Anaý bir úıime qaıtar dep kele beretin dáýkes jigit bar edi ǵoı...

— Qurban ba, kim, seniń aıtyp turǵanyn?

— Ie, ne, Qurban, — deıdi Tormýrzın podrádchık.

— Ekeýi de bir maskúnem ıtter edi, — Kabanovskıı bul joly ókinishin sezdirgendeı kúrsinip qoıdy. — Órtegen sol Qurban bolýy múmkin. Úıime jibermedi dep istegeni ǵoı. Sol ıt baryp kelsin desem til almaısyń, sirá.

— Aıta kórmeńiz, — Sándigereı eki qolymen betin kólegeıleı siltep bezek qaǵady, — bizdiń qyr jigitterinen ondaı búliktik shyqpaıdy. Bul Arman bastaǵan oı jigitteriniń isi. Órteýshini qýǵan Qurbannyń oqqa ushýy da tegin emes. Asaýbaıdy aıtyp qoımasyn dep ádeıi óltirtken ǵoı...

— Joq, Asaýbaı emes, — Aǵanıaz basyn shaıqady. — Onyń qolynan eshteńe kelmeıdi. Osynda «órt salamyn» dep júrýshiler bar emes pe edi, solardy polısıaǵa...

«Bataǵany órteımin» dep áýrelenetin etken jylǵym esime tústi de, men selk ete qaldym. Shoshynyp Serejaǵa qaradym.

— Sereja, ne deıdi mynalar?

— Ne deýshi edi, — Sereja tistene sóıledi. — Órt salamyn deýshilerdi polısıaǵa berip, japtyramyn deıdi.

— Asqar ekeýmizdi me?

— A, joq, — Sereja «áńgime tórkini senderden góri irirek jatyr» degendeı narazylyq bildirip, meni shyntaǵymen qaǵyp tastady, — sender emes, ony bilmeıdi de bular, — Lúba aǵaıdy aıtady.

— Lúba apaıdy deısiń be?

— Toqta, tyńdaıyq!

Men kúrsinip aldym da, qojaıyndardyń sózine qulaq tostym.

— Solaı bolýy da múmkin-aý, — Kabanovskıı endi kijine sóıledi. — Sol shaıtanmen sen de bir egestiń de aldyń, áıteýir. Aqyl toqtatpaǵan jas adamnyń óshigip isteýi de ǵajap emes. Biraq saǵan eregeskenmen mende nesi bar? Sen jumystan shyǵarsań men qaıtadan alyp otyrdym. Qolym aýyryp júr degen soń osy ystaý labazyna aýystyrdym.

— Aıtaıyn da qoıaıyn. Órtegen sol qyz. Ózgelerdiń bári órt sóndirisýge kelgende, tek jalǵyz sol qyz ǵana joq. Qashyp ketpeı turǵanda ustatý kerek, — deıdi Sándigereı jymyńdap, — onda, bul órtti uıymdastyrýshy Armannyń ózi. Sonyń teńizden qaıtyp kelýi de tegin emes...

— Munyńyzǵa jol bere almaımyz, myrza? — shana jaqtan yzaly áıel daýysy estilgen edi, Janqıa apaı eken. Ol sypyrǵyshyn ıyǵyna salǵan kúıi Aǵanıaz ben Sándigereıge tónip-aq bardy. — Órtti ózin salyp, jalasyń jalshyǵa jappaq pa edińder?..

Daýryqqan aıǵaılar kóbeıip ketti de, biz Janqıa apaıdyń sózin esite almaı qaldyq. Atty polısıalar ańtarylyp turǵan quralsyz jurtty ıirip, labazǵa aıdap keledi. Mamyrbaı men Balanıaz at ústinde qamshy úıirip, aıǵaılaı sóıleıdi.

— Ýa, nege tursyńdar? Toıǵa kelip pe edińder, óshirińder tezirek.

— Nemen óshir deısińder bizge, qur taıaqqa órt senetin be edi? Senderdiń qylyshtaryń bar ǵoı, úıirip kórińdershi, órttiń júregi ushyp, óshe qalar ma eken, á?

— Ózderiń órtedińder, endi ózderin óshirińder. Óshirtkizemin senderge!

— Toqta, sen óziń órtti biz saldy dep tursyń ba, áı? Endeshe biz ózimiz salǵan órtti ózimiz óshirmeımiz. Júrińder, taralyq.

— Taraǵandaryń tutqynǵa alynasyńdar, — deıdi Mamyrbaı keıin serpilgenderdi at omyraýymen qaqtyryp.  — Tarap kórińder.

— Áı, sender myqty bolsańdar, — Matveı Stepanovıch mazaqtap kúledi, — bizdi emes, órtti tutqyndańdar.

— Toqtatyńdar mazaqty, — Balanıaz qylyshyn sýyryp, shoǵyrlanǵan topqa umtylady, — áıtpese shetterińnen órtke laqtyrarmyn.

— Áı, Balanıaz myrza! — Janqıa apaı kekeı sóılep. Balanıazǵa tap berdi. — Ne úshin laqtyrasyń, á?

— Órt salǵandaryń úshin, bildiń be?

— Órtti óshirýge kim kedergi jasasa, órtti salýshy da sol bolǵany. — Janqıa apaı Balanıazǵa birden birge jaqyndaı tústi. — Órtke eń aldymen Aǵanıaz ekeýińdi, sodan soń...

— Sen qatyndy, — Balanıaz qylyshyn kótere berdi. — Shaýyp-aq...

— Shaýyp kór, qane... — Janqıa apaı ıyǵyndaǵy sypyrǵyshty kóterip-aq aldy. — Mynaý kóptiń qaısy biriniń basyn shaýyp úlgeresiń?

— Asaýbaı men Qurban az boldy ma saǵan?! Kelińder, jigitter beri, tyshtalańdaǵan nemeni attan aýdaryp alyp, laqtyryńdar órtke!..

Jurt qoldaryndaǵy soıyldaryn joǵary kóterip, Balanıazdy qorshap ala qoıdy.

— Toqtat, toqtat!

Buıryqty daýystar qosqabattana estilip, at tuıaǵynyń dúbiri de molaıyp ketken edi. Kazarma jaqtan «Mysyqmurt» pen eki polıseı shaýyp keledi eken. Olar sol aǵyzǵan kúıi, Kabanovskııdiń janynan kelip bir-aq toqtady.

— Órt salǵan adam anyqtaldy, — dedi «Mysyqmurt» qolyn mańdaıyna aparyp. — Saharova eken. Asaýbaıdyń qaltasynan Saharovanyń haty tabyldy. «Bataǵaǵa órt salsań seniń súıgenin bolamyn» depti qyz hatynda. Ózin kezdestire almadyq. Qashyp ketken bolsa kerek. Sandyǵynan Asaýbaıdyń haty shyqty. Ol rızalyq beripti.

— Mine, aıttym ǵoı, — Sándigereı taǵy da jymyńdap aldy, — Asaýbaıdyń pálesin qara, Armanǵa múıiz qada maq eken ǵoı. Súıiktisiniń aryn tógip, órt saldyrmaq eken ǵoı Arman...

— Jala, jala, — Janqıa apaı ishki jan ashýy keýdesin jaryp shyqqandaı yzaly ashshy daýyspen aıqaılap jiberdi de, «Mysyqmurttar» turǵan topqa qaraı júgirdi. —  Qane, kórset hatyn. Mynaý jurt óz kózderimen oqysyn. Áı, Sándigereı ázázil, sen Armandy bul ósegińmen muqata almaısyń. Ol sen syıaqty alaıaq emes, ardyń adamy... Káne, oqyńdar hatyn!..

Órt sóndirýden qoly bos quralsyz adamdar Janqıa apaıǵa qaraı oıysty. Ashýly jandardyń tolqyny tunshyqtyryp jiberer dep úreılengendeı Kabanovskıı asyǵa sóılep shanasyna otyrdy da, júrýge yńǵaılanyp edi, biraq úlgire almady. Entige júgirip Arman aǵaı kelip qalǵan eken, delbeden ala tústi.

— Toqtańyz myrza! Siz órt salýshyny kazarmadan izdeseńiz biz ózge jerden izder edik. Ózi qulaǵaly turǵan jaman labazdy órteýden jumysshyǵa keler paıda joq. — Órtten túsken ushqyn sizdiń qaltańyzdy qarajatqa toltyrady. Al, bizdi tamaqtan qaǵady. Sondyqtan da órtti boldyrmaýǵa sizden góri biz yntaly. Órteýshi kim bolsa da óshirýshi biz bolamyz. Aldymen órtti óshirý kerek emes pe?!.

— Týmam-aý, — Kabanovskıı ótirik múláıimsip qaldy, — menińshe de aldymen órtti óshirý kerek. Aıyptyny anyqtaý úkimet adamdarynyń mindeti ǵoı. Men myna kisiniń Saharova týraly aıtqanyna ázirge senip te turǵanym joq...

— Ýa, oqysyn álgi hattardy, — jurt taǵy da bir dý ete qaldy, — nege oqymaıdy...

— Hattar iske tigildi, — «Mysyqmurt» jaltańdap Kabanovskııge qarady, — men qolyma alyp júremin be olardy...

— Arman, — Kabanovskıı bul joly tipti jalbaryna sóıledi, — túsindirshi mynaý jurtqa, aldymen órtti óshirip alaıyqshy. Qalǵanyn keıin tekserermiz. Dúnıe múlik ketetin boldy-aý. Eń bolmasa qalǵandaryn saqtalyqshy órtten...

— Myrza, — Arman ashý men mysqyl aralas myrs etip kúldi, — ne siz ózińiz de aldanǵansyz, biraq ta men buǵan senbeımin, ne bizdi aldaý úshin qynjylǵan bolasyz. Asyly aqyrǵysy durys shyǵar. Bul labazdyń órtsiz-aq ózi qulaǵaly turǵany da, onyń ishinde eshqandaı balyq joq ekendigi de bizge málim. Al, endi yq jaqta ońasha turǵan eski labazdan ushqan shoq jeldiń ótine qarsy ushyp sizdiń bataǵańyzǵa túspeıdi de. Ras, jeldiń yǵyndaǵy anaý kazarmalarǵa ushýy múmkin. Biraq biz oǵan jibermeımiz...

— Týmam-aý, mynaý Aǵanıaz meni taǵy da aldap júrmese, — dońyz attas túk túsinbegensip, tańdanǵan pishinmen Aǵanıazǵa qarady, — bar balyq osynda dep tur ǵoı.

— Keshe túnde osyndaǵy bar balyq tasylyp alynǵan edi ǵoı. Sonda eski labazǵa órt salý úshin ádeıi istelingen shyǵar. Sol túngi jumysty mynaý Sándigereı ekeýińiz basqarǵansyz. Buǵan ne deısiz, Talasov myrza?

— Jala, — Aǵanıaz qyzaraqtap, ashý kórsetken boldy. — Jala, kim eken balyq tıesken? Ne kókısiń?

— Myrza, aqyrmańyz, — Arman aǵaı ózine-ózi sengendeı baısaldylyqpen sóıleıdi, — ras, siz balyq tıesýge bizdi shaqyrǵan da joqsyz. Kózge túspeý úshin shamsyz da istedińiz. Biraq, óz balyǵyńyzdy ózińiz urlaǵan qupıańyzdy da bizden jasyra alǵan joqsyz. Túsinikti me?

— Áı, múıizdi seri, men týraly kókip turǵanyń ne, — Sándigereı kúmis taıaǵyn jalt etkizip joǵary kóterdi, — múıizińdi qaǵaıyn ba, á? Súıkimdińe qyzyqqan Asaýbaıdy aranǵa jyǵyp...

— «Kókek óz atyn ózi shaqyrady» — Arman yzalana tistendi, — sen isinbeı toqtaı tur, mahabbat tajaly. Men ázirge mynaý myrzalarmen sóılesip turmyn. Ekeýmiz keıinirek kezdesermiz... Gúlsara qaryndastyń da aryn joqtar kún týar...

— Áı, Aǵanıaz, — dońyz attas kózindegi shyn qubylysty kógildir kózildiriginiń astyna jasyra Aǵanıazǵa uzaq qarady da, basyn shaıqady, — ne deıdi? Sen ońbaǵan meni taǵy masqaralap júrsiń be?..

— Sandalypty, — Aǵanıaz judyryǵyn túıe umtyldy, — ne shatyp tursyń, á?..

— Myrza, — Arman aǵaı Aǵanıazdyń bileginen shap berdi, — nájisti qolyńyzǵa ıe bolyp, beıbastaq sózińizdi qaıtyp alǵanyńyz maqul. Búkil syryń alaqanymda. Órtti óz qolyńmen salyp, jalasyn bizge japqaly júrgenińdi de kópten-aq sezip edim...

— Men túsinbeımin, — Kabanovskıı eki ıyǵyn kezek kekeńdetip qoıdy, — aldymen órtti óshireıikshi, qalǵanyn keıin sóıleseıik.

— Men de túsinbeımin, — Arman kekesinmen kúldi, — «órtti óshirýge tipti yntaly emes syıaqtysyz. «Búkil balyǵym órtendi» dep zar jylaǵan bolasyz. Ózińiz ketip barasyz. Bunyńyzdy qalaı túsinýge bolady, myrza?

— Meni asyǵys shaqyrtyp jatqan joq pa, — Kabanovskıı kómek suraǵandaı jaýtańdap, «Mysyqmurtqa» qarady, — shynynda da keıinirek barsam qaıter edi, á?

— Joq, júrińiz tezirek, — «Mysyqmurt» dońyz attasty túsine qalsa kerek atyn búıirge tebinip asyqtyra bastady, — bógelmeńiz!

— Mine, kórdińiz be, osy bir polısıa degennen-aq.... dúnıe astan-kesten bolyp jatsa da, álsin-áli maza bermeıdi. Túsinbeımin týmalar...

— Myrza, — Arman yza aralas aýyr kúrsinip, basyn shaıqady, — órt óndirý úshin qural bermeýińizge tańmyn.. Sony túsindirip ketińizshi!

— Áı, Aǵanıaz, — Kabanovskıı endi Aǵanıazǵa buryldy, — seniń álgi skladshyny izdep ketken kisi kelmedi me?

— Taba almaı qaıtypty.

— Kabanovskıı myrza, — Arman endi delbeni qoıa berdi de, dońyz attastyń qarnynan ustaı aldy, — áýre etpeńiz jurtty. Ne órt sóndirilmesin, tarandar degen ámir berińiz de, ne ert óshirýge kerekti quraldar turǵan skladty buzýǵa ruqsat etińiz. Ekiniń biri. Onsyz eshqaıda barmaısyz.

— Týmam-aý, sen qyzyqsyń ǵoı óziń, — Kabanovskıı tańdanǵan pishin bildirip Armanǵa qarady, — órt óshirilmesin degeniń ne? Buzyńdar da, alyńdar jabdyqty. Tek, tez óshire...

— Boldy, maǵan keregi ázirge osy-aq. Baryńyz, myrza, jolyńyz bolsyn.

— Al, kettik, — Kabanovskıı delbeshisin jelkege túrtip qoıdy, — tezirek. Arman, men saǵan senemin.

— Sizdi aldamaıtyndyǵymyzǵa da, ózimizdiń aldanbaıtyndyǵymyzǵa da senińiz.

Kabanovskııdiń par at jekken jeńil shanasy ornynan qozǵala bastady. Aǵanıaz da júgire basyp, shanaǵa mine berdi.

— Toqtańyz, Aǵanıaz myrza, siz eshqaıda barmaısyz.

Arman osy sózdi aıtyp umtyla bergen edi, biraq úlgire almady. Matveı Stepanovıch Aǵanıazdy jelkeden búre ustady da, shanadan súırep túsirdi.

— Ózdiginen qalar ma bul qarabet. Alyp qalaıyq, birge bolsyn bizbenen.

— Durys aıtasyz, Matveı Stepanovıch, — Arman aǵaı bondardyń kúshine súısingendeı túp-túzý aq tisterin túgel kórsete kúldi, — órtti birge óshirissin de, órtten qalǵan balyǵyn da óz qolynan qabyldap alsyn...

— Ia, sóıt myrza, áıtpese keıin bizge taǵy da jala jabarsyń, — Matveı Stepanovıch býryl murtyn bir burap, tóńiregindegilerge kózin qysty da Aǵanıazǵa buryldy, — keshirińiz, myrza, ádepsizdik istep tym qattyraq silkip jiberdim be, qalaı, jelkeńiz aýyryp ketken joq pa? Ústińizdiń qaryn qaǵyńyzshy!..

Aǵanıaz jaýap bermesten ústiniń qaryn qaǵa bastady. Jyınalǵan jurt biri kúlip, biri ysqyryp, dýyldap zorǵa basyldy. Kabanovskıı aldy-artyna qaramastan: shaba jóneldi. Shananyń eki jaq qabyrǵasynda «Mysyqmurt» pen Balanıaz, artynda úsh-tórt atty polısıa shoqytyp bara jatty. Qalyń kópshiliktiń qorshaýynda qalǵan Aǵanıaz qojalyǵyn bildirmek bolyp biraz aıqaılap ta baıqap edi, tus-tustan kóterilgen salmaqty. judyryqtar men soıyldardy kórdi de, amalsyz jýasydy. Endi ol qarsy umtylar kúshi joq, quıryǵyn qysyp, zaýal soqqysynan tek qana basyn qorǵaǵan qamaýdaǵy qasqyrdaı tuqyryp, onsyz da bir tutam moınyn ishke tartyp, qazandaı basyn eki ıyqtyń qoınaýyna qulatyp jiberipti. Tek kóz astymen ǵana urlanyp atty polısıalardy izdeıdi. Jaýtańdaı qarap, olardan járdem kútetin tárizdi. Biraq, polıseı myrzalar da manaǵy bir arýaǵyn joǵaltyp alypty. Mamyrbaı bastaǵan eki-úsh-aq atty qalǵan eken. Qazir olar basqarýshy kúsh emes, baqylaýshy kóz retinde ǵana, qalyń toptan bir bólek, únsiz ońashalana qalypty. «Óıt» deseń ata jónelýge daıyn turǵan qoıan tárizdi.

— Á, qarabetter, — Janqıa apaı búgingi órtten de óktem jalqy kóziniń jalynyn jalt ótkizip, birese Aǵanıazǵa, birese Sándigereıge tesile qarady, — laqtyrar ma edi, ózderin, mynaý órtke!

— Durys aıtasyz, — Esqalı men Aıdynǵalı aǵaılar jarysa sóılep, biri Aǵanıazdy, ekinshisi Sándigereıdi jaǵadan súıreı jóneldi, — laqtyrý kerek, dońyzdy.

Men polıseıler eń bolmasa dál osy arada ótirik aıla kórsetse de qylyshtaryn bir jarq etkizip, aıqaılap tastar-aq dep oılaǵan edim, joq. Shyndyqtyń mysy bassa kerek. Aýyzdaryna sý toltyryp qoıǵandaı mylqaýlana berdi, tipti qoldaryn qylysh sabyna aparýǵa da jaramady.

— Toqtat, bul ne bassyzdyq, — Arman aǵaı soldat arasyndaǵy tártipsizdikke kúıingen qatygez komandırlershe asa bir qoıý, ashyq daýyspen aıqaılap jiberdi. — Sizder bunymen mynaý top aldyndaǵy óz aıyptaryńyzdy eki ese aýyrlatyp, jalaqorlardyń qoregin kóbeıte túsesińder.

— Armanjan-aý, — Eseken men Aıdekeń bul joly da jarysa sóıledi, — sen shyn laqtyrady dep oıladyń ba? Biz bulardyń záresin ushyraıyq dep, oınaǵan edik.

— Oınap edik, — Arman aýyr kúrsinip, basyn shaıqady, — jastaryń úlken, isteriń shala, týmalar. Birińizdiń saqyınanyz ustamaı, ekinshińiz «Záýreshti» zarlatpaǵanda mynaý órt bolmas ta edi. Bizge jala da jabylmas edi. Qazir bizdiń shynymyz da ótirik, bulardyń ótirigi de shyn bolǵaly tur. Manaǵy myltyq atqandardy da tappadyńdar ma?

— Joq, Esekeńder aıypty adamdaı tómen qarady, — tappadyq.

— Aılaly túlki izin taptyrmas, — Arman judyryǵyn túıip alǵan oń qolyn bir silkip tastady. — Al endi jedel iske kiriselik. Aıdynǵalı aǵaı, siz bir top adammen baryp shelek, kúrek, nosılka jetkizińiz. Mynaý myrzany, polıseılerdiń birin erte baryńyz. Eseke, siz bir top qarýly jigitter alyńyz da, anaý shatyry janyp, irgesi órtene bastaǵan labaz qabyrǵasyn qulatyńyz. Anna Ivanovna men Janqıa apaılar, sizder qyz-kelinshekke qar tasytyńyz. Nosılka kelgenge deıin aljapqyshtaryńyzdy, kıimderińizdi paıdalanýǵa týra keler. Qalǵandaryn túgel maǵan erińder. Tez. Árqaısyń óz oryndaryńa!..

Qazir bul mańdaǵy bar bılik Mıhaıl Ivanovıchtyń súıikti shákirti Arman aǵaıdyń óz qolyna kóshti. Manaǵydaı daýryqqan aıǵaı-shý men berekesiz abyrjýlar basylyp, uıymshyl bir tártip ornady da, ár top ózderinin arnaýly tapsyrmalaryn jedel oryndaýǵa jumyldy. Anna Ivanovna men Janqıa apaı bastaǵan áıelder biri aljapqyshtaryn, biri etekterin qarǵa toltyra, saraı aldyna ákelip tógip júr. Aǵash kúrekterimen qarýlanǵan jigitter tasylǵan qardy jalyn japqan shatyrǵa laqtyryp jatyr. Esqalı aǵaıdyń «Oýp, oýp, aldyq!» degen jýan daýsy estiledi. «Taǵy da aldyq!» desedi qostaýshy jigitter. Shatyry túgel janyp, órttiń eń aqyrǵy jalmaýshy kúshi búlik sala bastaǵan qabyrǵalar álgi bir uıymshyl «aldyqtan» úreılengendeı, eki jaqtan qýsyrylyp kelip, tasyr-tusyr qulap túsedi. Qazir ǵana bir jerden tilin jalaqtatyp, jyn-oınaq salyp júrgen shabdar jalyn, endi tunshyǵyp bara jatqandaı, basta jeńildeý kókshil jalynǵa, artynsha qoıý qara tútinge aınalyp, byqsyı bastaıdy... Tóbede, órttiń aldynda, Arman aǵaıdyń ózi bastaǵan bagorly top. Ajyldap soqqan jelmen, keıde quıyn sýyrǵan teńiz sýyndaı beıne bir qyzyldy-jasyldy bıik baǵanany beıneleı, úıirile shapshyp, tip-tik aspanǵa kóterile, keıde uıtqyı serpilip tómen túsken jalyn tolqyny olardy toǵytyp bara jatqandaı. Alaıda bul adamdar jasqanar emes jalynnan. Tipti jalynnyń shat tolqynyn keýdelerimen qaǵyp, qarsy umtylatyn tárizdi. Tóbelerinen keıde shoǵyrlana, keıde shashyraı qarǵyǵan qyzyl shoqtan jasqanbastan shatyrdyń baý-baý qamystaryn ile laqtyryp, taıanysh bórenelerdi kútir-kútir qulatyp, órt aldyn jalańashtap barady. Labazdyń qamysy da, aǵashy da joq sylaýly jyltyr tóbesine kezdesken jalyn jylandaı ırelendep keledi de, keıin serpiledi. Biraq, órtten shashyraǵan ushqyn shatyrdyń jańa bir jerine qarǵyp túsedi de, jalyn tili jarq ete qalady. Arman aǵaılar endi órttiń jańa uıasyn buzýǵa umtylady. Órt apaty men alyp adamdar aıqasy qaıtadan bastalady. Aldy jalańashtanyp qalǵan órt taǵy da bógele túsedi.

Sereja ekeýmiz keıde Janqıa apaılarǵa qar tasysyp, keıde tóbeden túsken qamystardy labazdan alysqa súırep, jan ushyryp júrmiz. Júgire júrip Arman aǵaıdan kóz almaımyn. Onyń júzinen qazir Mıhaıl Ivanovıchty kórgendeı bolamyn. Alymdy matrostyń qoı qotanyndaı sen ústinde dúleı teńiz apatyna qarsy kúres uıymdastyrǵan kezderin kóz aldyma keltiremin de, Armanǵa taǵy da qaraımyn. Shynynda da tóbedegi toptyń ishinde Arman emes, Mıhaıl Ivanovıch júrgen tárizdi. Jalynmen qubylǵandyqtan ba, álde men solaı oılaımyn ba, Arman aǵaıdyń jańadan qoıǵan shalǵysyz qara murty-kúreń, qara kózi kógildir tárizdi kórinedi. Keshe túnde ǵana teńizden aýyryp qaıtqan Arman aǵaı aq oramalmen mańdaıyn tańyp alǵan eken, kázir ol oramal Mıhaıl Ivanovıchtyń seń ústindegi sergeldeń kezderinde basyn tańyp alǵan oramalyndaı kúreńdene qalypty...

Kóp uzamaı shelekter men nosılkalar da, bagorlar men kúrekter de, leıkalar men úlken tary shelekter de jetkizildi. Bul kezde tóbesi men qabyrǵasy sylamaly uzyn qamys labaz tóbesiniń teń jartysyn órt sharpyp úlgirgen edi. Endi jar jıegi men labaz irgesine deıin aralaryna qol jeterlik qana ashyq tastap birine-biri bettese eki sapqa turyp alǵan adamdar tizbegi qańyltyr shelekterdi kóz ilespestik shapshańdyqpen qoldan qolǵa kóshire bastady. Beıne bir jaıdy konveıer tárizdi, qazir ǵana aldyndaǵy úkige súńgip shyqqan shelekterdiń endi bir qaraǵanynda labaz irgesine baryp qalǵanyn kóresiń. Qyzý qyımyldaǵan jigitter qańyltyr shelekterdegi sýdy labaz irgesine qatar-qatar qoıylǵan bóshkelerge aqtara salady da, shelekterdi ekinshi qatardaǵy adamdarǵa tapsyrady. Bosaǵan shelekter qoldan-qolǵa kóshe otyryp, úkige taǵy da bir súńgip shyǵady da, qaıtadan labazǵa qaraı jyljyıdy. Bóshkeler móltildep tolady da shyǵady. Leıkaly jigitter bóshkelerdegi sýdy laýlap janǵan órtke shashady. Jalyn men sý toǵysyp, tóbede tolqyp shuǵyla oınaıdy. Myń boıaýly shuǵyla aqsha qardyń betinde taqtaly jolaq alashadaı tóselip, mınýt saıyn qubylady. Meniń balalyq sezimimdi osy bir qubylys meılinshe qyzyqtyrady. Tipti órt apatymen alysyp júrgenimizdi de esten shyǵaryp jiberemin. Bóshkege bir eńkeıip, ishindegi sýyn aqtaryp shyqqan bos shelekti kórshime berip jatyp shuǵyladan kóz almaımyn. Keıde tipti ańyryp ta qalamyn. «Bol, bol, bógeme!» deıdi Sereja ondaı kezde qolymdaǵy shelekti jula tartyp. Men uıalyp qalamyn. Azdan keıin kaıta qaraımyn. «Oınaı berse edi, osy shuǵyla. Qap, Raýshan qaıda júr eken, qur qaldy-aý mynaý qyzyqtan» dep oılaımyn. Biraq órt alaýy birden birge álsirep, shuǵyla qubylysy da solǵyndaı túsedi. Álgide ǵana úıirile shapshyp, aspanǵa kóterilgen shabdar jalyn endi báseńdeı-báseńdeı baryp, birjola joǵaldy da, bu aralas kókshil tútinge aınalyp, byqsyı bastaıdy. Álgi bir ásem qubylystyń joǵalyp ketkenine men qynjylsam da, kórshilerimniń júzinen qýanysh kúlkisin kóremin. Qyzyqtaý úshin emes, apatqa qarsy kúresý úshin jyınalǵandyǵymyz, sol apatty jeńip shyqqandyǵymyz esime túsedi de kúrsinemin. Kúrsinemin de kúlemin. Kúrsinýimde de, kúlkimde de bir jaǵynan ózimniń sábıligimdi jazǵyrý bolsa, ekinshiden kúres batyrlarynyń jeńisine shattaný bar.

— Mine, myrzalar, kórdińder me? Biz eńbek adamy, órteýshi kúsh emespiz, óndirýshi kúshpiz. Senderdiń salǵan órtterińdi de jeńip shyqtyq.- Arman aǵaı labaz shatyryndaǵy órttiń aqyrǵy uıasyna eki shelek sýdy quıa salyp, qaraýytqan shoǵyn tabanymen taptaı saldy da, Talasov pen Sándigereıge kezek qarady. — Órtterińdi óshirdik, balyqtaryńdy da saqtap qaldyq, endi ne aıtasyńdar bizge?

— Ne desin, ábden-aq rıza bolyp turǵan tárizdi, — Esqalı myrs etip kúldi. — Toı etemin deıdi. Bárimizdi túgel shaqyrar. Baratyn shyǵarmyz, á?

— Árıne baramyz. Búgin bir ishetin-aq shyǵarmyz, — Matveı Stepanovıch Esqalıdy qaǵytady. — Araq ta ishemiz, án de salamyz. Esqalı, sen qandaı án salasyń, búgin?

— Árıne «Záýreshti», — Aıdynǵalı qurbysyn ázildep kúledi. — Esqalı qaı ándi bastasa da «Záýreshten» bir-aq shyǵady.

— Eh, Asaýbaı, Asaýbaı, — Matveı Stepanovıch buryl murtyn bir orap, basyn shaıqaıdy. — Túbine araq jetti ǵoı seniń. Ońbaýǵa bet alǵanyńdy «Qusty aralda»-aq sezgen edim.

— Maskúnem sorly, — Esqalı aǵaı Asaýbaıdy jazǵyra ma, músirkeı me, aýyr-aýyr kúrsinedi. — «Mysyqmurttyń» ózimen ishtim, Aǵanıazdyń úıinde qonaqta boldym» dep maqtanýshy edi. Sonda mynaý myrzalar keresin ishkizip júr eken ǵoı, oǵan...

Biz órtti óshirýge kiriskende tan qarańǵysy edi, qazir bozaryp ata bastady. Mana órt ushqynyn top-tobymen laqtyryp, qutyryna soqqan tań jeli birden-birge baıaýlap baryp tym-tyrys bola qaldy. Tańnan habar berdi me, álde bizdiń jeńisimizdi qoshamettedi me, o basta birindep qana, erinshekteý shaqyrǵan áteshter endi birine-biri ún qosa Atraý aspanyn jańǵyryqtyryp jiberdi. Kókjıek jeńis týyndaı alqyzyl shapaqqa bólendi. Budan az buryn jalyn sáýlesi oınaǵan aqshaqarly alańnyń ústinde qazir tań shapaǵynyń qyzyl tolqyny narttana kaldy. Kógildir aspan kúmbeziniń shyǵys jaǵynan nur kirpigin shashyrata kún kózi de syǵalaı bastady. Labaz tóbesinde búgingi kúresimizdiń uıymdastyrýshysy Arman aǵaı tur. Ol mańdaı terin bilegimen súrtip, qysqy kúshiniń kózine súısine qarap kúledi. Armandy men bul joly da Mıhaıl Ivanovıchqa uqsattym. Birde tek kúrestiń ǵana adamy shyǵar dep oılap qalsań, endi birde ne aqynǵa, ne sýretshige uqsap, tabıǵattyń sándi qubylysyna súısine qarap turatyn osyndaı sezimtaldyq ádet Mıhaıl Ivanovıchta bolatyn. Arman aǵaı óz ustazynyń uıymdastyrýshylyq qabiletin ǵana emes, sezimtaldyq qasıetin de úırenýge tyrysatyn tárizdi. Demek, Mıhaıl Ivanovıchqa tek men ǵana emes, Arman aǵaı da elikteıdi eken ǵoı. Dál osy joly Mıhaıl Ivanovıchqa ma, Armanǵa ma,álde tipti ekeýine de eliktedim be, men de irgeden áli túgel kóterilip úlgirmegen úlken kúmbez kúnnen kóz almaı qaraı berdim. «Búgingi kún tek dóńgelek shar emes, kádimgideı bet beınesi, áp-ádemi dóńgelek júzi, móp-móldir kózi, yp-yqsham murny, qabyǵynan jańa ǵana jaryp shyqqan gúldeı erini bar ma, qalaı?» dep tańdanyp qalǵan edim, kún sharynyń dál ortasyna tura kelgendikten solaı kórine qalǵan Raýshannyń beti ekendigin endi ǵana baıqadym da, kúlip jiberdim. Raýshan asyǵa basyp júgirip keledi, kún shary kóterilip barady. Álgide kún kúmbeziniń ishinde tek beti ǵana kóringen qyz endi kún sharynyń ishinde kele jatqan tárizdenedi. Kún kózi joǵarylaı-joǵarylaı baryp Raýshannyń tóbesine ustalǵan úlken bir aq shatyrdaı dóńgelene qaldy. Úlken shatyr astynda zymyrap kele jatqan kishkene qyzdan kóz aýdarmaı men turmyn. «Nege júgiredi eken? Álde jumysqa asyǵa ma, jumysqa kele jatsa ájesi qaıda?» dep oılaımyn. Men áli de qaraı bermek edim, tóbeden sekirip túsken jigitter oıymdy bólip jiberdi.

— Talasov myrza, — dedi Arman aǵaı shatyrdan qarǵyp túsken boıy, — káne, órtten qalǵan balyǵyńyzdy qabyldap alyńyz. Sándigereı, sen de...

— Rahmet, — Aǵanıaz mińgirlep teris aınaldy, — qaıdaǵy balyq?

— Joq, rahmetti keıin aıtarsyz, — Arman men Matveı Stepanovıch esikti súımenmen buzyp ashty da, kekesin men yza aralas kúlip jiberdi. — Káne, júrińiz tezirek. Túý, qandaı kóp balyq edi! Sándigereı myrza, siz ótken tún tań atqansha ne tasytqansyz, á?

— Áı, Arman, — Sándigereı taıaǵyn taǵy da kóterip aldy, — sen osy maǵan nege baılanysa beresiń. Basyńnyń mylja-myljasyn shyǵararmyn, abaıla, aıý, bildiń be?

— Óshir únińdi, — Arman podrádchıktiń taıaǵyn julyp aldy da, qolyn keńirdegine apara berdi, — áıtpese, keńirdegińdi sýyryp alarmyn... Biraq, sen ıtti...

Arman sózin aıaqtamaı qolyn bir siltedi de, keri aınaldy.

— Oıbaı-aý, túk joq qoı. O, qarabet!

Esqalı aǵaı Aǵanıazdy jaǵadan ala túsken edi, Arman men Matveı Stepanovıch qabattasa sóılep, zekip tastady.

— Toqtat!

— Tıme, dońyzǵa!

Jurt biri kekep, biri sógip, dýyldasyp, zorǵa basyldy.

— Túkke túsinbeı turyp nege daýryǵasyńdar? — Aǵanıaz ámirshiniń kózi adyraıyp, bezeý basqan qaraqoshqyl júzi qýaryp ketken eken, daýsynan úreı men yza aralas estiledi. — Bar balyq anaý órtengen bólimderde úıýli jatqan bolatyn. Eshnárse qalmaǵan shyǵar...

— Qynjylmańyz, myrza, — Arman endi labazdyń órtengen bólimderine qaraı aıandady. — Olarda bary ras bolsa eshbir búlingen joq. Biz qabyrǵany eki jaqtan birdeı qulatyp, órtti tunshyqtyryp tastadyq qoı. Az-kem órtengeni bolsa ony Asaýbaıdan óndirersiz. Siz osy labazdy órteýge qansha tólemek bolǵan edińiz?

— Ol ıt, — Matveı Stepanovıch oń qolynyń túıýli turǵan júndes judyryǵyn bir silkip tastady, — ol órttiń aqshasyn kún buryn alyp-aq qoıǵan shyǵar. Ótken kúzden beri osylarmen tym aýyz jalasyp, mastyqtan aıyqpaı, jumys isteýdi de qoıyp alǵan edi-aý.

— Báse, — Esqalı kúrsinip, basyn shaıqady. — Asaýbaıdyń aýzynan arylmaıtyn netken batpan quıryq dep edim-aý! Qaqpanǵa túsirip alǵan eken ǵoı...

— Áı jigitter, — Aǵanıaz jurtty sóz emes, ymmen kekep basyn ızedi. — Asaýbaıdyń kimniń qaqpanyna túskenin anyqtaıtyn jer bar ǵoı. Osyǵan sharshamasaq qaıtedi?

— Jaraıdy, ótkendi sabaq ete júrermiz, — Arman labazdyń shala órtenip qulap jatqan qabyrǵasyn kórsetti, — ashyńdar mynany. Ýaqyt ótkizbeıik.

Biri bagor, biri kúrekpen quraldanǵan qalyń top qulap jatqan labaz qabyrǵasyn qopara bastady. Sereja ekeýmiz qoparylǵan qamystardy súırep júrmiz. Álden ýaqytta bireýdiń shyr ete qalǵan aıanyshty daýsy estildi. Jalt qarasam, Raýshan.

— Aǵa, aǵa!..

Mana kún shatyry astynda kórgenimde Raýshan bizge bir qýanysh alyp kele jatqan shyǵar dep oılaǵan edim. Qatelesken ekenmin. Qýanysh emes, qasiret ala kelgen tárizdi. «Aǵadan» ózge sóz aıtpaı, Arman aǵaıdy qushaqtap aǵyl-tegil jylap tur.

— Aý, ne boldy, ne boldy?

— Aǵa, qutqaryńyzshy, aǵa!

— Kimdi, kimnen qutqar deıdi?

— Ájemdi ustap áketti!

— Ne deıdi, kim ustap áketti?

— «Mysyqmurt» pen Balanıaz...

— Órt jalasyn endi kempirge aýdarmaq bolǵany ma?

— Labazymdy órtediń deıdi. Shanalaryna Lúba apaıdy da mingizipti...

— Ah, ne deıdi mynaý bıshara?

Álgide ǵana apatty jeńip shyqqandyǵyn maqtanysh etkendeı júzinde kúreń nur oınap, zeıindi kózderiniń jaıdary qarashyqtary kúlimdep qana turǵan Arman sonaý bir Ataman óligi ústindegi ókinishti aýyr kezderindegi qalpyn qaıtalap, kenet ózgerip sala berdi. Qalyńdaý erinderin tistenip, qabaǵyn da tas túıip alǵan eken, mańdaı men murnynyń shekarasyndaǵy qara meńge kelip tutasqan qoıý qastary keıde dir etip joǵary serpilse, keıde keń jazyla qyran qanattana qalypty. Úlken qara kózderi ishki jan ashýynyń bar jalynyn ózine tartyp alǵandaı jarq-jurq etedi. Jurttyń bári kenetten estilgen aýyr habardyń sheshimin Arman aǵaıdyń júzinen izdegendeı, sodan ámir kútkendeı aýyr-aýyr kúrsinip, únsiz qaraı qalǵan edi, erteńgi aıaz ben qatqan qardy syza qozǵalǵan shana tabanynyń shyıqyly nazarymyzdy aýdaryp jiberdi. Jalt qarasam, Aǵanıaz ámirshi shanasyna mine sap zytyp barady eken.

— Toqta, myrza, qashpa!

Arman aǵaı tymyq aýany jańǵyryqtyra aıǵaılap jiberdi. Kúshti aıǵaıdyń jańǵyryǵy jarǵa soǵyldy da; Atraý aıdynynyń kókshe muzy da óktem únniń ár árpin jeke-jeke qabyldap alǵan telegraf apparatyndaı tik-tik, kútir-kútir qaǵylyp, kúmbirleı jóneldi. Bizdiń ańyryp qalǵan jaǵdaıymyzdy paıdalanyp shanaǵa minip úlgergen Aǵanıaz aldy-artyna qarar emes. «Shúý-shýlep» delbesin ústi-ústine qaǵyp, ızendeı túsedi. Biraq áli uzap ketken joq.

— Qasharsyń, qarabet, qasharsyń!

Esqalı aǵaı bir arshyndaı kespeltek qaıyńdy oń qolyna ala júgirdi, bul joly ony eshkim toqtatyp ta úlgirmedi. Shananyń aldyn oraı biraz júgirip bardy da, qaıyń soqqyny laqtyryp kep jiberdi. Arasy tym shalǵaı bolsa da, qaıratty adamnyń laqtyrǵan qaıyń soqqysy Aǵanıazdyń sol jaq shekesin ala sart ete qaldy. Aǵanıaz buǵyp baryp, qaıtadan bas kóterdi. Bul joly da burylýǵa batyrlyǵy jetpedi. Shana birden birge alystaı tústi.

Shana sońynda shoǵytyp, atty polıseıler barady. Olar da aldy-artyna qarar emes.

— Aǵa, aǵa, qutqaryńyzshy, ájemdi...

— Eh, sumdar, — Matveı Stepanovıch júndes judyryǵyn tas túıip joǵary kóterdi, — qulaǵaly turǵan labazǵa órtti qolyńmen saldyrtyp, shoǵyn bizge tastap, qashyp barasyń, aılaly qý túlki! Báribir, biz ol shoǵyńdy da óshiremiz!..

— Ia, qashty olar. Shyndyqtan qorqyp qashty. Biz jeńdik te, jeńildik te. Túngi órtten túsken shoq tórt adamdy ala ketti, órtti ózderi saldy da, jalasyn bizge japty. Ádilet qaıda, ádilet. Ne isteý kerek?..

Arman aǵaı oń qolymen mańdaıyn súıep, sol qolymen Raýshandy qushaqtaǵan kúıi aýyr kúrsindi de, batysqa qarady. Ádiletti de, ne isteýdiń jaýabyn da batystan izdeıtin tárizdi. Múmkin, ol qazir ne Astrahandaǵy Kýzmamen, ne maıdandaǵy Mıhaıl Ivanovıchpen «Ne isteý kerek?» týraly qyıal arqyly keńesip turǵan shyǵar...

XXII TARAÝ. ÓRTTEN SOŃǴY KÓP OILAR

...Ol kúni qońyraý da qaǵylǵan joq edi, eshkim jumysqa da shyqqan joq. Bataǵa basy qulaqqa urǵan tanadaı, bir meńireý tynyshtyq. Tún boıy órtpen alysqandar kóz shyrymyn alýǵa kazarmaǵa qaıtty da, Arman aǵaı bastaǵan beseý polısıa keńsesine ketti.

— Jylama, qaraǵym, biz qazir ájeńdi alyp kelemiz, — dedi Arman aǵaı Raýshandy mańdaıynan súıip.

— Raýshandy bizdiń úıge alyp baryńdar. Sháripqalı tórteýin shúıilim shaǵyp qoıyńdar, shaıdy men kelgen soń ishermiz, — dedi Janqıa apaı.

Biz úıge qaıtyp kelemiz. Úı degenimiz Janqıa apaıdyń «bólmesi». Bólme emes-aý, ishki úsh qabyrǵasyn toqymaly jóke qappen bólip tastaǵan kishkene ǵana bir qýys. Tórt kisiniń tósegi zorǵa ǵana syıady. Ákem ketken kúnniń erteńinde-aq Janqıa apaı Sereja ekeýmizdi osy óz «bólmesine» kóshirip alǵan bolatyn. Shynynda eriksiz kóshtik. Janqıa apaı jalqy kózin bir jalt etkizip edi, dálel aıtýǵa da shamamyz kelmedi, bar shoqpytymyzdy kóterip aldyq ta, tompańdaı berdik. Alǵashqy bir aıda Sereja da osynda bolǵan-dy, keıinnen «bólme» tym tyǵyzdyq etti de, óz úıine kóshti. Biraq, kóbinese meniń janymda qonady. Buǵan Janqıa apaı da, Serejanyń sheshesi de renish bildirmeıdi. Árıne, aldymen ekeýinen de ruqsat alamyz.

Sereja ekeýmiz Raýshandy eki qoltyǵynan súıep kelemiz. Raýshan jylap keledi. «Qoı» degenmen qoıar emes. Dóńgelek qarashyǵyndaǵy jas uzyn kirpikteriniń ushyna ilip qoıǵan monshaqtaı móltildep biraz turady da, úzilip túsedi. Úzilip túsken tamshy jas aıazben narttanǵan aqsha bettiń ushynda az bógeledi de, tómen qaraı sorǵalaı jóneledi. Jetimniń jasyn jerge túsirmeı súrtip alamyn. «Endi sarqylǵan-aq shyǵar» dep oılaımyn. Joq, taýsylar emes. Kirpik ushtaryna ilinip mólt-mólt dirildegen jas monshaqtaryn taǵy da kóremin. Álgide ǵana dóńgelenip turǵan monshaqtar endi birden birge uzaryp barady da óz salmaǵyn aýyrsynǵandaı sabaǵynan úzilip túsedi. Men taǵy da súrtip alamyn. Jas monshaqtary jańadan paıda bolady. «Kip-kishkene jannyń boıyna osynsha jas neǵyp syıǵan. Búkil denesi jastan qurylǵan ba? Orys ertegisindegi «Aqsha qar» tárizdi erip bara jatpasyn», dep oılaımyn da júzine úńilemin. Joq ózgermegen tárizdi. Búrshigin jańa jarǵan balaýsa gúldeı kúreń erinderi de, ádemi qyr murny da óz ornynda tur. Ras, bet ushy burynǵydan da góri narttanyp, jasqa býlanǵan qarashyqtarynda sál býaldyrlaný bar tárizdi, oń betiniń ushynan sál tómenirek móp-móldir bir qara monshaq paıda bola qalypty, kirpikten sorǵalaǵan jas qara monshaqtyń ushynda sál irkilip baryp, úzilip túsedi de, monshaq óz ornynda qala beredi.

— Qoı, Raýshan, jylamashy...

— Jylamaı qalaı tózemin, — Raýshan egile óksıdi, — jalǵyz ájemdi de kópsindi maǵan. Endi meniń panam kim?...

Ia, neǵyp jylamasyn. Ájesi barynda da baqytty eken ǵoı. Qazir mine, panasyz qaldy. Anaý jylandaı ysqyrǵan «Aq kelinshektiń» buǵan jany ashyr ma? Raýshan jylap keledi, men endi qoı dep aıtýǵa da batylym barmaı, oı darıasyna júze jóneldim. Qulash órgen bul «darıam» da Raýshan tóńireginde. Ákemder jónelip ketkennen keıin araǵa bir apta salyp, jeksenbi kúni Raýshannyń úıine barǵan edim. Qaqpaǵa mandaıyn súıep, Raýshan solqyldap tur eken. Shashy uıpa-tuıpa. Tóbesinde baıaǵy jasyl lentasy da joq.

— Raýshan, nege jylaısyń? Naǵashyńdy saǵyndyń ba?

Men janyna jaqyndap bardym. Qyz basta abyrjyp, jasyn súrte bastady da, men ekenimdi bilgennen keıin muńyn shaqqandaı eńirep qoıa berdi. Oń kóziniń aldy kógerip ketipti, tegi bir aıaýsyz soqqyǵa ushyrasa kerek.

— Kórip tursyń ǵoı, — Raýshan búkil denesimen solqyldap óksip-óksip aldy. — Nesin suraısyń?!.

— Jylamashy Raýshan, — janym ashyp ketti de mańdaıyn súıep, jasyn súrte bastadym. — Jylamashy Raýshan...

— Jylamaı, qalaı jylamaıyn. Basymnan taıaq ketpeıdi.

— Kózińniń aldyna ne boldy? Aq kelinshek pe?

— Sol sur jylan turǵanda, kim deısiń...

— Ájeń nege qorǵamaıdy?

— Qorǵatar, ájeme! Onyń kórgeni menen de jaman: Sýymen kirip, kúlimen shyǵyp júrsek te, jaqpaımyz. Shashymyzdan julyp sabaıdy. Sabap qana qoımaıdy, «ketshi, ket!» dep qýady.

— Nege ketip qalmaısyńdar?

— Ketip qaıda baramyz. Ne kún kóremiz?

— Bataǵaǵa jumys...

Sóılemimdi aıaqtap ta úlgirmedim, úıden shań-shuń sóılep baıaǵy daraqy «aq kelinshek» shyǵa keldi. Men bul atty ol kezde ańǵarmaı qoısam kerek, shynynda da sur jylan tárizdi eken. Shegir kózi shatynap, aýzynan bar qusyǵyn shashyp keledi. Buǵan deıin qulaǵyma shalynbaǵan bir tosyn sózder. Áıteýir balaǵat bolýǵa tıisti. Úıden ala quıyndata shyqqan aqsur kelinshek meni keýdege bir túıip, Raýshandy súıreı jóneldi. Tek súırep qana bara jatqan joq, teýip barady. Sol súıregen boıy esik aldyna apardy da, ıterip kep jiberdi. Raýshan qabyrǵaǵa soǵylyp, qulap tústi. «Sur jylan» munymen de qoımady. Endi jaýyrynǵa tebe bastady. Raýshanda eshbir ún joq. Qarsylyq ta etpeıdi, jylamaıdy da. Talyp ketken be, álde «jaý aldynda jas tógip, jalbarynbaımyn» deı me?

— Shyraǵym-aı, eń bolmasa teppeseńshi! Kep-keshegi erińniń jalǵyzy emes pe edi!

Úıden júgire shyqqan kempir nemeresin qorǵamaq bolyp umtyla berip edi, sur kelinshek kempirdiń ózin de túıip jiberdi.

— Eriń! Er me edi ol maǵan. Esikte júrgen qulymdy. Mynaý buzylǵan, — daraqy sur kelinshek taǵy da men esitpegen balaǵat sózderdi, sóz emes-aý qusyqtardy aqtaryp-aqtaryp aldy, — tapa-tal túste...

Buǵan deıin tym ushqalaqtaý, urynshaq minezime erik bermeı ózimdi ózim zorǵa ustap tur edim. Endi tóze almadym. Judyryǵymdy tas túıip, aq sur kelinshekke tap berdim. Biraq, Raýshannyń ájesi qapsyra qushaqtap ustaı aldy. Kempirdiń qushaǵynda julqynyp júrmin.

— Ne deısiń, nege qorlaısyń?

— Alyp ket deımin, mynaý...

— Qaraǵym qoıshy, — kempir meni daraqynyń aldynan yǵystyra berdi, — qaıtshy óziń...

Aq sur kelinshek jasqandy ma, jalyqty ma, sózin de, qyımylyn da endi qaıtalamaı, úıge kirip ketken edi. Raýshan men ájesiniń kıimderin laqtyryp tastady da, esikti tars jaýyp aldy.

— Endi qaıtyp ashýshy bolmańdar, bul esikti!..

— Qaraǵym-aı, — kempir keýdesimen óksip, kúrsindi, — qaıdan kelip ediń osynda. Endi ketshi balam. Álgi «Mysyqmurttyń» keletin ýaqyty boldy, bir bálege qalarsyń...

Kempir meni qushaǵynan bosatyp, nemeresin súıep turǵyza bastady. Mende kómekke umtyldym. Raýshan shynynda da talyqsyp ketken eken. Ekeýlep kóterip kelemiz. Kári ananyń kózinen sorǵalap aqqan jas betindegi sheshek daǵyna uıalap, móldireı qapty.

— Shyraǵym, anaý bir sholanǵa aparaıyq, sholan deımin-aý bir kezdegi ózimizge laıyq baqytty bosaǵamyz edi. Meniń anaý jalǵyzym osy shegen úıde dúnıege kelip, osy úıde er jetken. Osy úıde úılenip, osy úıde balaly bolǵan. Osy úıdi mensinbeı tastap ketken edik, kıesi qaqqan ǵoı. Keıingi jyldary buzaý qoraǵa aınaldyrdy. Qazanǵap sol buzaýlarmen aralasyp, osynda tura beretin, — kempir kóz jasyn kımesheginiń ushymen súrtip, taǵy da bir kúrsinip aldy. — Álgi «Mysyqmurttyń» kózine mynaý túrimizben kórinbeıik: Qorlar ol sum taǵy da.

Raýshandy kóterip aparyp, qora tórindegi shegen sholanǵa kirgizdik. Syrty sholanǵa uqsaǵanmen ishinde peshi, kishkene ǵana jalǵyz kózdi terezesi bar eken. Edende eski alasha tóseýli jatyr. Múmkin, Qazanǵap aǵaıdyń tósek orny shyǵar. Aq sur kelinshekten jábir kórgen kúni Raýshandardyń osynda túnep júrýi de múmkin. Qyzdy alasha ústine ornalastyrǵan boıda, manaǵy sur kelinshek laqtyrǵan kıimderdi ákelý úshin dalaǵa shyqqan edim, qala jaqtan shabýyldap «Mysyqmurt» ta keledi eken. Biraq meni baıqaǵan joq. Sholanǵa júgirip kirdim de esikti ishten bekitip aldym.

— Nemene, kelip qaldy ma? — Kempir úreıli kózben maǵan qarady. — Kórgen joq pa?

— Kórgen joq. Áli alysta. Áje, siz «Mysyqmurttan» nege qorqasyz? Qudańyz emes pe?

— Qoryqpaımyn, — kempir aýyr kúrsindi de, jaǵasyn ustap, basyn shaıqady.-Qorlanamyn, balam, qorlanamyn. Mynaý bizdiń kelini túskir sol ıtke erge shyǵamyn dep júr me, qalaı?..

— Áje-aý, olar týmalas emes pe?

— Týma bolǵanda da Qasqyrbaı men «Mysyqmurt» nemere. Biraq shyraǵym, bular bir azǵan tuqym. Aǵasynyń uly inisiniń qyzyna úılene beredi. Jalǵyzymnyń qyrqy tolmaı turyp-aq osylardyń arasynda bir sumdyqtyń baryn sezgen edim, — kempir taǵy da bir ret keýdesimen óksip aldy. — Tóze almadym, qaraǵym. Bir kúni «shyraǵym kelin, eń bolmasa erinniń jyly tolsyn da» dep aqyl aıtpaq bolyp edim, týlaı jóneldi. Bastan-aq bir birimizdi unatpaıtyn edik, aramyz ashyldy da ketti. Sonan beri kórgenimiz kúndik. Ne degenmen er adam ǵoı, Qazanǵap barynda sál ımenetin edi. Qazanǵap naborǵa ketip Qasqyrbaıdyń basy jarylǵannan bergi kúnimizdi ıtke bersin...

Kempir áli de uzaq sóılemek edi, manadan beri tek keýdesi ǵana qyımyldap, únsiz jatqan Raýshan esin endi ǵana jyısa kerek, solqyldaı óksip dem aldy. Azdan keıin kózin sál ashyp, tobarsyǵan erinderin jalap, tamsana bastady.

— Shóldediń be, — kempir oń qolyn sozyp pesh artynan sýǵa toly shyny aldy, — sý ishesiń be, qaraǵym?

Raýshan basyn ızedi. Bul kezde ándete kelip attan túsken «Mysyqmurt», shylbyryn qazyqqa ile saldy da, úıge kirip joq boldy.

— Ulym, — kempir úreıli pishinmen maǵan buryldy, — sen endi «Mysyqmurt» shyqpaı turǵanda kazarmańa qaıt.. Kórip qoısa pálege qalasyń. Tipti, ana kókaıyldyń aıtýy da múmkin.

— Áje, — dedi Raýshan, — biz de keteıikshi.

— Qaraǵym-aý, qaıda baramyz?

— Bataǵaǵa. Men balyq tize bilemin. Lúba apaı úıretken-di.

— Men de balyq ystaýdy umyta qoımaǵan shyǵarmyn. Biraq, bizdi alar ma eken Talasov. Ol Qasqyrbaıdyń qudasy ǵoı.

— Áje, — men kempir men Raýshanǵa kezek qaradym da, bar bılik óz qolymda turǵandaı senimmen sóıledim. — Serejanyń sheshesi balyq ystaý labazynda isteıdi, men sol kisige aıtyp, sizdi jumysqa aldyrtaıyn.

— Ol kisiniń qolynan kele me? — Kempir oılanyp baryp sózin jalǵady, — sen Arman men Janqıa apańa sálem aıt. Bizge bir kúnkóris taýyp bersin.

— Jaraıdy áje, men qazir...

Raýshan men kempirge «qosh» deýge de umytyp ketippin. Sholannan ata jóneldim. «Mysyqmurt» áli sur kelinshektiń janynda bolsa kerek. Aty baıaǵy orynda baılaýly tur. Júgirip kelemin. Teńiz apatynan Atraýǵa oralar kúngi jyr túsedi esime:

Baý ishinde jetim qyz,

Jetim ulmen syrlasty...

Jol boıy oıym ógeı analar tóńireginde boldy. Ógeı me, joq pa, ózime eshqandaı ógeılik etpegen, ózim biletin anamdy eske túsirdim. Qandaı tamasha adam edi, maǵan eshbir qabaq shytyp, qatty sóz aıtyp, nalyp kórgen emes-ti. Tipti meniń keıbir teris minezimdi synaǵanda da daýysyn kótermeı, ar jaǵynda zári joq, jaı aqyl sózdermen túsindiretin. Keıde men emes, ózge bir balalardyń oǵash áreketterin áńgimelep, menimen keńeskendeı: «Daýyljan, sen qalaı oılaısyń osy balanyn istegeni durys pa?» dep suraıtyn. «Joq, ol jaman bala» deıtinmin men. «Árıne, jaman bala. Sen ol balanyń istegenin isteme, qaraǵym» dep kúletin anam. Men ondaı minezdi qaıtalamaıtynmyn. Keıde daladan bet-aýzymdy lastap kelsem, anam áınektiń syrtyna qara mata ustap, betime tosatyn da, «Daýyljan, mynaý bir balanyń túrin qarashy!» deıtin. Men áınektiń ar jaǵynda murnynan sińbirigi salbyrap turǵan balany kóretinmin. Ol ózim be, joq pa, onsha úńile bermeı, murnymdy jeńimmen bir janyp tastaıtynmyn. «Joq, olaı etpe, jý murnyńdy. Sodan keıin anaý kenep oramalǵa súrt» deıtin anam. Budan bylaı men úıge kirerde aldymen bet-aýzymdy jýyp, súrtinip kiretinmin. Anam keıde óz kıimimniń ózge jerin qymtap, tek jeńin tana kórsetetin. «Daýyljan, anaý kórshi balasynyn jeńin qarashy, "qandaı jıirkenish. Bar sińbirigin jeńine súrtedi eken, qatyp qalypty, «ısha!» dep kishkentaı murnyn qurystyra qoıatyn. Men de «ısha!» deıtinmin. «Jeńiń taza bolsyn, mynaý oramaldy janqaltańa salaıyn. Joǵaltpaı, murnyńdy osyǵan súrtip júrshi» deıtin anam, qaltama bir japyraq shúberek salyp. Budan keıin men murnymdy oramalǵa súrtip júrýdi ádet etetinmin. Anam maǵan sezdirmeı otyryp, ózimdi ózim baqylap, taza júrýge, óz kıimimdi ózim kıýge ádettendiretin. Mende bir kıer-aq kıim bolatyn. Árıne, jamaýsyz da emes. Biraq anam sol kıimimdi jatarda jýyp, túımelerin qadap, keptirip qoıatyn. Tańerteń men jańa kıim kıgendeı bolatynmyn.

Meniń anam osyndaı adam bolatyn. Sol kisi ógeı ana degenge men senbeımin de. Ras, emshegin emgenim esimde joq. Bir anaryn tumsyǵymmen, ekinshi anaryn alaqanymmen basyp, bir qolymdy moınyna orap alyp, ana baýyrynda maýjyrap bir uıyqtaıtynmyn. Sol anam eske tústi de, kazarmaǵa soqpastan, zırat basyna qaraı júgire berdim. Júgirip kele jatyp Atraý jaǵasyndaǵy eki túp jas shybyqty tartyp qalyp edim, tamyrymen sýyrylyp shyqty. Tastamadym, ala kettim. Orys halqynyń ólikti asa qurmetteıtin bir tamasha ádeti bar ǵoı, olar múmkin bolsa-aq demalys kúni týmalarynyń basyna barady. Tipti azyqtaryn ala baryp, sol jerde tamaqtanady. Sol ádet Atraý qazaqtaryna da birtindep sińe bastasa kerek. Janqıa apaı da, Arman aǵaı da zırat basynda júr eken. Jandarynda Sháripqalı. Qýanyp kettim. Olar meniń kelgenimdi de baıqaǵan joq. Eskileý bir zırattyń basynda tur. Arman aǵaı men Sháripqalı bórikterin qoldaryna alypty.

— Mama, bul kim? — dep suraıdy Sháripqalı.

— Seniń ákeń, qaraǵym, — deıdi Janqıa apaı kúrsinip.

— Ákem ne ǵyp jatyr bul jerde?

— Júregi aýyryp, emdelip jatyr, qaraǵym.

— Jazylǵan soń úıge kele me?

— Keledi, qaraǵym, — Janqıa apaı kúrsinip, kımesheginiń ushyn tisteıdi. — Ábden jazylyp shyqqan soń úıge keledi.

— Maǵan Aǵanıaz balasynyń oıynshyǵyndaı oıynshyq ákele me?

— Ákeledi, kúnim!

— Mama, a»aý kim? — dep suraıdy Sháripqalı, ekinshi bir beıitti kórsetip.

— Ol Aısulý kelin ǵoı, qaraǵym.

— Aısulý apaı da emdelip jatyr ma?

— Ia, qaraǵym, ol júregin emdetip jatyr.

— Emdelip kelgen soń Daýyldar bólek shyǵa ma?

— Bólek shyǵady. Birge tura berer edik, úı tar ǵoı.

Aısulý dep turǵany meniń sheshem. Ol pálendeı ádemi adam emes edi. Biraq, áńgime tek kórikte emes qoı. Minez-qulqy, ádeti, júregi ádemi edi meniń sheshemniń. Onda shyn analyq júrek bar edi. Ádemi aqsur kelinshektiń manaǵy bir jaýyzdyǵynan keıin, meniń kórikti adamdarǵa tipti kóńilim qalyp qoıǵan tárizdi. «Asylyńdy betke jyltyratpaı ishte saqtaǵannyń ózi-aq ońdy» deıtin Janqıa apaı sol ábden oryndy aıtylǵan sóz-aq shyǵar... Men bórkimdi aldym da, ardaqty anamnyń beıitine jaqyndaı berdim.

— Óı tentek, qaıda ketip qalǵan ediń? — dedi Janqıa apaı.

— Zıratqa birge baraıyq dep aıtý úshin Raýshanǵa kirgen edim, — mende ondaı oıdyń bolǵany da ras-ty. — Biraq...

— Nemene, — Arman aǵaı meniń daýsymdaǵy nalýdy ańǵaryp qaldy-aý deımin, suraqty pishinmen qarady, — renjip júr me eken?

Men bar áńgimeni túgel baıandap berdim. Arman da,. Janqıa apaı da kúrsinip aldy.

— Bıshara jetim! — Arman aǵaı basyn ızep, Atamannyń beıitine buryldy. — Kópten barǵan joq edim. Janqıa apaı, keshke bir kirip shyqsaq qaıtedi?

— Kirip shyǵýǵa bolady ǵoı, — Janqıa apaı oılanyp qaldy. — Ol qos jetimdi anaý qasqyrdyń qaryndasyna talatpaı, jumysqa ornalastyrý kerek. Qazanǵap júrerde tapsyryp ketken edi.

— Qaıda ornalastyramyz?

— Jamal apaıdy balyq ystaý labazyna, Raýshandy balyq tizýge.

— Qasqyrbaıdyń qýǵan adamyn Aǵanıaz almaı júrmese...

— Nege almaıdy? — Janqıa apaıdyń sózinde suraý ǵana emes, óz kúshine ózi tolyq sengendik bar tárizdi. — Erteń Anna Ivanovna ekeýmiz dońyz attastyń ózine baramyz. Alǵyzamyz!

— Aǵanıazben sóılespeı, sonyń ózine barǵanyńyz maqul. Ol sizden jasqanady.

— Jasqanar, — Janqıa apaı sol kóziniń ornyndaǵy qara shúberekti alaqanymen basyp kúrsindi. — Meniń jalqy kózim ázirge úreı bolyp tur ǵoı olarǵa...

Áńgime osymen aıaqtaldy. Biz Ataman zıratyna baryp shyqtyq ta, endi qaıtýǵa yńǵaılandyq. Men topyraqty tereń qazdym da, qolymdaǵy jas shybyqtyń birin ardaqty anamnyń ekinshisin Atamannyń zıratyna otyrǵyzyp kettim. Erteńine Anna Ivanovna men Janqıa apaı dońyz attasqa barǵan edi, qojaıynymyz Janqıa apaıdyń jalqy kózinen shyn jasqandy ma, álde «jeńil-jelpi tilekterin oryndap, jaqsy atty bolaıyn» dep oılady ma, Raýshandy da, ájesin de jumysqa aldy. Olar sur kelinshektiń qorlyǵynan osylaı azattalǵan edi...

Kazarmaǵa da kelip jettik. Raýshan tabaldyryqtan attaǵanda jasyn tyıa bastaǵan edi, biraq kórshi bólmede eńiregen Asaýbaı balalarynyń zaryn esitti de, kúrsinip aldy. Kórshileriniń qasiretin bóle kótergendeı pesh túbinde muńaıyp otyrǵan Sháripqalı, endi Raýshanǵa da aıanysh bildire jaýtańdap qarady da, meniń qulaǵyma sybyrlady.

— Aqa, nege jylaıdy?

— Ájesin tutqynǵa alǵan.

— «Mysyqmurt» pa?

— Ia, «Mysyqmurt».

— Sabyr men Shegirdiń ákelerin óltirgen de sol «Mysyqmurt» pa?

Men Asaýbaı aǵaıdyń ólmegenin bile tursam da, basymdy ızedim. Raýshan men Sháripqalı aýyr-aýyr kúrsinip, birine biri qarady. Asaýbaı balalarynyń zaryna aıanysh bildirýshiler de, ashý kórsetýshiler de bar bolsa kerek.

— Jylamańdar, bóbekter! Asaýbaı erteń jazylyp shyǵady.

— Obaldaryń ákelerińe.

— Ondaı ákeniń barynan joǵy artyq.

— Óshir únińdi, ońbaǵannyń balasy!

— Zekime jas sábıge. Bularda qansha jazyq bar!

— Shesheleri qaıda ketken ózderiniń?

— Asaýbaıǵa ketken ǵoı. Jylamańdarshy. Má, shúıilim jeısińder me?

— Aqa, á, aqa, — Sháripqalı ótinishti pishinmen maǵan qarady. — Osynda alyp keleıin be?

— Ákele ǵoı. Biraq sen kıindire almaısyń ǵoı.

— Júr, ekeýmiz alyp keleıik, — Raýshan aýyr kúrsindi de Sháripqalıǵa buryldy. — Men kıindire alamyn.

Sháripqalı men Raýshan biri Asaýbaıdan aýmaǵan jalqaıaq sary, ekinshisi sheshelerine tartqan táńkek muryn qara balany alyp «bólmege» kirgende, biz shúıilim shaǵýǵa kirisken edik. Kórshiler de shúıilim jaryp jatsa kerek. Kazarma ishin aǵash toqpaqtyń pyshaqqa soǵylyp, birine biri jalǵasqan, bir saryndy dúńkili bılep aldy. Esikten óksı kirgen qos zarly endi bizge muń shaqqandaı ókirip qoıa berdi. Asaýbaıdyń ózin jaratpaǵandyqtan ba, men pálendeı eljireı de qoıǵan joq edim, Sereja balalarǵa qushaǵyn jaza berdi.

— Qoı-aı, jylama, ózi qandaı jaqsy bala. Biz qazir mynaý shúıilimdi shaǵyp bolǵan soń, shóńkege minip baramyz da, ákelerińdi alyp kelemiz. Beri qarashy, mynaý sýretterdi kórdiń be?..

Sereja qara balany qushaqtap aldy da, qabyrǵadaǵy sýretterge apardy. Men ózimniń qatygezdigime uıalyp qaldym da, Raýshannyń qolyndaǵy jalqaıaq sary balany amalsyz qushaǵyma qystym. Shegiri de osy edi. Atyn da ábden taýyp qoıypty. Uıasynan atyp ketkeli turǵan, top-tompaq shegir kózine jas almaı, doldanyp, qurǵaq jylaıdy. Minezi de qyńyraıǵan dál Asaýbaı. Qabyrǵadaǵy sýretterdi kórsetsem, eregisip teris aınalady. Shegir kózdi sary balany laqtyryp jibermek bolyp bir yńǵaılanamyn da, ózime ózim toqtaý salam. Serejanyń qolyndaǵy qara balanyń aty Sabyr bolatyn. Minezinde de sabyrlyq bar eken. Biraz jylap aldy da basyldy. Endi anda-sanda ǵana bir óksip, kishkene qara jezderin aýdarmastan sýretke qaraıdy. Keıde ketik tisteriniń arasynan tilin kórsetip, jas pen kúlki aralas sýretke qol sozady. Murny sholaq bolǵanmen Sabyrdyń júzinde bir súıkimdilik bar tárizdi. Sary bala áli jylap tur. Shegir kózi de endi «Mysyqmurttyń» kózine usap, shatnap ketipti. Ábden jalyqqan soń men sary balany Raýshanǵa berip edim, buǵan da jubanbady. Aǵash sákige domalanyp, tebindi de jatty. Shyńǵyryp-shyńǵyryp qoıady. Raýshan da sharshasa kerek, Shegirge qaıtyp jolamaı, qabyrǵadaǵy sýretterge úńildi. Keıbirine tańdanyp uzaq qarasa, keıbirine kóz toqtatpaı óte shyǵady.

Sýret demekshi biz Sereja ekeýmiz qolymyzǵa túsken boıaýly qaǵazdardy da, sýretterdi de ákelip japsyra beretinbiz... Qazir toqymaly jóke qappen bólingen qabyrǵa túgelge taıaý jabylyp, alamyshtana qalypty. Bulardyń arasynda orys qolbasshylary da, aq qanatty perishteler de, shaıdyń, konfettiń qaǵazdary da, týǵan kúni aırylǵan anamnyń sýreti de, ákemniń, Mıhaıl Ivanovıchtyń, Jarqyn aǵaıdyń, Sereja ákesiniń maıdannan jiberilgen fotolary da, naızalasyp jatqan áskerler de, Sereja ekeýmizdiń óz túsinigimiz boıynsha salǵan qaıyq, kemeler men parohodtardyń sýretteri de bar. Osylardyń bári qurala kelip, Janqıa apaıdyń «bólmesine» tym alamyshtaý bolsa da, óz álinshe sán berip turǵan tárizdi. Bizdiń «bólmemiz» — kólemi tar, aýasy salqyn bolǵanmen, ishi tap-taza, jaınap turady. Kazarmadaǵy ózge qazaq úılerindegideı esikten tórge deıin shashylyp jatqan qoqysty bul úıde kóre almaısyń. Ras, bul úıde asyl jıhaz da, tipti krovat ta joq, sákide jatamyz. Alaıda, kónetoz tósek-ornymyz da, kıim-keshegimiz de aıaq astyna basylmaı, tósegimiz úı qabyrǵasyna shegelengen bıik aǵash satyǵa jyıýly, kıimderimiz ilýli turady. Sákiniń aldynan tórt qazyq qaǵyp, ústine eki taqtaı tósep, as ishetin stol da, otyratyn uzyn skameıka da jasap aldyq. Qabyrǵaǵa orys úılerindegi syıaqty ydys-aıaq qoıatyn úldirikter de ornattyq. Birneshe bólmege ortaq úlken peshtiń aýzy bizdiń bólmede edi. Sol peshtiń bir búıirine ár jeri tesilip qalǵan qańyltyr turbasyn ótkizip, jez samaýyr tur. Tegi úlken atalarymyzben jastas bolsa kerek. Syrtyndaǵy patsha bastarynyń kóbi kóship te úlgiripti. Ras, peshke qaraı etý úshin bizge stol men skameıkalarymyzdy ýaqytsha jyınaı turýǵa týra keledi.

«Bólmemizdiń» ishki túri osyndaı edi. Onda baılyq bolmaǵanymen tártip bar. Jarqyn aǵaıdan esitkeni me, Anna Ivanovnadan kórgeni me, álde óziniń jaratylysyndaǵy qasıeti me, Janqıa apaıda adam súısinerlik bir tazalyq bar. Ol bizdi de tazalyqqa, tártipke úıretedi. Esik aldyndaǵy eski qoǵa shıge aıaǵymyzdy ábden tazalap súrtpeı turǵanda úıge kirgizbeıdi, qolymyzdy jýmaı kelsek tamaq bermeıdi. Etigimizben sákige shyǵarmaıdy. Sákige shyǵý kerek bolsa aldymen etigimizdi sheshe tastap, qoǵadan toqylǵan borshynymyzdy kıemiz. Kıimimizdiń túımesin ózimizge qadatady. Ras, jyrtylǵan jerleri bolsa ózi bútindeıdi, tipti etigimizdi de jamap beredi. Meniń anam men Janqıa apaıdyń bala tárbıeleýinde bir uqsastyq bar. Ekeýi de seniń qolyńnan keletin jumysyńdy ózderi istemeı, ózine istetedi. Ekeýiniń tek ádisi ǵana bólek. Janqıa apaı seni eljirep súımeıdi de, ótinbeıdi de, biraq baj-buj etip uryspaıdy da, ózin óte salqyn, salmaqty ustap, talap etedi. Tapsyrǵanyn oryndatady da. Syrt qaraǵanda senimen isi joq, tek óz jumysymen otyrǵan adam tárizdi. Al, biraq, seniń árbir oqys qozǵalysyń ol kisiniń jalqysyna shalynbaı ótpeıdi de, retsiz aıtqan sóziń qulaǵyna ilinbeı de qalmaıdy. Qatelerińdi eleýsiz qaldyrmaı, sol saǵatynda túzetip otyrady. Men anasyz ósken keıingi úsh jyldyń ishinde salaqtyq pen tártipsizdikke biraz boı úıretip te alǵan ekenmin, Janqıa apaıdyń tárbıesine kelgennen beri qaıtadan qalypqa túse bastadym. Tórt buryshty bir áınektiń astyna qara mata ustap, aına da jasap, qabyrǵaǵa ilip qoıdym. Reti kelse-aq sol «aınaǵa» qaraǵym keledi de turady. «Jigit bolyp qalmadym ba eken?» degen oımen óz betimnen jigittiktiń belgisin izdeımin. Shashymdy da qaıyryp qoıamyn. Biraq etekteri seltıip, kóterile beredi. Sýlaı taraǵan kezimde biraz tártipke keledi de, artynsha qaıtadan shyıyrshyqtalady. «Boıym sereıip barady, qazirdiń ózinde Asaýbaıdan áldeqaıda bıikpin, murt ósse ǵoı jigit bolar edim de shyǵar edim, nege tezirek óspeıdi eken» dep aınaǵa úńile túsemin. Biraq shúberek tóselgen áınek «aına» júzimdi kómeski kórsetedi. Murt belgisin de baıqaı almaımyn. Keıde Janqıa apaıdan jasyryp, áli órken teppegen murtymnyń ornyn qyryp ta qoıamyn. Ustara tıse murt tez shyǵady degendi qulaǵym shalǵan bolsa kerek...

Eshkim kóńil bólmegen soń, biraz jylap, tebinip-tebinip aldy da Shegir de qabyrǵadaǵy sýretke úńildi. Endi bizdiń «bólmedegi» sýretter kórmesinin «ekskýrsovodtyq» mindeti Sháripqalıdyń qolyna kóshti. Sereja ekeýmiz shúıilim shaǵýǵa kiristik. Muz qata bastaǵannan beri nan jaǵy tapshylanyp, shúıilim bizdiń balyqtan sońǵy negizgi tamaǵymyzdyń birine aınalǵan. Jurt buryn úıilimdi kóp jyınamaýshy edi, byıyl kúz Arman aǵaıdyń keńesi boıynsha demalys kúnderi shúıilim terýdi ádet etip alǵanbyz. Keıinnen bildik, buǵan da Mıhaıl Ivanovıchtan kelgen hat sebep bolǵan eken ǵoı. «Soǵys sozylyp barady, azyq máselesiniń aýyrlap ketýi múmkin» dep jazypty Mıhaıl Ivanovıch, jaralanyp qaıtqan bir soldattan Arman aǵaıǵa jibergen hatynda. Budan ózge ne aıtqany bizge qarańǵy. Ol hatty Anna Ivanovna men Janqıa apaı úsheýi qupyıalap oqydy. Soldat maıdanǵa keri attanarda Arman aǵaı da, Sereja ekeýmiz de Mıhaıl Ivanovıchqa hat jazyp, bir dorba shúıilim dánin berip jibergenimiz. Mıhaıl Ivanovıch bizge rahmet aıtyp, jaýap jazypty. Matros formasynda túsken anaý sýret sol hatpen kelgen edi. Mıhaıl Ivanovıch uzyn murtynyń shalǵysyn oń qolymen ustap, jymyıa qalypty. Múmkin ne bir úlken jeńis qýanyshy ústinde, ne Baltyq teńiziniń tamasha bir kórinisine súısine qarap turǵan kezinde túsken shyǵar. Keshe Arman aǵaı Mıhaıl Ivanovıchtan taǵy da hat alypty. Muny Baký lazaretinen aıaǵyn kestirip shyqqan bir soldat alyp keldi. Óte bıik, aqsary kisi eken, kazarmalardy da, bataǵany da túgel aralap shyqty. Biraq eshkimmen eshnárse týraly sóılesken de joq. Anna Ivanovnanyń úıinde úsh kún qondy da, Dossorǵa júrip ketti. Ózi sol Dossordyń munaıshysy bolsa kerek. Men mynadaı bir nársege tańdanamyn. Mıhaıl Ivanovıchtyq bizge jazǵan haty pochta arqyly keledi de, Arman aǵaıǵa degen hatyn únemi jaraly soldattar ákelip tapsyrady. Osyǵan qaraǵanda tym qupyıa bolýǵa tıisti. Mıhaıl Ivanovıchtyń hatyn ákelgen múgedek kelgen kezde Arman aǵaılardyń da qupyıasy kóbeıip ketedi...

— Mynaý Mıhaıl Ivanovıch, — Sháripqalı qolyndaǵy shybyǵymen Mıhaıl Ivanovıchty kórsetip, masattana sóıledi, — bilesin be shyraǵym, ol kisi...

— Bilmeımin, — Raýshan kúrsinedi de, Mıhaıl Ivanovıchka súısine qaraıdy. Biraq qara kózi dáıek tappaı fotografıalyq sýretterdiń birinen birine kóshedi, izdegeni bar shyǵar. Múmkin, ákesin izdeıtin bolar, — ákemdermen birge yǵysta bolǵan kisi ǵoı. Ol kisi qazir qaı jerde soǵysyp júr?

— Ol kisi, shyraǵym, Batyq teńizinde. Jaýdyń talaı kemesin sýǵa batyrdy, — Sháripqalı beınebir ózi osynyń ishinde bolǵan adamdaı, anasynan aýmaǵan úlken kózderin jalt etkizip, qalyń erinderin shúıire, urtyn tompaıta sóıleıdi, — ol kisi shyraǵym...

— Batyq teńizi qaı jerde?

— Qaı jaqta deısiń be? — Sháripqalı aty byıyl birinshi ret qulaǵyna shalynǵan teńizdiń qaı jaqta ekenin ózi de bilmese kerek, ne aıtaryn bilmeı bógelip qaldy biraq, abyrjymady. Jalt etip Serejaǵa buryldy. — Sereja, Batyq teńizi qaı jaqta dep ediń?

— Batyq emes, Baltyq, — Sereja kúldi de, úıdiń soltústik batys buryshyn kórsetti. — Erteń kartadan taýyp beresiń ǵoı, myna jaqta.

— Ia, erteń kartadan kórsetip berem ǵoı, — Sháripqalı da batysqa qolyn sozdy, — myna jaqta.

— Óziń tipti pysyqsyń ǵoı, — Raýshan taqyldap turǵan jas balaǵa tańdana qarady. — Sen neshedesiń?

— Segizge shyǵamyn, — bala bógelmedi, kezekti sýretterdi kórsete berdi, — Mynaý naǵashym, mynaý Jarqyn aǵaı. Olar júrgen jerde, shyraǵym, bilesiń be, ózi ushatyn bir keme aspannan oq tastaıdy eken. Naǵashymdy topyraq basyp qalyp, shyraǵym, ázer shyǵarypty.

— Ia, meniń naǵashym da jazdy, — Raýshan taǵy da bir kúrsinip aldy, — naǵashym da sýret jiberipti. Qashan keler eken, á?

— Soǵys bitken soń, — áńgimege Sereja aralasty. — Soǵys uzaqqa sozylar dep jazypty, Mıhaıl Ivanovıch.

— Mynaý, — Sháripqalı taıaǵyn aq qanatty perishtege apardy da, mensinbegen adamdaı, kelteleý murnyn tyjyraıtyp, óte shyqty. — Óı, ásheıin, perishte ǵoı.

— Kimniń perishtesi?

— Poptyń perishtesi, — Sháripqalı perishtege onsha mán bermeı, qolyndaǵy shybyǵyn orys qolbasshylarynyń birine apardy. — Mynaý shyraǵym, tipti batyr, Kýtýzov. Ol bar ǵoı shyraǵym, Bárjdy alǵan...

— Bárj emes, Parıj de, — Sereja taǵy da túzetip qoıdy. — Parıj Fransıanyń qalasy. Bizdiń Kýtýzov Fransıanyń Napoleonyn Moskvadan Parıjǵa deıin qýyp barǵan.

— Ia, bizdiń Kýtýzov, — Sháripqalı Serejanyń sózin qaıtalady, — Napoleondy Parıjǵa deıin qýǵan, shyraǵym...

— Áı, óziń qandaı kóp bilesiń?! — Raýshan ózinen úsh jas kishi Sháripqalıdyń zerektigine ári tańdana, ári súısine qarady. — Sen oqyı bilesiń be?

— Oryssha áripterdi úırenip júrmin. Mamamnyń, Daýyldyń, Serejanyń attaryn jaza bilemin, shyraǵym...

Sháripqalıdyń shynynda zeıindi ekeni de ras. Bir aıtqanyńdy qaǵyp alady da, umytpaıdy da. Álgi aıtqandarynyń biri Nadejda Petrovnadan, biri Sereja ekeýmizden estigenderi. Ótken kúzden beri men sabaqqa daıyndalsam, Sháripqalı da kitapqa úńilip, «daýystap oqyshy» dep jalynatyn-dy... Keıde áripterdiń sýretin kóshirip jaza bastaıtyn. Sóıtip júrip birsypyra áripterdi úırenin aldy. Osynyn, nátıjesinde Sháripqalıdyń jalpy dúnıe tanýy óz jasyndaǵy ózge balalardan áldeqaıda joǵary jatyr.

— Raýshan, — Sháripqalı Raýshanǵa buryldy, — sen oqyı, jaza bilesiń be?

— Qazaqsha oqyı bilemin, — Raýshan budan eki jyl buryn biz teńizge júrerde maǵan ózi syılaǵan konfet qaǵazdarynan kóz aýdarmaı, oılanyp qalǵan eken. Múmkin, tanyp ta turǵan shyǵar. Sháripqalıdyń júzine qaramastan kúrsine jaýap berdi. — Naǵashym ketkeli oqyǵanym joq.

— Oryssha bilmeısiń be?

— Joq, bilmeımin.

— Onda men úıreteıin.

— Úıretshi, men saǵan qazaqsha úıreteıin. Jaraı ma?

— Jaraıdy, — Sháripqalı konfet qaǵazyna úńildi. — Bilesiń be, bul seniń Daýyl aqama bergen konfetterińniń qaǵazdary...

— Esimde, — Raýshan taǵy da bir kúrsinip, maǵan buryldy, kózinde jas ta, maqtanyshty bir kúlki de bar tárizdi. Jasy — ákesin eske túsirý bolsa, kúlkisi — ózi bergen konfet qaǵazdaryn eki jyl boıy jyrtpaı saqtap qazir «sýretter kermesinen» oryn bergenime rızalyq bildirgeni shyǵar... — Qansha uzaq saqtaǵansyń, Daýyl...

Jigit bolyp qaldym dep «aınaǵa» ár kún úńilip, murt kútip júrgen basym alty konfettiń qaǵazyn eki jyl saqtap, qazir qabyrǵaǵa japsyryp qoıǵan balalyq minezime sonsha uıalsam kerek, eki betim dýyldap qoıa berdi. Raýshanǵa til qatpastan, kóz qyıyǵyn ǵana tastaǵan edim, Sháripqalıdy qushaqtap, beri qarap tur eken. Kóz kemerindegi jasy men júzindegi kúlkisi birin biri jeńe almaı qosarlana qalypty. Oń betiniń ushyndaǵy baıaǵy bir qara monshaq ta mólt-mólt etedi. Raýshannyń da ósip ketkenin men endi ǵana baıqadym. Syrtyndaǵy syrmaly qalyń kúrtesin de, basyndaǵy qulaqshynyn da sheship tastaǵan bolatyn, baıaǵy malynǵan jeńsiz qyzyl kamzoly qazir tym tapshylanyp, jeletke syıaqtanyp qalypty. Men alǵash kórgende tóbesinde júretin jasyl lenta endi jaýyrynyn jaba bastaǵan qoıý qara shashynyń jelkege taıaý jerine qanatyn jazǵan kók kógershindeı qonaqtaı qoıypty.

— Raýshan ana, — Sháripqalı qonaǵynyń oń betine qolyn apara berdi, — mynaý jerińizge qaramaı jabysqan ba?

— Joq, — kóz kemerindegi jas birjola tartylyp, dóńgelek júzin endi tek shattyq qana meńgerip alǵan Raýshan, tizip qoıǵan aq marjandaı kirshiksiz usaq tisterin kórsete kúldi, — qaramaı emes, meń ǵoı.

— Meń be, Lúba apaıdyń da meńi bolatyn. Ol kisi maǵan óleń úıretken.

— Qandaı óleń, aıtshy.

— Aıtaıyn. Qalaı edi, ıa, ıa...

Sháripqalı az oılanyp aldy da, jyrlaı bastady:

Spı, mladenes moı prekrasnyı,

Baıýshkı-baıý

Tıho smotrıt mesás ıasnyı

V kolybel tvoıý,

Staný skazyvat ıa skazkı,

Pesenký spoıý,

Ty j dremlı, zakryvshı glazkı

Baıýshkı-baıý...

Sháripqalı múdirmeı jyrlap tur. Daýysy óleńniń ózge jerinde kóterińki estilse, «áldı-áldı»-ge kelgende baıaýlaı túsedi. Bala jubatqan adamdaı basyn da ızep qoıady. Raýshannyń eki kózi Sháripqalıdyń júzinde, zeıindi balaǵa súısine qarap, jaıdary kúledi. Ata-ana tóńiregindegi aýyr qasiretin mynaý balanyn, zerektigine súısingen sezimtal janynyń shattyǵy bılep ketken tárizdi. Keıde jyrǵa aqyryn ǵana ún qosyp, oımaqtaı kúreń erinderin kúbirletip qoıady. Kishkene Sabyr da óleńiniń aýzyna qaraı qalypty. Tek Shegir ǵana ár sýretti bir shuqyp, óz betimen júr. Sháripqalı «besik jyryn» oryndap boldy da, Raýshanǵa qarady.

— Óziń kip-kishkene bolyp qandaı kóp bilesiń — Raýshan jyrshy balany súıip-súıip aldy, — budan basqa da óleń bilesiń be?

— Bilemin, ony da Lúba apaı úıretken. Bul qysqa ǵana:

Schastlıv rebenok! I v lúlke prostorno emý; no daı vremá

Sdelatsá mýjem, ı tesen pokajetsá mır.

Bul óleńderdi men Mıhaıl Ivanovıchtan da, Nadejda Petrovnadan da san ret esitkenmin. Múmkin, Lúba da solardan úırengen shyǵar. Lermontovtyń óleńi ekenin de keıinirek bildim. Qandaı tamasha pikir jatyr! Budan birneshe jyl buryn besiktiń ózi keń kóringen Lúba apaı, qazir Atraý aımaǵyna syımaǵandaı, tutqynǵa alyndy Ózgeni bylaı qoıǵanda, qursaýy tar kóne dúnıe Sereja ekeýmizge de tarshylyq ete bastaǵan tárizdi. Men «Besiktegi náreste» jyryna baılanysty Lúba apaıdyń Aǵanıaz ámirshimen shaıqasqan keıingi bir ýaqyıǵany eske túsirdim:

Ol kúni aılyǵymyzdy alýǵa kontorǵa jyınala qalǵan edik. Esepshiniń janynda Aǵanıaz otyr eken. Shtraf knıjkasyn aldyna jaıyp qoıypty. Aǵanıaz bizdiń aty-jónimizdi ataǵan saıyn esepshiniń saýsaǵy symǵa tizgen dóńgelekterdi sart etkizip keri soǵyp tastaıdy. Famılıamyzdyń tusyndaǵy sıfrlar da túzetilip, qaıtadan jazylady. Men aqsha alǵanda bir-aq bildim, eńbekaqymyzdyń teń jartysyna taıaýy shtrafqa ustalypty. Balyq jarýshy áıelder aqshalaryn alyp bolǵannan keıin daýryǵa sóılep, narazylyq bildire bastady.

— Nege az tóleısiń?

— Ony Talasov myrzadan surańyz. Shtrafqa ustatty.

— Shtraf ustatpaımyn dep Kabanovskııdiń ózi ýaǵyda bergen bolatyn.

— Onda Mendal Iosıfovıchtiń ózinen surańdar.

— Ol qaıda, júrińder, baralyq!

— Astrahanǵa ketti.

Dál sol kezde Lúba apaı kirip kelgen edi. Stol syrtynda otyrǵan Aǵanıazǵa tap berdi.

— Jiber beri jalmaýyz!

— Nemene, — Aǵanıaz shtraf knıjkasyn artyna tyǵa qoıdy, — órteıtin shyǵarsyń?!

— Órteımin, nesi bar órtemeı! Eńbekaqymyzdy durys tólemeseń...

Kontordyń arǵy esigi syqyr etip ashyldy da, «Mysyqmurt» pen Balanıaz kire berdi.

— Mine, úkimet adamdarynyń ózi de keldi, — Aǵanıaz ámirshi «Mysyqmurtqa» buryldy. — Esittińiz be, myrzalar, mynaý qyz bataǵaǵa órt salamyn deıdi. Kýá bolyńdar.

— Bataǵań emes, seniń anaý shtraf knıjkańdy órteımin.

— Jaltarma, jaltarma. Báribir mynaý jurt estidi ǵoı.

— Estidik, — jurt túgel dý ete qaldy, — bataǵa týraly eshqandaı sóz bolǵan joq. Seniń shtraf knıjkań týraly.

— Jýlık, — ámirshiniń betine bir túkirdi de, Lúba keri buryldy. — Eńbekaqymyzdy túgel tólegenge deıin jumysqa shyqpaımyz.

— Shyqpasań shyqpa. Qyr jigitterin alyp kelemin...

— Aǵaeke-aı, — esik aldyndaǵy stolda óz jigitteriniń esebin shyǵaryp otyrǵan Sándigereı ornynan kóterildi de, Aǵanıazǵa kózin qysyp, Lúba apaıǵa buryldy, — osyndaı súıkimdi bıkeshti jábirleýińiz uıat qoı. Nalyma sulý, ustap qalǵanyn men-aq tóleıin, túngi utysymdy saǵan bereıinshi, má, al mynaý otyz somdy ázirge... keıin...

— Jýlık, tart ári, aram qolyńdy...

Lúba apaı «mahabbat tajalynyń» jaǵyna bir tartyp jiberdi de, kontordan shyǵyp ketti.

Erteńine dońyz attas Astrahannan oraldy da, jumysshy men qoja eki jaǵy birdeı «eńkeıe» otyryp, ýaqytsha kelisimge keldi. Ol basynda shtrafqa ustalynǵan aqshalardy túgelimen qaıtaryp bermek bolǵan-dy. Biraq is júzinde bireýlerge tolyq, bireýlerge jartylaı tólendi. Tym jýastarynyń qolyna eshteńe tımeı de qaldy. Kabanovskıı muny óte sheberlikpen, árkimge ár kezde, bir-birlep tólep, sezdirmeı soqty.

Aǵanıaz ámirshiniń «qyr jigiti» dep keýde kórsetýinde de ózine paıdaly bir úlken mán jatyr. Meniń oıym endi osy tóńirekti sharlaı bastady. «Qusty araldan» qaıtqannan keıin biz jumys saǵatyn qysqartý, keshki jumysqa qosymsha aqy tóleý syıaqty keıbir «keńshilikterdi» qojamyzdan eriksiz tartyp alǵan edik. Keler kúz sol «keńshilikterdi» bizden birtindep keri jula bastady. Men o basta bul «sheginýshilik» Mıhaıl Ivanovıchtyń bolmaǵandyǵynan, Arman aǵaıdyń uqsata almaǵandyǵynan shyǵar dep oılaıtynmyn-dy. Durysynda buǵan qyr jigitteri sebep bolsa kerek. 1916 jyly nabordan qashqan qazaq jigitteriniń bir toby bolys pen starshındar ǵana emes, qojalarymyzǵa da qosymsha para tólep, bataǵaǵa kelip kirgen edi. Olar Talasovtarǵa sarqylmaıtyn qor ala kelse, bizge ýaqytsha sor ala kelgen tárizdi. Turaqty jumysshylar qojanyń zorlyǵyna qarsylyq bildirse, «jumystan shyǵaryp tastasa áskerge áketedi» dep úreılengen aýqatty qyr jigitteri qojanyń aldynda qurdan jorǵalaıdy. Tipti aqysy, «aqysy ǵana emes-aý qoldaryndaǵy bar puly para berýdiń jańa ádisi arqyly Kabanovskıı men Talasovtardyń qaltalaryna túsedi. Para berýge tıisti jigitter aldymen retin taýyp Sándigereıge utylady. Sándigereı olardy jyıyp ákelip qojalarǵa utqyzady» desedi jurt. Qyr jigitteri kelgennen beri Atraýdyń jergilikti jumysshylaryna jat «musylman», «kápir» degen sózder de qulaqqa shalyna bastady. Tek bul ǵana emes, qyr jigitteri «adaı», «alasha», «esentemir», «sherkesh» dep rýǵa bólinetin birdeńelerdi de ala keldi. Keıde rýlar arasynda shań-shuń daýystar estilip qalsa, keıde qyr jigitteriniń belgili bir toby orys jumysshylaryna baılanysýǵa dálel izdeıdi. Mundaı kezderde qalyńqy qazaq jigitterin namysqa shaqyrýshy Aǵanıaz ben Sándigereı bolsa, Kabanovskıı men Hvastýnov myrzalar orys jumysshylaryn jaqtaǵansyı qalady. Aǵanıazdyń aıdaýyna qyr jigitteri edáýir qyzyp qalǵanmen, sanaly orys adamdary, dońyz attastyń shaıtandyq shyrmaýyna jetelenbeı, qaıta ózin masqaralap, mazaq etedi. Alaıda osy bir sál jarqynshaqtyqtan paıdalanyp, aýqatty qyr jigitterine arqa súıegen qojalarymyz burynǵydaı ıile bermeı, birden birge shalqaıa túsedi... Óz jigitteriniń jumysyn jeke rýlarǵa jikteı quryp úlgirgen Sándigereı podrádchık teńiz jigitterin birine birin aıdap salyp, olardyń da jigin aıyrýǵa tyrysady. «Eser sandýǵashy» - Hvastýnov prıemshi» «qazaqtar erinshek, jalqaý, sondyqtan olardy jeke artelge bólip, eńbek aqyny orystardan kem tóleý kerek» dep sandalady. Osynyń úshin ol Matveı Stepanovıchtan sybaǵasyn da alyp úlgerdi. Bondardyń júndes judyryǵy tıgen kóz aldynan kóktańba áli kóship úlgergen joq...

Biz shúıilimdi de shaǵyp, úı ishin de jyıystyryp, samaýyrdy da qaınatyp úlgirdik. Arman aǵaılar áli joq, «Sýretter kórmesine» biraz aınalyp, qasiretin sál umytqan Raýshan da álsin-áli ýhlep, Sabyr men Shegir de yńyldaı bastady. Qonaqtarymyzdy qasiretke qaıtadan shomdyrmaýdyń qamyn oıladyq.

— Júr, myna balalardy shóńkemen qydyrtalyq, — Sereja maǵan qarady, — órtengen labazdy kórsetelik. Sodan keıin aıdyn boıymen jarysyp qaıtarmyz.

— Bolady, qaıtarda samaýyrlyq kómir ala keleıik, — men qaınap turǵan samaýyrdy tyndyrdym da, balalarǵa qaradym, — qydyrasyńdar ma?

— Qydyıamyz, — dedi, bes jasar Shegir bul joly op-ońaı yńǵaıǵa kelip.

— Qydyıamyz, — dedi Sabyr yńyldaýyn qoıdy da, tilin shyǵara erkelep.

Raýshan men úsh balany eki shóńkege mingizip, súıreı jóneldik. Kazarmadan shyqqan boıda Sereja áńgimege kiristi. Áńgimesi búgingi órt tarıhynyń mańynda.

— Bul órttiń shyǵatynyn biz aldyńǵy kúni bilgen edik, — dep bastady Sereja áńgimesin.

Serejanyń aıtyp kele jatqany ras. Senbi kúni jumystan keıin biz — Sereja, Ádil, Asqar, Sasha beseýmiz shóńkemizdi súıretip, aý qurýǵa attandyq. Qaıtarda teńiz tamaǵynan otyndyq tal kesip ákelýge tıistimin Otynymyzdy da, balyǵymyzdy da qadirli oqytýshymyz Nadejda Petrovnanyń týǵan kúnine syılyqqa tartpaqpyz. Arman aǵaı teńizge keterde bizge osyndaı keńes bergen bolatyn. Ol kisi áli qaıtqan joq. Biz Asqar men Ádildiń úıinen tabylǵan bes-alty taban aýdy quryp, shanamyzǵa tal tıep, bataǵaǵa taıanǵanda tún ortasy aýyp ketken edi. Balyq ystaıtyn labaz jaqtan, túngi aıazben qatqan qardy syqyrlatyp tilgen shana tabanynyń daýysy estiledi. Kúbirlegen adam úni keledi, qulaqqa: «Beıýaqta júrgen ne jan, bataǵaǵa ury túsip júr me, Makar qart neǵyp sezbegen?» dep oıladyq. Tal tıegen shóńkemizdi jar astyna tastaı berdik te, ózimiz barlaýǵa shyqtyq. Túngi kúzette Makar qart emes, Qurban tur eken. Bizdi baıqaǵan joq. Bataǵanyń batysyndaǵy eski labazdan kóz aýdarmaı qaraı qapty. Labaz mańynda qaraýytqan adamdar men shanalar kórinedi. Labazdan bir nárseni shyǵaryp, shanalarǵa tıep jatyr. Tıelgen shanalardyń aldy balyq ystaıtyn jańa labazǵa qaraı jyljyp keledi.

— Mynaý bir qupyıa bolýǵa tıisti, — Sereja meni shyntaǵymen túrtip qoıdy. — Kórdiń be, sham jaqpaı jasyryna qalypty.

— Ury shyǵar, — dedi Asqar.

— Ury bolsa mynaý Qurban nege aıǵaı salmaıdy, kórip tur ǵoı? Tipti qyr jigitteriniń ózderi urlap júrmesin, — dedim men.

— Qyr jigitteri balyq urlap neǵylsyn, — Sereja meni taǵy da túrtip qoıdy. — Kórdiń be bir labazdan ekinshi labazǵa kóshirip júr.

Biz qamys túbinde buǵyp jatyrmyz. Borasynsyz jaýǵan japalaq qar ústimizdi búrkep-aq saldy. Moınymyzdy ishke tyǵyp, kúrtikke súngı túsemiz. Álden ýaqytta Qurban kúbir ete qaldy. Jalt qarasam qaıdan shyqqanyn bilmeımin, Asaýbaı tur janynda.

— Tońyp kettim, — Qurban eki labazǵa kezek qaraıdy, — tez bitire me?

— Bitip qaldy, — Asaýbaı qoınynan bir nárseni shyǵaryp aldy da alaqanyna soǵa bastady, — tońsań ishelik! Mundaıda ishken jaqsy túý, túk etpeıdi, jaqsy bolady. Batyl qyımyldaısyń.

— Beri ákel,— Qurban Asaýbaıdyń qolyndaǵysyn julyp aldy da, óz alaqanyna eki-úsh ret soǵyp serigine usyndy, — túk kúshiń joq. Mine, bylaı soǵar bolar. Má, aldymen óziń ish!

Eki tentek araqtaryn shólmek aýzynan iship bolǵanda taǵy da bireýler keldi de, kúbir ete qaldy. Aǵanıaz ben Sándigereı eken. Daýysyn estı almadyq. Tórteýi kúbirlesti de tarasty. «Aýyzdaryna berik, senimdi jigitter me?» dedi Aǵanıaz bizdiń janymyzdan óte berip. «Men olardan quran soǵyp ant aldym. Ólip ketse de antyn attamaıtyn naǵyz dinshil adaılar» dedi Sándigereı. Azdan keıin eki labazdyń mańyndaǵylar da taraı bastady. Teńsele qozǵalyp, mań-mań basqan júristerine, shubalǵan uzyn kıimderine qaradym da, «qyr jigitterisińder-aý» degen qortyndy shyǵardym. Taǵy da bir saǵattaı ýaqyt ótti. Biz óli jatyrmyz. Tońyp ta boldyq. Endi «ketelik» degen oımen ornymyzdan qozǵala berip edik, eski labazǵa qaraı bara jatqan shaǵyn deneli bireýdi kórip qaldyq. Asaýbaı bolýǵa tıisti. Adymyn árbir alǵan saıyn jan-jaǵyna jaltaq-jultaq qaraıdy. Jar astyna tústik te júgire berdik. Biz sol tusqa taıanǵanda Asaýbaı labaz túbindegi qamys tasasyna baryp, eńkeıe bergen edi. Álsizdeý bir sáýle jylt-jylt etti de, qaıtadan óshti. Jarǵa qarǵyp shyqtyq ta, janyna bardyq.

— Asaýbaı aǵa, ne istep jatyrsyz?

— Ah, ah, — Asaýbaı sasyp qalsa kerek, osydan ózge til qatpaı, jaltaq-jultaq qaraı berdi, — ah, ah?

— Temeki tartaıyn dep pe edińiz?

— Aınalaıyn, Daýyljan, aqyldysyn qarashy, — Asaýbaı murnyn tyrjyıtyp kúldi, — aǵasynyń oıyn bile qoıady. Temeki tartaıyn dep, araqty kóp iship, shaǵa almaı...

— Araqty nege kóp ishesiz? — Araqty kóp ishkeni de ras eken. Biraq dál osy jerde qulyǵy da joq emes, — ákelińiz men shaǵaıyn.

— Má, shaqshy, — Asaýbaı maǵan serenkeni ustata berdi, — nege ishpeımin. Erteń jeksenbi. İshken jaqsy búgin. Má, sender de ishińder. İshken jaqsy túý, túk etpeıdi, jaqsy bolady, oılarsyń...

— Raqmet, biz ishpeımiz, — men Asaýbaıdyń qaltasynan shyǵarǵan býtylkasyn keri saldym. — Júrińiz beri, alysyraq baryp tutatyńyz, áıtpese órt ketip júrer.

— Órt ketse bizdiń dúnıemiz emes, — Asaýbaı myrs etip kúldi, — órtengeni jaqsy, túý, túk etpeıdi. Jaqsy bolady. Oılarsyń, baılardyń dúnıesin...

— Júrińiz úıge qaıtalyq, — labazdan shetteý shyqqan soń men serenkeni shaǵyp, Asaýbaıǵa usyndym. — Neǵyp júrsiz tún ishinde?

— Júrmeı, oılarsyń, — Asaý kók tútindi murnynan burq etkizdi de, maǵan aqyryp tastady, — oılarsyń. Oıbaı, sińbirik muryn. Kóleńke jaǵy keppeı turyp, maǵan aqyl úıretedi. İshý kerek te, qydyrý kerek, mundaı kúnderde. Qydyrǵan jaqsy. Túý, túk etpeıdi. Jaqsy bolady. Al, sender jassyńdar. Uıyqtaý kerek. Uıyqtaǵan jaqsy, kóp uıyqtaý kerek senderge. Oılarsyń, qarshadaıynan tún kúzetip. Qaıtyńdar qazir.

— Asaýbaı aǵaı, sizdi alyp ketemiz. Júrińiz.

— Joq, men qaıtpaımyn. Oılarsyń...

— Oılamaımyn da, — men shyntaqtaı Asaýbaıdy qapsyra qushaqtap, kótere berdim. — Barmasańyz arqalap áketemin.

— Daýyljan, aınalaıyn, ózi kúshti-áı, ákesine tartqan, — Asaý julqynyp kórgen edi, ońaı bosaı almaǵan soń ótine bastady, — Daýyldan, dáretke qysylyp kettim, jibershi. Sodan soń qaıtalyq. Uıyqtalyq. Uıyqtaǵan jaqsy, túý, túk etpeıdi, oılarsyń...

Men ańqaýlyq ettim. Asaýbaı dáret etemin dep biraz uzap ketken-di, qasha jóneldi de, kózden tasa boldy. Qaıtyp taba almadyq. Ábigerlenip júrgende tań da atyp qalǵan eken, ańyryp biraz turdyq ta, kazarmaǵa qaıttyq. Kórgen-bilgenimizdi aıta keldik. Árkim ártúrli joryp, biraz daýlasyp aldy. Ol kúni Asaýbaı kazarmaǵa oralmady da. Biz uzaq tynyǵyp keshke taǵy da barlaýǵa shyqpaq bolyp keliskenbiz. Túski tamaqtan keıin qyısaıyp jatyp uıyqtap ketippin, kazarma ishi qarakóleńkelengen kezde bir-aq oıandym. Janqıa apaı men Sháripqalı úıde joq kórindi. Apyl-ǵupyl kıinip, júgire shyqtym dalaǵa. Dostarym da túgel jyınalǵan eken.

— Arman aǵaı aýyryp kelipti, — Sereja qynjylǵandyǵyn bildirip, kúrsinip aldy, — ol kisini Anna Ivanovnanyń úıine alyp ketti. Júrińder, aldymen amandasyp shyǵalyq.

— Júr baralyq!

Bes dos jarysa júgirip, entige basyp úıge kirdik. Arman aǵaı basyn tas tańyp, tósekte jatyr eken. Eń jaqyn dostary janyna jyınala qalypty. Jigit tósekten basyn kóterip, kúle qarady da, bizge qolyn sozdy.

— Rahmet, jas batyrlar. Sender Atraý jumysshylaryn jaladan saqtap qaldyńdar. Bul sumdardyń bir pále istegeli júrgenin kópten sezgen edim. Qulaǵaly turǵan labazǵa balyq ystaýy da, Makar qartty kúndizgi kúzetke aýystyrýy da, ol jerge qamys aparýy da bir jaýyzdyqtyń daıyndyǵy ǵoı dep edim-aý. Jaman labazdyń órtengenine nesi ketipti olardyń. Órtti óz qoldarymen salyp, úkimetten aqsha alady da, eski bataǵasyn qaıtadan salady. Jalasyn bizge jabady. Al, endi kóp bógelmeńder. Aldymen anaý Asaýbaı ótti taýyp alyńdar. Labaz mańyna qaıratty, senimdi adamdardan kúzet qoıyndar. Biraz ýaqyt mynaý jas batyrlar men Matveı Stepanovıch kúzetsin. Odan keıin Esqalı, Aıdynǵalı aǵaılar barar...

Jurt taraı bastady. Matveı Stepanovıch bastaǵan alty adam tún ortasyna deıin kúzetkenbiz. Aıdynǵalıdan saqyınasy ustap kelmeı qalypty. Záýreshti zarlatyp Esqalı aǵaı da jetti. Biz kazarmaǵa qaıttyq. Esekeń azdap qyzý syıaqty edi. Uıyqtap qalypty. Qylmysty qoldar labazǵa órtti osy kezde salsa kerek.

Órt tarıhy osylaı edi. Órtengen labaz basynda áli eshkim joq eken. Shoǵy da óship qalypty. Anadaı jerde qyzaryp, qar betinde qan jatyr. Ol araqqa aldanǵan qurbandardyń qany. Qannyń arjaǵynda qar búrkengen qaıyqtar tur. Dorbamyzǵa samaýyrlyq kómir toltyryp aldyq ta, qaıtýǵa yńǵaılandyń.

— Daýyl, — Sereja manaǵy qaıyqtarǵa buryldy, — myltyq osy tustan atylǵan edi, bara ketelik.

— Júr, baralyq.

Qaıyq mańyn atty, jaıaý adamdar sharlap tastaǵan eken. Sol kóp izdiń ishinde tabanynyń budyry ketpegen jańa kaloshty bireý qaıyqtyń dál túbine kelip, eki shyntaǵyn lúkke tireı qoıypty.

— Mine, mynaý atqan eken, — Sereja izge úńile berdi, — kórdiń be? Ólshep alaıyqshy.

— Ólshep, — Raýshan da izge úńilip, saýsaǵymen shuqylaı bastaǵan edi, bir nárseni jerden kóterip aldy, — myna, qara...

— Káne, káne, ne taptyń?

— Patıon eken ǵoı, — Shegir moınyn sozyp qarady da, qaltasynan sary jez patron shyǵardy. — Ondaı patıon mende de bar. Balanıaz ıt atqanda túsip qalǵan, taýyp aldym.

— Onda atqan Balanıaz bolǵany, — Sereja oljany óz qaltasyna saldy, — al, ketelik tezirek.

— Daýyl aqa, — dedi Sháripqalı bir jańa kaloshty qar arasynan sýyryp, — kaloshty qara. Ózi oń aıaqtiki.

— Káne, — men kaloshtyn ókshesindegi «T.S.» árpine úńildim de, Serejaǵa usyndym, — mynaý Sándigereıdiń kaloshy.

— Ony qaıdan bilesiń?

— Bilemin... Tanyp turmyn.

Tanyp turǵanym da ras. Sembi kúni kenje Lúba apaı bizben Lazar bataǵasyna deıin ere shyqqan-dy. Biraz júrgennen keıin artymyzdan Sándigereı podrádshi qýyp jetti. «Jol bolsyn «Súıiktim», — dedi Sándigereı jeńil shanasynan sekirip tústi de, — qaıda barasyz? Minińiz shanaǵa. Biraz saırandap qaıtalyq».

— «Raqmet myrza, — Lúba apaı Sándigereıge moıyn burmady, — jumysshy halqy jaıaý júrgendi artyq kóredi. Jumysshy qyz sizge súıikti bolmaı-aq qoısyn. Osy qaljyńyńyzdy doǵarǵanyńyz maqul ǵoı».

«Súıkimdim, — podrádshiniń daýysynda kekesinnen góri, jalynysh bar tárizdi, eki kózi Lúbanyń júzinde, — meni shettete kórmeńizshi. Jek kórseń de qulyńmyn. Tyńdadym júregińmen, aqyrǵy ret aldyńnan ótip, qolyńdy suraı keldim...»

«Uıatsyz, — Lúba, tistene sóılep, Sándigereıge qarady, — sen ǵoı Gúlsaranyń qolyn surarda da osyny aıtqan shyǵarsyń, á! Eh, mahabbat tajaldy...»

«Armandy qaıtalaısyń ǵoı bıkesh, — Sándigereı Lúbanyń qolyn ustaı berdi, — tańdaǵanyń Arman ba? Qor qyzyndaı túrińmen aıýdy súıesiń...

«Armannyń tyrnaǵyna turmaısyń, tart qolyńdy...»

Lúba jigitti keýdesinen ıterip kep jiberdi, dál osy kezde artyna jata qalǵan edim. Sándi taıǵanap bardy da, qulap tústi. Aıaǵyndaǵy kaloshy ushyp ketti. Osy eki áripti men sonda kórgenmin...

— Júr onda, Arman aǵaıǵa aparalyq, — dedi Sereja.

— Júr kettik...

Atraý beti jalańashtalyp qalǵan eken, kókshe muzben zyrlaı jóneldik. Sháripqalı men Shegir meniń shóńkemde, Raýshan men Sabyr Serejanyń shóńkesinde. Sereja ekeýmiz eki shóńkeniń artynda, aǵash sapty bagorymyzdy aıaǵymyzdyń arasynan shyǵarmastan sál kóterip, kókshe muzǵa kirsh-kirsh soǵamyz. Bagor árbir soǵylǵan saıyn jeńil shana zymyraı túsedi. Balalar ábden máz. Sereja menen burynyraq qozǵalǵan edi, biraz uzap ta ketti. Raýshan maǵan qol kóterip kúledi. Artta qalǵanyma namystanyp kelemin. «Raýshannyń kózinshe artta qalǵanym uıat qoı, ozýym kerek» dep oılaımyn. Sońǵy kezde maǵan «Raýshannyń aldynda búkil áreketime jaýaptymyn» degen bir túsinik paıda bola bastady. Nege olaı ekeni ázirge maǵan qarańǵy. Qazir ne istesem de tek Raýshan úshin isteıtin tárizdimin. «Raýshan úshin isteseń jaqsy iste, ózińdi ozyq kórset, joǵary tur, ózgeden!» dep soǵady júregim. Osy bir túsiniksiz sezim meniń sharshaǵanymdy da, talyqqanymdy da tyńdar emes. Sol sezimge baǵynamyn da, bagorymdy joǵaryraq. kóterip, bar kúshimmen jedel soǵamyn. Mańdaıdan aqqan ashshy terimdi súrtýge de shamam joq. Jan ushyra qyımyldap, Serejaǵa deńgeılesip aldym da, oza bastadym. Meniń júregimdi endi na mys emes, maqtanysh bıledi. Osy maqtanyshymdy jetkizý úshin Raýshannyń júzine jalt etip bir qaraǵanym ǵana esimde, odan ári ne bolǵanyn bilmeımin. Kózimdi bir ashqanymda júzime úńilip otyrǵan Arman aǵaı men Janqıa apaıdy kórdim...

...Keıin túsindim. Serejanyń janynan oza berip, Raýshanǵa qaraımyn dep artyma burylǵanymda shóńkeden qulap tússem kerek, on jiligim omyrylypty. Bul ǵana emes, qara sýǵa túsip, terlep kele jatqan kúıim Sereja shanaǵa mingizip kazarmaǵa jetkenge deıin ókpeme de sýyq tıip qalypty. Sol aýyrǵannan aýyryp, bir aı degende qaıtadan qatarǵa qosyldym. Gazetsiz eldiń ár kúndik áreketin kózińmen oqymasaq tosyrqap qalasyń ǵoı. Men de kóp nárseden keıin qalyp qoıǵan ekenmin. Túngi órtten túsken jala shoǵynyń nemen tynǵanyn da Serejadan tyńdap qanyqtym. Qurban tentek sol túngi órttiń qurbany bolypty. Asaýbaı Gýrevke jóneltilipti. Makar qart pen Jamal apaı jaladan aqtalypty. Aǵanıaz on bes kúndeı joǵalyp ketip, tek jaqynda ǵana bataǵaǵa kele bastapty. Kabanovskıı bul joly da qýlyǵyn asyrypty. Ózi saldyrǵan órt jónindegi búkil páleni eki tentekke jaba sóılep, tipti Aǵanıazdyń da minezderin synaı, Lúba apaıdy bosatý týraly «ótinish» bildirgensigen eken, polıseı mekemesi ol «tilegin» qabyldamapty.

Sereja men Raýshan ár kún jumystan bosaǵan boıda júgirip maǵan kiretin-di. Bir kúni Sereja jalǵyz keldi Júzinde nalys bar tárizdi.

— Sereja, ne boldy?

— Búgin túnde túrmedegi Lúba apaı da, — Sereja sóılemin aıaqtamaı, kúrsinip tómen qarady, — Raýshan men anasy da joq bolyp shyqty...

— Ah, ne deısiń, Raýshan da, Lúba apaı da?..

Serejany tósegime tarta, qushaqtap aldym da jylap jiberdim. Nege jyladym, kimge jyladym, ony ezim de bilmeımin. Raýshannyń aty aýzyma buryn túsken edi, asyly soǵan jylap otyrǵan-aq shyǵarmyn. «Qaıda ketti, kim urlady? Tabýym kerek!» deımin ishimnen. Bir kezde «sen Raýshannyń aldynda mindettisiń», dep soqqan júrek endi «Raýshan úshin bireýdiń aldynda jaýaptysyń!..» dep soǵatyn tárizdi. Nege, kimniń aldynda jaýaptymyn, ony ańǵara almaımyn. Atamannyń ba, álde Qazanǵap aǵaıdyń aldynda ma?..

...Men on aıaǵymdy sál syltyı basyp, júre de bastadym. Endi júrisimde sábılik elikteý emes, Mıhaıl Ivanovıchqa shyn uqsastyq bar. Túneýgi órtten bizge jala bolyp túsken shoq, Talasov pen Kabanovskııdiń qaltasyna yrys bolyp quıylyp ta úlgirgen eken. «Órt apatynan» kórgen aýyr «jábir» úshin úkimet kóp qarjy beripti. Sol qarjyǵa alynǵan aǵashtardyń aldy tasylyp ta jatyr. Erteń qurylys jumysy bastalmaq. Men de iske kirisemin...

XXIII TARAÝ. MAMA, MAMA, HAH BER, HAH!...

...Borandy daýyl. İńir shaq. Shynysyz úshtik shamdar jaǵylǵan boıda-aq jas balalardyń jumystan jańa ǵana oralǵan analaryna: «Mama, mama, nan ber, nan!..» dep qyńqyldaǵan mazasyz únderi kazarmany basyna kóterip aldy. Kúz túsip ózenge sháýish júre bastaǵannan beri bul únge bizdiń qulaǵymyz úırenip te bolǵan-dy. İshti keptirip jibere tursa da biraz ýaqytqa deıin shúıilimdi qosymsha qor etip kelip edik. Qazir ol qorymyz da taýsyldy. «Qaraǵym-aý, nandy qaıdan tabaıyn! Mynaý muzy túskirdiń ári qatpaı, ári qoımaı jatqanyn kórmeımisiń. Erteń muz qatyp, shana júrgen soń astyq ákeledi. Sonda nanǵa bir toıǵyzarmyn», dep úmittendiretin-di analar ol kezde óz balalaryn. Al, endi muz qatqaly da eki aı boldy. Kórshi qalalarǵa shanaly kerýender san ret baryp ta qaıtty. Astyq ta jetkizildi. Biraq, balalardyń baıaǵy bir nan suraǵan qyńqyly tynar emes. Buǵan ártúrli sebep bar. Birinshiden, nan baǵasy burynǵydan birneshe ese qymbattap ketti jáne ony baıaǵy bir kezdegideı qatparly qara knıjkaǵa aty-jónińdi jaza sap, qolyńa ustata bermeı, aqshasyn qolma-qol talap etedi. Onyń ústine nan kezegi tym uzaryp ketti. Al, jumysshynyń qolynda daıyn aqsha da joq, birneshe keshe boıyna sozylyp ketken uzyn tizbekten kezek kútýge qoly da bos emes. Tipti kezekke turyp alatyn nannyń ózi de bola bermeıdi. Ár aıdyq bas-aıaǵynda alystaǵy qalalardan shanaly kerýendermen tasylyp jetkizilgen shamaly un sarqylyp qalady da, apta boıy nan bolmaıdy. Biraq, sol magazınde joq ún men pekarnıde joq nan magazındaǵydan da qymbat baǵamen jaıma bazarlarda satylyp jatady. Olardy suraǵanyn berip, kórshi aýyldan kelgen aýqattylar alyp ketedi de, aqshasy azdar kózin satyp qala beredi. Arman aǵaı bastaǵan «bestiktiń» búkil jumysshylar atynan qoıǵan talaby boıynsha bataǵa jumysshylaryna degen nandy ashanaǵa aldyrtyp, tizimmen bergizýge qojamyzdy bir kóndirip edik. Biraq budan da bereke taba almadyq. Endi bizdi ashana bastyǵy talaıtyn boldy. Ashana skladyna kirgen nannan jumysshylarǵa tistemi ǵana tıedi de, qalǵany qarańǵy túnde «qara bazarǵa» jóneltiledi. Sóıtip, balyq bataǵasyndaǵylardyń tamaǵy tek balyq qana bolyp aldy. Ol balyqtyń da buzylyp baryp tuzdalǵan nasharlary ǵana daıyndalynady.

— Mama, qarnym ashty, — dedi tonyna oranyp otyrǵan Sháripqalı, — mama, nan!..

Qaraǵym-aý,- Janqıa apaı aýyr kúrsinip aldy, — nan bolsa aıaımyn ba men senen.

— Ma-ma-ma, nan deımin!..

Sháripqalı endi jaýtańdap maǵan qarady. Nan bolǵan kúni bir úzim alyp qaıtatynmyn-dy. Sháripqalıdyń jaýtańdaýynda da birdeme ala kelmedi me eken degen úmit bar edi. Biraq, búgin óz aýzymyzǵa da nan tıgen joq. Ashshy balyq jep, sýyq sýdy jıi-jıi ishken balanyń beti de isip, daýsy da qarlyǵyp qalǵan eken. Qylǵyna jóteledi.

— Ma-ma-ma, ma-ma-ma!..

— Qaraǵym-aı, ne deısiń maǵan. Mynaý qyr jigitterine kirip shyǵaıynshy, keshe elderinen kisi kelgen edi Múmkin, qumarshyqtary bar shyǵar.

Kórshi kazarmaǵa ketken Janqıa apaı, kóp keshikpeı keri oraldy. Keıingi kezde qyr jigitteriniń arasynda da óziniń yqpalyn júrgize bastaǵan Janqıa apaıdyń qur qaıtpaıtynyna sengen edim, qatelespeppin. Jarty taba nan men aǵash tostaǵanǵa salǵan untaq bir nárse ákelgen eken. Nannyń tórtten birin ǵana syndyryp aldy da, qalǵandaryn kórshi bólmelerde nan surap qyńqyldaǵan Asaýbaıdyń, Matveı Stepanovıch pen Esqalıdyń balalaryna aparyp berdi. Bul kúni sary samaýyrdy mazalamaı, úlken shoıyn qumandy qaınap turǵan sýǵa toltyryp ala kelgenbiz. Kóshpeli stolymyzdy qurastyra saldyq ta, shaı ishýge kiristik. Janqıa apaıdyń nan dep ákelgeni birine-biri birikpeı, túıir-túıir bolyp pisken bir nárse.

— Mama, bul ne nárse? — Sháripqalı aldyńdaǵy nandy aýzyna salýǵa yńǵaılandy, — á, mama?

— Nan ǵoı, ulym.

— Apa, bul unnan pisirilgen be?

— Joq qaraǵym, qyrdyń qyzyl shaǵylyna shyǵatyn qańbaq syıaqty bir shóp bolady. Ony qumarshyq dep ataıdy. Mynaý sonyń dáninen istelgen nan. Unǵa qoly jetpegen qyr kedeıleri qumarshyq dánin dıirmenge tartady da, nan etip jeıdi. Al endi mynany jep kórińder. Bul álgi qumarshyq dániniń qýyrylyp, odan keıin kelige túıilip, untalǵan túri. Shashalyp júrmeńder.

Untalǵan qumarshyqty urtymyzǵa toltyryp alyp, talmaı bastadyq. Talqandy talmaı otyryp, seń ústindegi sonaý bir kezderdi eske túsirdim. Ataman «Nar ıdirgen» kúıin oınar aldynda: «Botasy ólgen tumsa nar kúni-túni zarlanyp, ıimeı qoıǵan eken. Sonda pálen degen dombyrashy osy kúıdi oınap arýanany ıitken eken»dep, uzaq áńgime etken-di. Erteńine Qazanǵap aǵaı maǵan «Nar ıdirgen» kúıi týraly taǵy da bir qyzyq ertegi aıtqan bolatyn. Qazanǵap aǵaıdyń áńgimesine qaraǵanda qumarshyq Ataman tartqan sol kúıge ıigen arýananyń súti tamǵan jerge shyqqan bolsa kerek. Osy áńgimeniń áseri me, álde shynynda da solaı ma, maǵan talmap otyrǵan talqanym sút tatyıtyn tárizdendi. Suramaq bolyp, aýzymdy asha berip edim, Janqıa apaı sol alaqanymen aýzyn jaýyp, oń qoly ondy-soldy siltep, byldyrlap qoıdy. «Úndeme» deıtin shyǵar-aq. Untaq qolqama ketse kerek, shashalyp ta qaldym.

— Qumarshyq jep otyryp sóıleýge bolmaıdy. Qolqańa ketip, shashalyp ólesiń, — dedi Janqıa apaı, urtyndaǵy talqanyn ábden talmap boldy da.

— Apa, qumarshyq nardyń sútine shyqqan deı me?

— Shyraǵym-aı, ásheıin bir qyıal da. Qumarshyq degen qyr kedeıine ári yrys, ári sor. Budan nan da pisiredi, kóje de istep ishedi. Sóıtip júrip qyrylyp ta qalady.

— Nege, apa, qyrylǵany qalaı?

— Qumarshyqta tyshqan kóp bolady. Tyshqannan aýrý juǵady. Sondyqtan da el obaǵa ushyraıdy.

Meniń tula boıym shymyr ete qaldy. Aýzymdaǵy qumarshyqty túkirip tastamaq bolyp bir yńǵaılanǵan edim, Janqıa apaıdan jasqandym da, juta saldym. Mana shashalǵanda aýyrǵan ba, álde salqyn tıgen be, tamaǵym shanysha ma qalaı, jótele de bastadym.

— Qumarshyq júrgen jer oba deńiz, apa?

— Ia, qumarshyq birde olja, birde oba.

— Mama, aldyńǵy jyly teńizdegiler de kóp óldi. ǵoı, — dedi Sháripqalı, ótken jylǵy obany eske túsirip. — Sonda olar da qumarshyq jegen be edi?

— Joq, balam, ol ashshy balyqtan bolǵan-dy. Talaı úıdiń túndigi ashylmaı qaldy ǵoı, — Janqıa apaı aýyr kúrsinip aldy. — Nan joq, jurttyń jegeni ashshy balyq obanyń ákesi byıyl jazda bolmasa jarar edi...

— Al, endi jatyńdar, — tamaqtan keıin Janqıa apaı sáki astynan etikshi jabdyǵy salynǵan qobdyıyn alyp stol ústine qoıdy da, bizge jaıýly turǵan tósekti kórsetti. — Azynaǵan sýyq úıde tońyp qalasyńdar, jatyńdar. Men mynaý sorlylardyń julyqtaryn bútindep bereıin.

— Ol kimdiki, apa?

— Asaýbaı balalarynyń aıaq kıimderi ǵoı. Jalań aıaq qalypty, bısharalar. Anaý sheshesi túskirine kórsetip berip, endi óziń tigip al desem, «oıbaı, sheshe-aý, áıeldiń etik tikkeni jaman bolady, áıeli etik tikken úıge dáýlet bitpeıdi eken» dep at-tonyn ala qashady. Jasy otyzdan asty. Buǵan deıin qolyna biz ustamapty. Sondaǵy bitken dáýleti qaıda eken, bul sorlynyń?!

— Mama, men Asaýbaıdyń Shegirimen oınamaımyn, — Sháripqalı qabyrǵadaǵy jyrtylǵan qaǵazǵa qarady. — Ol ákesine tartqan, jaman. Daýyl aqamnyń salyp bergen anaý kemesin jyrtyp ketti. Basyna bir urdym da úıden shyǵaryp jiberdim. Sen de jamama, onyń etigin...

— Ulym, onyń jaramaıdy, — Janqıa apaı qabaǵyn túıe, jalqy kóziniń astymen qarap, basyn shaıqady. Bylaı da muńdy balany jábirlemes bolar. Úıret ony. Ákesi bataǵany órtese maskúnemdikpen istedi, adasty. Jas balanyń jazyǵy qansha? Sen úıret ony, uqtyń ba?

— Uqtym, — Sháripqalı amalsyz basyn ızedi. — Úırenbeıdi ǵoı ol.

Men jyrtylyp qalǵan sýretke qaradym. Árıne onda sýretshiniń kózimen qaraǵanda eshqandaı qundy kórkemdik te, qymbatty boıaý da joq edi. Alaıda ol meniń óz basym úshin tarıhı zor máni bar, ómirlik eskertkish — bizdi qaterli teńiz apatynan alyp shyqqan «Rossıa Velıkaıa» kemesiniń sýreti. Bul sýrettiń salýshysy men bolǵanmen redaksıasyna Mıhaıl Ivanovıchtyń, boıaýyna Serejanyń qatysy bar. Sol kezdegi sábılik shamama qaraǵanda asa nashar oryndalmasa da kerek. «Jigitsiń, túbinde sýretshi bolasyń, jyrtpa buny, saqtap qoı!» degen bolatyn Mıhaıl Ivanovıch. Osy bir tarıhı derektiń jyrtylǵany Sháripqalıdy ǵana emes, meni de qynjyltyp otyr.

— Apa, biraz otyra turaıynshy, — men Janqıa apaı men sýretke kezek qaradym. — Jattaıtyn sabaǵym bar edi. Sháripqalıdyń anaý sýretin de jelimdep bereıin.

— Árıne, sabaǵyń bolsa oqy, — Janqıa apaı stoldy jyınastyrdy. — Kel, eptep syıysarmyz.

— Alaqaı, onda men de, — Sháripqalı baıaǵy menen qalǵan eski álippeni jaıa sap, oqyı bastady. — Tary... Bary... my... ne raby...

Sháripqalı buryn sabaqty menen, ne Lúba apaıdan alatyn-dy. Keıingi kezde meni mensinińkiremeı, ara-tura Nadejda Petrovnaǵa baryp qaıtatyndy shyǵaryp aldy. Men aýyrǵan bir aıdyn ishinde ilgerilep te ketipti. Qazir tórt áripten quralatyn sózderdi qosyp oqyıtyn dárejege de jetip qaldy. «Rossıa Velıkaıa» kemesiniń jyrtylǵan jerin astyna qaǵaz salyp, sabynmen japsyrdym da, ornyna ildim. Sháripqalı máz bolyp qaldy.

— Aqa, taǵy da sýret salyp beresiń be? Maǵan úıretshi. Sen jaqsy salasyń ǵoı sýretti. Úıretesiń be, á, aqa?

— Sýret te salyp beremin, — durysynda da mende tym jaqsy sýretshilik qabilet bar tárizdi, qazir ol kezdegiden áldeqaıda ońdy oryndaımyn,— úıretemin de.

— Alaqaı, mama, — Sháripqalı máz-máıram kúlip, apaı ekeýimizge kezek qarady. — Men de Daýyl aqamdaı sýretshi bolamyn.

— Bola ǵoı, qaraǵym...

Janqıa apaı jumysyn toktatpastan, bizge kóz qyıyǵyn tastap qoıady. Kitabymdy jaıa sap, «sýret kórmesin» sholyp shyqqan edim, Raýshan syılaǵan konfet qaǵazdarynyń da bireýi jyrtylyp qalǵanyn baıqadym. Budan bir aı buryn «konfet qaǵazyn qabyrǵaǵa japsyrǵanym balalyq bolǵan eken» dep uıalsam, endi onyń tutas turmaı jyrtylyp qalǵanyna qynjyldym. Jyrtylǵan konfet qaǵazy izsiz-túzsiz joǵalǵan Raýshandy eske túsirdi. Bir kúrsinip aldymda kitabymdy oqýǵa kiristim. Nadejda Petrovnanyń tapsyrmasy boıynsha kelesi sabaqqa Pýshkınniń «Qysqy keshin» jattap barýǵa tıisti edik, jaı ǵana daýystap oqyp otyrmyn.

Býrá mgloıý nebo kroet

Vıhrı snejnye krýtá,

To, kak zver ona zavoet,

To, zaplachet kak dıtá...

Óleń shýmaǵyn túgel oqyp shyǵamyn da, kózimdi jumyp, qaıtalaımyn. Tilimde óleń bolǵanmen, kóńilimde Raýshan. Kitapqa úńilsem bolǵany áripterdiń arasynan syǵalap Raýshan turady. Dóńgelek qarashyqtary da, betindegi meńi de móldirep, marjandaı aq tisterin kórsete, órtten keıin osy úıge kelgendegi kúlkisimen kúledi. «Syıǵa bergen konfetimniń qaǵazyn áli saqtap júr ekensiń ǵoı» dep turǵan tárizdi. «Ia, saqtadym, saqtaımyn da. Al, men she, men ne syılaımyn, ne syılaı alamyn. Álde sýretin salyp syılasam ba eken?» dep oılaımyn da, qaryndashymdy qolyma alyp, syzýǵa daıyndalamyn. Biraq Raýshannyń tek qarashyǵy men meninen ózge beınesin oıymda saqtaı almasam kerek, túsire almaımyn. «Jaraıdy, sýretin salaıynshy, sonda qaıda jiberem?» dep oılaımyn da, izdestirmek bolamyn.

— Apa, Raýshandar qaıda joǵalyp ketti?

— Saǵynyp júrsiń be, qaraǵym? Sereja úsheýiń aırylmas dos bolyp ketken edińder, — Janqıa apaı kúrsinedi. — Men de saǵynyp júrmin. Jaqsy bala edi!

— Siz bilmeısiz be qaıda ketkenin?

— Mynaý Qasqyrbaı tuqymynan kún kóre almaıtyn bolǵan soń qyrdaǵy bir týmalarynyń qolyna ketti. Qasqyrdyń sholjyń bóltirigi bir kúni jumystan qaıtarda shashynan súırep, sabap júrgen jerinen aıyryp aldyq.

— Aq kelinshek pe?

— Joq, sol ońbaǵandy «aq kelinshek» demeı, Mysyqmurttyń toqaly deshi.

— Noıan ba, — aq kelinshektiń «Mysyqmurtqa» tıgenin de men osy túnde birinshi ret estidim. — Ol aqyry «Mysyqmurtqa» tıdi me?

— Ia, Noıandy aıtamyn.

— Apa, Raýshandar endi kelmeı me?

— Qazanǵap kelgen soń bir-aq qaıtady...

Men ishimnen ǵana kúrsinip, kitabyma úńildim de, oqyı bastadym.

To po krovle obvetshaloı

Vdrýg solomoı zashýmıt,

To, kak pýtnık zapozdalyı,

K nam v okoshko zastýchıt...

Oqyǵan shýmaǵymdy jattap otyrmyn. Meniń ár sózimdi qaıtalap, Sháripqalı da kúbirleıdi. «Danyshpan aqyn ózge emes, bizdiń osy kazarmamyzdyń dál búgingi keshin jazǵan ba?» dep oılap qalam. Doly boran keıde ańdaı ulyp, keıde baladaı óksip, qamys shatyrdy qýalaı soǵyp aj-aj etedi. «Mama, mama, nan ber, nan!» Kórshi bólmelerden balalar shýlap jylaıdy. Daýyl úıirgen borasyn keıde qutyryna uıytqyp, áınekti soǵyp ótedi. Mana árip arasynan kúle syǵalaǵan Raýshan endi qoıny-qonshy qarǵa tolyp, tereze aldynda jylap turǵan tárizdenedi. Bólme ishi de bir kúńgirt. Syǵyraıǵan úshtik shamnyń sáýlesine tym taıaý, Asaýbaı balalarynyń aıaqkıimine jalqy kózimen úńilip, aýyr kúrsine, únsiz otyrǵan Janqıa apaıdy Pýshkın eleńindegi kempirge uqsatamyn. Óleńdi jattap boldym da kitabymdy jyınaı bastadym.

— Daýyl aǵa, — Sháripqalı maǵan masattana qarady, — men úırenip aldym, aıtaıyn ba?

— Aıta ǵoı.

Býrá mgloıý nebo kroet...

— Jigitsiń inim, jigitsiń, — Sháripqalı óleńniń alǵashqy tórt jolyn túgel úırenip úlgirgen eken, birinshi sózderin ǵana esine túsirip edim, kezekti tórt jolyn da aıtyp shyqty, — sen tipti menen ozyp ketip júrme!..

— Joq aqa, — Sháripqalı men qushaqtap moınyma asyldy. — Ozbaımyn, sendeı bolamyn.

— Ozbasań da qýyp jet, — men jıenimdi moınymnan qushaqtap turǵan kúıi biraz dóńgeletip aldym. — Ekeýmiz birge oqyıtyn bolaıyq.

— Aınalaıyndar, — bul Janqıa apaıdyń aýzynan sırek estiletin sóz edi. Ekeýmizge de ábden súısinip tursa kerek, jumystan basyn kóterip kúldi, — aınalaıyn, qos tentek. Sóıt, sen Daýyl aqannan úırenip júr, tentegim...

— Úırenemin, mama, úırenemin...

Sháripqalıdyń menen úırenip júrgeni de ras. Bir kezdegi meniń Serejaǵa eliktegenim syıaqty ol qazir maǵan elikteıdi. Ózimniń ustazdyqqa jarap qalǵanymdy maqtanysh ta etemin. Biraq, keıbir ushqalaq minezderimdi úırenip alǵanyna ókinemin de.

— Al tentekter, — Janqıa apaı jumysyna qaıta úńildi, — jatyńdar endi tezirek, álgi óleńiń jaqsy eken. Qalaı edi? «Býra mogloıý nıba kraıt...» muny aıtqan kim, Daýyljan?

— Apa, muny Pýshkın degen aqyn jazǵan.

Janqıa apaı mana men sabaq oqyǵanda kúbirleýde edi, sonda ishteı jattap otyrsa kerek, endi aqynnyń atyn da jattap almaq bolǵandaı: «Bóshkin, Bóshkin» dep qaıtalaı berdi. Sháripqalı ekeýmiz tez sheshindik te, eski kórpeniń astyna súngidik, aıaqtarymyz da muzdap qalǵan eken, eki týma qushaqtasa tústik. Sháripqalı tez uıyqtap ketti. Biraq meniń kózime uıqy jolar emes, jas qyıalym sharq uryp birese ákem men Jarqyn, Qazanǵap aǵaılardy izdeıdi, birese jalt berip Mıhaıl Ivanovıch emdelip jatqan Baký lazaretine qaraı samǵaıdy, keıde keri oralyp Raýshan júrgen qyzylqumdy sharlaıdy. Endi Lúba apaıǵa qaraı buryldy. Ony Lazar bataǵasyna deıin uzatqan sońǵy keshti eske túsirdim. Ústinde syrmaly sholaq kúrte, basyna qalyń qara sháli jamylyp alǵan eken. Aspan tústes kógildir kózi kúlimdep, aıaz súıgen juqaltym aqta júziniń dál ushy narttana qalypty. Ol kúni Lúba tym kóńildi edi, keıde jol boıynda kezdesken muz kesekterdi sholaq qonyshty etiginiń tumsyǵymen qaǵyp, bizben oınap-oınap alady. Keıde ashyq, aıqyn daýsymen keshki aýany jańǵyrta án salady.

Chernobrovyı, chernoglazyı,

Molodes ýdalyı,

Vlojıl myslı v moe serdse,

Zajeg retıvoe!

Nelzá solnsý byt holodnym,

Svetlomý pogasnýt,

Nelzá serdsý jıt na svete, −

I ne jıt lúbovú

Lúba apaı óleńniń sońǵy eki jolyn qaıtalap, bizge qaraıdy. «Jaqsy emes pe, á? Qandaı tamasha aıtylǵan! Súımegen ómirde qansha lázzát bar? Ómir tátti, ómirdi súıý kerek. Sol ómirdiń ózin súıkimdi etý úshin kúresý kerek. Uqtyńdar ma?» «Uqtyq» deımiz biz.

Tátti ómirdi shyn júregimen súıetin, sol ómirdiń súıkimdi bolýyn tileıtin, ózi de ómir syıaqty súıkimdi qyz ol kúni Lazar bataǵasynyń aldynda bizdermen kóńildi túrde qoshtasyp, «qosh, týmalar, men búrsigúni qaıtamyn...» dep qolymyzdy qysqan edi. Aqyrǵy ret keriskenimiz eken ǵoı. Budan keıin kezdese almadyq. Atraý ákimderi ony «qashty» dep jarıalapty. Tegi jurttan jasyryp.

Bir túnde Astrahan túrmesine jóneltken bolýǵa tıisti. Sodan beri Arman aǵaıdyń qabaǵy bir ashylyp kórgen joq... Keıde ol Lúbanyń sýretinen kóz aýdarmaı aqyryn ǵana ándetedi.

Na zare týmannoı ıýnostı

Vseı dýshoı lúbıl ıa mılýıý:

Byl ý neı v glazah nebesnyı svet;

Na lıse gorel lúbvı ogon...

Dalada daýyl jyndanyp, ash bórideı ulyıdy. Jel úıirgen burqasyn terezeni manaǵydan da góri qattyraq soǵyp ótedi. Qyraýly áınek dirildep, mazasyz yzyńdaıdy. «Mama, mama, nan ber, nan...» dep jylaǵan bala zary kórshi bólmelerdiń birinen tynsa, ekinshisinen qaıta kóteriledi. Oı darıasynyń jıegine jete almaı tósekte tek dóńbekship, kórpe astynda men jatyrmyn. Áınekti qaqqan borannan úreılengendeı, lyp-lyp qaltyraǵan álsiz sáýle túbinde Janqıa apaı otyr. Urshyq ıirip únsiz otyrǵan joq. Asaýbaı balasynyń etigin jamap, búkil bala zaryna qulaǵyn tosa kúrsinip, sóılep otyr.

— Sorly balalar, — Janqıa apaı qolyndaǵy jiptiń ushyn tisimen tarap, basyn shaıqaıdy, — obaldaryn kimge, senderdiń? Úsh jyl. Ia, úsh jyl. Úsh jyldan beri tógilgen qan men jastan talaı teńiz tolǵan bolar edi, ákelerin qan keship, maıdanda júr, sender bir úzim nan taba almaı, salqyn kazarmada sarnaısyńdar. Bireýler er azamatynan aırylyp, nan taba almaı zaryqsa, ekinshi bireýler qolyn qanǵa malyp, baılyq izdeıdi. Bireýdi bireý talaǵan bul neǵylǵan zamana? Jaýapty kim osyǵan? Arman da bógelip qaldy. Tezirek kelse jarar edi!..

Janqıa apaı aýyr kúrsinip, az bógeldi de, sózin qaıtadan bastady. Men de kúrsindim. Men Janqıa apaıdy buryn jaqsy bilmeıtin bolsam kerek. Tek keıingi jyldary ǵana tanyı bastadym. Janqıa apaıdyń boıynda óz ákemde joq ózgeshe bir qabilet bar ekendigin baıqadym. Bir ata, bir anadan bir-birine eshqandaı uqsastyǵy joq, eki túrli adamnyń jaratylatyndyǵyna tańmyn. Meniń ákem sózge saran, minezi de tomyryqtaý, tuıyq adam bolýshy edi. Al, Janqıa apaı degeniń aǵyp turǵan bir sheshen. Oı-órisi de ákemnen áldeqaıda bıik jatyr. Kóńili muńdy kemtarǵa qamqorshy bola júredi. Sóılep ketse júregińdi eljiretedi. Tyńdaı bergin keledi qumartyp, tek kózine qarama. Daýysy keıde baıaýlap, keıde jiger qanatyn qaǵa, joǵary kóteriledi. Seniń sezimińdi ózimen birge ilestirip, ne kúldirmeı, ne jylatpaı qoımaıdy.

Janqıa apaıdyń osy qasıeti ásirese sońǵy jyly kún sanap damyı túsetin tárizdi. Múmkin, bul ózi birge basqarysyp júrgen «bestik» mektebiniń jemisi shyǵar. Byltyrdan beri «bestik» jumysyna Nadejda Petrovna da aralasa bastaǵan edi. Sodan beri «bestik» músheleri tek ózderi ǵana keńesip qoımaı, bataǵada kópten istep kele jatqan jumysshylardy da qatystyratyndy shyǵaryp alǵan-dy. Áýelgi kezde ártúrli kitaptar oqyp, maıdan jaıyn áńgimeleıtin bul májilis, bara-bara saýat ashatyn jumysshylar «mektebine» aınalyp aldy. Nege ekenin bilmeımin, únemi ińir qarańǵysynda bir-birlep jyınalady da, toptanbaı, bir-birlep tarasady. Májilisterine bizdi keıde qatystyrsa, keıde qatystyrmaı qoıady. Áýelgi kezde Anna Ivanovnanyń úıine jyınalatyn-dy, keıin qala shetindegi eleýsiz úılerge kezek-kezek kóshetin boldy. Janqıa apaı kazarmaǵa kelgen soń da qaryndashynyń ushyn jalap, áldenendeı qarǵa tuıaqtar salyp, uzaq otyratyn-dy. Qazir birneshe áripterdiń basyn qurastyrýdy da úırenip alǵan eken. Osydan on bes kún buryn bir tabaq qaǵazdyń betin bederleýge kiristi. Bul jeksenbi kúni blatyn. Ertemen bastaǵan eńbegin tús aýa aıaqtady da:

— Daýyljan, mynany oqyp kórshi. Tek kúlme, qaraǵym. Birdeme túsinesiń be, osydan? — dedi.

— Káne, apa, ákelińiz!

Men oqyı bastadym. Bir tabaq qaǵazǵa on shaqty sózdi zorǵa syıǵyzypty. Tegi inisine arnalǵan hat bolsa kerek. «Jantas krgım», dep bastapty. Bul «Jantas qaraǵym» degen sózi bolýǵa tıisti. Odan ári arasynda keıde úsh, keıde eki árpi joq, ne bolmasa «v» ornyna «b», «d» ornyna «t» áripteri qoıylyp, eshbir septeýge de, jikteýge de baǵyndyrylmaı alǵashqy ataý formasynda jazylǵan orys, qazaq sózderi kórshi qona beripti. Eń aqyrynda «Apa Janqıa» dep úlken etip qol qoıypty. Hattyń qatesi kóp bolǵanmen jalpy maǵnasyn ańǵarýǵa bolatyn tárizdi. Ákemniń óz haty da osydan saýatty bolmaıtyn-dy. Men bir tabaq qaǵazdy túgel alyp jatsa da on shaqty sózden ǵana turatyn hatty tym-aq uzaq oqyp edim, jelkemnen úńilip turǵan Janqıa apaı kúlip jiberdi:

— Ábden sheber jazsam kerek, aıaǵyna shyǵa almaı-aq qoıdyń ǵoı. Eshteme túsindiń be, óziń?

— Bárine túsindim, apa, — jana ǵana úırenip júrgen adamnyń kóńilin sýytpaıynshy degen oımen, — qatesi de az, — deı saldym.

— Qatesi bolsa keshirer. Óz hatyńa qosa sal, apasynyń qarǵa tuıaǵyn oqyp bir kúlsin, — dedi Janqıa apaı, ózi de kúlip,— Armannan berip jibereıik.

Arman ol kúni jol júrgeli jatyr edi. Resmı tapsyrmasy Talasovtyń balyq tıelgen shanaly kerýenin Astrahanǵa deıin uzatyp, odan beri qaraı taqtaı alyp qaıtý bolǵanymen, negizgisi ol emes. «Atraý túrmesinen joǵalǵan súıkimdi dosy — Lúbanyń taǵdyryn Astrahannan anyqtaý eken» deıdi Sereja. Solaı bolýy da múmkin, biraq, bul bizden qupyıa. Qaıtarda júmysshylarǵa azyq ala keletini aıan. Árkimder-aq bar qarajatyn Arman aǵaıdyń qolyna tapsyryp, qap qosqan bolatyn. Janqıa apaıdyń «tezirek kelse eken» deýinde de «astyq ákeler» degen úmit bolýǵa tıis. Áıtpese, Atraý lavkasyna túsken astyqqa bizdiń qolymyz jetýden qalyp barady. Arman aǵaıdyń bul saparyna bir jaǵynan halyq yntaly bolsa, ekinshi jaǵynan qojalarymyz da sonsha qumartqan edi. Olar reti kelse-aq Arman aǵaıdy bataǵa basynda uzaq ustamaýǵa tyrysady. Ne ıtbalyqqa, ne aqbalyqqa qýady. Tegi «ol júrgen jer búlik» dep qorqatyn bolýǵa tıisti. Tipti «Mıhaıl Ivanovıchtyń áskerge ketýine de osylar sebepshi bolmady ma eken?» dep te oılap qalamyn.

— Ne deısińder, sorlylar? — Janqıa apaı taǵy da bir aýyr kúrsinip aldy, — obalyn kimge sorlylar, aıyptyń kim? Aıyptyń! Soǵysy da biter emes munyń sozylyp barady. Osynshama qan tókse de tek jeńilis, tek sheginý. Jaralanyp Mıhaıl Ivanovıch jatyr. Jantastan da kópten hat joq. Jaý qorshaýynda qalyp júrmese jarar edi.

Janqıa apaıdyń bul aıtyp otyrǵanynda da shyndyq bar. Sońǵy kezderde baldaqqa súıengen jaraly soldattar kóbeıip ketken-di, olardyń árqaısysy ártúrli kóńilsiz habar ákeldi. Bireýleri Baltyq jıegindegi sátsizdikti aıtsa, ekinshisi patsha áskeriniń Polshany tastap ketkendigin áńgimeledi. Jeńimpaz orys quralynyn bul «sátsizdigine» namystanǵandardyń biri jaraly soldatty jazǵyrsa, ekinshi bireýleri máselege tereńirek úńilip, patsha úkimetin aıyptaıdy. Aldynǵy kúni Anna Ivanovna men Janqıa apaı osy jóninde uzaq syrlasqan bolatyn, al, qazir Janqıa apaı sol syrdy ońasha qaıtalap, ózimen ózi sóılesip otyr...

Matveı Stepanovıchtyń oń aıaǵyndaǵy qaıyń qazyǵymen edendi tasyr-tusyr teýip bara jatqan úırenshikti dúbiri estilgendeı bolǵan edi, osynyń artynsha áldekim bizdiń áınekti eki-úsh ret qaǵyp jiberdi. Janqıa apaı ornynan jedel kóterildi de, esik ashty. Úıge Arman aǵaı men Matveı Stepanovıch kirdi, ústi-basy appaq qar.

— Árbir shanaǵa bir qaptan salyp, otyz qap astyq ákelgen edim, kireshiler «shanamyzdy bosat» dep asyqtyryp jatyr, ne isteımiz? — dedi Arman, amandasyp bolǵannan keıin.

— Qaraǵym-aý, qaraǵym, amanatymyzdy oryndaǵan ekensiń ǵoı, qaraǵym! Bala bitken nan surap, zyqyny ábden alǵan edi. Talshyq eter bir nárse jetkizdim de, baýyrym, — Janqıa apaı Arman aǵaıdy eki qolynan kezek-kezek súıdi, — rahmet inishegim. Ún ákeldim de.

— Ákeldim, apa. Biraq sony qaıda qoıamyz. Álde, jurtty qazir habarlap, bólip alamyz ba?

— Qoı dostym, mynaý borandy túnde kimdi tabasyń. Ashananyń skladyna qoıalyq. Erteń jumystan keıin bólip alarmyz. Onda ózi júk keldi me? — dedi Matveı Stepanovıch.

— Biraz qalmaq shaıy, eki qojaıynnyń jeke óz júkteri bar edi, qazir túsirip jatyr.

— Júrińder onda, sol skladqa jyınaıyq, — Matveı Stepanovıch esikke qaraı buryldy — erteń ashyq-jaryqta bólisermiz.

Olar osylaı kelisti de, dalaǵa shyǵa berdi. Jyndy dúleı aj-aj etip, esikti qaıyryp aldy da, aq borasyndy sáki ústine shasha tastady. Men de apyl-ǵupyl kıinip, dalaǵa shyqtym. Kazarmanyń yǵyna áıel-erkek aralas jyınala qalǵan bir top jan dabyrlasa sóılep, skladqa qaraı aıańdasty. Janqıa apaıdyń ámiri boıynsha men keri oraldym. Men úıge kirgende Sháripqalı jańa ǵana oıanyp, úreılenip otyr eken. «Erteń nan bolady, Arman aǵaı ún ákelipti» dep qýanttym da, kórpege endim.

Aýyr qasiretti arqamyzdan laqtyryp tastaǵandaı, alansyz uıyqtaǵan ekenbiz. Kózimdi ashyp alsam úıge jaryq túsip qalypty. Úshtik shamnyń túbinde bir nársege úńilip, Janqıa apaı tur. Asyly, túnde turyp ketkennen qazir ǵana oralǵan bolýǵa tıisti, juqa qyzyl qaǵazdy jalqy kóziniń janaryna tosyp, kúbirleı qalypty «P-r-l-e...», maǵan da tanys emes áldenendeı uzyn sózdiń áripterin biriktire almaı, qaıta-qaıta ejikteıdi. Men de biraz bógelip baryp, zorǵa aıyrdym.

— Apa, «proletarıı!» dep jazylypty ǵoı. Bul ne nárse? Beri ákelińizshi, oqyp bereıin.

Janqıa apaı maǵan unamsyzdaý bir qarady da, qyzyl qaǵazdy qoınyna tyǵa qoıdy.

— Óı, ásheıin, shaı oraýly kelgen bir qaǵaz ǵoı, onyń nesin oqyısyń.

— Apa, bul tásilin shaıynan jaqsy bola ma? — Janqıa apaı buryn tásilin shaıyn etten artyq kórip, qoly jetse, terlep-tepship, ábden qumarta ishetin-di. «Shaı oraýly kelgen qaǵaz» degenge «proletarııdi» jańadan shyǵarylǵan shaı shyǵar dep oılasam kerek, — siz endi osy shaıdy ishesiz be?

— Ia, buny da bir iship kóreıik, — Janqıa apaı kúldi, — aty qalaı deısiń, Daýyljan?

— Proletarıı, apa.

— Proletar! — dep Janqıa apaı da ishten eki-úsh ret kúbirlep aldy...

— Apa, ay, apa, — men Lúbanyń habaryn Arman aǵaıdyń óz aýzynan suramaq bolǵan edim, endi Arman aǵaıdyń ózimen tildesip kelgen Janqıa apaıdan suradym. — Arman aǵaı ne aıtady? Lúba apaıdan habar bilmep pe?

— Nege bilmesin, bilipti. Eshqaıda qashpapty. Myna jaýyzdar bir túnde Astrahan túrmesine aıdatyp jibergen eken ǵoı.

Kazarma ishinde tyqyr kóbeıip, jurt túgel tósekten kóterildi. Úlkendermen aralasa turǵan balalardyń nan suraǵan keshegi qyńqyly kazarma ishin janadan kúńirentti.

— Mama, mama, nan ber, nan...

— Arman aǵań un ákelipti. Keshke deıin tózińder. Jumystan keıin nan pisirip beremin, — desedi analar, sábılerin jubatyp.

«Mama, mama, nan ber, nan!» degen zarǵa, endi «alaqaı, mama, nan jeımiz, nan» degen qýanyshtar da aralasa bastady.

— Mama, mama, nan ber, nan!..

— Mama, keshke maǵan nan pisirip beresiń be, á?

— Beremin, qaraǵym.

— Alaqaı, keshke nan jeımiz!..

XXIV TARAÝ. «EH, DÝBINÝSHKA, ÝHNEM!..»

...Jartysy ǵana órtengen jaman labaz týraly akt tym sheber turǵyzylyp, «ónerpaz» redaktordyń tek sylyp tastaýǵa ǵana emes, qosýǵa qabileti bar, tájrıbeli «hırýrgtik» qolynan armansyz óńdelip etse kerek. Osy aktty Astrahanǵa ma, tipti odan da ári me, áıteýir bir «qaıyrymdy» esikke engize bilgen Kabanovskıı myrza Atraýǵa keri oralarda «qaýypsyzdandyrý qazynasynan» «ónerpaz» redaktordyń qalamy op-ońaı órteı salǵan bataǵasynyń ǵana emes, sol bataǵamen birge «órtengen» balyǵynyń da qunyn ala qaıtypty desedi. Órtten úlken «jábir kórgen» Kabanovskıı men Talasov myrzalardyń «qasiretterine» ortaqtasyp, kóńil bildirýshi, jany ashyr gazetter de tabylypty. Biraq, «ónerpaz» redaktor «órtetkenmen» de, qabyrdan qaıta tirilgen «Isa paıǵambar» syıaqty, «órtengennen» keıin de óz ornynda qalyp qoıǵan, «qasıetti» kóne bataǵa endi óziniń kúni ótip qýraǵan denesine, búgingi túsinigimmen aıtsam, jas kletkalar qosyp, jańadan salynyp jatyr. Qazir bataǵanyń syrtynda qyzý qurylys jumystary qulashyn keńinen sermep, kólemin kún sanap ulǵaıtyp barady. Al, bataǵanyń ishinde baıaǵy bir «órtenip» ketken jerinen óńdelip bolyp, bir-aq shyqqan balyqtar Astrahanǵa jóneltilýge asyǵys daıyndalyp jatyr. Bataǵa mańy quj-quj jan. Kúndiz-túni jumys.

...Búgingi jumys ta eki aptadan beri qulaǵymyzǵa tanys «eh, dýbınýshka, ýhnem!» ánimen bastalǵan-dy. Shoqpardyń syryqqa soǵylyp, dúńk-dúńk etken daýysy Atraý aspanyn basyna kóterip aldy. Tymyrsyq qystyń erteńgi tynyq aýasy jańǵyryq daýysyn jarǵa soǵyp, aýyr soqqymen birge dúńkildeıdi. Byltyrdan beri bataǵa aldy taıyzdap, júkti kúımeler plotqa jete almaıtyn bolyp qalǵan edi. Qazir júzdegen adam plottan aıdyń ortasyna qaraı jýan-jýan syryqtar qaǵyp jatyr. Keıin bul syryqtardyń ústine jańa plot turǵyzylady, taıyzǵa kele almaıtyn iri kemelerdiń ishindegi balyqtar osy plotqa qabyldanady desedi. Qazyq qaǵýshylar birneshe syryqtan jalǵastyrylyp jasalǵan záýlim bıik mosyǵa shynjyrly úlken tál ornatypty da, sol tálge uzyn temir arqan ótkizip, onyń ekinshi ushyn jýandyǵy adam belindeı, uzyndyǵy arshyndaı jup-jumyr temirge bekitipti. Muz betinde aralaryn jıi-jıi oıǵan daıyn úkiler kórinedi.

Aıdynǵalı aǵaı bastaǵan jumysshylar toby jýan-jýan uzyn syryqtardyń bir basyn súıirleı shaýyp jatyr. Odan ári muz ústinde bıik mosyǵa asylǵan úlken qazandar tur, kólemi bizdiń bólmemizdeı bar. Laýlap janǵan qamys oty qara qazannyń túbin qyzǵylt-jasyl jalyn tilimen jalap-jalap ótedi. Qazanda sarqyldap qaınaǵan qaramaı ıisi óńmenińdi atady. Aıaqtaryna kıiz baıpaqty úlken etik, ústerine shubatylǵan qalyń kúpi, bastaryna búkil ıyqtaryn jabatyn úlken túlki tymaq kıgen qyr jigitteri árbir syryqqa on shaqtysy túgel jabyla, birine-biri soqtyǵysa, zorǵa kóterip barady. Kıimderi tym aýyr bolǵanǵa ma, qyımyldarynda bir sylbyrlyq bar, yrǵala basyp, erinshek qozǵalady. Ot basyna jetken kezde ıyqtaryndaǵy syryqtyń súıir ushyn qazandaǵy qaramaıǵa batyra beredi. Syryq taıyp ketedi de, úlken qazannyń kemerin basa qulaıdy. Lapyldaǵan jalyn tili sýmań etip qazan ishine qarǵyıdy. Qazandaǵy qara maı órtenip, jurt dý ete qalady.

— Qolapaısyz bısharalar, — dedi qazan astyna ot jaǵyp turǵan Jalyqpas qarıa, — baıqasańdarshy.

— Tilińdi tart, áı sherkesh, — deıdi qyr jigitiniń biri. — Adaı atamanynyń balasy sendeı ózen jaǵalap kórgen joq, bildin be! Balyqtan ózge eshnárse kórmegenińdi maqtan etesiń be?

— Qoıyńdar, jigitter, — áńgimege Arman baryp aralasty, — osy rýǵa bóliný degendi qaıdan tapqansyńdar. Adaı rýy ózen jaǵalap kórmese, Esqalı aǵaı ekeýmizdi: qaıda qoıasyńdar. Biz kózimizdi tolqyn tepkisinde ashtyq. Aldymyzda jalǵyz qaramyz da bolǵan joq. Ózen jaǵalap kún kórdik. Rý degen uly sózdi budan bylaı esittirmeńder maǵan...

— Dilmársime, Arman, dilmársime, — Sándigereı podrádshi Armanǵa ala kózimen qarady, — sen shoqyndy eken dep, jurt rý men dinnen beze almaıdy. Adaı bolyp týǵanbyz, adaı bolyp ólemiz. Qorlamasyn anaý sherkeshin ata arýaǵyn. Aýzyn ashyrmańdar sherkeshtiń soıyp alyńdar...

— Ata tuqymy asqa jarymaǵan sherkesh ıt, — shalǵysyn orap tastaǵan bıik qara jigit, qonyshyndaǵy doıyryn sýyra, Jalyqpasqa tap berdi, — kimdi qorlaısyń, til tıgizbe!

— Áı, jigit, doıyryńa ne bola almasań beri ber,— Arman aǵaı Nıazbektiń qolyndaǵy qamshysyn julyp aldy da, aıqaılap daýys kótermeı, Sándigereı ekeýine kezek qarap, zildi kekesinmen kúldi, — sen Jákendi jalshy bolǵandyǵy úshin jazǵyrasyń ba, sherkesh bolǵandyǵy úshin jazǵyrasyń ba? Sherkeshtiń jalshysy saǵan jábir etpegen shyǵar. Jábir kórseń sherkeshtiń baıynan kórgen shyǵarsyń. Bar onda, doıyryńdy sherkeshtiń anaý ozbyr baıy Talasovtarǵa úıir. Rý ýymen ýlanǵan uıatsyz bıshara, sen de keshegi Qurban syıaqty Talasovtardyń qýlyǵyna qurbandyq bolǵaly júrgen bireýsiń ǵoı. Erme mynaý ázázildiń tiline...

Arman qolyndaǵy doıyrdy Nıazbektiń aldyna laqtyryp tastady. Jigit qamshysyn qaıtyp almastan kúrsinip tómen qarady. Shań-shuń egester zorǵa basylyp, órt óshirildi de, jumys qaıtadan bastaldy. Qaramaılanǵan syryqtar oıylǵan úkilerge jetkizildi. Birneshe jigit syryqtardyń súıir ushyn úkilerge túsirdi de, tik ustap tura qaldy. Osy kezde Arman aǵaı bastaǵan top mosydaǵy sym arqandy shirene tartyp, tómen bosatty. «Al, aldyq... Taǵy da aldyq!» Arqan basyndaǵy jýan temir toqpaq joǵary kóterildi. Toqpaq ábden kóterilip, mosynyń tóbesine tıgen kezde arqan jańadan bosatyldy. Joǵary kóterilgen toqpaq úkidegi qazyqtyń tóbesine baryp sart ete qaldy. Osynyń artynsha arqan qaıtadan tartylyp, toqpaq joǵarylaı baryp, qazyqty taǵy da túıip ótti. Temir toqpaq árbir soǵylǵan saıyn qazyq birden-birge tómendep, jerge qaǵyla berdi. Ekinshi-úshinshi jerde de osyndaı jumystar júrip jatyr. Temir toqpaqtyń gúrsiline laıyq bir án keledi qulaqqa:

Eh, dýbınýshka, ýhnem!

Eh, zelenaıa sama poıdet!

Podernem, podernem, da ýhnem!

Plot ústinde de top-top adamdar. Bir toby bizdiń tabyralap shyǵarǵan shelekterimizdi domalatyp kele jatyr da, ekinshi bir toby balyqqa toly sol aýyr shelekterdi manaǵy syıaqty tálmenen joǵary kóterip alyp, plot jıegindegi kókshe muzǵa túsirip, úshinshi top olardy shanalarǵa tıep jatyr. Bul shanalar tıelip jatqan júkti Astrahanǵa aparady. Bizdiń jazy-qysy damyl kórmeı óńdegen balyǵymyz endi birneshe kúnnen keıin Talasov pen Kabanovskııdiń qaltasynda taǵy da altyn bolyp shyldyrlaıdy. Mıhaıl Ivanovıchtyń tilimen aıtqanda mynaý jan ushyryp júrgen jigitterdiń mańdaılarynan shyqqan ashshy teri anaý mes qaryndardyń qaltasyna altyn bolyp quıylady!» Olardyń balalary bal jeıdi. Biz qara nanǵa qolymyzdy jetkize almaı zarlaımyz...

Búgin kún juma edi, medreselerinde oqý bolmaǵandyqtan, ózge ermek taba almaǵan Shyńǵys pen Noıan yrjyń-yrjyq kúlisip, plotka kelip kirdi. Birine biri eliktegendeı bastaryna dóńgelek qara eltiri berik, ústerine qara eltiri jaǵaly, qara maýytpen tystaǵan kúzen ishik, aıaqtaryna appaq kıiz baıpaq kıipti. Ekeýiniń qolynda eki úlken tilim aq qalash. Kópten beri toıa jerlik nan kórmegen qumarshyl kózim árqaısysynyń qolyndaǵy qalashty bir-bir qadaq bar-aq shyǵarsyń dep qaldy. Meniń óz sheshem de, Janqıa apaı da qolǵa nan ustap dalaǵa shyǵýǵa ruqsat etpeıtin-di. Qolyńa nan ustap shyǵyp bara jatsań keri shaqyryp alatyn da: «otyr, nanyńdy jep bol, sodan keıin shyǵýyńa bolady» deıtuǵyn. Osy bir tártipke ádettengendikten be, dalada júrip tamaq jegen adamǵa men meılinshe renjıtinmin. Tipti urtyna salyp jiberýge de daıyn turatynmyn. Kóshede bara jatyp aýzyn qyısańdatyp, eki urtyn tompaıta, burtań-burtań talmaǵan qandaı yńǵaısyz. Tipti keıbireýler jep otyrǵanynyń tamaq ekenin de, óziniń adam ekenin de eskermeı, tamaqtyń tamaqtyq qasıetin de, adamnyń adamdyq qasıetin de qadirlemeı, suıyq asty túıeshe soraptap, tamaq jese dúnıeni basyna kótere, aýyzdaryn salp-salp etkizip ábigerlenetini bar-aý. Mundaılardyń tamaq ishkeninen men meılinshe jırenemin. Osyndaı nastyq Asaýbaı bısharada bolatyn. Ol jutaıyn da óleıin degendeı bir qolyn aýzyna aparǵanda, ekinshi qolyn tabaqqa súńgitip, erinderin qyısańdata birer ret sylp etkizetin de, tisimen janshyp talmamaı-aq, juta salatyn. Álgi «sypaıylyǵy» az bolǵandaı, aýzyna túgel boılap, silekeıge bylǵanyp shyqqan qoldaryn tabaq ústine kezek-kezek silkip qoıatyn. Asyǵys jutqandyqtan keıde silekeıin shashyp, qaqalyp ta qalatyn. Abyroısyz bısharanyń túbine osy ashqaraqtyq jetken-aq shyǵar.

Baı balalarynyń qoldaryna nan alyp júrgenderin ǵana jazǵyryp tursam, tamaq jeýleri de Asaýbaıdan aınymaǵan eken. Qoldaryndaǵy qalashtaryn qapyl-qupyl asap, erinderin salp-salp etkizip, Asaýbaı úıindegi Úmit jeńgeıdiń janyna jaqyndady. Tary shelekke balyq rettep júrgen Úmitti birine biri ıekterimen kórsetip kúledi. Aqmaqtyqpen soqqyǵa jyǵylǵan adamnyń artynda qalǵan qatyn-balasyn mazaqtaı ma eken, kim bilgen! Úmit jeńgeı olardy baıqap ta turǵan joq. «Túbinde kıetin qamyttaryn ǵoı, úırene berińder» degen shyǵar, Sabyr men Shegirdi erte kelgen eken. Ash balalar aq qalashqa kózderin satyp, tamsana qalypty. Sabyr nanǵa qyzyqqanmen, jasqanshaqtyq bildirip, tek kózimen ǵana qumartsa, ákesine tartqan qomaǵaı Shegir alaqanyn jaıady:

— Aqa, nanyńnan bershi, á...

— Kúshim, kúshim, — Noıan qolyndaǵy nannyń shetinen kishkene ǵana julyp alyp, eki-úsh ret túkirip, tańdaıyn qaqty da, balyq shyryshymen bylǵanǵan edenge laqtyryp tastady, — na, na!..

Shegir tura júgirip edi, aıaǵy taıyp qulap tústi de, nanǵa qolyn soza berdi. Noıan ústińgi qos ernin túre, táttini kóp jegendikten be, ár jerden qaraýytyp shirı bastaǵan irkis-tirkis tisterin kórsete kúlip mazaqtady. Mazaqshyl serigin qostaǵan Shyńǵys ta aqyly taıyz arzan kúlkisimen qarq ete qaldy. Men tózip tura almadym. «Tasta, Shegir, alma!» dep aqyrdym da, ata jóneldim.

— Daýyl, tokta, — Sereja syrtymnan qapsyra qushaqtap aldy, — keregi joq, urynba, erikken ıtterge. Áı, ketińder bul jerden, áıtpese...

— Ketpegende ne isteısin-áı, — Shyńǵys qalyń erinderin qaıshylaı tistenip, onsyz da badyraq kózin alarta, judyryǵymen keýdesin soǵyp ilgeri umtyldy, — bilesiń be, bataǵa kimdiki? Sen meniń jalshymsyń!

— Kórseteıin saǵan jalshyny. Nege qorlaısyń?!

Men taǵy da umtylǵan edim, buǵan deıin kúshim odan áldeqaıda basym bola tursa da, dál osy joly Serejanyń qushaǵynan bosaı almadym. Tegi aýrýdan keıin álim kirip úlgermegen shyǵar. Shań-shuń daýysqa áıelder de jyınalyp qaldy. Úmit jeńgeı Shegirdi jelkege bir túıip qolyndaǵy nanyn julyp aldy da Shyńǵystyń betine laqtyrdy.

— Áı, jaýyzdyń kúshigi. Keshe aramdyqqa aıdap ákesin qurttyńdar. Búgin onyń balalaryn qorlamaq pa edińder. Badyraıǵan kózińdi shuqyıyn ba bagormen. Sholjańdamaı ket bul jerden!..

Úmit jeńgeı oń qolyndaǵy sholaq bagoryn kótere umtyldy, erikken ekeý yǵysyp júre berdi. Namysty jeńgeı endi óz balasyn jelkeleı bastady.

— Kereńdi jegir, ákeńniń mazaq bolǵany jetpep pe edi! Nege alasyń, bireýdiń «kúshim, kúshim» dep jerge tastaǵanyn.

— Qoı, tıme, Úmit. — Vassa Romanovna Shegirdi jerden kóterip aldy. — Qarny ashqan soń qaıtsyn. Ana ıtterdi aıtsańshy! Soıar ma edi, ózderin!..

— Daýyl, ýa Daýyl! Júr beri, maǵan kómektes. Tabyrańdy ala kel.

Plottyń aıdyn jaq jıeginen Matveı Stepanovıchtiń daýysy estildi. Ol mana tasyǵan kezde synǵan tary shelekterdiń qaqpaqtaryn qaıtadan jaýyp júrgen-di. Endi meni sol shelekterdi tabyralaýǵa shaqyratyn shyǵar. Ashý qysqan denemniń qalshyly áli basylmaǵan eken, yza kernegen júregim de týlaýyn qoımapty. Keýdemdi qolymmen basyn, az bógelip qaldym. Matveı Stepanovıch taǵy da aıǵaılady.

— Daýyl, ýa Daýyl!

Tabyra qańyltyrlarym men boıaýymdy ala júgirdim Álgi ekeýdiń qorlyǵy oıymnan esh keter emes. «Átten, ıttiń balalaryn anaý biz turǵan sýyq kazarmaǵa aparyp tuzdy balyqtan ózge túk bermeı, qamar ma edi bir on kún. «Sender ash otyrǵanda biz aq nan jep júrmiz» dep maqtanysh etesińder. Biz jamandyǵymyzdan nan taba almaı júr me ekenbiz. Baı balasy bolǵanda, artyq jeriń qaısy? Menen artyq túrińde, bilimiń de, aqylyń da, ádebiń de, sypaıylyǵyń da joq. Bar artyqshylyǵyń ústińdegi kıimiń men toıa jegen tamaǵyn ǵana. Tipti, sol tamaqtyń ózin de shyn adamsha sypaıy jeı bilmeısiń. Aýzyńdy sylp-sylp etkizip aıýansha qylqyp jutasyń. Qandaı jerkenish! Meniń mynaý jamaýly sholaq kúrtem men tizesine jarǵaq ustaǵan qalyń shalbarymdy, Janqıa apaı basyn julyqtap bergen kóne etigimdi, ákemnen aýysqan eski qulaqshynymdy kıgizse, túrińnen adam jırener edi. Bataǵa jumysyna salsa qolyńnan eshnárse kelmes edi-aý!» deımin ishimnen.

— Kel balam, — Matveı Stepanovıch qaqpaǵy jańadan jabylǵan shelekterdi kórsetti, — mynalardy tabyrala.

Qara boıaý taýsylyp qalǵandyqtan bizge bul kúni kúreń josa bergen bolatyn. Tabyra qańyltyrlardy shelek betine tóseı sap, kúreń boıaýdy jaǵyp jatyrmyn. Qańyltyrdy kóterip alsam astynan «Talasov pen Kabanovskıı myrzalardyń Atraýdaǵy balyq bataǵasy. Qarakóz balyǵy» degen jazýlar shyǵady. Budan birneshe jyl buryn, jumysqa alǵashqy kelgen kezde maǵan dúnıede osydan artyq óner joq tárizdi kórinýshi edi. Shelek betindegi jazýlar tek eki myrzanyń ataǵyn ǵana emes, «muny jazǵan Sereja men Daýyl» dep aıta júretin-aq shyǵar dep oılaıtynmyn-dy ol kezde. Al, búgin istep jatqan jumysymnan ondaı maqtanysh taba almaımyn. Qazir tary shelekke jaǵyp turǵanym boıaý emes, sonaý ótken órt kúni ólgen Qurbannyń aqsha qardyń betine tamǵan qyzyl qany tárizdi. Tabyralap júrgen tary shelektiń ishindegi balyqtar da sol kúni «órtenip», bizge sor, Talasovtarǵa yrys ákelgen, keıin «órtengen» ornynan óńdelip, bizdiń mańdaı terimizdi sol Talasovtardyń qaltalaryna altyn etip quıǵaly, Astrahanǵa jónelgeli jatqan balyq.

Matveı Stepanovıch ekinshi bir buzylǵan shelektiń qaqpaǵyn japqaly jatyr. Betindegi bir kók serkeniń oń jaq shekesin jom basyp, kózin aǵyzyp jiberipti. Talasovtyń osy jomy Janqıa apaıdyń da bir kózin aǵyzyp jibergen. Oń jaǵymda úıýli úlken-úlken jóke qaptar tur. Bul qaptarda ystaýly, kepken balyq bar. Bular da jalasyp Lúba apaıǵa jaba sap, «órtengen» jerinen óńdelip shyqqan balyqtar. Bul balyqtyń tikeni Lúba men Raýshannyń qolyna talaı ret qadalǵan shyǵar. Raýshan bıshara osy balyqtardy tize otyryp talaı ret jylaǵan shyǵar. Jasy bar shyǵar munda jetimniń. Qaıdasyń qazir, Raýshan?..

Men kezekti shelekti tabyralap bitirdim de, basymdy kóterdim. Matveı Stepanovıch kórinbeıdi. Manaǵy eki tentek plottan tary shelek túsirip jatqandarǵa qarap, tańyrqap tur eken. Jalǵyz qalǵandyǵymdy kórdi de, maǵan qaraı aıańdady. Tegi bir urynyp baıqamaq shyǵar. Taıynaıyn dep turǵan men de joq. Ras, olar ekeý, men jalǵyz. Burynǵy kúshim bolsa ekeýine de tózip kórer em. Álgide Serejanyń qushaǵynan shyǵa almaǵanyma qaraǵanda kúshimniń jetpeýi de múmkin. Nede bolsa táýekel. Jeńilip bara jatsam osynsha jannyń biri kómekke sózsiz qol sozar...

Erikken ekeý manaǵy Asaýbaı balalaryn mazaqtaǵan ádepsizdikterin maǵan da istep keledi. Birese qaltalarynan tutas pechenıe shyǵaryp, qoldaryn maǵan sozady. Birese pechenıeniń jartysyn jep, jartysyna túkirip-túkirip alyp, laqtyrady da, birine biri qarap jyndy adamsha kúledi. Birese «hý!» dep tistene, kózderin aqshańdatyp, súzgeli kele jatqan tekedeı bastaryn silkip, judyryqtaryn túıedi. Soqqyǵa soqqy daıyndap, joldaryn tosyp men turmyn. Qazir Shyńǵystan góri de Noıanǵa jynym ustaıdy. Ol judyryǵyn túıe tistenip, shirik tisterin aqsyıta, búkil Qasqyrbaı tuqymdaryna tán shegir kózin shoqshyıta kijinip keledi, maǵan emes-aý, Raýshanǵa urynǵaly kele jatqan tárizdi. Qazir Raýshannyń qoıý qara shashynan shap búretindeı mynaý qoıanshyq. Men Noıannyń soqqysynan ózimdi emes, Raýshandy qorǵaıtyn tárizdimin. Átteń, shynynda da solaı bolýǵa tıisti edi. Amal ne, olaı bolmady. Meniń aýyryp jatqan kezimde jábirledi bul jaýyz Raýshandy. Qasqyrbaı bóltirigine qaıtyp kezdespeý úshin Raýshan Atraýdy tastap ketti. Tipti tósekte jatqan menimen qoshtasýǵa da murshasy bolmady...

Eki jyndy «endi ne de bolsa alǵashqy qarqynda-aq sulatyp salaıyq» degendeı júgirip keldi de, judyryqtaryn qatar sermedi. Soqqyny boıǵa jýytpaı, tez buǵyp, jalt ettim de, jelke tustarynan shyqtym. Bunym jasqanǵandyq emes, aldymen ózimniń de, olardyń da shapshańdylyqtaryn baıqaý, múmkindigi bolsa ekeýiniń ortasyna túspeı-aq, Noıannyń ózin ońasharaq shyǵaryp aparyp, uqsata uraıyn, degen oı edi. Aıaǵymdy syltyı basqanmen, baıaǵy shapshańdyǵymdy joǵaltpaǵan ekenmin. Urynyp júrgen ekeýdiń shapshańshyly da, yzaqory da Noıan syıaqty. «Sáti tústi, qazir aldaımyn» dedim qýanyp. Arbasyp júrmiz. Noıandy dániktirý úshin birer ret jaýyrynymdy da sál tosyp aldym. «Meni op-ońaı qulata qoıarlyq kúsh ıesi emessiń-aý». dep qaldym ishimnen. Endi azdan keıin Noıan ekeýmiz ońashalanyp ta alǵan edik, bir reti kelgende «Raýshandy jylatqandyǵyn úshin!» dedim de, qulaq shekeden qoıyp kelip jiberdim. Tym-aq uqsatyp ursam kerek, táltirektep qulaǵaly bara jatqan yzaqor neme, plottyń esiginen beri shyǵa bergen Matveı Stepanovıchqa soǵyldy.

— Joǵal ári, bul mańnan, — Matveı Stepanovıch baltasyn ala umtyldy, — bóget etpe jumysqa, shabarmyn syıraqtaryńdy.

Bondardyń baltasynan jasqandy ma, álde meniń judyryǵym da júnderin jyǵyp jiberdi me, erikken eki «batyr» biri oń qulaǵyn basyp, ekinshisi artyna alań-bulań qarap, júgire jónelgen edi, manaǵy Shegir jyǵylǵan las edenge birin-biri qaǵa, qulap tústi.

— Sol kerek edi, dońyzdar!

Plottaǵy áıelder dý kúlip jiberdi. Eki «batyr» ústerin súrtýge de shamasy kelmedi. Kózden tasa boldy.

Tabyralaıtyn shelekter taýsylyp qaldy da, men tóńirekke kóz saldym. Aldymen shyǵysqa qaradym, aıdyn beti qalyńdyǵy arshyndaı, kólemi úlken stoldaı etilip oıylyp tastalǵan sharshy muz kesekterine tolyp ketipti Odan ári súımenmen quraldanǵandary muz oıyn, bagor ıen jabdyqtalǵandary iri-iri kesek muzdardy súırep shyǵaryp jatqan qalyń top. Aıdynnyń dál jıeginen vyhodtyń tóbesine qaraı, jaǵa jaǵyn túıetaıly, vyhod jaǵyn bıik etip, uzyn kópir istelinipti. Moıyndaryna qamyt kıgen jigitter manaǵy úlken-úlken kesek muzdardy sol kópirdiń ústinen jaıaý súırep, vyhod tóbesine shyǵaryp barady. Kópirdiń eń joǵarǵy basyna aparǵan kezde, syrǵanatyp, ishke túsirip jiberedi. Muzdaryn vyhodqa túsirgennen keıin arqandaryn súıretip, aıdynǵa keri oralady da, kezekti kesekti taǵy da súıreı jóneledi. Aýyr bolsa kerek, shirene tartady. Keıde tabandary taıyp, qulap ta túsedi. Qazyq qaǵýshylar bastaǵan «eh, ýhnemdi» bular da qostaıdy. Álden ýaqytta osy tustan aıqaı shý daýystar estilip qalǵan edi, endi qarasam, muz tartýshylardyń biri moınyndaǵy arqannyń ushynan aırylyp qalǵan eken, Joǵarydan tómen qaraı syrǵanaǵan muz arttaǵylardy umar-jumar jyǵa, aıdyndaǵy kesekterge soǵylyp gúrs ete qaldy. Azdan keıin bireýler syltyı basyp, bireýler eki búktele, tizesin ustap oryndarynan kóterildi. Tórt adam birin-biri súıemeldep plotqa qaraı jyljydy.

— Eh, arda, arda, — plot jıeginen qarap turǵan «eser sandýǵashy» ábden máz bolyp kúldi, — arda bolyp týǵan, arda bolyp qalady bul qarsaqtar. Qarańyzshy Matveı Stepanovıch, túk jumys kelmeıdi bulardyń qoldarynan. Daýryǵyp bosqa júredi.

— Sen óziń Kabanovskııdiń úıindegi totysha saıraıtyn bolyp alypsyń ǵoı, — Matveı Stepanovıch yzaly pishinmen tesile qarady da, qolyndaǵy balǵasyn qaıyn qazyǵyna birer ret soǵyp qoıdy, — átteń, qaýyrsyn nege bitpegen saǵan...

— Mendal Iosıfovıch, — «eser sandýǵashy» Matveı Stepanovıchtyń sózin esitpegendikke salyndy da, Kabanovskııge buryldy, — men búginnen bastap qarsaqtarǵa eńbekaqyny bólek jazamyn. Orystarmen birdeı tóleýge bolmaıdy olarǵa. Kem tóleý kerek.

— «Sandýǵashym-aý», sen kim ediń óziń, — Matveı Stepanovıch myrs etip kúldi, — sózinde bir irilik jatyr ǵoı?

— Men ámirshiniń kómekshisimin, — Hvastýnov jańa laýazyn maqtanysh etkendeı eki búıirin taıana, takabbar qarady, — túsinikti me?

— Túsinikti, qaýyrsyn da shyǵyp qalǵan eken ǵoı? Men bondarmyn. Álgi sózińdi ekinshileı esitsem, shekeńe mynaý balǵamen tyq etkizemin de, qaýyrsynyńdy julamyn...

— Ne deısiz?

— Bar ket, — Kabanovskıı jurtqa kóz etip, Hvastýnovqa zekip tastady, — bar jumysyna. Qaıdaǵyny shyǵarady...

— Myrza, ol sizdi qaıtalaıdy...

— Men osynyn aýzyna sóz saldy deısiz be?

Kabanovskıı de, «eser sandýǵashy» da kúbirlese sóılep plotqa endi. Muz kómýshilerdiń aıqaı-shýy basylǵannan keıin jurt jumysyn qaıtadan bastady. Gúrs-gúrs urylǵan toqpaq daýysy jar jıegin jańadan jańǵyrtty. Gúrsil yrǵaǵyna laıyq án estildi bir tustan.

Eh, dýbınýshka, ýhnem!

Eh, zelenaıa, sama poıdet!

Podernem, podernem, da ýhnem!

— Ia, sýlatamyz da, — aldyndaǵy jumysyn aıaqtap, ornynan kóterilgen Matveı Stepanovıch trýbkasyn oń aıaǵyndaǵy qazyǵyna qaǵyp-qaǵyp aldy da, shelek túsirýshiler men qazyq qaǵýshylarǵa kezek-kezek qarady. — Bizdi de talaı sulatqan, bul shoqpar!..

Men kezekti shelekterdi tabyralaýǵa kiriskende Matveı Stepanovıch trýbkasyn temekige toltyryp alyp, qol qobdyıyna otyrýǵa yńǵaılanǵan edi, sol ornynda áli otyr. Tereń oıǵa shomǵandaı zeıindi úlken kózderin sál qysyp bir núktege qadapty, ári uzyn, ári qoıý qastaryn da qaqpastan qaraıdy. Trýbkasyn uzaq soryp, dem alǵan saıyn ishki oıdyń shýmaǵyndaı buıralanǵan kók tútinderdi bir burq etkizip qoıady. Ne oılap otyr bul kisi? Ol keıde maıdanda ólgen ulyn eske túsirip, únsiz uzaq otyratyn da, Saratov garmonyn keń jaza jyrlaı jóneletin.

On spıt poslednım snom davno

On spıt poslednım snom,

Nad nım býgor nasypan byl,

Zelenyı dern krýgom...

Matveı Stepanovıchtyń daýysynda bir zar jatatyn ol kezde, kóz kemerinen jas monshaǵy da kórinip qalatyn. Tek garmonshyǵa ǵana emes, búkil elge ortaq bul bir zarly ánge jurt túgel qosylyp, qamys kazarmany muńǵa toltyratyn. Matveı Stepanovıch tóńiregindegilerdiń kózderin ǵana emes, júrekterin de jylatyp baryp, garmon tilin dir etkizip toqtatatyn da, úlkender qasiretinen óz úlesterin ústerine júktep, kózderi jaýtańdap otyrǵan eki jas balasyna qolyn sozatyn, olardy eki tizesine otyrǵyzyp, tóbelerinen uzaq ıiskeıtin. Balalar ákeleriniń birese júzine, birese atty batyr sýreti salynǵan keń keýdesine qaraıtyn. Matveı Stepanovıchtyń kókireginde aıdaharmen aıqasyp júrgen «qaragók batyrdy» men onyń ózine uqsatatynmyn. «Muńaımańdar bóbekter, bar, dalaǵa oınańdar» deıtin garmonshy áke, balalaryn mańdaıdan kezek súıip. Balalar kúrsine kúlip dalaǵa shyǵyp ketetin. Atty batyr aıqasyp júrgen anaý bir kók aıdahar kókiregine tilin suǵyp alǵandaı Matveı Stepanovıch aýyr-aýyr kúrsinetin de, stol astyndaǵy býtylkaǵa qol sozatyn. Bul joly Matveı Stepanovıchtyń jyry «káne, týmam, ishemiz be?!» dep bastalatyn. Ras, iship alǵannan keıin «teńiz sýy tobyǵynan kelmeıtin» kezderi de bolatyn. Biraq, garmonynynyń qasiretin araq jýa almaıtyn. Sol bir «káne, týmam, ishemiz be?!» jıilene-jıilene baryp, Matveı Stepanovıchty maskúnemdikke salyndyryp jibergen edi. Jany taza, jaqsy adam zamandas inisi Mıhaıl Ivanovıchtyń dostyq keńesinen keıin bul aýrýdan aıyǵyp aldy. Ol bizdiń qasiretimizdi de, qýanyshymyzdy da jyr tilimen jetkizip, birde egile jylatsa, birde janyńdy jyrǵa bólep kúldiretin. Endi oılasam, Matveı Stepanovıch bizdiń belgili artısi de, arnaýly sahnasy da joq, «halyqtyq teatrymyzdyń ári rejısery, ári dırıjery eken ǵoı. Men osy kisiden orystyń kóptegen halyq jyryn úırendim. Esqalı aǵaı ázildep, Matveı Stepanovıchtyń úıin «án bólmesi» dep ataıdy. Olaı ekeni de ras, Vassa Romanovna apaı da ándi jaqsy aıtady. «Uıada ne kórseń, ushqanda sony alarsyń» degen halyq maqalynyń durys ta jerleri bar-aý deımin, garmonshynyń tárbıesinde ósken segiz jasar Grısha garmon oınaýǵa, beske byıyl ǵana shyqqan Lúdmıla án salýǵa jarap qalypty. Bizdiń Sháripqalıdyń án jónindegi ustazy osy ekeýi. Matveı Stepanovıch ishkilikke túsken kezderde Vassa Romanovnanyń kóz aldynan: kók tańba ketpese, balalardyń qarashyqtarynan jas arylmaıtyn edi. Qazir olardyń júzderinde Nadejda Petrovnanyń tilimen aıtqanda, ánibir asyl jıhazsyz-aq, úı ishine jarasymdy kórik beretin semá mahabbatynyń qýanyshy bar.

Býyryl murtty garmonıst trýbkasynan óz shashyna usaǵan kók buıra tútin kóshirip, jyrlap otyr. Bizdi, tek Arman aǵaıdyń ǵana «súıkimdisi» emes, jalpy kazarma halqynyń ortadaǵy qyzyl gúlindeı Lúba apaıdan aıyrǵan órtten keıin, Matveı Stepanovıch bárimizge ortaq qasiretimizdi garmon tiline kóshirip:

Sıjý za reshetkoı v temnıse syroı

Vskormlennyı v nevole orel molodoı...

dep jyrlaǵan bolatyn. Ol qazirde de daýysyn erkin kótermeı qońyr ǵana jyrlap otyr. Biraq, bul jyrynda búgingi jumys yrǵaǵyna sáıkes, qýanysh pen qasiret aralas ózgeshe bir saryn bar. Matveı Stepanovıch uzyn sapty trýbkasyn bir soryp, joǵary kóterdi de aıdaharmen aıqasyp júrgen atty batyr erkin syıyp turǵan keń keýdesin kernegen ári kúshti, ári aıqyn daýysymen álgi qońyr ándi endi aspandatyp aldy.

Mnogo pesen slyhal ıa v rodnoı strane

V nıh pro radost pro gore mne pelı

No ız pesen odna v památ vrezalas mne –

Eto pesná rabocheı artelı...

Dırıjer shybyǵynyń kóterilýin kútip turǵan orkestr adamdaryndaı, bizdiń sahnasyz teatrdyń áshekeıli kıimsiz «artıseri» de Matveı Stepanovıchtyń qolyndaǵy trýbka kóterilgen boıda-aq kúshti ándi kótermeleı jóneldi. Plot ishinen ózgelerine ózek sala ózgeshe syńǵyrlaǵan bir ádemi áıel daýysy estilgen edi, Vassa Romanovna eken. Keıde ánniń jalpy sarynyna qosylyp, keıde aýa jaıyla, adasyp baryn «Záýreshtiń» zaryna túsken Esqalı aǵaıdyń da jýań daýysy estilip qaldy. Án keıde qýanysh qusyna qanat qaqtyrǵan maqtanyshty beınelese, keıde muńaıyp, zar estirtedi. Esqalı aǵaıdyń adasyp júrgen «Záýreshi» dál osy jerge qabysa qalady da, ándegi muńdy kúsheıtip jiberedi. Degenmen ánde kezdeısoq zardan góri, eńbektiń óndirýshilik qasıetin dáriptegen shattyq saryny basym jatyr. Qos qanatyn keń jaza sharyqtap alǵan salmaqty án, endi topshysyn jyıyryp, aspannan tómen quıylǵan qyrandaı, tutastanyp alady da, ekpini kúshti, qozǵalysy jedel qysqa yrǵaqqa kóship, syryq qaǵýshylar toqpaǵynyń dúńkiline ulasady. Múmkin, temir toqpaqtyń ózi eńbek ániniń qaıyrmasyn qaıtalaıtyn shyǵar, áıteýir ekeýiniń tili bir.

Eh, dýbınýshka, ýhnem!

Eh, zelenaıa sama poıdet!

Podernem, podernem, da ýhnem!

Án arnadan shyqpastan baıaǵy kúshti sarynmen qaıtadan joǵarylady. Jyrdy bastap berdi de, temekisin tartyp bop, Matveı Stepanovıch ornynan kóterildi. Endi kúlin túsirmek bolyp, trýbkasyn qaıyń aıaǵyna taq-taq etkizip qaǵa bastap edi, ánniń qaıyrmasy osyǵan dál kelip qaldy da, «ýhnem!» dep baryp jańadan sharyqtady.

— Túsindiń be, balam, — Matveı Stepanovıch shelek túbin túzete júrip áńgimege kiristi, — bul biz syıaqty jumysshylar arteliniń áni. Es bilgennen beri qulaqtan ketken emes, bul bir án. Bizdiń eńbekshi balalarymyz osy ánmen dúnıe esigin ashady da, osy ánmen dúnıe esigin jabady. Bul ándi bizdiń elde kóp aıtady. Shattyq ta, qasiret te estiledi bul ánnen. Shattyǵy sol — biz eńbek adamdary qyıratýshy emes, qurýshy kúshpiz. Qasireti sol — biz ózimiz qolymyzben qurǵan, ashshy terimiz sińgen ıgilikti qazynadan paıdalana almaımyz. Kózimiz shyqsa da, mertigip ólsek te músirker eshkim joq bizdi. Eh, kúshtirek tutas qyımyldasa...

Matveı Stepanovıch aıaqtamaǵan sóılemindegi ashýdy balǵasyna kóshirgendeı tistenip alyp, shelek túbin tyn qatty soqty. Aspan astyn tutas bılep alǵan án tynbastan, birde qyıaǵa sharyqtap, birde «ýhnem!»-ǵa kóship, jalǵasa berdi. Jurttyń bári osy ánniń sózine bolmaǵanmen sazyna ún qosyp, tutas qyımyldaıdy. Án yrǵaǵynan aýa jaıylyp, súıegi áldeqashan qýrap qalǵan babalardyń arýaǵyn shaqyryp, Aǵanıaz ben Sándigereı júr.

— Ýa, Balanıaz babam, qoldaı gór, — plottan tómen muz ústinde turǵan Sándigereı aralaryna «bóten atadan» eshkimdi engizbeı, týmalar arteli bola quralyp, plottan balyq túsirip júrgen qyr jigitteriniń bir tobyn qyzdyra sóıleıdi. — Ýa, meniń atalastarym, adaı rýynyń namysyna sóz keltirmeńder. Kórdińder me, sherkeshter men alashalar ozyp ketken senderden, ras, anaý Esentemirler men Tazdardan ázir ozyqpyz. Biraq olardan ozǵandy maqtanysh etýge bola ma? Biz bárinen ozyp júrýge tıistimiz.

— Shyn ozǵan ba?

— Árıne shyn. Namys qaıda, jigitter. Biz «tanysań adaıyńmyn, tanymasań qudaıyńmyn» dep, ózgeden keýdesin bıik ustaıtyn atanyń uly emespiz be! Kórsetelik sol artyqshylyǵymyzdy.

— Qoıyńdar, naǵashylar, qoıyńdar, — Sándigereıdiń oń qoltyǵyndaǵy Aǵanıaz sherkesh jigitterin qyzdyra sóıleıdi, — Baıulynyń belbalasy — meniń sherkeshimdi jeńý qaıda, senderge... Bizdiń sherkeshter bar ǵoı, Adaı naǵashylarymnyń eki kún isteıtin jumysyn bir túste istep ketedi.

— Qoı, jıenim, qoı, — Sándigereı Aǵanıazǵa qarap kúledi, — «Jıen el bolmaıdy, jelke as bolmaıdy», degendeı jıendigińdi isteısiń-aý. Shynynda sen óziń de Adaı jandysyń. Bizdiń apamyz jezdeıdi Adaıǵa ábden baǵyndyryp alǵan bolsa kerek. Sherkeshinen at taba almaı óz balalaryna kil Adaı atyn qoıypty. Adaı qany aralaspasa, sherkeshten senderdeı balar týar ma edi.

— Oıboı, tym irige kettiń, — Aǵanıaz Azǵyr jigitterine jymyńdap kózin qysady, — qyzyl tilde súıek joq. Til jaǵyńa súıengenshe ispen kórset...

— Kórsetsem nesi bar, — qyza qyımyldaımyz da ozyp shyǵamyz, — Sándigereı Bozashy jigitterine ıegin qaǵa jel berip, muz ústindegi tary shelekti domalata bastady, — men ózim de kómekteseıin. Káne, qyımyldańdar, atalastarym. Sherkeshterdi bir jerge qaratalyq...

— Áı, naǵashylar, — Aǵanıaz plottan túsirilgen shelekterdi Azǵyr jigitterine qaraı jedel dóńgeletip kúle sóıleıdi, — Kúsh synasań kel. Men sherkeshterime ózim bolysamyn.

— Eh, ólimtikter, — Hvastýnov kekesinmen kúle basyn ızeıdi, — búkil orys halqy uly Rossıany qorǵaý úshin qan tógýde. Sender bir shelekti beseýiń zorǵa qozǵap, erinshek qyımyldaısyńdar...

— Ýa, qyımylda, sherkeshim!

— Ýa, Adaıym, namysyńdy jiberme...

Talasov pen Sándigereıdiń rý namysy atty ýyna esirgen qyzba qyr jigitteri aıqaılaı sóılep, biraz daýryǵyp basyldy da; tym abyrjyı, asyǵys qyımyldap jumysqa kiristi. «Dýbınýshka» manaǵydan da góri sharyqtaı tústi.

Ia slyhal etý pesn: ee pela artel,

Podnımaıa brevno na stropıla.

Vdrýg brevno sorvalos, ı ýmolkla artel, —

Dvýh zdorovyh parneı prıdavılo...

«Dýbınýshkanyń» dál osy bir shýmaǵy aıaqtalǵan kezde kúshti bir nárse gúrs ete qalyp edi, artyndaǵy «ýhnem» de aıtylmaı, eńbek áni kilt úzildi de, tyndy. Endi Esqalı aǵaıdyń «Záýreshi» ǵana jalǵyz syńsyp, bataǵa basyn muńǵa toǵytty. Daýryǵysa aıqaılaǵan daýystar, «oı baýyrymdaǵan» ókinishti óksýler estildi qulaqqa.

— Ýa, ne boldy?

— Janshydy.

— Kimdi, kim janshydy?

— Aǵanıaz ben Álimzadany.

— Aý, kim janshydy deımin, jarqynym?

— Kim janshydy deısiń. Asyǵyp júrgende arqan shala baılansa kerek, shelek túsip ketti de, ekeýin de janshyp ótti.

— Aǵanıaz ólse órem qapsyń, — Janqıa apaı kúrsinip aldy, — anaý bısharaǵa obal boldy. Sheshesi de osynda edi...

— Aǵanıazdyń ózimen birge anaý «rý namysy» attas ý quıylǵan býtylkasy da birge qyırasa ondy bolar edi, — Matveı Stepanovıch trýbkasyn qaıyń qazyq aıaǵyna qaǵyp, basyn shaıqady, — eh, órter me edi sol ýdy. Asaýbaıdyń túbine jetken de sol ý ǵoı.

— Durys aıtasyz, — Janqıa apaı Asaýbaıdyń Sabyryn jerden kóterip aldy da, kúrsindi, — mine sol ý mynaý sorlynyń ákesin mert etti. Adam bolyp shyǵa ma, joq pa? Osy bir «rý», «ult» degen páleni shyǵarǵan kim eken, Matveı Stepanovıch?

— Kel, beri kel, rý ýynan jábir kórgen baqytsyz, — Matveı Stepanovıch Asaýbaıdyń Shegirin meıirimdi keń keýdesine kóterdi, — «Másele ultta emes, tutastyqta. Bizdiń ultymyz ózge bolǵanmen, tilegimiz tutas bolýy kerek» degen edi-aý Mıhaıl Ivanovıch keterde...

Men endi ǵana túsindim, Asaýbaı tentek «ákem Qarekes sonaý Bozashydan beri kishkene qaıyqpen ótipti» dep maqtanatyn. Sonda ol óziniń Adaı ekenin aıtady eken ǵoı. Ári araqqumar, ári maqtanshaq sorlynyń Adaı ekenin bilgen mynaý Talasov jaýyzdar — «naǵashy» dep baýyryna tartyp, abyıyrsyzdyqqa aıdapty. Ol ǵana emes Qurbandy da aram maqsattarynyń qurbany etti. Tipti sol bir rý degen ý meniń ózime de «áı, Daýyl, sen qaı atadansyń?» dep qoıatyn syıaqty keıde. Sonyń áseri bolsa kerek, bir kúni Janqıa apaıdan «Apaı, osy biz qaı rýǵa jatamyz?» dep suraǵan edim. «Ákeń qazaq, shesheń orys, saǵan rýdyń ne keregi bar?» — dedi Janqıa apaı jaratpaǵan pishinmen. «Ákem men sizdiń rýyńyzshy?» «Bizdiń rýymyz jumysshy». Budan keıin men rý týraly áńgime etpedim.

Arman aǵaı bastaǵan top Aǵanıaz ben Álimzadany kóterip plotqa shyǵa berdi. Óli-tirisi ázir belgisiz. Atraý jaqtan basta talyp qana jetken «Záýresh» zary, endi birden birge saı súıekti syrqyrata, aıqyn estile bastady, zarlaı kele jatqan Álimzadanyń anasy bolýǵa tıisti. Jurt jumysqa qaıtyp kirispeı, únsiz turyp qaldy.

— Eh, proletarıı, proletarıı, — Matveı Stepanovıch trýbkasyn jıi-jıi soryp, kúrsindi, — birikpeı saǵan bolmaıdy. Ia, shtreıkbreherlar, múmkin, endi sender de túsine bastarsyńdar.

«Proletarııdiń» shaı emes ekendigin men endi ǵana ańǵardym. Biraq, qandaı maǵynadaǵy sóz ekendigin túsine almadym. Al, shtreıkbreherdi qazir ǵana estip turmyn. Keshe keshke deıin osy ataýlar Atraý bataǵasyndaǵy adamdardyń sózdik qorynda bolmaıtyn. «Asyly, ótken túni Arman aǵaımen Astrahannan Atraýǵa ere kelgen shyǵar-aq» dep oıladym.

Ol kúni «eh, dýbınýshka, ýhnem!» osylaı aıaqtalǵan edi. Kún keshke aınalyp, jurt qońyraýsyz-aq taraı bastady...

XXV TARAÝ. MÚGEDEK MATROSPEN KEZDESÝ

Kelesi kúngi «ýhnem!» ińir qarańǵysynda bir-aq tyndy. Qońyraý qaǵylǵan boıda, tamaqty kazarmalarynda ishetin qyr jigitterinen ózgelerimiz, ashanaǵa qaraı entige júgirdik. Kúndegideı emes kóńildenip kelemiz. Jumysty jedel istetýge yntalanǵan qojalarymyz bizdiń jeńil-jelpi talabymyzdy oryndaýǵa nıet bildirgen-di. Búgin ashanada jas balyq pisirilmekshi. Arman aǵaıdyń kúshteýimen ashanaǵa nan alynypty, ony da aspen birge berýge tıisti. «Kisi basyna bir qadaqtan kelip qalar» desedi. Astrahannan kelgen azǵana undy bólip alýǵa da kesheden beri reti bolmaı qoıǵan-dy. Birese ashana bastyǵynyń qoly tımedi. Birese kilti áıeliniń qaltasynda ketip, asha almaı qoıdy. Endi birde «osy undy bólip alǵanda ne isteısińder, odanda osyndaǵy daıyn peshke pisirtip, tamaq kezinde nandaı ólshetip alyp turmaısyńdar ma?» degen usynysty da aıtyp qoıdy ashana bastyǵy. Kópshiligi kazarmada turatyn bolǵandyqtan, nan pisiretin oryndary joq jumysshylar bul «keńeske» de bir eleń ete qalǵan-dy. Aqyldasa-aqyldasa kelip, aınalǵanda undaı bólip alatyn boldy. Ashana bastyǵy da búgin kiltin umytpaýǵa ýaǵyda beripti. Bizdiń kóńildene sóılesip, asyǵa basyp kele jatqanymyzda osyndaı bir qýanysh úmiti bar.

Biraq jaǵdaı bizdiń kútkenimizden ózgesherek bolyp shyqty. Ashana esigi ashylǵan boıda-aq borsyǵan tuzdy balyq sorpasynyń unamsyz ısi óńmennen atyp-aq jiberdi. Aýyr jumystan ábden sharshap, ashyqqan adamdar qabaqtaryn túıe, tyjyrynyp otyra ketti. Aıaǵyn aıqysh-uıqysh kresep salǵan eski uzyn stoldar, túıýli qabaqtardyń ashýyn qostaǵandaı, shyıqyldap qoıa berdi.

— Báse, neǵylǵan batpan quıryq dep edim-aý. Baıaǵy bir taz qalpy eken ǵoı?!

— Osynyn nany bolmaı júrmesin.

— Ony da kútýge bolady, bul ıtten.

— Joq nan beredi ǵoı. Biraq qadaqtan kem bolsa álek salyńdar.

Kýhná jaq qabyrǵadaǵy aǵash qaqpaq ashylǵan kezde árkimder ornynan qozǵalyp, tamaq alýǵa bara bastady.

— Qarań qalǵyrdyń búgingi tamaǵy da sasyq balyq eken ǵoı, — dedi Qanyke kempir qara qojalaq aıaqqa quıylǵan asty alyp jatyp, murnyn tyjyryp, — aı, qarǵys atqan, bar nanyń osy ma? Búgin bir qadaq beredi degeni qaıda? Mynaýyń aýyzǵa bir salýǵa da kelmeıdi ǵoı.

— Múmkin eki qadaq alarsyń?

— Eki qadaq bolsa da kóp emes, bir aptadan beri kórip turǵanymyz osy.

— Onda kút. Molaıtyp alarsyń?

— Joq kútpeımiz. Ber nanymyzdy. Bizge ózimiz ǵana emes, balalarymyzǵa da nan aparý kerek.

Jurt ornynan túgel kóterilip shý ete qalǵan edi, dál osy kezde ashananyń esigi oıbaılap ashyldy da, bireýler dabyrlaı sóılesip, ishke kirip kele jatty. Biraq daladan quıylǵan salqyn bý úıge enýshilerdiń bet pishinin birden ańǵarta qoımady.

— Mynaý ózi ashana ma, monsha ma, ısi qandaı jaman edi? — dedi qarlyǵa estilgen, kekesindi bir daýys.

— Ashana, shyraǵym. Mynaý bizge daıyndaǵan tamaqtyń ısi. Azyq máselesi aýyrlap, kezek tym uzaryp ketken soń nandy osy ashana arqyly alatyn bolǵan edik. Biraq «uryny qaraqshy urlaǵan» mynaý zamanda budan da bereke shyǵara almadyq. Bataǵa qojasy Talasov pen Kabanovskııdiń talaǵany az dep, bizdi endi ashana qojasy Kabanovskıı qosa talaıtyn boldy. Aptasyna bir kórgen nanymyz da aýzymyzǵa tımeıdi. Jarma da, jas balyq ta bolmaıdy bunda. Bar qoregimiz osy bir sasyq balyq. Óziń aıtqandaı óndirýshi de biz, ógeı de biz, — dedi esikten ilese kirgen Janqıa apaı.

— Sasyq tamaqty tek matrostarǵa ǵana usynady eken desem, eldegilerdiń ózine de osyny beredi eken ǵoı, — dedi manaǵy qarlyqqan daýys.

— Mıhaıl Ivanovıch! Alaqaı!

Men Jankıa apaımen sóılesip turǵan adamnyń Mıhaıl Ivanovıch ekenin endi ǵana tanydym da, ornymnan atyp turdym. Bara qushaqtamaq edim, biraq úlgire almadym. Anna Ivanovna jýan daýys alǵash estilgen boıda-aq bir jalt etip qalǵan edi, bul joly qushaǵyn jaza umtyldy:

— Mıhaıl, Mıshýtka, senbisiń, ulym!

Bet-aýzyn shashymen tutasa, qyzyl-kúreń, buıra saqal jaýyp ketken múgedek matros qoltyǵyndaǵy qos baldaǵymen edendi taq-tuq etkizip, Anna Ivanovnaǵa qarsy júrdi.

— Mam!..

— Ulym!..

Ana men bala osydan ózge tilge kelmesten, birin-biri ańsaǵan qushaqqa qysty. Buǵan deıin eshqashan áıelge tán álsizdik kórsetpegen qaıratty ananyń úlken kógildir kózderinen móldiregen ystyq jas tamshylary yrshyp-yrshyp ketti.

— Mıshýsham meniń!

Anna Ivanovnanyń osy jalǵyz aýyz sózinen analyq júrektiń alýan mahabbatyn ańǵarýǵa bolatyn edi, kúreń buıra saqaldy múgedek matros ta jas nárestedeı erkeledi.

— Mam!..

— Lazaretke túskennen keıin hat jazbaǵanǵa qorqyp edim, aman ba ediń, qymbattym?!.

Ańsaǵan ananyń bar nazary óz ulynyń júzinde. Birese shyıyrshyqtanǵan saqaldy betin alaqanymen qaǵyp qoıady, birese kemerine «Baltyq floty» dep jazylǵan dóńgelek kartýzyna masattana qaraıdy. Kartýzdan shyǵyp turǵan altyn buıra kekilin meıirlene ıiskeıdi. Keýdesindegi kreserdi oń qolynyń saýsaqtarymen úbekteı ustap kúledi. Ana kózi endi ulynyń aıaǵyna toqtady da, manadan beri qýanysh kúlkisine balqyp turǵan jaıdary júzi qýań tarta berdi. Qarashyqtaryna da aıanysh pen ashý uıalap aldy:

— Berip keldim de, — ana aýyr kúrsindi, — mynaý temir kreser...

— Ia, ana, — Mıhaıl Ivanovıch keýdesindegi úsh kresiń birin ustap kúldi. Japon soǵysynda mynaý eki kres aıaǵymdy sál aqsatyp qana qoıǵan edi. Sol aıaqty osy bir sońǵy kreske aýystyrýǵa týra keldi...

— Táńirim, seneıin be, joq pa, mynaý kári kózge, á? — dedi eki qabyrǵasy tilik, shoshaq sur bórik kıgen, osy bóriktiń túsine eliktegendeı saqal-shashy da kókshil tartqan sur shıneldini qushaqtap turǵan qaraýylshy qarıa Makar Stepanovıch Harıtonov, — káni, otyryńdarshy, sen oń qolymdy berdim de, á?!

Ashanadaǵylar eki soldatty qaýmalap otyra ketti, árkimder-aq til qatpastan, bas ızesip amandasyp jatyr. Endigi áńgimeni osy eki múgedektiń óz aýyzdarynan tyńdaǵysy keletin tárizdi, suraqty kózdermen qaraı qalypty. Bireýler aıaqsyz múgedekterdi músirkeı kúrsinse, endi bireýler óz týmalarymyz da osylaı qaıtar ma eken dep kúrsinedi.

— Ia, ulym, qolyńdy qaı jerge qaldyrdyń? — dep surady, úndespeı biraz otyrǵannan keıin, Makar qarıa óz ulyna burylyp.

— Polshany basyp alǵan nemister meniń qolymdy da alyp qaldy ǵoı.

Al, matros, sen she? — Makar qarıa aýyr kúrsinip, Mıhaıl Ivanovıchqa buryldy, — káne, sen qaı teńizge tastadyń?

— Qaıda deısiz be? — Mıhaıl Ivanovıch tóńiregindegi adamdardy zerttegendeı túgel sholyp ótti de, patsha sýretine qarap bir kúlip, daýsyn baıaýlata, aqyryn sóıledi, -nemister Baltyq jıegine tap bergende bizdiń oǵymyz taýsylyp qalǵan bolatyn. Osynyń ishinde oq bar shyǵar dep Petrogradtan jańa ǵana jetkizilgen jáshikterdi aqtaryp edik, kil patsha men qudaı sýreti eken. Laqtyra berdik, laqtyra berdik. Biraq, oǵan toqtalar nemis joq. Jaý korabli qamaı bastady. Qabyrǵamyzǵa janasa bergen bir korabldi teýip kep jiberdim, ıkonnan da, patsha sýretinen de meniń syıraǵym kúshti me deımin, jaý kemesi aýdaryla jóneldi. Syıraǵym da súńgip barady eken, ustap úlgire almadym. «Ekinshi bir barǵanda alarmyn» dep tastap kettim, qarıa...

— Mıhaıl Ivanovıch, manaǵy laqtyrǵandaryńyz da sýǵa ketti me? — Arman aǵaı súıikti ustazynyń qulaǵyna sybyrlady, — tunshyqqan shyǵar, á?

— Patsha sýretin suraısyń ba? — Mıhaıl Ivanovıch saqtyq etken adamdaı, jan-jaǵyna taǵy da bir qarap, jótelip aldy da Arman aǵaıǵa kózin qysty, — qysylǵan soń qaıtesiń. Tunshyǵady da...

— Eh, batyrlar, — Makar qart oń qolyn bir siltedi de ornynan ushyp túregeldi, — senderdi de erkek dep, qoldaryna qural berip!..

Ashýly qarıany osy bir sekýndta bir adamǵa uqsatsam da, dál kimge uqsatqanymdy esime esh túsire almaı-aq qoıǵan edim. Keıinnen oılasam Lermontovtyń «Borodınosyndaǵy» Kýtýzov soldatyna uqsatqan ekenmin. «Borodınony» men eń alǵash Nadejda Petrovnanyń aýzynan esitken bolatynmyn. Qazir bizdiń aldymyzda sol óleńniń bas keıipkeri:

...Da, bylı lúdı v nashe vremá,

Ne to, chto nyneshnee plemá:

Bogatyrı — ne vy...»

dep, Kýtýzov bastaǵan orys batyrlarynyń sátti saparyn keıingi nemerelerine baıandap turǵan tárizdi.

— Keshirińiz, qarıa, — Mıhaıl Ivanovıch anasyna uqsaǵan úlken kógildir kózderin jalt etkizip, Makar qartqa qarady, — bul sátsizdikke orys soldaty emes, orys patshasy kinály. Halyq qoldamaǵan, otandyq maqsatqa arnalmaǵan otarshyldyq soǵys árqashan osyndaı sátsizdikke ushyraıdy...

— Otarshyl ma, joq pa, onda meniń isim joq. Soǵys bolǵan soń báribir. Biraq, másele quralda, — býryl saqaldy kári soldat, matrostyq sózin aıaqtatpaı, ashýlana sóıledi, — áke, siz «senderdi de erkek dep, qoldaryńa qural berip» dep namystanasyz. Biz qolymyzdy quralǵa jetkize almaı qor boldyq qoı. Úsh adamnyń ortasynda bir vıntovka. Quralsyz soldat jaýǵa qalaı tótep beredi. Esitpedińiz be, álgi sózdi. Imperator Nıkolaı bizge qural ornyna qudaı sýretin jiberdi ǵoı...

— Ekinshi Sý-sı-ma deseńshi, — Matveı Stepanovıch aýyr judyryǵyn túıip alyp, stoldy qoıyp jiberdi, — eh, dármensiz gosýdar. Imperator taǵy da. Eh Petr, Petr. Mine, patsha bolsa sendeı bolsyn da, uly Petr! Qarǵys atsyn mynaý dármensizdi!..

— Dál osy joly, — Mıhaıl Ivanovıch, salqyn býdan dymqyldanyp, kógere bastaǵan patsha sýretine qarap syqylyqtap kúldi, — Nıkoleshka aǵaı da tym bozaryp ketken eken, keshikpeı qarǵys atatyn-aq shyǵar. Búkil Peterbýrg, Moskva halqy túgel bas kóterýde. Men aıaǵymdy Baký lazaretinde kestirdim ǵoı. Keshegi toǵyzynshy ıanvar kúni ondaǵy munaıshylar da úlken ereýil jasady.

— Shyraǵym, — kúni boıy kezek kútip otyrǵan Qanyke Mıhaıl Ivanovıchtyń janyna jaqyndaı tústi, — bul soǵysyń bite me, shyraǵym?

— Ana, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızep kúldi, — bul soǵysty ne ábden jeńbeı, ne ábden jeńilmeı bitirmeımiz deıdi ǵoı.

— Ony aıtatyn kim, shyraǵym.

— Ony aıtatyn,— matros qolyndaǵy baldaǵymen patsha sýretin kórsetti, — mynaý uly patshamyz...

— Qaraǵym-aý, jurttyń bárin aıaq-qolsyz qaldyrǵanda oǵan ne túsedi?

— Aıaqsyz qaıtsa da azamattar aman oralsa jarar edi-aý, — dep Janqıa apaı da kúrsinip qoıdy.

— Mıhaıl Ivanovıch, — dedim men ákem týraly habar bilý úshin sózdi osydan bastaıynshy degen oımen, — siz burynǵy syltyp basatyn aıaǵyńyzdy endi birjola tastap ketken ekensiz?

— Oqasy joq, balaqaı, sizderge kerekti baqytty ómirdi osy jalǵyz aıaqpen-aq quramyz.

«Baqytty ómir quramyz» Bul sózdi men eń alǵash Nadejda Petrovnanyń aýzynan estigende, kitapty kóp oqyıtyn kelinshektiń qurǵaq qyıaly shyǵar dep oılaǵan edim, endi Mıhaıl Ivanovıchtyń aýzynan estigende sol baqytty ómirdi osy matros ózimen birge ala kelgen joq pa eken dep qaldym.

— Mıhaıl Ivanovıch, — men endi ákemdi suraýǵa yńǵaılandym, — Mıhaıl...

— Oı, týra turyńdarshy, mundary, suraıtyn sózim bar edi, — dedi Qanyke shesheı maǵan endi qaıtyp joq bermeı, — shyraǵym, álgi ereýil degendi túsindirshi.

— Sheshe, — matros ońaı túsindiretin jeńil sóz izdegendeı sál oılanyp qaldy. — Men qazaq til umytqan. Jurt jumys tastap kóshege shyǵady. Qyzyl tý kóteredi. Soǵys bitsin! Jigitter úıge qaıtsyn! Nan ber bizge! Sasyq balyqtan ish aýyrdy. Betimiz isti, deıdi.

— Ia, qaıtsin bısharalar, olar da biz syıaqty borsyǵan balyqtan isip-keýip ketken shyǵar, nan kórmegenimizge talaı kún boldy. Bar tamaǵymyz mynaý sasyq tyran, — Qanyke kempir aldyndaǵy aýqatty tyjyryna bir ıiskedi de, keri ysyryp qoıdy, — áı, malǵundar, áket mynaýyńdy. Itke tók!..

— Nan ber, nan!

— Ýa, jyrmalamaı tutas ber! — degen daýystar ashanany jańadan jańǵyrtyp jiberdi.

Kýhná esiginen qyp-qyzyl narttaı ashana qojasy qaraı berip edi, jurt endi oryndarynan túgel kóterilip, solaı qaraı umtyldy.

— Ýa, týmalar, túsiniseıikshi, bularyń ne? — dedi ashana bastyǵy, — menen ne talap etesińder?!

— Senen nan talap etemiz, — dedi Matveı Stepanovıch, judyryǵymen stoldy qoıyp jiberip.

— Týmalar-aý, bar nandy bólip qoıdyq qoı, alsańdarshy kelip.

— Ótirik aıtasyń, dońyz, — Makar qarıa qolyndaǵy taıaǵymen edendi eki-úsh ret túıip jiberdi, — uıatsyz shaıtan. Kelgen nandy on ese qunyn alyp bazarǵa jóneltesiń. Búgingi nan eń kemi eki qadaqtan kelýge tıisti edi. Sen bizge pyshaq syrtyndaı ǵana bir tilim beresiń. Qalǵanyn anaýkúngideı taǵy da bazarǵa jóneltpek shyǵarsyń.

— Men sizdi túsinbeımin, qarıa, — ashana qojasy ıyǵyn sekeń etkizdi, — mynaýyńyz jala ǵoı.

— Jalany kórsetermin saǵan!..

— Áı, Semen Iosıfovıch, men qorqaıyn dedim senen, — Arman aǵaı ashana qojasyna tesile qarap, basyn shaıqady, — kimdi aldamaq ediń? Qansha nan alýǵa keliskenimiz de, qansha nanǵa qol qoıylǵany da maǵan málim. Tirileı tonama jurtty, Talasov erteń mynaý bir tilim úshin eki qadaq nannyń aqshasyn ustaıdy bulardan, bilesiń be sen?

— Týma-aý osynyń ózi eki qadaq. Uny jaman, ózi shala pisken. Aýyr keledi.

— Ólshep kórshi mynany. Osynyń qadaqty bylaı qoıyp, jarty qadaq tartsa, biz bárin saǵan syılaıyq. As bolsyn!

— Ólsheýish joq bul jerde.

— Jaraıdy ólshegiń de kelmeıdi eken. Sen ólshemeseń, biz ólshermiz. Sen osy eki kúnnen beri kiltińdi taba almaı-aq qoıyp ediń. Saraıyńdaǵy undy da soryp jatpa? Ashshy, baryp alaıyq!

— Dikeńdeme jigit, — ashana bastyǵy qyzarańdap ashýlana tústi de, kibirtikteı berdi, — qansha qap salsań, sonsha tur. Endi bir jarty saǵattan keıin alýyńa bolady. Munda bir esep bar edi, bitirip tastaıyn. Alyńdarshy ózin. Jaqsylyq etemin dep júrip, jalaǵa qalarmyn. Biraq, saraıymdy shandatpaı, kazarmalaryna aparyp...

— Sen taǵy da qyıqańdaı bastadyń, — Arman ashana qojasyna bul joly bir kúdikpen qarady, — jarty saǵatyńdy qoı, júr qazir. Áı, jigitter, anaý bir tilim nandy da ala shyǵyńdar, ólshep kórelik.

Jurt túgel dúrlige kóterildi.

— Janqıa, — Anna Ivanovna Janqıa apaıǵa buryldy, — mynaý qapty saǵan qaldyraıyn, úlesimdi osyǵan salyp óz úıińe aparyp qoıarsyń. Men úıge qaıtaıyn.

— Jaraıdy, biraq, — Janqıa apaı tańdana qarady. — Mıhaılǵa ne tamaq beresiz?

— Búgindik tamaq ózimde bar, — dedi Mıhaıl Ivanovıch.

Biz Mıhaıl Ivanovıchqa ilesip, Anna Ivanovnanyń úıine qaraı aıańdadyq. Ashana skladynyń syrt jaǵyndaǵy esigi ashyq turǵandaı kórinip edi, kenet syqyr etigi jabyldy da, qarakóleńkede bir nárse jyljyp bara jatqan tárizdendi. Eńkeıip qarasam at-shana eken. Oıda eshnárse joq, júre berdim. Osynyń artynsha sklad mańynan aıqaı-shý kóterildi. Tyńdaı qaldyq.

— Oıbaı-aý, mynaý qaptaǵy unnyń teń jartysy joq. Áýelden osylaı ma edi?

— Mynaý da jarty qap!

— Ay, ózderi tas bolyp qatyp qalypty ǵoı, shanalaryń oıylyp, sýǵa tıgen be?

— Qaıdaǵy sý, túnde óz qolymyzben osynda jyınadyq. Qaptardyń bári tolyq bolatyn. Sýǵa tıgeni de joq edi ǵoı, — deıdi Matveı Stepanovıch.

— Ýa, ońbaǵan qapteser. Buǵan da túsip úlgirgen ekensiń ǵoı. Kiltińdi taba almaı qyıqańdaýynda bir syr bar edi-aý. Aıt shynyńdy. Qaıda jiberdiń?

— Otyz qabyń bar ma? Bar! Men senen ólshep alǵanym joq. Ne shatasyp tursyń?

— Men saǵan kórsetermin shatasqandy!..

— Mıhaıl Ivanovıch, — dedi manadan beri jan-jaǵyna jalt-jult qarap kele jatqan býryl saqaldy soldat matrosty shyntaǵymen qaǵyp, — eger meniń barlaý: shylyq kózim qatelespese, anaý jumysshylardyń astyǵyn urlap bara jatqan dál osy shanaly. Ury ıtteı qarańǵy kóshege jaltarýyn kórdiń be? Álgide anaý skladtyń syrtyndaǵy esikten bir nárse tıep shyqty.

— Múmkin. Bul ashana qojasynyń upaılasy shyǵar. Al, qarańdar!..

Mıhaıl Ivanovıchtyń endigi sózin tyńdap ta jatpadyq, Sereja ekeýmiz shananyń aldyn oraı, júgire jóneldik. Ekinshi kóshede bizge Ádil, Asqar, Sasha úsheýi kezdesti. Olar ár kún keshki jumystan keıin bizdi osy mańda kútetin-di. Bes bala júgire sóılesip túsinistik te, aıdynnyń kókshe muzyna túser aýyzdan shanany tosyp aldyq. Shana taıana bergende men oıbaı salyp qasha jóneldim. Qalǵan balalar artymnan qar laqtyryp, qýyp berdi.

— Aǵa, aǵa, qutqaryńyzshy, — dep shanaǵa jaqyndaı berdim.

— Kel otyr, — dedi shanadaǵy tumaqty adam artyna jalt qarady da.

Men brezentpen jabylǵan shanaǵa bara qulaǵan edim. Jamylǵy astynda un da, nan da bar ekenin ábden baıqadym da, qýǵynshylarǵa Judyryǵymdy túıdim. Bul «shyn solaı bolyp shyqty, tez jetińder» degen barlaý aqpary edi. «Qýǵynshylar» maǵan óshikkensip bastyrmalata júgirdi. Tumaqty qansha qamshylasa da qarager at qara jerge kezdesip qalǵan aýyr shanany birden julyp ákete almaı aıańdaı berdi. Tórt bala taıanyp ta qaldy, tumaqty endi delbeni maǵan ustatyp, ózi shanaǵa jabysqan balalarǵa umtyldy. Úıirilgen shybyqqa qaramastan tórt bala oń jaq qabyrǵaǵa úımeleı qulady, shana qyısaıyp ketti de, tumaqty qulap tústi. Endi baıqasam Qasqyrbaıdyń alypsatar inisi Azǵyrbaı eken.

— Shúý-aı, shúý!

Men qaragerdiń saýyryna qamshy úıirip — shúý-shúýleı berdim. Qaıratty jylqy aýyr shanany qara topyraqtan jula tartyp, zorǵa shyǵardy da, kókshe muzdan jortaqtaı jóneldi.

— Toqta, áı balam, toqta...

Artyma jalt qarasam, balalardy qaıyryp tastap, Azǵyrbaı da borsańdap, júgirip keledi eken.

— Azeke, qosh bolyńyz. Qamys bazardan bir-aq kezdesermiz! —dedim de, Atraý aıdynynyń kókshe muzymen tarta otyryp, ashana aldynan bir-aq toqtadym.

— Ýa, bu qaısyń, taǵy da urlaýǵa keldiń be? — dedi qarakóleńkede toqyldaǵyn toq-toq soǵyp turǵan Makar qart, — bul joly qutyla almassyń!

— Ata, urlaýǵa kelgenim joq, urlatqan azyǵyńdy alyp keldim.

— Áı, sen Daýylmysyń?

— Ia, ata, Daýylmyn.

Sklad mańyndaǵy top endi dabyrlasa sóılesip, shanaǵa qaraı oıysty...

XXVI TARAÝ. «ÓLDİ AQYN, AR TUTQYNY»

...Mıhaıl Ivanovıch bizge Bakýdegi munaıshylar qozǵalysynan bir ushqyn ala kelgen edi. Sol ushqyn jergilikti ómirdiń ashynǵan lebimen úrlene-úrlene jalynǵa aınalyp bara jatqan tárizdi. Ótken aıdyń ekinshi jarymynan bastap Atraý mańyndaǵy balyq bataǵalary men remont bazasyndaǵy jumysshylar jıi-jıi bas qosatyn bolyp alǵan-dy. Ras, o basta el aýzynda: «jumys saǵaty azaıtylsyn, azyq molaıtylsyn!» degen eki-aq áńgime bolatyn. Qazir bul damyı-damyı baryp: «soǵys toqtatylsyn, patsha úkimeti qulatylsyn!» degen saıası uranǵa aınalyp ketti. Osyndaı urandy talaptar jazylǵan lıstovkalar ár kósheden kórinip qala beretin boldy. Endi eki jaq egese-egese kelip sheshýshi kúreske birjola tiktesip alǵan túri bar. Keleshek aıqasty qoldaýshylar sany da kún sanap ósip keledi. Tek egde jumysshylar ǵane emes, o basta: «anany apara ǵoı, mynany kóshire ǵoı...» degen eleýsiz tapsyrmalardy ǵana oryndap júrgen eresekter tobynyń birqatary-aq daıyndalyp qalǵan sekildi. Qazir biz Astrahannan Arman aǵaımen ilese kelgen «proletarıı» men «shtreıkbreherdiń» shaı emes, tereń maǵynaly sóz ekendigin de túsinip aldyq. Keıingi kezde bir-birimizge «Sálem, saǵan proletar!» dep amandasatyndy shyǵardyq. Proletarıat degen ataýdy maqtanysh etemiz. Onda bir jeńýshi kúsh jatqanyn da sezemiz. Mıhaıl Ivanovıch kelgennen beri sózdik qorymyz taǵy da molaıa tústi. «Revolúsıa, sosıal-demokrat, bólshevık, menshevık, kooperator...» degen ataýlarǵa da qulaǵymyz úırenip boldy. Biraq biriniń maǵynasyn ańǵarsaq, ekinshisiniń maǵynasyn ańǵara almaı qalamyz, ne orynsyz qoldana beremiz. Biraz ýaqytqa deıin men Serejany «kooperator» dep, Sereja meni «bólshevık» dep atap kelgen-di. Onda biz bólshevıktiń «kópshilik» degen maǵynasyn durys ańǵarmaı, úlkendik maǵynasynda qoldanady ekenbiz. Al, «kooperatordyń» qandaı maǵynadaǵy ataý ekendigin múlde túsinbeıtinmin. Áıteýir Mıhaıl Ivanovıchtyń óz aýzynan esitken soń dúnıedegi eń bir qymbatty sózdik shyǵar dep oılaıtynmyn.

Mıhaıl Ivanovıch juma kúni kelgen bolatyn. Sol túni bizdi Atraý mańyndaǵy bataǵalarǵa, remont bazasyna júgirtip aldy. Kórshi bataǵalardaǵy Odyrbaıǵa da, Ivan Petrovıchke de, Áshimge de, Tilekke de habar berdik te keri oraldyq. Sembiniń keshine barǵan edik, alty bataǵa men remont bazalarynyń ýákilderi Mıhaıl Ivanovıchtyń úıine túgel jyınala qaldy. Ótken kúngi ún týraly janjaldy búgin zorǵa aıaqtap, Arman aǵaı kesh keldi.

— Ia, kooperator dostym, keldiń be, — Mıhaıl Ivanovıch Armannyń qolyn qysyp kúldi, — astyǵyńdy durys bólip berdiń be?

— Jaqsy, joldas bólshevık. Astyqty da, nandy da anaý ońbaǵannan óndirip alyp, jurtqa bólip berdim, — dedi Arman.

Shaı ústinde Mıhaıl Ivanovıch eldegi jumysshylardyń hal-jaıyn surap aldy da, sodan keıin maıdanda óz basynan ótken ýaqyıǵalardy áńgimeledi. Qyza-qyza baryp soǵystyń kimge paıda, kimge zyıan ekendigin, el basyndaǵy aýyr halderdi bir sholyp ótti.

— Solaı, solaı, — Janqıa apaı basyn shaıqap, aýyr bir kúrsindi de, Mıhaıl Ivanovıchqa qarady, — ne isteý kerek?

Tek Janqıa apaı ǵana emes, stol basynda otyrǵandardyń báriniń de suraqty kózderi Mıhaıl Ivanovıchtyń júzine úńile qalǵan eken. Jurt endi baıaǵy bir «kim aıyptynyń?» jaýabyn birjola sheship, qazir «ne isteý kerek? degen suraqty qolǵa alǵandaı, sol suraqtyń jaýabyn Mıhaıl Ivanovıchtyń júzinen izdeıtindeı.

— Ia, ne isteý kerek? Bul suraqqa Lenın bólshevıktik «Iskrada» osydan on alty jyl buryn mynadaı keńes bergen edi, — Mıhaıl Ivanovıch sóılemin aıaqtamaı ornynan kóterildi de, bizge buryldy, — Daýyl, Sereja ekeýiń dalaǵa shyǵyp, kóshe boıynda bolyńdar. Meni suraǵandarǵa «úıde joq» deńder, jaraı ma?

— Maqul, Mıhaıl Ivanovıch.

Kópten beri kókirekte bir zil bolyp kele jatqan «kim aıyptyny?» ysyra tastap, endi sonyń ornyna ózi turyp alǵan «ne isteý kerektiń?» jaýabyn Mıhaıl Ivanovıchtyń óz aýzynan tyńdaýǵa qumartqan edik. Biraq súıikti adamymyzdyń tilin qaıtara almadyq ta, dalaǵa shyqtyq. Ol túni aspan qabaǵy ashyq bolatyn. Kógildir kók kúmbezine juldyz bitken tym-aq jıi tizile qalypty. Qulaǵyma shalynǵan álgi bir «Iskra» degen ataýdy jıi-jıi qaıtalap, aspanǵa qarap edim, baıaǵy, «baǵytshy juldyz» bul joly da jarq ete qaldy.

— Iskra, ıskra? Iskra degen ne edi osy?

— Iskra degen ıskra, ot ushqyny, — dedi Sereja.

— Túý, esime túsire almaı kele jatsam ot ushqyny eken ǵoı, — men kúlip jiberdim, — al, munaıshy degen ne?

— Munaı degeniń jerden shyǵarylatyn maı, kerosın de sol munaıdan alynady deıdi.

— Joq, men munaıshyny suraımyn, munaı men kerosındi ózim de bilemin, — durysynda men munaıdy da, kerosınniń sol munaıdan alynatynyn da bilmeıtinmin, biraq baıaǵy «ózim bilemdigim» dál osy jerde taǵy da tóbe kórsete bastaǵan tárizdi, — munaıshy degen ne ol?

— Balyqshy degen ne?

— Balyqshy degen balyq aýlaýshy.

— Munaıshy degen munaı shyǵarýshy.

— Munaıshy da proletarıat pa?

— Proletarıat bolǵanda qandaı. Baký munaıshylary patsha úkimetine qarsy bas kóterdi dep Mıhaıl Ivanovıch aıta keldi ǵoı.

— Baký qaı jaqta?

— Myna tusta! — dedi Sereja qolyn «baǵytshy juldyzǵa» qaraı sozyp.

Men «baǵytshy» juldyzǵa jańadan nazar aýdardym. Bul joly onyń jaryǵy manaǵydan da góri aıqyn kórindi. «Baký munaıshylarynyń bizge baǵyt siltep turǵan sáýlesi emes pe eken, bul juldyz?» dep te oıladym. Endi «ne isteý kerekke?» keńes bergen manaǵy bir aqylshy adamnyń atyn eske túsirmek bolǵan edim, umytyp qalǵan ekenmin.

— Le, lenı, lena, — dep kúbirleı berdim.

— Ne aıtyp kelesiń?

— Lena degen ne? — dep suradym.

— Lena degen ózen bolýǵa tıisti.

— Sonda «Ne isteý kerek?» degen suraqqa ózen keńes bergen be?

— Áı, proletar, proletar, — Sereja kúlip aldy, — Lena emes, Lenın dedi ǵoı. Lenın degen adam aty bolýǵa tıisti.

— Lena degen syıaqty edi, — men uıalyp qaldym, — al, jaraıdy, senińshe-aq bolsyn. Sonda Lenın degen kim?

— Aıta almaımyn. Áıteýir jumysshylardy jaqtaıtyn, meırimdi adam shyǵar.

— Durys aıtasyń. Dál solaı shyǵar. Sereja, sen qalaı oılaısyń, Mıhaıl Ivanovıchty oqytqan sol kisiniń ózi bolyp júrmesin?

— Múmkin, solaı bolýy...

Búgingi tamaǵymyz da tuzdy balyq bolǵan-dy. Tilim aýzyma syımaı shóldep baramyn. Sý isheıin dedim de úıge kirdim. Bul ángimeniń asa bir qyzǵan kezi bolsa kerek. Esikti ashyp jibergenimde Mıhaıl Ivanovıchtyń: «Lenın bizdi quraldy kóteriliske shaqyrady...» degen qoıý daýysyn qulaǵym shalyp qaldy. Otyrǵan jurt áldenege yńǵaısyzdanǵandaı túgel maǵan qarasty. Mıhaıl Ivanovıch ta áńgimesin kilt doǵardy. Sýdy dereý ishtim de, dalaǵa júgire shyqtym.

— Ne aıtyp jatyr eken. Esittiń be? — dedi Sereja.

— Esittim. Bilesiń be, — men Serejaǵa, odan kóp biletin adamdaı mardymsyı qaradym, — Lenın bizdi quraldy kóteriliske shaqyrady.

— Quraldy kóteriliske, — Sereja kúldi, — týra Lenınniń ózimen tildesken adamdaı sóıleısiń ǵoı, dostym. «Quraldy kóterilis» degen ne ol?

— Quraldy kóterilis pe, — men oılanyp ta, uıalyp ta qaldym, — soǵys shyǵar.

— Kimmen soǵys deıdi eken Lenın?

— Ia, báse, kimmen soǵysamyz?

Ekeýmiz bir-birimizge qarastyq.

— Júr, suralyq!..

...Soǵys sozylǵan saıyn azyq-túlik máselesi burynǵydan da góri qyıyndap, el turmysy kún sanap aýyrlady. Maıdandaǵy qatty qyrǵyn halyq qabaǵyn ábden túıildire tústi. Endi qaraly habarlar qazaq balyqshylarynyń bosaǵasyn da qaǵa bastady. Osydan úsh juma ǵana buryn Ádildiń aǵasy tutqyndalypty, Asqardyń Ákesi jaý bombasynan qazalandy degen qasiretti habar estigenbiz, arada birneshe kún ótpeı-aq óz ákemdi patsha úkimetiniń túrmege japqandyǵy týraly hat aldym. Múmkin, Qasqyrbaı namysyn joqtaýshylar izdep tapqan shyǵar aqyry.

Bes muńdy ol túni Ádildiń úıinde qonýǵa barǵan edik. Terezesin tóbeden shyǵarǵan shegen tam bizdiń hasiretimizdi de aýyrlatyp, jábirshil topqa qarsy óshpendiligimizdi de molaıta tústi. Qyıyny qashqan eski esikti zorǵa ashyp, biz ishke kirgende shynysyz úshtik sham lyp etti de, óshe qaldy. Jer ısi ańqyǵan shegen úıdiń ishi tastúnek boldy da ketti.

— Bar bol, túgi, bar bolǵyr, maǵan endi osy sáýleni de kópsindińder me, mundar?! — dedi pesh túbinde yshqyna jótelip jatqan Zaýza shesheı. - Ajar-aý, qaraǵym, jaryq ótseńshi, qaqyratyn qańyltyrymdy kórip jataıyn.

— Qazir, áje, qazir.

Ajar qazandyqtaǵy kúlde kómýli jatqan tezekti úrleı bastady.

— Álgi bir bar bolǵyr bala qaıda júr, — kempir asa bir qyınala jótelip, tym demigip qaldy, — qarańǵyda úkige túsip ketpesin, sol?!

— Á-áje, ke-eldim ǵoı men.

— Shyraǵym-aı, osy bir túndeletip júrýdi qaıdan shyǵaryp aldyń? Ázirge bas kótergenimiz óziń emes pe?

— Á-je, oqý ke-esh a-aıaqta-lyp, bó-gelip qa-aldym.

— Janyńda bireý bar ma, qaraǵym?

— Do-ostarym ǵoı, áje, siz-ge kó-óńil aıtam dep keldi.

— Óziń syıaqty muńdastaryń shyǵar. Rahmet, qaraqtarym. Qaraǵym-aı, — kempir kúrsindi, — sen tuttyǵýdy qoıyp kele jatyr ediń. Búgin taǵy ne bolǵan? Asyqpaı sóıle.

— Áje, esittińiz be? — Ádil sabyrmen sóıleı bastap edi, endi sózdiń alǵashqy býyndary bolmasa ózgelerine múdire qoımady. — Daýyldyń ákesin tutqynǵa alypty. Soǵan re-en-jip...

— Kim tutqynǵa alypty?

— Kim deısiz, patsha úkimeti de.

— Qan ańsaǵan qarǵys atqannyń óz basyna kelsin. Orys-qazaqtyń qarǵysyn arqalaǵan náletke túbinde bir zaýal bolar...

Kempir tym yshqyna jótelip, sóılemin aıaqtaı almaı qoıdy. Qaraýytyp óshýge aınalǵan álsiz shoqty qansha úrlese de, ońaı jandyra almaı, tútinge shashalyp Ajar da jótele bastady.

— Aıtqandaı, mende spıchka bar eken ǵoı, — Sereja sirińkeni jarq etkizip shaǵyp jiberdi, — shamyńyzdy ákelińiz beri.

Shynysyz úshtik qaıtadan jaǵylyp, álsizdeý ǵana sáýle paıda boldy. Tórt qabyrǵadan ózge túgi joq, óte jupyny úıdiń ishin bir sholyp óttim de, men endi Ajardyń júzine qaradym. Jaýdyraǵan dóńgelek qara kózdi, qyr muryndy, aqquba, ádemi adam eken. Jelkesinen Qyzyl shúberekpen baılaǵan qara shashy jaýyrynyn jaýyp ketipti. Keýdesinde syrty jyrtylyp, maqtasy shyqqan eski kúrte, kóıleginiń etegi de órim-órim. Jalań aıaǵyna qonyshy kesilgen eski etiktiń basyn ilip alypty. «Átteń, osy túrińe laıyqty kıim kıgizer me edi» dep oıladym men ishten. Tilek aǵaıdyń ótken yǵys ústinde aıtatyny da osy Ajar bolatyn.

— Al, qosh keldińder, qonaqtar, senderdi tuzdalǵan qarakózben syılaımyn. Nan joq. Ala tańnan baryp edik. Bosqa tońyp tarastyq. Qaıtyp kele jatsam, Atanıaz myrzanyń polıseı inisi men Sándigereı kezdese ketkeni, «áı, sulý, nan kerek bolsa bizben júrseıshi...» dep ekeýi mazaq etedi. Sándigereıdiń betine bir túkirip, qozǵala berip edim, Balanıaz bilegime jabysa ketti, óńmeninen ıterip jiberdim, shyntaqtaı neme shyrq úıirilip, ushyp túskeni. Tura umtyldy. Orystyń kil jesiri meni qorshap aldy da, ekeýin de orǵa omaqastyryp jiberdi.

Júregine syr saqtap qalmaıtyn ashyq jandy, aqkóńil qyz bul sózderdi maqtanysh retinde aıtyp otyrǵan shyǵar-aq dep edim, joq, kózine jas ala muń shaqqany eken ǵoı, endi azdan keıin qolyndaǵy toqyp turǵan setkasyn laqtyryp jiberdi de, egile jylap, anasynyń janyna qulaı ketti.

— Qo-oı, a-apa, jy-ylama, — Ádil taǵy da jıi tuttyǵyp, ábden qyınala sóıledi, — qo-or-la-aý-shy-yǵa ja-as-pe-en ja-aýap berý-diń ó-ózi qo-or-lyq deıdi, Mıhaıl Iva-nych. O-ol Ba-ala-nı-áz-ǵa-ama!..

Ádil oń qolynyń judyryǵyn tas túıip joǵary kóterdi. Qazir kóz aldynda tursa Balanıazdy judyryqpen salyp jiberýge daıyn. Búgin Ajardy mazaqtaǵan Balanıaz polıseı, osydan úsh jyl buryn Ádildiń ózin mazaqtap, dál qulaǵynyń túbinen myltyq atyp qorqytypty. Úreılengen bala uzaq ýaqyt tilsiz júrip, aqyrynda tuttyqpa bolyp qalypty. «Ashýlanbaýǵa, renjimeýge tyrys, bara-bara jazylyp ketesiń» deıdi Nadejda Petrovna, Ádilge. Shynynda da Ádil aı saıyn tuttyǵýdan arylyp keledi.

— Eldiń er-azamatynan aırylyp, egilgenin ne qylsyn, tamaq toq, kóılek kók, mazaq kerek olarǵa.

Zaýza shesheı qyzynyń mańdaıynan ıiskep, aýyr kúrsinip aldy da, basyn sál kóterip, áldeneni tyńdaı qaldy. Ana júzinde bul joly aýrý adamnyń qyınalýy emes, jan ashýynyń dúleı daýyly jatqandaı. Qabaǵyn túıip alǵan eken, bıik mańdaıynyń tereń ájimderi jeldi kúngi tolqyndaı jıi-jıi irkistelip, kóz qarashyǵynda «átteń!» degen jarqyl oınaıdy. Seldirep, sıreı bastaǵan býyryl shashy kókiregin jaýyp ketipti. Judyryǵyn tas túıip, erinderin tistenip alǵan kári ana, bizden birnárse talap etetin tárizdi.

— Áne, estısińder me? Biz zar eńirep jatqanda, olar Atraý aıdynynda jorǵa úıretip, saltanat túzep júr.

Biz túgel tyńdaı qaldyq. Kókshe muzǵa qashyr-qushyr urǵan at taǵasynyń dúbiri estiledi. Júgire-júgire dalaǵa shyqtyq. Ol túni aı jaryq bolatyn. Atraý aıdynynda jorǵa jekken eki jeńil shana zymyrap aǵyp barady. Aldyńǵysy bozǵyl, artqysy qońyr kórinedi. Bul Atanıaz myrza men Qasqyrbaıdyń jorǵalary. Kelesi jármeńkede jorǵa báıgisi bolady-mys dep estigenbiz. Tegi soǵan daıyndap júrýge tıisti.

— Anaý bozdaǵy álgi bizdiń Ajardy kelekeleıtin dońyz eken, — dedi Ádil, tuttyqpaýǵa tyrysa, sabyrmen sóılep, — qap, keri aınalyp qaıtqansha aldarynan úki oıyp úlgire almaımyz-aý, átteń?!

— Úkini ne istemek ediń?!

— Sý astyna jibersem dep edim, bir.

— Onyń Balanıaz ekenin qaıdan bildiń?

— Boz jorǵany óneboıy sol úıretetin-di. Qara jorǵa Qasqyrbaıdiki. Ony Sándigereı úıretedi.

— Sý astyna jiberip úlgire almaspyz. Biraq jorǵasynyń jiligin omyrýǵa bolady, — dedi Sereja.

— Ne ǵyp?

— Sonaý qoltyqta jatqan ıakorlerdi jolyna tizip tastaımyz.

— Taýyp aıttyń.

— Al, iske kiriselik!

Jorǵalar túbekke qaraı uzap ketti. Endi aıdyn mańynda eshkim kórinbeıdi. Sereja aıtqan qoltyqta qaıyq kemeler turatyn-dy. Sondyqtan da batys jaǵyna aı sáýlesi mol túspeı, qarakóleńkeleý bolyp keledi. Shyǵys jaǵy muz alyp, oıyp tastaǵan qarasý; Sol eki ortada jińishke ǵana jol bar. Osy qara kóleńkeleý jińishke jolǵa onshaqty ıakordi úıip tastadyq ta, zytyp berdik.

Alystap ketken jorǵalar Atraý aıdynynyń alys túbeginen keri oralǵan beti oqtaı zymyrap keledi. Ekeýi birinen-biri qalmastan, qatarlasa zaýlap manaǵy jińishke ıinge de taıandy. Biz esik aldyn qalqalaǵan qamys arasynan syǵalap, tynysymyzdy ishke tarta, keler mınýttardy kútýdemiz. Álden ýaqytta satyr-sutyr bop qaldy. Shyńǵyrǵan jylqy, oıbaılaǵan adam daýysy estildi.

— Keshirińiz, Balanıaz myrza, biz mazaqtaýshylarǵa osylaı jaýap beremiz, — dedi Sereja.

— Ózine de sol kerek edi, — Ádil judyryǵyn túıip qoıdy, — ıttiń kúshigi!

— Al, endi árqaısymyz óz jataǵymyzǵa taraıyq, — Sereja maǵan qarady, — polıseı kelip bul mańdaǵy adamdy dúrliktirýi múmkin. Bárimizdi bir jerden tapsa shataq bolar.

— Bizdiń kazarmaǵa barýymyz qalaı bolar eken, — men Serejaǵa qaradym, — kózge túsip qalýymyz múmkin ǵoı, á?..

— Onda júrińder, — dedi Sasha, — qalanyń sheti ǵoı, ońasha úı, bizge baryp qonalyq.

— Aý, sender neǵyp júrsińder, — degen daýystan selk ete qalǵan edik, Ajar eken.

— Ajar apa!! — Ádil masattana kúldi, — kegińdi bir qaıtardyq.

— Qalaı qaıtardyńdar?

— Siz Balanıazdy orǵa qulatsańyz, biz muzǵa qulattyq. ózi bolmasa da jorǵasy ólgen shyǵar. Al, biz kettik, anyǵyn erteń estirsińder...

Entige basyp Sashanyń úıine kirgenimizde tún ortasy aýyp ketken bolatyn, sham da jaqpaı, dabyrlamastan edenge qulaı kettik. Biraq uıqy keler emes.

— Kekti bir qaıtardyq, — dedi Asqar, álden ýaqytta sybyrlap.

— Bunymen kek qaıtpaıdy, batyrlar, — Sereja Mıhaıl Ivanovıchtyń pikirin qaıtalady, — kekti patshanyń ózinen alý kerek.

— Durys aıtasyń, dostym, — meniń búgin ińir qarańǵysynda jeke ózim istegen bir jumysym ishime syımaı bara jatqan tárizdi, - Daýyl eken sony istegen de shyǵar!..

— Ol ne nárse?

— Eshkimge aıtpaısyńdar ma?

— Ant etemiz.

— Joq, aıtpaımyn. Erteń ashanada biraq kórersińder.

— Ýa, qoı, aıt-áı.

— Sen óziń bizdi kimge sanaısyń?

— Men búgin patshanyń sýretine kres tartyp kettim.

— Shyn aıtasyń ba?

— Árıne shyn, erteń kórersińder.

— Jaradyń, jigitsiń dostym.

— Nemen tarttyń kresi?

— Kemirmen tarttym.

— Eshkim kórgen joq pa?

— Joq, kórgen joq.

Ýaqyıǵa bylaı bolǵan edi: keshki jumystan taraǵan boıda Sereja sheshesine júgirip ketti de, men Janqıa apaı ekeýmizdiń tamaǵymyzdy quıdyryp, kazarmaǵa aparý úshin kotelok tazalap qaldym. Dalaǵa shyǵa kelsem Atanıaz myrzanyń úıindegi qyzmetshi áıel eki shelekti toltyra kómir alyp bara jatyr eken. Úlken-úlken úsh-tórt kesegi túsip qaldy. Samaýyrdyń shaıyn qoı etinen artyq kóretin Janqıa apaıǵa aparyp bereıinshi dep oıladym da, kómirge qolymdy soza berdim. Basymdy jerden endi kóterip alsam, qarsy aldymda bet-aýzyn aq túbitpen tumshalaǵan bireý tur. El qazaǵy tárizdi, syrtyna qalyń kúpi kıip alypty. Kómir úshin urady eken dep shegine berdim. «Toqta, inishek!» dep ıyǵymnan ustaı aldy. «Sen Jantastyń balasymysyń?» Men ári úreılene, ári tańdana qarap, basymdy ızedim. «Má, ákeńnen hat. Biz ekeýmizdi tutqynǵa birge alyp edi. Keıin aıyryp jiberdi. Men qashyp shyqtym. Mynaý hatty Nadejda Petrovnaǵa bere sal. Al, qosh, kezdesermiz..!» Men hatty qaltama salyp úlgirgenshe beıtanys adam kózden tasa bolypty.

Ańyryp uzaq turdym. Biraz ýaqyttan keıin fonar túbine baryp, hatty oqymaq bolyp edim. Ákemniń qaryndash ushyn jalaı otyryp jazǵan qarǵa tuıaqtaryn tanyı almadym. Aýyr kúrsinip ashanaǵa kirdim. Jurt tarap ketken. Kýhná jaqtyń qaqpaǵy jabylyp qalypty. Munymdy shaǵar adam taba almaı jalt-jult qarap edim, jasyl kıimdi jaýyz patsha meni músirkeýdiń ornyna yzǵarlana qarady. «Ákeń ǵana emes, ózińdi de túrmege tyǵarmyn...» deıtin tárizdi. «Seniń ózińdi ǵana emes, balańdy da, úrim butaǵyńdy da qurtar edim, átteń, qolymda qural bolsashy!» dep oıladym ishteı. Bul quraldy kóterilistiń ne ekendigin Mıhaıl Ivanovıchtan túsinip alǵan kezimiz bolatyn. Biraq qolda qural joq. Ázirge qolda barym manaǵy kómir boldy da patshanyń betine aıqysh-uıqysh kres tartyp, eptep qana dalaǵa shyqtym. Jol boıy Atanıaz myrzanyń qaqpasyna da: «Joıylsyn patsha!», «Joıylsyn Talasovtar men Kabanovskııler!» dep jazyp kettim. Kazarma aldynda dostaryma kezdesip, ózara keńesken edik, ákem týraly habardy ázirge Janqıa apaıǵa sezdirmeýdi maqul kórdik. Beseýmiz biraz muńdasyp alǵannan keıin, mana senbiniń ińir qarańǵysynda Ádildiń úıine qaraı júrip kettik.

— Biz osy jumysqa tabyrany nege paıdalanbaımyz? — dedi Sasha, — osyny Mıhaıl Ivanovıchqa bir eskertý kerek eken.

— Onda Sereja ekeýmizden keredi de, birden tutqynǵa alady ǵoı, — dedim men.

— Joq — Sereja oılanyp qaldy, — Evangelıa áripine uqsatyp oısańshy.

— Taýyp kettiń dostym, — Sasha basyn jerden kóterip aldy, — biraq, nemen, qalaı oıamyz?..

— Jeksenbi tańy ázirge tynyshtyqpen atqan tárizdi. Atraýdyń batysynda bolyp ótken túngi ýaqyıǵadan shyǵysy áli habarsyz bolsa kerek. Endi júregimiz de ornyna túse bastady. Keshegi bir beıtanys adamnyń hatyn Nadejda Petrovnaǵa tapsyrý úshin ortalyqqa qaraı júrip kelemiz.

Qaladan góri derevnáǵa uqsastaý salynǵan Atraýdyń aıdyn jıegin jaǵalap, munshama úlken aýmaqty alyp jatqandyǵyn men birinshi ret baıqaǵan tárizdimin. Keıinnen ańǵarsam, shaǵyn qalashyqtyń syrtqy kórinisinde de «ózge birden-aq sezilerlik dóreki ádiletsizdik bar eken. Aınadaı jarqyraǵan ádemi aıdyn jıegindegi bar jotany kók shatyrly úlken úıler basyp alypty da, qabyrǵasy qamystan qalanǵan, shaǵyn sylama úılerdi oıpatqa qaraı ysyryp tastapty. Odan ári jerden qazyp salǵan shegen úıler. Jar jıeginen bastalǵan oqtaı túzý keń kósheler dál osy bir shetke taman barǵan soń áýelgi baǵytyn birjolata joǵaltyp, bultaqtap ketedi.

Aıdynnyń shyǵysyndaǵy dóńde jasyl tóbeli úlken meshit kórinedi. Meshittiń dál túbinde qabyrǵasy shıki tastan qalanǵan alasa úı tur. Bul qazaq medresesi. Jasyl shatyrly aǵash meshit aıshyqty munarasyn aspanǵa kóterip, bıikten qarasa, dármensiz medrese bıshara «sensiz maǵan kún qarań» dep meshit aldynda tizerlep, qoltyǵyna kirip bara jatqan tárizdi.

Ótken kúz osy alasa úıdiń ishine de bir ózgeris ákelip engizdi. Buny áldiler ádilet dep qýansa, álsizder qyıanat dep qynjylady. Ol mynadaı edi. Medreseniń jańashyl jas oqytýshysy Jarqyn áskerge ketkennen keıin, onyń ornyna taǵaıyndalǵan Ázız áfándi medreseni birjola meshitke baǵyndyryp, quran súresinen ózge eshnárseni úıretpeı qoıdy. Ákeleri men aǵalaryn maıdanǵa jóneltken kedeı balalary ózderi uǵynbaıtyn quran jattaýǵa ýaqyt ótkizgennen góri úı-ishine qarasqanyn artyq kórdi de, oqýdy birjola tastap ketti. Sonymen medresede áldi adamdardyń ǵana balalary qalyp qoıdy...

Ekinshi dónde bıik aq shirkeý kórinedi. Aq shirkeýden irgesin aýlaǵyraq salyp úlken qyzyl úı tur. Bul orys mektebi. Medrese meshittiń baýyryna enýge tyryssa, mektep shirkeýden alystaýǵa tyrysatyn tárizdi. Biz osy mekteptiń oqytýshysy Nadejda Petrovnadan keshke qaraı sabaq alamyz. Tek biz ǵana emes, qazaq medresesinen ketken manaǵy balalardyń biri remont bazasynda, biri balyq bataǵasynda kúndiz jumys istep, keshke osy mektepte oqyp júr.

Sonymen Nadejda Petrovnanyń aqysyz oqytatyn balalarynyń sany óse-óse baryp on beske jetken edi. Keıin, bes-besten úsh grýppaǵa bólip, jumasyna eki kúnnen oqytatyn boldy. Nadejda Petrovna tek oqý-jazýdy ǵana úıretip qoımaı, qoǵam taný ǵylymynan da birqatar túsinikter beretin-di. Al, Mıhaıl Ivanovıch kelgeli oqý tipti kóńildi bolyp ketti. Ol jumasyna bir ret bizdiń sabaǵymyzda bolyp, ártúrli áńgimeler ótkizedi. Áýelgi kezde maıdanda óz basynan keshken ýaqyıǵalardy ǵana aıtýshy edi. Tanysa kele, tereńnen tolǵap, sheshile sóıleıtin bolyp aldy. Qazir patsha úkimetiniń jalpy eńbekshilerge, ásirese patsha ákimderi tarapynan «buratana» dep atalatyn halyqtardyń eńbekshilerine kórsetip otyrǵan jábirin, mynaý qanquıly soǵystyń kimge paıda, kimge zyıan ekendigin túsindiredi. Lenınniń kim ekenin de, kimderge qarsy quraldy kóteriliske shaqyratynyn da biz osy joly surap bildik. Mıhaıl Ivanovıch kelgennen beri Nadejda Petrovna bizge orys sózin shirkeý-slaván árpiniń formasymen jazýdy da úırete bastaǵan-dy. Keıingi sabaqtarda Pýshkın óleńderi de jıi oqylyp, onyń ómiri týraly da kóbirek áńgime bolyp ketip edi, endi oılasam osylardyń bári belgili bir maqsattyń ázirligi eken ǵoı.

— Erteń Aleksandr Sergeevıchtiń ólgenine seksen jyl tolady. Búgin aqynnyń ómiri týraly jat jazý, — dep jarıalady oqytýshymyz bir kúni.

— Nadejda Petrovna, — dedi Sereja, — shirkeý-slaván árpiniń formasymen jazamyz ba?

— Erikteriń. Biraq, jaza almaısyńdar ǵoı.

— Jaza alamyz, — dedik Sereja, men, Sasha úsheýmiz.

Shynynda da biz úsheýmiz áripti ádemi jazatynbyz-dy.

Qalǵan ekeýi eshnárse aıtqan joq. Sonymen uly orys aqyny Aleksandr Sergeevıch Pýshkınniń qaı jyly týyp, qaı jyly, qalaısha ólgendigi, onyń óz halqyn janyndaı súıgendigi, qandaı shyǵarmalar bergendigi týraly qysqasha málimetterdi úlken aq qaǵazǵa jazyp shyqtyq.

— Sen óte ádemi shyǵarǵan ekensiń — dedi Sasha Serejanyń jazýyna súısine qarap.

— Ras ádemi. Sen úsheýińniń jazýyńdy kórmege qoıýǵa bolady. Ózderiń tipti sýretshisińder ǵoı, — dedi oqytýshy. — Ádil men Asqar senderge áli-aq qýyp jetedi.

Osy kezde úıge Mıhaıl Ivanovıch kelip kirdi.

— Aý, nemene, sender shirkeý árpimen jazypsyńdar ǵoı, — dedi ol tańdanyp. — Á, Aleksandr Sergeevıch týraly eken ǵoı. «Óldi aqyn, ar tutqyny!...» Ia, solaı týmalar, halqymyzdyń súıiktisi Pýshkındi óltirtken sol patsha úkimeti qazir bizdi qyrǵyzyp jatyr. Sondyqtan Peterbýrg, Moskva, Baký jumysshylary: «Qanquıly soǵys toqtalsyn! Patsha úkimeti qulatylsyn!» — degen talap qoıyp otyr.

— Durys talap!.. Lenın de osylaı deı me?

— Ia, osylaı deıdi Lenın!.. Úkimetti basqarý isi halyqtyń óz qolyna berilsin deıdi Lenın...

— Lenın aıtqan...

Lenınniń Mıhaıl Ivanovıch arqyly bizge aıtyp jibergen sózderiniń «patsha úkimeti qulatylsynynan» ózgesin onsha ańǵaryp ta úlgirgen joq edik. Ázirge osynyń ózine qanaǵat etip, qýanyshymyzdy bildire bir-birimizge qarasyp aldyq.

— Lenınniń ózi solaı degen, á?!.

— Nadejda Petrovna, aqyn ómiri týraly bul jazǵanymyzdy endi ne isteımiz? — dedi Sereja sabaq sońynda.

— Ne istemek ediń?

— Aparyp kóshege qaqsaq dep edim. Jurt oqysyn.

— Buny kóshege qaǵý úshin úkimetten ruqsat alý kerek bolady.

— Nadejda Petrovna, keshirińiz. Siz meniń pikirimdi uǵynbaı qaldyńyz.

— Ia, ne demek ediń?

— Osynyń basyna «óldi aqyn, ar tutqyny» degen Lermontov óleńin, aıaǵyna «Soǵys toqtatylsyn! Patsha úkimeti qulatylsyn!» degen Lenın sózderin jazaıyq ta, kóshege aparyp qaǵaıyq demek edim.

— Oǵan ruqsat surap barsań ózińdi tutqynǵa alady.

— Keregi joq ruqsatynyń. Sol sóılemderdi jazý kerek te, kóshege aparyp qaǵý kerek, — dep biz túgel shý ete qaldyq.

— Ýaha, batyr eken ózderi, — Mıhaıl Ivanovıch bizge qarap bir kúlip aldy da, oqytýshyǵa buryldy, — Nadejda Petrovna, oqýshylaryńyzdyń bir tilegin berińiz. Shirkeý árpimen jazylǵan sózdi bular jazdy dep oılamas. Tek kózge túspeýge tyrysý kerek...

Sonymen biz alǵashqy joldary Pýshkın ómirinen bastalyp, aqyry «Patsha qulatylsyn! Soǵys aıaqtalsyn!» degen sózben aıaqtalǵan saıası urandy sol túni shirkeý men meshittiń, balyq bataǵasy men remont bazasynyń qabyrǵalaryna aparyp japsyrdyq. Mine, bizdiń sanaly kúreske atsalysqan alǵashqy adymymyz osylaı bastalǵan edi.

Men ótken ýaqyıǵany sholyp úlgirgenimde medrese janyna kelip qalǵan edik. Suńǵaqtaý bir adam eki aldynan shoınańdaı aqsaǵan móldir qara jylqyny jetelep, mektep janynan óte berdi. Ustaǵan baǵyty Qasqyrbaı aýyly. Jylqy jetelegen adam bizdi kórdi de dereý keri buryldy. Shýaqtap turǵan qara telpekti shákirtter álgi adamnyń mańyna shoǵyrlana tústi. At jetektegen suńǵaq boıly bizge qaraı ıek qaqty. Osynyń artynsha qara telpektilerdiń bir toby aldymyzdy oraılap ala qoıdy. Eń alda Atanıazdyń Shyńǵysy men Qasqyrbaıdyń Noıany. Qoldaryna qara bylǵarydan tigilgen úlken qolǵap kıip alypty.

— Soıaıyq, mynaý dinnen bezgenderdi. Bular medreseni tastap, orys qatynynan oqyp júr. Meshit ornyna shirkeýge kiredi. Anaý Daýyldy ózime berińder. Qara jorǵanyń jiligi úshin men onyń kózin aǵyzamyn, — deıdi Noıan judyryǵyn joǵary kóterip.

— Anaý Zaýza qatynnyń balasyn ózime ber. Bizdiń jorǵany óltirgen de osylar. Túnde bunyń ózin taba almaı, apasyn aparyp túrmege qamady, — deıdi Shyńǵys entige sóılep.

«Apasyn túrmege qamady»degen sóz qulaǵyma shalynǵan kezde sanymdy bir-aq soqtym. Kók jorǵanyn ólimi úshin Ajardy tutqynǵa alǵan eken ǵoı. Bekerge kúıdi-aý bıshara! Anaý qasqyr bóltirigi qara jorǵanyń jiligi úshin meniń kózimdi aǵyzbaq bolady. Ońbaǵan-aý eń bolmasa ákesin eske túsirse de oryndy bolar edi. Joq, umytqan ákesin. Mıhaıl Ivanovıch aıtqandaı olar adamnan dúnıeni artyq kóredi. Dúnıe tabý úshin eshnárseden jırenbeıdi. Olardy óz týmalary jastaıynan osyǵan baýlyıdy.

Urynshaqtar tobyna taǵy da tórt-bes bala qosylyp, aldymyzdy orap barady. Aıqasty tastap qashýdan biz de aýlaqpyz. Kúshimiz jete me, joq pa, ony oılap ta jatpadyq. Aıyzdy qandyra uryp, Ajar apaı men Raýshan úshin kek alýǵa daıyndaldyq. Noıan júgirip jetken boıda judyryǵyn bir siltep ótti. Buǵyp úlgirdim, «múkileý tıedi ǵoı, batpas» dep oılaǵan edim. Joq baıaǵy Noıan emes, bul joly judyryǵy temirdeı bolyp alǵan eken. Kózimniń oty jarq ete qaldy. Uqsata ursa óltiretin shyǵar, endi nede bolsa ózinen buryn qyımyldaýym kerek. Noıan ekinshi ret tónip qaldy. Basymdy tómen tuqyrta, eki qolymmen basymdy qorǵana ishke kirip aldym da, dáp ıek astynan tóbemmen qaǵyp kelip jiberdim. Qasqyrbaı balasy qalpaqtaı ushyp tústi. Men de ústine baryp quladym. Keýdesine qonyp ap, tópep jatyrmyn. «Raýshannyń kóz jasy úshin, ákemniń túrmege qamalǵany úshin» deımin árbir urǵan saıyn. Kóz aldymda kúlimdep Raýshan turǵan tárizdi. «Ur, ur, Daýyl, ura tús!» degen daýysy kelgendeı qulaqqa. Noıan meni aýdarmaq bolyp týlaıdy. Astymda jatyp soqpaq bolady. Judyryǵyn qaǵyp jiberem. Bir kezde qolyn ustaı alǵan edim, teri qolǵabynyń ishinde domalaq temir júrgendigin baıqadym. Eki qolǵabyn sypyryp alyp, keýdege bir teptim de, ornymnan turdym. Oń jaǵymda bir balanyń oıbaılaǵan daýysy estildi. Jalt qarasam Asqar. Mana ol Ádilge umtylǵan Shyńǵyspen aldyn kes-kestep júr edi. Endi shekesin basa qulapty. Saýsaǵynyń arasynan qan kórinedi. Qazir Shyńǵyspen alysyp júrgen Ádil eken. Oń qolyn bilekten ustap alypty, Ekeýi de sol qoldarymen ǵana qyımyldaıdy. «Bunyń da oń qolynda bir pále bolsa kerek degen oımen júgirip bardym da qolǵabyn julyp aldym. Qolǵap ishindegi jarty qadaqtyq gır tonǵa tors ete qaldy.

— Endi ózime jiber, — dedi Ádil ábden býlyǵa sóılep, — káne, sumyraı, ımanyńdy aıta ber.

— Kúshiń jete me, Ádil?

— Qolyndaǵy gıri ketken soń boıyndaǵy kúshi de ketti bul ıttiń.

— Jaraıdy, jeńilip qalma, dostym!

Men endi ózge joldastaryma kómekke umtyldym. Eki-úsh shákirtti olar da sulatyp salypty. Bes-alty balanyń ortasyna kirip-aq kettim. Ońdy-soldy siltegen judyryq astynda júrmin. «Qoldarynda gırleri bar shyǵar» degen oımen áýelgi kezde sol qolymmen basymdy qorǵaı soǵysqan edim. Biraq bulardiki tek judyryq tárizdi. Endi erkin qyımyldap, qulashtaı soǵa bastadym. Bul tustaǵy balalardyń súıegi de usaqtaý eken. Ákeme tartqan óz judyryǵym da tym salmaqty-aý dep oıladym. Uqsata ursam ushyrmaı qoımaımyn.

— I-ıt-ti-iń ký-ú-shi-gi!

Dybysty daýystardyń kópshiligin eki retten qaıtalap, kijine sóılegen Ádil Shyńǵysty óńeshinen qylǵyndyra, syǵyp barady eken.

— Áı, baıqa, óltirip alarsyń, — dep aıqaıladym, jeńilis tapqan qara telpektiler endi qaıtyp betteı almaı bógelip qalǵan bir kidiriste, — jiber keńirdegin, kózi alaryp, ólip barady ǵoı.

— Ó-ólse ó-óre-em qa-ap-sy-yn,- ábden ashýǵa býlyqqan Ádil qoja balasyn sol qylqyndyrǵan kúıi óńeshtep apardy da, tereń jyraǵa ıterip jiberdi, — po-lı-ıse-eı a-aǵa-ań-nyń me-eni qo-or-qy-yt-qa-any ú-úshi-in, A-aja-ar ú-ú-shi-in!..

— Oıbaı, attan, attan, anaý Armannyń shoqynǵandary musylman shákirtterin qyryp jatyr. Baryńdar, musylman shákirtteriniń aryn qorǵańdar!..

Áldenendeı er adamnyń yzaly daýysy tynyq aýany jańǵyrtyp jiberdi. Men daýys estilgen baǵytqa buryldym. Manaǵy qara jylqynyń shoqtyǵyna súıengen kúıi aıqaılap, Sándigereı podrádshi tur eken. Ol medrese aldynda úıirilip turǵan shákirtterge jel bere aıqaılaı sóıleıdi. Sándigereıdiń aıqaıyna elikken qara telpektiler entige júgirip. keledi.

— Qash, Daýyl, qash! Jarǵaly barady!

Jarysa estilgen úreıli daýystarǵa jalt qarasam, uzyn qara pyshaqty jalaqtatyp Noıan jyndy maǵan tónip qalǵan eken. Jaltaryp shaq úlgirdim. Jelkeme siltegen pyshaq, taıǵanap baryp, sol qolymnyń judyryǵyn soıyp ótti. Noıan ekinshi ret siltep úlgire almady, Sereja art jaǵynan júgirip keldi de, bilegine jarmasty. Men pyshaǵyn qoldan julyp aldym. Ábden yzalanyp ketsem kerek, keńirdegin búre tústim. Sol kúıi shegindirip apardym da, keńsirikten uqsata bir uryp, manaǵy tereń saıǵa teýip túsirdim.

Bul kezde qara tebeteıli shákirtter toby bizdi qorshap alǵan-dy.

— Endi ólimsiz taramaıtyn shyǵarmyz, kı, Serója, anaý gırli qolǵapty, — dedim joldasyma, qoja balasynyń qolǵabyn kórsetip, — óz quraldaryn ózderine qarsy jumsaıyq!

— Endi qantógis bolady, — Sereja basyn shaıqaı kibirtikteı berdi, — ketý kerek bul jerden.

— Sen ketem degenmen jibere me?! Kórdiń be, qaptap alǵan...

Kijinip kelgen qara tebeteıliler áldenege úreılengendeı kenet jalt berdi. Tańyrqana qarasam balyq bataǵasynyń bir top jumysshylary kelip qalǵan eken.

— Tarańdar, bul ne qyrǵyn?! — dedi Matveı Stepanovıch.

— Biz emes, mynaý qara telpekti dinshilder, — dedim men, — áne kórdińiz be, Asqardyń basyn jaryp ketti. Maǵan pyshaq salyp ótti, qoldarynda gır men pyshaq.

Asyǵa sóılep Asqardyń janyna bardyq, ol shekesinen qara qan yrshyp, únsiz-tilsiz jatyr.

— Ýa, ıttiń kúshikteri-aı, shekesin oıyp jibermese jarar edi, tezirek dárigerge aparaıyq! — dedi Matveı Stepanovıch, — bular búgin kún jeksenbi bolǵanǵa judyryq tóbeleske daıyndalǵan ǵoı. Gırlerin kórdiń be? Áı, Sándigereı, osy balalardy qyrǵynǵa aıdap júrgen sen shyǵarsyń. Bilesiń be, bunyń úshin erteń jaýap beresiń.

— Men erteń jaýap bersem, sender búgin jaýap beresińder, — Sándigereı judyryǵyn túıe aıqaılady, — musylman shákirtterin anaý shoqynǵandaryńnyń soqqysyna jyqqyzyp júrgen Arman ekeýiń.

Bul kúngi urys osyndaı qandy janjalmen aıaqtaldy. Artynyń nemen tynary ázir belgisiz...

XXVII TARAÝ. AHA QANYNA BOIaLǴAN JAÝLYQ

Keshegi bir keshimiz qanmen aıaqtalǵan edi, búgingi tańymyz jaspen bastaldy.

Keýdemizde kek qaınap, entige júgirip kelemiz. Músirkeı me, kúle me, ol arasyn bilmeımiz, kezdeskenderdiń bári betimizge bir qarap, kúbir ete qalady. Múmkin, eski kúpiniń bir óńiri tutas oralǵan qolyma tańdanatyn shyǵar. Bul Asqardyń anasy Aısha apaıdyń «dárigerlik» óneri edi.

Ótken kúngi aıqastan keıin Asqardy kóterip úıine aparǵanbyz. Estiliginen góri esiriktigi kóp, maskúnem feldsherdi jer-kókten izdep taba almadyq ta, bizdiń ol kúngi «dárigerimiz Aısha apaı boldy. «Qaraqtarym, qazaqta ázirge eki-aq em bar. Syrtqy jaraǵa kúıdirip qurym kıiz basady da, ishki aýrýǵa sarymaı ishedi» dedi ol kisi. Matveı Stepanovıch biraz qarsylyq jasap kórse de, ana óz degenin istedi. Eski kıiz baıpaqtyń bir qonyshyn kúıdirip Asqardyń basyna japty da, ekinshi qonyshyn meniń qolyma orady.

Burynnan da kedeı úı soǵys lańynan birjolata júdep qalǵan eken. Bizge daıyn tósek te joq edi, uıqtaýǵa da týra kelmedi. Birimiz Mıhaıl Ivanovıchtyń tapsyrmasyn oryndaýǵa ketsek, birimiz talyqsyp jatqan dostymyzdyń qýqyl júzine úńilýmen tań atyrdyq. Dinshil shákirtter qolynan jaralanǵan jas dosymyzben qoshtasyp, qazir ǵana sol úıden shyqtyq. Biz ketpeıtin de edik. Balasynyń júzinen kóz almaı otyrǵan Aısha apaı, kirpigindegi jasyn kımesheginiń ushymen súrtti de, kúrsine bir dem alyp, bizge qarady.

— Al, endi baryńdar qaraqtarym, jumystan soń kelesińder ǵoı.

Únsiz ǵana bas ızep, ornymyzdan qozǵala berdik. Shoqpyt kórpege oranyp otyrǵan eki qara bala «shynymen ketesińder me?» degendeı, jaýtańdap bizge qarady. Osy bir kezde esik ashylǵandaı bolǵan edi, úıge búkir feldsherdi ilestirip Anna Ivanovna men Janqıa apaı kirip keledi eken. Bul ekeýi uzaq tún osynda bolyp, tań aldynda ǵana ketken bolatyn. Maskúnem feldsherdi kóshede qulap jatqan jerinen kezdestirip, keri oralǵan bolýǵa tıisti. «Talyqsyp jatqan jas janǵa bir kómek kórsetetin-aq shyǵar» degen úmitpen bógele tústik.

— Ólip qalǵan, endi aparyp kómýden basqa kómek joq, — mastyǵy áli arylyp jetpegen búkish qoldy bir-aq siltedi, — ıa, solaı...

Manadan beri árkimge bir jaýtań-jaýtań qarap otyrǵan qara balalar jalańash kúıi baqyryp tura keldi.

— Aýzyńa jylan jumyrtqalasyn, — Janqıa apaı jalqy kóziniń jalynyn shasha aıqaılap jiberdi, — dem alyp jatqan adamdy. Qudaı urǵan maskúnem...

— Sender endi jumysqa baryńdar, — Sereja ekeýmiz dosymyzdyń janyna jaqyndaǵan edik, Anna Ivanovna bógeı berdi, — tezirek Armanǵa aıtyńdarshy, búgin júretin kireshiler bolsa Astrahanǵa jóneltelik, mynaý mastan kómek bolmas.

Biz júgire jóneldik. Sol júgirgen betimiz, áli júgirip kelemiz. Qarly boran úıire, uıtqyı soqqan daýylǵa qarsy júgirgendikten ókpemiz óship, zorǵa jetken edik. Arman aǵaıdy kezdestire almadyq. Jumys úshin sonsha asyǵýymyzdyń qajeti de joq eken. Kók jorǵadan bir aıyrylyp, qara tenteginiń qary synǵanyna kúıingen Atanıaz myrza, bul joly qaharyna minipti de, alty adamdy jumystan qýý týraly buıryq jazypty. Sereja ekeýmiz búlikshi bolsaq, Esqalı aǵaı men Matveı Stepanovıch sol búlikshilerdi bastaýshy retinde qýylypty. Anna Ivanovna men Janqıa apaı búgingi jumystan keshikkendigi úshin shyǵarylypty.

— Ádilet emes, bunysy. Biz tóbelesti bastaǵanymyz joq, tarattyq, — dedi Esqalı men Matveı Stepanovıch.

— Sender qyzyqsyńdar, — dedi Makar qart, — soǵysta erlik kórsetip kelgen múgedek soldatty tutqynǵa alsa, kimnen ádilet kútpek edińder, á?!

Sereja ekeýmiz selk ete qaldyq ta, bir birimizge qaradyq. Biz Mıhaıl Ivanovıch shyǵar dep oılaǵan edik. Sóıtsek, tutqynǵa alynǵan Makardyń óz balasy, baıaǵy buryl saqaldy soldat eken. Ony nan satatyn lavkaǵa ol kúngi bizdiń japsyrǵan qaǵazymyzdy jyınalǵan jurtqa oqyp bergendigi úshin, «úkimetke qarsy úgit júrgizdi» dep tutqyndapty.

— Matveı Stepanovıch, — men aptyǵa sóılep, bondardyń janyna jaqyndaı berdim, — Asqar talyqsyp jatyr, tezirek Astrahanǵa jóneltsin deıdi Janqıa apaı.

— Talyp jatyr? — Matveı Stepanovıch meniń sózime senbegendeı shoshyna qarady, — estısińder me, keshe mynaý Talasovtyń balasy gırmen soǵyp basyn jaralaǵan-dy. Qazir talyp jatyr deıdi. Qatarǵa qosylýy qyıyn-aq shyǵar.

— Kimniń basyn jarǵan?

— Asqar degen balanyń basyn jarǵan bolatyn. Qater ústinde jatsa kerek.

— Birimizdiń qanymyzdy taǵy da ishti deseıshi!

— Bul qorlyqqa qalaı tózýge bolady?!

— Órtke ketsin, istemeımiz jumysyn.

— Áı, Sándigereı ámirshi, bar, aıt anaý qojany qyzmetten zańsyz shyǵarylǵan adamdardy qaıta alǵanǵa deıin biz toqtatamyz jumysty, — Matveı Stepanovıch endi qyr jigitterine buryldy. — Sender de qazir tarańdar! Áıtpese...

Ashynǵan bondardyń daýysy tym óktem estilip edi qyr jigitteri de abyrjyp qaldy da, birese Matveı Stepanovıchka, birese Sándigereıge jaltaqtap qaraı berdi.

— Nemenege jaltaqtaısyńdar sorlylar, — esikten júgirip kirgen Arman aǵaı Sándigereıge tesile qarady da, qyr jigitterine buryldy, — senderdiń báriń birdeı shirigen baı emessińder ǵoı. Áıtpese úılerinde-aq jatar edińder. Mynaý ıttiń ózinde de asyp ketken dáýlet joq kórinedi. Biraq bul bir alaıaq. Aq saýsaq bolýǵa qol sozady. Eki adamnyń óligin attap, baqytqa jetti. Aǵanıazdyń ornyna ámirshi boldy. «Lúba men Asaýbaıdyń hattary» degen shatpaq ta osy ıttiń qolymen jazylypty. Keshe Talasov pen Qasqyrbaı bóltirikterin aıdap salyp Asqardyń basyn jarǵyzdy. Ermeńder bul jaýyzǵa.

— Ýa, durys aıtady osy jigit.

— Bárekeldi, oǵan erseń qaryq bolarsyń. Erteń seni jumystan shyǵarady da, soǵysqa qýady.

Qyr jigitteri ózara janjaldasyp, daýryǵa bastady.

— Áı, aqsaq shal, — áńgimege endi Hvastýnov aralasyp ketti, — sen jeliktirme jurtty. Soǵys talabyna saı jaqsy jumys isteýdiń ornyna, bul ne aıtyp turǵanyn. Bir qarsaq balasynyń aryn joqtaısyń. Rossıanyń múddesi odan góri joǵaryraq.

— Óshir únińdi, Mendal totysy, — Matveı Stepanovıch balǵasyn kótere umtyldy. «Eser sandýǵashy» yǵysa berdi. Bondar keri buryldy, — al kettik.

Birinen soń biri qoldaryndaǵy quraldaryn laqtyryp tastaǵan top tutas dúrlige esikke qaraı umtyldy. Dál osy kezde álde qaıdan myltyq daýsy sańq ete qaldy. Plottaǵylar túgel serpilip dalaǵa shyqty. Atanıaz myrzanyń úıi jaǵynan oıbaılaı júgirip Ádil kele jatty. Qolynda jarty kirpish tas.

— Oı-ba-aı-aý, oı-ba-aı, ó-ól-ti-ir-di-aý ı-ıt-ti-in kú-úsh-igi...

— Ýa, ne boldy, aıtsańshy?

— A-a-ty-yp ke-et-ti.

— Ýa, kimdi atyp ketti?

— Á-áj-emdi...

— Kim atty?

— Ah, ah!

Ádildiń kózinde jas emes, lapyldaǵan jalyn bar. Ol úreıli jandaı jasymaı, yzaǵa býlyǵyp qalsh-qalsh etedi. Bizdi tanymaıtyn tárizdi, qorshaǵan toptyń ishinen áldekimdi izdegendeı árkimge bir tesile qaraıdy. Aldyndaǵy adamdardy omyraýlap, ilgeri umtylady. Dál osy bir qalpy jyndanǵan adam sekildi.

— Táńirim-aý, mynaý sorly balanyń esi aýysyp ketken be? — dedi Qanyke kempir Ádildi qushaǵyna qysyp, — qarashyǵym-aý, ne boldy? Asyqpaı, durystap túsindirshi óziń.

Ádil esin endi ǵana jyıǵandaı, Qanykeniń bilegine mańdaıyn súıep, eńirep qoıa berdi.

— Ba-a-la-a-nı-áz.

— Ne deıdi sumdyq. Qaıda, ájeń qaıda?

Ádil oń qolyn Atanıaz qaqpasyna qaraı sozdy.

Tútegen jurt túgel dúrligip, solaı qaraı oıysqan edik, qaqpa aldynda ana óligine kezdestik. Aqsha qardy Qyzyl qanmen boıap, jansyz jatyr. Shashylyp ketken sala qulash burymy qar túıirshikterimen búrkelip, aqshyldana qalypty. Ana júzinde jany qyınalǵannan, tóńiregine jalbarynǵan dármensizdik emes, ashynǵan kekti yzanyń izi bar. Tómengi ernin tistenip, judyryqtaryn túıip alǵan eken. Qaıshy ustaǵan oń qolyn ilgeri soza qulapty. Zaýza shesheı Talasovtyń úıine is tigýge kelgende ıne-jip salǵan kishkene dorbasyn árqashan ala júretin. Sol kishkene dorba da buryshy qanǵa malynyp, asýly jatyr moınynda.

Matveı Stepanovıch ananyń oń bilegin biraz ustap, únsiz turǵannan keıin, bas kıimin qolyna aldy da, tizerlep tómen eńkeıe berdi. Jyınalǵan jurt jazyqsyz ana óligine túgel bas ıdi.

— Qosh, ardaqty ana!

Biraz ýaqyt únsiz eńkeıip qalǵan toptyń ishinen ashynǵan bir daýys estilgen edi, Janqıa apaı da kelip úlgirgen eken. Ol sazarǵan topty ottan da ótkir jalǵyz kózimen bir sholyp ótti de, sóılep ketti:

— Al ne turys. Ólik artynan ólý joq. Bul jazyqsyz ólimniń aıypkerin jazalaýshy bar ma? Jazyqtyny zaýaldar bolar edi? Qanǵa boıalyp Zaýza, qater ústinde Asqar jatyr. Netken jaýyzdyq! Osyǵan jol berip qoıamyz ba?

— Jazyqsyz ólgen ananyń kegin alý kerek!

— Óltirý kerek anaý dońyzdy!

— Qaıda ózi jaýyzdyń?

— Úıinde shyǵar, súırep ákelip, baýyzdaý kerek osy jerge.

— Jurt túgel shý ete qaldy. Eki-úsh jigit úıge kirmek bolyp, esikti ıterip qarap edi, ishten bekitip tastasa kerek, qozǵala qoımady.

— Kilttep qoıypty.

— Buzyńdar adyrasyn!

— Súımen ákelińder.

— Órt salyńdar úıine!

Arty nemen tynaryn ańǵarmaǵan ashýly jandar biri súımenge júgirip, biri qaltalarynan spıchka shyǵaryn, búlikke birjola bel baılaǵan edi.

— Toqtańdar, dostar! — dedi, dál osy kezde qalyń toptyń ortasyna kelip kirgen Mıhaıl Ivanovıch qanǵa boıalǵan qyzyl jaýlyqty joǵary kóterip, — qur búldirgennen eshnárse ónbeıdi. Biz kek izdeıtin bolsaq, azattyq ańsasaq, kúreske shyńdap kirisýimiz kerek. Ana qany sińgen mynaý jaýlyq sol kúresimizdiń týy bolsyn. Biz ana ólip aldynda osyǵan ant etelik!..

— Durys aıtasyz, aldymen úkimet adamdaryn shaqyrý kerek. Zańdy akty jasasyn, — dedi Arman aǵaı.

— Úkimet adamdary ǵana emes, — Mıhaıl Ivanovıch bar salmaǵyn baldaǵyna sala bir qarǵyp tústi de, qandy jaýlyqty ustaǵan oń qolyn tóńirekke túgel serpeı sóıledi, — kórshi bataǵalarǵa da, aýyldarǵa da habar etińder. Jyıylsyn túgel, kórsin mynaý ólikti. Qarǵys aıtsyn qandy qoldy jaýyzǵa.

— Jazaǵa tartsyn anaý jaýyzdy.

Ashynǵan jurt uzaq dýyldasyp basyldy. Mıhaıl Ivanovıch árkimge ártúrli tapsyrmalar berip, birin kórshi bataǵalarǵa, birin kórshi aýyldarǵa jóneltip jatyr. Men Nadejda Petrovnaǵa júgirdim.

Bul kúni qurmetti oqytýshymdy aýyr qasiret ústinde kezdestirdim. Nadejda Petrovna ústine malynǵan qara kóılek kıip, ıyǵyna qara sháli jamylyp alypty. Qolynda gıtara, eki kózin bir núktege qadap, muńdana án salyp otyr eken, daýysy da zarly shyǵady. Oqytýshynyń kóz tikken baǵytyna qarap edim, oń qabyrǵada ilýli turǵan egde ofıser sýretiniń jıegine qara lenta ustalyp qalǵanyn baıqadym. «Ia, búkil halyq ústine tóngen qasiret bul úıdiń de tórine shyǵyp úlgirgen eken ǵoı!» dep oıladym.

— Nadejda Petrovna, — meniń daýysym tym tarǵyldanyp estilse kerek, oqytýshym selk etip, shoshyna qarady. — Nadejda Petrovna, Ádildiń sheshesin atyp óltiripti.

— Ne deıdi, kim?

Oqytýshy bul joly óz qasiretin múlde umytyp ketkendeı ornynan atyp turdy.

Men óksigimdi basa almaı biraz egilip aldym. Eki-úsh kúnnen beri kóre almaǵan qurmetti oqytýshyma Ádildiń muny ǵana emes, óz muńymdy da shaqpaqshy edim. Biraq, kózimdegi jas kókeıdegi sózdi aıtqyzbaı, shaıyp áketip bara jatqan tárizdi. Ár sózdi aıtqan saıyn óksip-óksip alamyn.

— Qoı, jylamashy, baýyrym, — Nadejda Petrovna kózimdegi jasty qolyndaǵy oramalymen súrtip, tóbemnen syıpady, — biz kúres adamdarymyz. Kúres adamdary jasyqtarsha jylamaıdy. Bar jigerin kúres jolyna jumsaıdy. Qane, ne boldy? Túsindirip aıtshy, óziń. Qolyńa ne boldy?

Oqytýshynyń sózi boıyma jiger berse kerek. Men kóz jasymdy tez qurǵattym da, kesheden bergi ýaqyıǵany túgel baıandadym.

Ia, qurtatyn shyǵar bul sumdar. Bir-aq kúnniń ishinde bir adamdy soqqyǵa jyǵyp, bir adamdy oqqa ushyrǵan. Eki tutqyn, — Nadejda Petrovna maǵan ázirge belgisiz bir qasiretti qabardy estirtetin adamdaı aýyr kúrsinip aldy, — «keshegi búlikti bastaýshylar seniń oqýshylaryń» dep menen túni boıy jaýap alǵan edi. Budan bylaı oqytýǵa tyıym saldy. Endi mektep bosaǵasyn attaı almaıtyn boldyńdar.

— Nadejda Petrovna, sizdiń ákeńiz de ólgen be? — Men oqytýshymdy jubatarlyq ózge sóz taba almadym da, — meniń ákemdi tutqynǵa alypty, — dedim.

— Ia, solaı, — Nadejda Petrovna aýyr kúrsindi, — ákem jaý qolynan óldi, meniń aǵam Arkadıı men Jarqyndy soldat arasynda lıstovka taratqandyǵy úshin tutqynǵa alypty. Seniń ákeń týraly da esittim.

— Keshirińiz, sizge hat bar eken-aý, umytyp kete jazdappyn.

Men keshegi beıtanys adamnyń hatyn usyndym. Nadejda Petrovna kishkene ǵana qaǵazdy bir sholyp ótti de, kenet kúlip jiberdi.

— Ǵajap, sen muny qaıdan kezdestirdiń?

— Kimdi deısiz?

— Jarqyndy aıtamyn.

— Kórgenim joq.

— Kórmeseń mynaý hatty bergen sol Jarqyn eken. Túrmeden qashyp shyǵypty. Sereja ekeýińnen ózge eshkim bilmesin. Uqtyń ba?

— Uqtym, Nadejda Petrovna.

— Júr onda, ólik basyna baralyq.

— Kók jorǵany óltirgen biz edik dep shynymyzdy aıtsaq, bosatar ma Ajardy? — dedim jol boıy.

— Olaı etýdiń keregi joq, — Nadejda Petrovna basyn shaıqady, — onda senderdi de tutqynǵa alady. Biraq Ajardy bosatpaıdy.

Biz júgire basyp qaqpa aldyna jettik. Búkish feldsherdi ilestirip qala ákimderi de kelip qalǵan eken. Jurt qalyń shoǵyrlanyp, attyly-jaıaýly qyzyl jaǵalylar da molaıa túsipti. Tańqıa bitken tanaýyn qandy judyryǵymen qaıta-qaıta súrtip búgingi ólimniń aıypkeri Balanıaz polıseı tur. Ashýly jurt ábden tútip alsa kerek, ústi-basy dal-dul, kóz aldy kógerip qalypty. Atanıaz myrzanyń óz óńirinde de qan kórinedi. Qojamyzdyń zor tumsyǵy da salmaqty jumyryqtardyń talaıyn ıiskegen bolýǵa tıisti.

— Al, myrza, óz polıseılerińizdiń qolynan ólgen anamyzdyń súıegin jerleýge ruqsat shyǵar?

Mıhaıl Ivanovıch kúreń tumsyqty, býyryl murtty prıstavka qarady. Múgedek matrostyń kógildir kózi qazir-aq tutanǵaly turǵan qaterli órttiń alǵashqy bir jasyl jalyndaı jarq ete qalyp edi, prıstav ta shegir kóziniń náletimen atyp jiberetindeı bap yzǵarymen tesireıip, uzaq únsiz turdy da, álden ýaqytta aıyr saqalyn bir shoshań etkizip tastady. Bul kózqarastardan endi uzaqqa barmaı, shyndap bir ustasatyndyqtary ańǵaryldy.

— Al Adık, ardaqty ananyń kekti qany sińgen mynaý qyzyl jaýlyqty óz qolyna usta! Bul Atraýdaǵy eńbekshilerdiń kúres týy bolady.

— Matros myrza, — prıstav býyryl murtynyń shalǵysyn oń qolymen shyırata, shegir kózin aqshyıtyp, Mıhaıl Ivanovıchqa qarady. — Siz qandaı kúresti aıtasyz. Kimmen kúrespeksiz, á?

— Qandaı kúres deısiz be? — Mıhaıl Ivanovıch baldaǵyna súıene jeńil sekirip prıstavka tónip bardy, — qojalardyń qorlyǵyna, jergilikti úkimet adamdarynyń bassyzdyǵyna qarsy kúres. Budan eki-úsh aı buryn mynaý Talasov myrza isten shyqqan eski labazyna órt salǵyzyp, jalasyn jumysshylarǵa japty. Siz osy ádiletsizdikti kóre otyryp ádil úkim shyǵarmadyńyz... Osydan eki juma ǵana buryn búkil dúnıe eńbekshileri analar kúnin ótkizgen edi, eńbekshi analardyń sol kúngi daýystary qulaqtan kóship úlgirmeı turyp, Atraýdaǵy úkimet adamdary orys úkimetin qorǵaý isinde júrgen soldattyń qaryndasyn mazaǵymyzǵa kónbediń dep tutqynǵa aldy. Jazyqsyz qamalǵan qyzyn bosatýdy talap etkendigi úshin anasyna oq atty. Sol polıseıdiń inisi ákesi maıdanda ólgen jetimniń basyn jardy. Sol polıseıdiń aǵasy mynaý Talasov myrza alty adamdy jazyqsyz jumystan qýdy. Rossıany qorǵaýda qolynan aırylyp kelgen múgedek soldatty tutqynǵa aldyrttyńyz. Ádilet pe osynyńyz? Biz kóne almaımyz bul qorlyqqa. Óz taǵdyrymyzdy oıynshyqqa aınaldyrýǵa jol bere almaımyz. Ardaqty ana óligi aldynda osyǵan ant etemiz!..

— Ant etemiz osyǵan!

— Kóne almaımyz qorlyqqa!

Jyıylǵan jurttyń daýysy jarqynshaqtanbaı bir aýyzdan shyqqandaı tutas estilgen edi, jar jıegi de osyǵan ún qosa jańǵyryǵyp qoıa berdi.

— Estısiz be myrza, — Mıhaıl Ivanovıch oń qolyn baldaqtan bosatyp aldy da, shoǵyrlana qalǵan ashýly topty kórsetti, — jergilikti úkimet adamdarynyń qorlyǵyna kóne almaımyz deıdi mynaý jurt!

— Matros myrza, — prıstavtyń kezindegi álgi bir qahar oty óship, júzine jasyqtyq kóleńkesi túse bastaǵan tárizdi, — siz qara halyqqa qate baǵyt bermeńiz, uǵyndyryńyz. Ne suraısyńdar, ne kerek senderge?

— Myrza, suramaıdy, talap etedi bul halyq! Ádilettik talap etedi. — Mıhaıl Ivanovıch tóńirektegilerdi bir sholyp ótti,— nan talap etedi. Eńbekaqynyń durys tólenýin talap etedi... solaı emes pe?

— Durys aıtady, — jurt aıqaılap jiberdi, — biz ádilettik talap etemiz. Ádiletsizdigińe jol bermeımiz. Bassyzdyq isteme deımiz!

— Ýa, ashpyz biz.

— Tuzdy balyqtan ózge ishteńe kórmeımiz.

— Ýa, nan ber, nan. Jylatpa balalarymyzdy!

— Myrzalar, — prıstav qolyn kóterdi. Daýysynda yza men jalynysh bar, — bassyzdyq isteýshi úkimet orny emes, jeke adamdar. Olar ádil zań aldynda jaýap beredi... Biraq...

— Prıstav myrza, — Mıhaıl Ivanovıch qolyn siltedi, — «Biraq» aralasqan soń-aq bolmaǵany. Bul bizge kópten-aq tanys jyr. Siz qazirden bastap jaltarys izdeısiz. Zańyńyzdyń sóz júzindegi «ádilettiligi» de, is júzindegi bultarysy da kóp-aq qoı. Mynaý jurt syldyrlaǵan sóz emes, is júzindegi ádiletti kórgisi keledi. Talatpa, eńbekaqymyzdy durys tólet. Adamdarymyzdy qorlatpa deıdi... Áıtpese...

— Myrzalar, orys týmalar!

Mıhaıl Ivanovıchtyń sózin aıaqtatpaı Hvastýnov aıqaılaı jóneldi. Jurt onyń myljyńyna qulaq qoımaı ysqyra bastaǵan edi, Mıhaıl Ivanovıch kópshilikke toqtaý salyp, qolyn joǵary kóterdi:

— Bógemeńder, saırasyn «eser sandýǵashy!».

— Orys baýyrlar, — Hvastýnov sózin qaıtadan bastady, — men eser partıasy atynan senderdi sabyrlylyqqa shaqyramyn. Ermeńder mynaý múgedek matrosqa. Ol senderdi azǵyryp tur. Ol Rossıany súımeıdi.

— Hvastýnov myrza, ol Rossıany súımese aıaǵyn araqqa satqan ba?

— Súıse solaı ister me edi, — Hvastýnov prıstavqa bir qarap aldy, — qaıdaǵy bir qarsaqtyń jyndy kempiri úshin osynsha ábigerlenýdiń keregi ne? Kórmeısińder me qolyndaǵy qaıshysyn. Ol uly mártebeli patshanyń polıseıin óltirmek bolǵan.

— Oıpyrmaı deseńshi, — jurt dý kúlip jiberdi, — qandaı qaterli adam edi, á? Myltyqty polıseıge qaıshy kótergen, á?

— Orys baýyrlar, tyńdańdarshy meniń sózimdi. Rossıaǵa qater tónip turǵan kezde qojamyn, jumysshymyn dep jarylýdyń keregi joq. Árbir namysy bar orys jumysty jaqsy isteý kerek.

— Áı, myrza, qazaqtar she? — Janqıa apaı aıqaılap jiberdi, — olarǵa senbeısiń be?

— Pusyrmandarǵa, — Hvastýnov Janqıa apaıǵa jaýap bere almaı abyrjyp qaldy, — túrikti jaqtamaıtyndar... nan az dep aıqaılaýdyń qajeti ne? Baryna qanaǵat etý kerek. Nan bizdi jaýdan qorǵaýshy uly mártebeli patshanyń soldattaryna jóneltilip jatyr. Tózý kerek ashtyqqa...

— Óshir únińdi «qoja totysy», — Matveı Stepanovıch budan ári tózbedi. Hvastýnovty jelkeden búre ustady da, ıterip tastady, — sandalypsyń. Seniń osy «orys, qarsaq, ashtyqqa tózý kerek» degen bylshylyń bizdi ábden jırentip boldy. «Bizdi jaýdan qorǵaýshy uly mártebeli patsha!» Ol kim ózi? Oılarsyń, Petrdiń dárejesine ketermek...

— Patsha bizdi qorǵamaı-aq qoısyn. Bizde qorǵanysh kerek etetin baılyq joq...

— Orystar jumysty jaqsy isteýi kerek dep sandalasyń. Onda qaıtarsyn erlerimizdi soǵystan!

— Ýa, nan ber bizge, nan!..

— Uıatsyzdar, — «eser sandýǵashy» taǵy da julqynyp, ilgeri umtyldy, — senderde orystyq, otandyq ar joq. Anaý satylǵan eki aqsaqtyń tiline eresińder...

— Qysqart ıttiń kúshigi, — Mıhaıl Ivanovıch sol qoltyǵyndaǵy baldaǵyn kóterip aldy, — oıarmyn tóbeńdi. Orystyń, otannyń namyskeri bola qalypty. Rossıa úshin, otan úshin biz qan tóktik, aıaǵymyzdan aıryldyq. Sen ıt ne bitirdiń? Áli kúnge deıin dáriniń ısi de murnyńa barǵan joq.

— Óltir shoshqany!

— Tunshyqtyr!

Ashynǵan jurt biri aıqaılap, biri ysqyryp bataǵa mańyn basyna kóterdi. Bireýler Hvastýnovty jaǵadan ala tústi.

— Myrzalar, — prıstav eki qulaǵyn basyp biraz turdy da, qolyn joǵary kóterdi, — shýlamaı tártippen aıtyńdar, ne kerek senderge?

— Ýa, nan ber, nan!..

— Ajardy bosat túrmeden!..

— Múgedek soldatty bosatyp ber!

— Balanıaz jazaǵa tartylsyn!..

— Asqardy emdetsin!

— Jumystan qýylǵandar qaıtadan alynsyn!

— Onsyz jumys istemeımiz...

— Myrzalar, — prıstav basyn ızep kúldi, — tyńdasańdarshy bir. Biz osy aıtqandaryńyzdyń bárin de zertteımiz...

— Aldaıdy. Buzý kerek túrmesin. Bosatý kerek anaý eki tutqyndy...

— Estısiz be myrza! — Mıhaıl Ivanovıch prıstavqa taman taǵyda bir qarǵyp tústi, — Jappańyz qulaǵyńyzdy. Tyńdańyz durystap. Bul qalyń toptyń talaby, oryndaýǵa mindettisiz!

— Qalyń toptyń talaby, — prıstav Mıhaıl Ivanovıchqa adyraıa bir qarap aldy, — bilemin kimniń talaby ekenin! Biraq osy jurttyń aýzyna sóz salyp, keýdesin úrleı bergenińizdi men qoldamaǵan bolar edim. Eskertemin, matros myrza. Oryndy talap bolǵanmen orynsyz sózder aıtylyp jatyr. Qandaı maqsatpen aıtylǵanyn da zertteýge mindettimiz...

Prıstavty qorshap turǵan qalyń jurt sheńberin birden-birge taryltyp, judyryqtaryn da joǵary kótere, dúrlige qozǵalyp, taǵy da aıqaılasyp aldy.

— Jaltarma, myrza!..

— Jaltarý ǵana emes, qorqytpaq bolady ol bizdi...

— Qorqytqanda ne isteıdi bizge, kóp bolsa túrmesine qamar...

— Erlerimiz ben balalarymyzdyń maıdanda qyrylyp jatqany jetpegen ǵoı...

— Myrzalar, — halyq qaharynan úreılengen prıstav áldekimnen járdem kútkendeı, jan-jaǵyna jaýtańdap qarady da qolyn kóterdi, — talaptaryn oryndy. Biraq, buny keshe boıynda sheshýge bolmaıdy ǵoı. Ýákilderińdi jiberińder, keń otyryp sheshelik.

— Jaraıdy, joldastar, — Mıhaıl Ivanovıch qalyń topty taǵy da bir sholyp ótti, — ýákildi keıin jiberersińder. Aldymen ólikti jerlelik, káne, kóterińder ana súıegin...

Úsh-úshten qatar turǵan alty jigit ana óligin jerden aqyryn ǵana qozǵap, tóbelerine kóterdi. Azaly top keń kósheniń boıymen ortalyqqa qaraı jyljydy. Top aldynda anasynyń qany sińgen qyzyl jaýlyqty joǵary kóterip Ádil barady. Oń jaǵynda Mıhaıl Ivanovıch, sol jaǵynda Matveı Stepanovıch. Qandy qyzyl jaýlyq batystan soqqan jelmen jelkildeı oınap, tas tóbede jaıqalady. Keıde lapyldaǵan jalyndaı shalqyp, keıde Qyzyl qyrandaı shúıiledi. Qandy jaýlyq astynan yzaly bir án estilip edi, qalyń top kótermeleı jóneldi.

...A, despot pırýet v roskoshnom dvorse,

Trevogý vınom zalıvaıa,

No groznye býkvy davno na stene

Ýj chertıt rýka rokovaıa!..

...Ol túni Atraý jumysshylarynyń kópshiligi-aq uıqy kórmese kerek. Ana óligi qoıylǵan shegen úıdiń mańynan adam eshbir arylmaı, biri ketse, biri kelip, sendeı toǵysty da jatty. Jańadan kelgen top Janqıa apaı men Matveı Stepanovıchqa qaraıdy. Olardyń aýzynan jaqsylyq habar tyńdamaq bolady.

— Qoıyńdar sony, — Matveı Stepanovıch yzalana sóılep, judyryǵy tas túıilgen oń qolyn silkip tastaıdy, — prıstav myrza zerttep jatyr. Ázirge eshnárse aıta almaıdy.

— Neni zertteıdi?

— Zertteıtin nárse az ba eken, — Matveı Stepanovıch áldekimdi kekegendeı, myrs etip kúledi, — ótkendi ǵana emes, keleshekti de keńinen zertter túri bar. Búgin kimniń ne sóılegenin de, qandaı nıetpen aıtqanyn da zertteıtin bolsa kerek. Atraýdyń mynaý túrmesi tarlyq ete bastady. Osyny keńeıtý kerek edi degendi de aıtady...

— Mıhaıl Makarovıchty bosatpady ma?

— Makarych túgil Ajardy da bosatpady. Meniń ózime de «sizge osy «qonaq úı» jaıly bolmas pa edi?» degendeı nıet bildire me qalaı?..

— Sheshesin jerleýge de jibermedi Ajardy, — óliktiń janynda otyrǵan Qanyke kempir yzalana kúrsindi, — ıt terisin basyna qaptap nege ketpedińder, jaýyzdardyń...

— Áı, apa-aı, — Janqıa kekesindi pishinmen basyn ızep kúldi, — syńar aıaq, syńar kóz — biz ekeýmiz neden taısaldy deısiz. Sózden keler pále bolsa aıtyp kórdik qoı.

— Áli ózgeni qoıyp, erteń osy kisini jerleýge de kedergi jasap júrmesin solar. Osy mandy polıseıler toryp júrgen tárizdi. Ras, kózge túspeı burysh-buryshtan ǵana syǵalaıdy...

— Jol boıyna da turyp alypty olar, — dedi kórshi bataǵadan kelgen Tilek aǵaı,— bizge alystan oralyp ótýge týra keldi. Qazaqtar stanısasynda da bir dúrligý bar tárizdi.

— Túsinikti, — Matveı Stepanovıch bizge qarady, — balalar, Mıhaıl Ivanovıchqa habar berińder. Tek kózge túse kórmeńder.

Biz tasa-tasamen júgire otyryp Asqardyń úıine jetkende esik aldynan bir shana aqyryn ǵana jyljyı bergen edi, Asqardy Astrahan dárigerine alyp bara jatqan Arman aǵaılar eken.

— Al, sátti sapar, — dedi Mıhaıl Ivanovıch, — aýrýdyń taǵdyryn Ivan Fedorovıchke tapsyr da, óziń negizgi jumysyńa kiris. Qorǵasyndaryńdy astyq arasyna sal. Saq bol... Anaý ofıser joldasqa tildespeı oralma, ol seni qur qol qaıtara qoımas... qolyńa birdeme túse qalsa, «Qusty aralǵa»... uqtyń ba?!.

— Uqtym, — Arman kúrsindi, — qolǵa birdeme túse qalsa jetkizýdiń amalyn tabar edik-aý.

— Mıron Sergeevıchtiń taýyp beretindigi daýsyz, — Mıhaıl Ivanovıch janyndaǵy adamǵa qarady, — ras, tatar týmalar árip tabar ma eken. Biraq qolǵa alǵan iske árqashan senimmen kirisý kerek. Solaı emes pe?

— Árıne, — bet-aýzyn saqal japqan beıtanys adam basyn ızedi, — durys aıtasyz. Temýrshın abzyıdyń taýyp beretindigine men senemin.

— Jaraıdy, al qosh. Qalanyń ortasyna jolamaı aınalyp ótińder. Jol boıy bógep júrmesin.

— Jolap kórsin, — delbe ustap otyrǵan Odyrbaı jýan qaıyń soqqysyn joǵary kóterip aldy, — kelsin ajal ańsaǵandary...

Armandar kózden tasa bolǵan soń biz úıge kirdik. Nadejda Petrovna da osynda eken. Syǵyraıǵan úshtik shamnyń túbinde áldenendeı aq mataǵa qyzyl-kúreń boıaýmen iri-iri áripter jazyp otyr.

— Ia, Daýyl, aman ba? — manaǵy beıtanys adam maǵan qolyn sozyp, meıirimmen qarady, — ol kúni meni tanymaı qalǵan ekensiń ǵoı. Ras, tanysýǵa shamamyz da bolǵan joq. Sol tóńirekti timiskileı, «Mysyqmurt» neme kelip qalǵan eken. Hatty qolyna ustata saldym da, taıyp turdym...

— Jarqyn aǵa, — men Atraý medresesiniń súıikti muǵalimin endi ǵana tanydym da, qushaqtaı berdim, — meniń Ákem túrmede qaldy ma?

— Me-eni-im a-a-ǵaı-ym she? — Ádil de eki kózi jaýtańdap Jarqyn aǵaıǵa qarady, — ke-ele-eme?

— Keledi, qaraqtarym, keledi, — Jarqyn aǵaı ekeýmizdi qushaǵyna qysyp mańdaıymyzdan súıdi, — patsha úkimetine qarsy bas kótergen orys soldattary bizdi Qasqyrbaı jalasy japqan túrmeden shyǵaryp alǵan-dy. Sodan keıin kózge túspeı, — qashýǵa týra keldi. Vagonnyń ústine aldymen olardy mingizip, keıinnen ózim de kóterilgen edim. Ekinshi stansıada meni túsirip alyp qaldy...

— Keler me eken, — Ádil ekeýmiz bir-birimizge qarap, kúrsindik, — álde...

— Muńaımańdar, jas dostar, — Mıhaıl Ivanovıch boıaǵyshyn qolyna alyp, edende jatqan mataǵa eńkeıe berdi, — keledi... káne, joldastar, iske kiriselik.

— Mıhaıl Ivanovıch, — men taǵy da bir kúrsindim, — bizdi Matveı Stepanovıch jiberdi...

— Túsinikti, — ala kelgen aqparymyzdy bar nazarymen tyńdady da, Mıhaıl Ivanovıch basyn ızedi, — demek, jerleý jumysyna bóget jasamaq. Buǵan qarsy shara qoldaný kerek. Sender tórteýiń qazir kórshi bataǵalar men aýyldarǵa habar berińder. Joldy aınalyp etip, tań qarańǵysynda kelip jetsin. Jaryq túsken soń jibermes. Men qazaqtar stanısasyna baraıyn. Jarqyn, sender jaza berińder... Anaý balalar uıyqtap jatyr ma? Sezip qalmasyn... múmkin, shaıqasyp ta qalarmyz. Qarýly jigitterdi daıarlaý kerek shyǵar... Baryńdar, jas qyrandar!..

— Jaraıdy, Mıhaıl Ivanovıch, al, kettik.

Júriske jedel tórt qolǵanat eki-ekiden bólinip, júgire jóneldik...

Túni boıy júgirgen eńbegimiz eshke ketpepti. Atraý mańyndaǵy óndirister men aýyldardyń adamdary jerge jaryq túspeı-aq jyınalyp qalǵan eken. Ózgeni bylaı qoıǵanda qazaq stanısasynyń kedeı jesirleri de túgelge taıaý kelipti. Jaý qolynan jazyqsyz qaza tapqan anany jerleý jumysy úlken bir saıası demonstrasıaǵa aınaldy. Ana óligin uzatqan qalyń top alatańnan kóterildi de, Atraý kóshelerin muń men yza aralas ashshy únge toltyra qala ortalyǵyna qaraı jyljyp bardy. «Polısıa qyzmetkerleriniń beıbastaqtyǵyna tyıym salynsyn!», «Jumystan jazyqsyz shyǵarylǵandar qaıtadan alynsyn...», «Jumys adamdaryna nan berilsin!», «Tutqyndar azat etilsin!» degen talaptar iri áriptermen oryssha-qazaqsha jazylǵan plakattar alystan kóz tartyp, jurt nazaryn aýdarady. Keıde «Soǵys toqtatylsyn!», «Patsha qulatylsyn!» degen saıası urandar da tóbede biraz qalyqtap baryp, kenet tómen túsip ketedi de, artynsha qaıtadan kóteriledi. Meshit azanshysy da, shirkeý qońyraýshysy da ashýly topqa úreılene qaraıdy. Kók shatyrly úılerden júgire shyqqan qyzyqqumarlar nalysty qabaqtardyń yzǵary betterin qaryp jibergendeı, kenet teris aınalady da, qaqpalaryn dereý jaba qoıady. Mana qala shetinen bastap-aq ár jerden bir tóbelerin kórsetip kele jatqan atty polıseıler endi birden-birge shoǵyrlanyp, joldy bógemek bolady.

— Qaıda barasyńdar, tártipsizder, qaıtyńdar, — deıdi jıren murtty qazaq qamshysyn kótergen kúıi, qara kók tulparmen jolymyzdy kes-kestep, — mola bul jaq ta emes!

— Tártipsizder biz emes, sender!

— Kisi óltirýshi azǵyndar!

— Bógeme joldy. Biz ıspravnık pen prıstavqa baramyz.

— Toptanyp júrýge de, prıstavqa barýǵa da ruqsat joq. Qaıtyńdar...

— Joq, qaıtpaımyz. Prıstav pen ıspravnık, qalalyq ýprava kerek bizge, olarǵa tildespeı taramaımyz. Aryzymyz bar aıtatyn.

— Ol ne aryz?

— Aryz emes, talap!

— Oqy, áne, sana-saýatyń bar ma ózińniń álde jurtty qoısha aıdap, túrmege tyǵýdan ezgeni bilmeısiń be?

— Sanaly bolsa ádiletsizdiktiń qolshoqpary bolar ma edi?!

— «Jumys adamdaryna nan berilsin!» — jıren murtty qazaq plakattardyń árqaısysyna bir kóz tastap, yzalana kúledi, — ýaha, «Tutqyndardy bosat!» Taǵy da qandaı talaptaryń bar, á?

Men «Soǵys toqtatylsyn!», «Patsha qulatylsyn!» degen manaǵy bir saıası urandar da kóterile qalatyn shyǵar-aq dep oılaımyn. Biraq ta ol urandar kózge túse qoımaıdy.

— Osy az bolyp turma saǵan, — deıdi Janqıa apaı aıqaılap, — ázirge osylardy oryndasyn!

— Bógeme jolymyzdy, — qazaqtar stanısasynan kelgen egdeleý qara-tory áıel úlken kózderinen ot shasha, eki búıirin taıanyp ilgeri umtylady, — qaramaǵymda eńbekke jaramaıtyn jeti bala, aýrý kempir, shalym bar. Asyraýǵa shamam keler emes. Eki ulym soǵysta óldi. Eń bolmasa erimdi elge qaıtar, anaý jetimderin asyrasyn dep aıtqaly kelemin. Qyra ma?! Olar da patshanyń keleshek soldaty...

— Dará Sergeevna durys aıtady, — qazaq áıelderi túgel aıqaılap jiberdi, — jiber, bárimiz de osyny aıtamyz... nan bersin jetimderimizge...

— Bul prıstav myrzanyń qolynan kelmeıdi, qaıtyńdar jaqsylyqpen. Áıtpese...

— Áıtpese... qyrmaq pa ediń? Bir soldattyń sheshesin óltirgenderin jetpedi me?!.

— Qaıtasyńdar, — jıren murtty Dará Sergeevnany qara-kóktiń omyraýymen qaǵa, ilgeri umtyldy da, qamshy ustaǵan oń qolyn bir kóterip tastady, — qýyńdar, taratyńdar!..

Murttydan ámir alǵan atty polıseıler men qazaqtar qamshylaryn úıire umtyldy. Jyınalǵan topqa abyrjý kire bastady.

—Qyımyldańdar jigitter, — Mıhaıl Ivanovıch janyndaǵy jigitterge ıegin kóterdi, — shaıqaspaı tynbaıtyn-aq shyǵarmyz...

Jyıyrmalaǵan jigitter attylardyń aldyn tosyp, jigerileı berdi. Qoldarynda uzyn arqanǵa baılanǵan tesik tas. Polıseıler tónip kelgen kezde manaǵy jigitter arqanǵa baılanǵan judyryqtaı tastardy sermeı laqtyryp, arqannyń ekinshi ushyn ustaǵan oń qoldaryn tóbege taman aparyp, úıire aınaldyra bastady. Úlken sheńber jasap alǵan jumyr tastar polıseılerdiń aldyn bógeı, zý-zý etip, áldenendeı úreıli únmen damylsyz zyrqyrap aınaldy da turdy. Arqan ushyndaǵy tasqa soǵylǵan attar endi qaıtyp bettemeı, bir ornynda qarǵyı berdi. Jıren murttynyń qoly qylyshqa da baryp qaldy.

— Tarańdar, áıtpese shabanyń!..

— Ótirik aıtasyń, myrza, — Mıhaıl Ivanovıch kúldi, — qylysh jeter jerge jýytar emes qoı mynaý jigitter. Múmkin, oq jumsap kórersiń!..

— Shabyńdar, — jıren murtty qylyshyn jalt ótkizip joǵary kóterdi, — jaqsylyqpen taramasańdar, qural qoldanamyn.

Qylyshtaryn jarqyldata umtylǵan attylar taǵy da tóne tústi. Bul joly jurt shyn-aq úreılenip, birine biri tyǵyldy.

— Astapyralda, astapyralda, — dedi Jalyqpas qart, tóbesin eki qolymen qorǵap, — taralyqshy shyraqtarym. Qyrar mynalar...

— Qoryqpańdar, joldastar, — Mıhaıl Ivanovıch úreıli topqa jiger bere sóılep, ilgeri umtyldy, — tobymyzdy jazbasaq túk isteı almaıdy. Áı, jıren murt, kel beri, aldymen meni shap. Jesirlerde jumysyń bolmasyn... Biri eri, biri balasynan aırylǵan qasiretti, qaıǵyly jurtqa úıirme qylyshyńdy!..

— Búlikti bastaýshy sen. Basyńdy...

Jıren murtty qara-kókti ekpindete kelip qylyshyn úıire berdi, Mıhaıl Ivanovıch ta oń qolyndaǵy baldaǵyn kótere sermedi. Murttynyń qolyndaǵy qylyshy jerge túsip ketti. Álgide ǵana úreılenip turǵan top dý kúlip jiberdi. Mıhaıl Ivanovıch qara-kóktiń shaýjaıyna qolyn sozǵan edi, úlgire almady, sol ekpinimen omaqasa qulady.

— Ur, ur, ıttiń kúshigin! — degen daýystar estilip qaldy oń qanattan.

Jalt qarasam, Matveı Stepanovıch polıseıdiń birin attan aýdaryp-aq alǵan eken. Men keıinnen bildim. Bondardyń úıirgen tesik tasy polıdeıdiń qolyna tıipti de, qylyshy túsip ketipti. Qarýyn alý úshin eńkeıe bergen polıseı ashýly shaldyń sheńgeline iligipti. Dármensiz polıseıdi jurt qorshap alyp, tópep júr.

— Ur, óltir, ıttiń kúshigin...

— Tarańdar, bosatyńdar anaý polıseıdi, — yzalanǵan jıren murt oń qolyn biraz silkip turdy da, kabýrǵa apara berdi, — áıtpese atamyn!

— Manadan beri sony aıtsanshy, — Matveı Stepanovıch kókiregin asha ilgeri umtyldy,— at, myna meni at, orys-japon soǵysynyń múgedegin at! Atatyn bolsań mynaý uly Petrdyń sýreti salynǵan kókiregime at. Dármensiz Nıkolaı uly Petrge oq atqan bolsyn. Bildiń be? Biraq anaý tutqyndardy bosatpaı turǵanda men óz tutqynymdy bosatpaımyn...

— Atamyn. Nege qorlaısyń uly mártebeli patshany. — Jıren murt pıstoletin sýyryp aldy, — atyńdar, taratyńdar!

Polıseılerdiń bes-altaýy pıstoletterin joǵary kóterip alǵan eken. Ashýly toptyń tóbesinen atylǵan oń kósheni jańǵyryqtyra sańq ete qaldy. Jalyqpas qarıa allalap baryp, úı tasasyna tyǵyldy. Bireýler jylaı qashyp, bireýler tastaryn úıirgen kúıi, aıqaılaı sóılep, polıseılerge tap berdi. Qala ortalyǵynan qońyraýy kúmbirlep, kúımeli shana kele jatty. Jıren murt qarakókti tebine, kúımeli shanaǵa qarsy shapty. Kúımeli bizdiń janymyzǵa kelip toqtady.

— Bul ne, bul ne, týmalar? — kúımeden sekirip túsken prıstav úreıin de, yzasyn da sezdirmeýge tyrysyp, jaıbaraqattana kúldi, — oq atqan kim? — Netken bassyzdyq, týmalar?!.

— Oq atqan óz adamyńyz, myrza, — Mıhaıl Ivanovıch qolyndaǵy olja qylyshymen jıren murttyny kórsetti, — mynaý soldat anasynyń ólimi az boldy. Qalǵan analardy da qyramyn deıdi anaý jıren murt!

— Sen ıttiń istep júrgeniń ne? — prıstav jıren murttyǵa buryldy, — tapsyr qarýyńdy. Tutqyndańdar — bul buzaqyny...

— Ol qylyshyn bizge tapsyrǵan bolatyn, endi pıstoletin ǵana tapsyrady ǵoı, — Mıhaıl Ivanovıch aýyr kúrsindi de, qylysh júzinen kóz almaı oılanyp ketti, — jazyqsyz jandardyń qanshasynyń basyn shapty eken bul qylysh?..

— Matros myrza, — prıstav bul joly da yza bildirmeýge tyrysyp, sabyrmen ǵana sóılegen boldy, — onyńyz qate túsinik... Al, osy janjal neden shyqty?

— Mynaý jurt sizge baryp, keshegi shartymyzdyń oryndalýyn talap etpek boldy. Polıseıler men qazaqtar jolymyzdy bógep, tóbemizden qylysh úıiredi, soldattar anasyna oq atty, — Mıhaıl Ivanovıch baldaǵyna súıene bir qarǵyp tústi, — solaı ma, týmalar?

— Árıne, solaı!

Jurt túgel ún qosyp, aıqaılap jiberdi.

— Aý, mynaý da búlikshilerdiń biri me, — prıstav Matveı Stepanovıchtyń ýysynda turǵan polıseıdi endi ǵana kórse kerek, myrs etip kúlgen boldy da, jıren murttyń quralyn alyp jatqan polıseılerge buryldy, — mynaý shoshqany da tutqyndańdar!..

— Joq myrza, — Matveı Stepanovıch basyn shaıqady, — bul meniń qolymdaǵy tutqyn. Siz túrmeńizdegi tutqyndardy bosatqanǵa deıin, men de óz qolymdaǵy tutqyndy bosata almaıtyn shyǵarmyn.

— Bir qalada eki túrme bola ma?

— Nesi bar, siz jábirlenýshilerdi, biz jábirleýshilerdi jabamyz. Káne, myrza, bizdiń talabymyzdy zerttep boldyńyz ba? Aldymen sony aıtyńyzshy!

— Talaptaryńyzdyń, — prıstav kúrsindi, — ózgesiniń bárin oryndaýǵa jarlyq berildi. Óz tutqynyńyzdy bizdiń túrmege tapsyryp, anaý eki tutqyndy bosatyp alýyńyzǵa bolady. Al, nan týraly gýbernaǵa júrip baramyz. Oń saparymdy tileńiz. Mynaý ıspravnık aýrý edi, ony da emhanaǵa aparmaqpyn. Bógeı kórmeńiz. Endi janjaldaspaıtyn bolaıyq. Erteńnen bastap jumysqa kirisińder, týmalar!..

Prıstav asyǵa basyp shanasyna mindi. Úsh at jekken kúımeli jeńil shana qońyraýy kúmbirlep, ornynan qozǵala bastady.

— Toqta, myrza!

— Nannan ózge de tilegimiz bar!

— Kúıeýlerimiz qashan qaıtady?

— Balamyzdy qaıtar soǵystan!

Jesirlerdiń aıqaıyn esite tursa da, prıstav artyna qaıyrylmady. Delbede otyrǵan murtty úsh qarany jedeldete aıdady. Kúımeli shana zyr etip janymyzdan óte shyqty da, Atraý aıdynynyń boıymen quıyndata jóneldi.

— Aldap barady qý túlki, — Mıhaıl Ivanovıch prıstav kúımesiniń sońynan uzaq qarap turdy da, basyn shaıqap kúrsindi, — toptanyp kelgen soń qorqyp ta barady. Bizge kóz etip polıseıdi de «tutqyndaǵan» boldy. Biraq, erteń ony bosatyp jiberedi... Sózge topas ıspravnıkti aýyrtyp, ózi sóıledi. «Tobyńdy bir jazyp kór, sodan keıin bir-birlep súıreı beremin túrmege» deıdi ǵoı. Al, qozǵalalyq!..

Qala syrtyndaǵy keń alańda ońasha turǵan túrmege de taıana tústik. Jıren murtty «tutqyndap» áketken polıseıler prıstavtyń ámirin de, qalyń toptyń qaharyn da jetkizip úlgirse kerek. Bizdiń bul mańda bógelmeýimizdi kózdegen túrme nachalnıgi eki tutqyndy bosatyp jiberipti. Ajar apaı men Mıhaıl Makarovıch aldymyzdan júgirip keledi. Makar qart óz ulyna saǵynyshty qushaǵyn ashsa, Ádil apasyna muńyn shaǵa egiledi. Ajardyń daýysynda zar bar edi, kózi de jasqa toly eken. Júgirip jetken boıda ana óligin qushaqtaı qulady:

— Qaıran sheshem, sheshejan. Aq sútińdi keshe gór. Úsh jetimdi adam etem dep azaptyń aýyryn arqalaǵan ediń. Meniń úshin oqqa ushtyń. Kegińdi alar kún bar ma?

— Jylama, Ajar, jylama, — Mıhaıl Ivanovıch muńdy qyzdyń mańdaıyn súıep, jasyn súrtti, jas tógý dármensizdik bolady. Mynaý turǵandar da biri ákesi, biri balasy, biri erinen aırylǵan muńdylar.

— Durys aıtady, — Dará Sergeevna aýyr kúrsindi, — eki ulym maıdanda óldi. Qartaıǵan shalym qan keship júr. Aman qaıta ma, joq pa?

— Bul soǵys bitpese kim aman qalady deısiz, — Marfa kempir yzaly pishinmen qolyn silkip tastady, — tórt uldan túgel aıryldym. Jalǵyz qalǵan Volodám lazaretten shyǵyp, maıdanǵa júrip ketipti. Bıshara, aıaǵynan-aq jaralansashy. Bir syıraǵyn joǵaltsa da aman qaıtar edi..

— Solaı, týmalar, solaı, — Mıhaıl Ivanovıch zeıindi kózderimen keń-alańdy sholyp ótti de, oıǵa shomdy. Túrme alańynda bizden ózge eshbir adam joq. Ashynǵan jurtty budan ári óshiktire bermeıik degen shyǵar, manaǵy polıseıler de qaıtyp kózge túspedi. Tek Matveı Stepanovıchtyń sheńgelinen qazir qutylǵan dármensiz polıseı ǵana túrmege qaraı júgirip barady. Mıhaıl Ivanovıch túrmege júgirgen polıseıdi mazaq etkendeı, myrs etip bir kúldi de, artynsha aýyr kúrsinip áńgimege kiristi. — Estımisiń Ajar, hasiret jalǵyz sende emes, búkil halyq basynda. Osy halyq hasiretiniń aıyptysy kim?..

Mıhaıl Ivanovıchtyń suraǵyna jaýap bergendeı: «Soǵys toqtatylsyn!», «Patsha qulatylsyn!» degen urandar halyq tóbesine qalyqtap kóterile qaldy. Jurttyń kózi plakattarǵa tóndi.

— Nıkolaı ekinshi! — dep aıqaılady Matveı Stepanovıch, múmkin ol «patsha» desem Petrge til tıedi dep anyqtaı túspek shyǵar, — sonyń bastaǵan soǵysy...

— Durys aıtady, — Mıhaıl Ivanovıch basyn ızedi, — eńbekshiler basyndaǵy daǵdyly aýyr jaǵdaıdy bylaı qoıǵanda, qazir bizdi jan tózbes baqytsyzdyqqa ushyratyp otyrǵan osy soǵys. Talasovtar syıaqty baılarǵa jańa bazar tabý úshin júrgizilip jatqan otarshylyq soǵysy. Bul soǵystyń aıaqtalar túri joq. Bizge bul baqytsyzdyqtan qutylý úshin egilip kózden jas tekpeı, enbekshi halyqtyń jaýyna qarsy kúresý kerek. Halyqty qanquıly soǵysqa aıdap, qyrǵyzyp jatqan jaýyzdar tobyryna qarsy quraldy kúres júrgizý kerek. Qazir Petrograd pen Moskva halqy jaýyzdyq álemine qarsy meıirimsiz kúreske shyqty. Halyq kóterilisin soldattar da qoldaýda. «Baılar úshin qan tókpeımiz, qyrylǵymyz kelmeıdi!» deıdi olar. Biz Atraý eńbekshileri de óz pikirimizdi ashyq aıtýymyz kerek. Óz bostandyǵymyz úshin qolǵa qural alý kerek. Jaýdan kek alamyn deýshiler, azattyq tileýshiler kúresshiler qataryna tizilsin. Top jazbaı túgel qyımyldaıyq!..

— Durys aıtady, — Matveı Stepanovıch aıqaılap jiberdi, — Ajar, sen de qatarǵa tizil!..

Ana kókiregine kóz jasyn sarqa tókken Ajar, aýyr kúrsindi de, ornynan kóterildi. Álgide ǵana eljirep turǵan muńdy qyz endi sýarylǵan quryshtaı bekinip alǵan tárizdi. Boıyn bir jiger bılep, janarynan kek jalyny lapyldaıdy.

— Bastańyz, Mıhaıl Ivanovıch!..

Kekti kerýen Atraý aspanyn qaharly únmen tebirentip, qozǵala bastady. Ashynǵan halyqty kekti kúreske shaqyrǵan yzaly án tynyq aýany tolqyta, qyrandaı samǵap, shalǵaıǵa tartty:

...Nastanet pora — ı prosnetsá narod,

Velıkıı, mogýchıı, svobodnyı...

XXVIII TARAÝ. SHESHÝSHİ KÚRES ALDYNDA

...Tús pe, sandyraq pa, belgisiz. Óz deneme ózimniń bıligim joq tárizdi. Qol-aıaǵym qozǵaltpaıdy, kirpikterim bir-birine jabysyp qalǵandaı, kózimdi de asha almaımyn,. Tulaboıym kúıip barady. Tańdaıym da keýip qalypty.

— Serója, sý, bir jutym...

Eshkim til qatpaıdy. Qaıda jatyrmyn? Qarymnyń aýyrǵandyǵyna da qaramastan, eptep qana jan-jaǵymdy túgel syıpap qarmanamyn. Alaqanyma salqyn eden seziledi. Bul ne, tas edendi úı qaıda bar edi? Ádil men Asqardyń úıiniń birinde jatyrmyn ba? Joq, ol eki úıdiń edeninde qoǵa tóseýli bolatyn... Tóbeden bir álsiz sáýle túsetin tárizdi. Sol sáýleni baıqaý úshin kirpigimdi saýsaqpen tyrnap ashýǵa tyrysam. Biraq, bolar emes. Kózimniń túp tamyry sýyryp qoıa beredi. Jańadan juma túsem. Kózimdi jumsam bolǵany, talaı shytyrman ýaqyıǵalardyń sýreti tizile qalady:

Qara dombyrany qulashtaı sermegen Ádildi de bir kórip qalǵam-dy. Endi ol Qurmanǵazy bolyp ketti. Alǵashqy kóringende Qurmanǵazynyń ózi de bala syıaqty edi, qazir aq saqaly tósin jaýyp, álem ashýyn óz ústine jyınaǵandaı qalyń qabaǵy túıile qalypty. Tartyp otyrǵany da bir tanys kúı. Toqtashy, nemene edi? Ia, ıa. «Qaıran sheshem!» eken ǵoı. Sheshen dombyra sherli balanyń zaryn ǵana sóılemeı, sol zardan arylýdyń amalyn-áńgimelep turǵandaı. Bul sýret kilt úzilip, endi temir torly terezeden qolyn sozyp turǵan Ajar kórinedi. «Ana!» deıdi Ajar. «Aý, qaraǵym?!» deıdi tómende, tereze syrtynda turǵan Zaýza shesheı, kúrkildeı jótelip. «Qutqarshy, ana!..» «Qutqaram, qaraǵym. Seni túrmede ustaýǵa qaqy joq. Qazir Atanıaz myrzanyń ózine baram. Bosat deımin qyzymdy. Eger mazaqtaıtyn bolsa —... biraq, mazaqtamas... ne bopty shirkinge. Sol úıdiń otymen kirip, kúlimen shyǵamyn. Alashasyn da, basquryn da toqyıtyn men... kıimin tigip, kirin jýý da meniń moınymda boldy. Tipti ózgeni bylaı qoıǵanda osy Balanıaz kúshikti óz balamnan artyq kútken joqpyn ba. Tuńǵyshym Ábil shyryldap jylap jatqanda men Balanıazdy arqalap júrdim. Sol qadirimdi bilmeı me,. Ras, Ábilim ósip alǵan soń osylarmen óshtese bastady. Ol tym kekshil... Ádildiń tuttyqpalyǵy úshin de nalyıdy olarǵa... Bas jarylsa bórik ishinde. Kek izdeýdiń keregi ne edi... Ári aýyldas, ári atalaspyz. Bıshara bala Aǵanıaz ben Daranıazdy sýǵa laqtyrǵan eken-aý. Álde Balanıaz osyny kek tuta ma eken? Oryndy. Ábildi qoıyp, keshe men de ony jazǵyryppyn-aý. Táýbe, táýbe... Qaıtyp aldym. Keshirim suraıyn. Ábildi de, Ajardy da shyǵarýǵa kómektes deıin... Óz balamdaı balam ǵoı, túsiner...»

Zaýza ana Atanıaz myrzanyń esigin qaǵyp tur. Úıden Balanıaz polıseı shyǵyp keledi.

«Amanbysyń shyraǵym, arqalap ósirgen balam ediń. «Mal ashýy jan ashýy». Alaıda, kemege soǵylyp ólgen jorǵannyń jalasyn qaryndasyńa aýdarma, qaraǵym. Ábildiń de, qaryndasyńnyń da oǵash minezin keshire gór, aınalaıyn... Bosanýlaryna kómektes dep analyq bazyna jasaı keldim, qulynym...»

«Jorǵanyń jolyna ıakor úıgen kim? — Balanıaz adyraıa qaraıdy, — osyny aıtshy, qý mystan!»

«Shyraǵym, — ana áli de ashýǵa berilmeı, sabyrmen sóıleıdi, — olaı dep aıtpa, qulynym. Óz tuńǵyshymdy jylatyp, seni úsh jasyńa deıin arqalap ósirgenmin... oqýǵa alǵash barǵanyńda da arqalap aparǵanmyn. Esińde me... sen oqyp adam boldyń. Oqyǵan adamnyń ádeptiligin iste... Zákirińdi bilmeımin. Qaryndasyń eshqaıda shyqqan joq... Jazǵyrsań, meniń anaý tentegimdi»...

«Jádigóısime mystan, — ashýly polıseı ananyń óz kenjesin jazǵyrǵaly turǵanyn da ańǵarmady, — sen meni arqalasań meniń úshin emes, kúniń úshin arqaladyń. Bizdiń sorpa-sýdy iship anaý úsh kúshigińdi asyradyń. Ury qanshyqtaı qaıqańdama, mystan»...

«Balam, — kempir kúrsinedi, — arqalap ósirgen anaǵa olaı demes... bolar»...

«Ha-ha, ha-ha! — Balanıaz mazaqtap kúledi, — áı, qý kempir, sen óziń maǵan aqyl aıta kelipsiń ǵoı. Osy aqylyńmen neǵyp baıymaı júrsiń, á?!»

«Qaraǵym, — Zaýza shesheıdiń júzine renish ene bastady, —bar ýaqytymyzdy osy bosaǵada ótkizsek qalaı baıyq. Arqalap ósirgen myrzamnan kórgen qaıyrym deıin, ana qaryndasyńdy bosatyp ber, aınalaıyn...»

«Qaryndasyńdy? Áı, kempir, sen odan da qyzyńdy biraz ýaqyt meniń tósegime kóshir... Sonda qyzyńdy túrmeden shyǵaram, aldyńa mal da salyp berem. Ha-ha, ha-ha! Qandaı saltanat!..»

«Ne dediń áı, myrza? — anany ashý bıledi, — esitpeı qalǵanym».

«Qyzyndy maǵan kóńil ashýǵa ber deımin. Endi esittiń be?»

«Estidim. Ádepsiz shaıtan, arqalap ósirgendigim úshin maǵan kórsetpegin osy ma edi?! Talaı qorlyqqa tózip kelgen edim. Ózgeni bylaı qoıǵanda, mynaý kenjemdi keleke nysanasyna aınaldyryp, tilden aıyrǵanda da, «bas jarylsa bórik ishinde» dep kóńilge kek almap em. Endi tózer shamam joq. Saǵan talaı ret kóılek pishken mynaý aq qaıshymen tilińdi qyrqaıyn ba, — ashynǵan ana oń jaǵyndaǵy dorbasynan aq qaıshysyn sýyryp aldy da, polıseıge tap berdi, — qara bet»...

Balanıaz polıseıdin oń qoly kabýrǵa baryp-aq qalǵan edi, kenet myltyq daýysy estildi de, ana kókiregin oń qolymen basa qulady...

Endi bastapqy sýret jańadan qaıtalap, manaǵy saqaldy Qurmanǵazynyń ornyna Ádil paıda boldy. Bul joly ol dombyrasyn kúmbirlete soǵyp, qalyń toptyń aldynda barady. Eki jaǵynda eki múgedek. Qyzyl qanǵa boıalǵan ana jaýlyǵy qyzyl qyrandaı samǵap, tóbesinde oınaıdy. Túrme terezesinen syǵalap turǵan Ajar aqyraǵan dombyra kúıine ún qosyp, «Qaıran sheshem!» dep zarlaıdy. Temir tordy eki qoldap silkip-silkip qoıady. Osynyń artynsha Ajar túrmeden júgirip shyǵady da, ana óligine bas ıedi.

«Qosh, ana, kegińdi jaýǵa jibermen!..»

...Tús pen sandyraq aralas meniń bul kórip jatqandarym osydan eki apta buryn ótken ómir ýaqyıǵalary eken ǵoı. Kezekti sýretterdiń biri jańadan jalt etip, biz tórt bala kıimimizdiń ishinen denemizge oralǵan oıýly kartonymyzdy endi ǵana shyǵara bergen edik. Sýret aıaqtalmaı qaldy. Bireý búıirime teýip jiberdi. Men áli de tús pen sandyraq shyǵar dep oılaǵan edim. Meıirimsiz qatań qol ıyǵymnan silkip tastady.

— Qáne, tur, bólshevık bala!

Oıanyp kettim de, kózimdi ashýǵa tyrystym. Shynynda da kirpikterim jabysyp qalǵan bolsa kerek. Qabaq terilerim de jelimdep tastaǵan tárizdi eshbir jyıyrylmaıdy. Súıek bitken syrqyrap, qol aıaǵym da ıkemge kelmeıdi. Bar denemdi jalyn sharpyp, tańdaıym da keýige qalypty. Kózimdi zorǵa ashyp qarasam, ár jerge bir taldan bitken jıren murtyn tikireıtip, «Mysyqmurt» tur eken. Tutqynda jatqanymdy Myńdybaıdyń «Mysyqmurty» kózime túskende ǵana ańǵarǵan edim, shyn atyn esime túsire almadym ba, álde osy sandyraq ústinde de shansha sóılemek boldym ba, aýzyma túsken alǵashqy sóz «Mysyqmurt» aǵaı, bir jutym sý berińizshi» boldy.

— Má saǵan sý, — «Mysyqmurt» úlken etigimen janbasyma bir teýip, jelkemnen súıreı jóneldi. — Qudaısyz neme, tiliniń qotyryn qarashy. Manaǵy kókserkeni tutas jutam dep qatalap qaldyń ba, men saǵan sý emes, kereńdi ishkizermin!..

«Mysyqmurt» meni dyryldatyp súıregen boıy, ekinshi bir esikke kirgizdi de, uzyn skameıkaǵa ıterip tastady. Qabyrǵaǵa soǵylyp, qaraqusymdy syndyratyn-aq shyǵarmyn dep oılaǵan edim, biraq, qulap túspeı, bireýdiń qushaǵyna enip bara jatqandaı boldym.

— Myrza, tutqyndy bulaı jábirlemeıdi. Tipti, aldymen jas balany tutqynǵa alýlaryńnyń ózi jolsyzdyq.

Meni músirkeı sóılegen daýys qulaǵyma tanys tárizdi edi, kózimdi ashyp alsam Mıhaıl Ivanovıchtyń qushaǵynda tur ekenmin. Qarsymyzdaǵy stol syrtynda kúreń tumsyqty, býryl saqal bireý otyr. Ol baıaǵy prıstav. Bul joly onyń júzinde úreı emes, óktemdik bar. Bizge sonsha takabbar qaraǵan prıstav uzyn murtyn qulaǵyna taman aparyp, birer shúıirdi de, ornynan turyp ketti. Endi óz kabınetinde ilýli turǵan patsha sýretine eliktegendeı, sol qolyn jaýyrynyna qoıyp, ersili-qarsyly qydyra bastady. Keıde Mıhaıl Ivanovıchqa kóziniń qyıyǵyn ǵana tastap ótedi. Patsha sýretinen kóz almaı biraz turǵannan keıin etigindegi shporyn shyldyr etkizip, keri aınaldy da, bizge qaraı aıańdady.

— Sý, — dedim men, kezergen ernimdi jalap, — sý, bir jutym sý...

Prıstav jaýap qaıyrǵan joq. Janymyzǵa taıaý keldi de, kúmis portsıgaryn qolyna aldy.

— Raqym etińiz, matros myrza, — býryl saqal kúmis portsıgaryn syrt etkizip ashty da, Mıhaıl Ivanovıchka usyndy, — papıros alyńyz.

— Rahmet, rotmıstr myrza, men trýbka tartatyn edim, múmkin bolsa mynaý balaǵa bir stakan sý berińiz.

Biz osy býryl murtty buryn prıstav dep júrýshi edik. Al, Mıhaıl Ivanovıch rotmıstr dep atady. Bul onyń jumys laýazymy ma, álde áskerı dárejesi me, ol jerin ańǵara almadym.

— Má, ish, batyr! — prıstav maǵan toly stakan sý usyndy, — tuzdy kókserke shóldetpeı qoıar ma? Betiniń isigi de sol ashshy balyqtan shyǵar?

— Tuzdy kókserke me, álde polıseılerdiń temir shybyǵy ma, betiniń isip ketkeni de ras.

Prıstav pen múgedek matros túneýgi bir ólik ústindegi yzǵarly qarastaryn qaıtalap, bir-birine bedireıise qaldy.

— Káne, myrza, iske kiriselik, — prıstav endi qydyrýdy toqtatyp, ornyna baryp otyrdy, — máseleniń túsinikti bolýy úshin áńgimeni túneýgi kempir ólgen kúnnen bastalyqshy. Sol kúni anaý bir aqsaq bondar uly mártebeli patshamyzǵa...

— Esimde, — prıstavtyń pikirin aıaqtatpaı, Mıhaıl Ivanovıch uzaq kúlip aldy, — esimde, Petrdeı uly emessiń dep narazylyq bildirgen bolatyn. Ol kisi Rossıany Petr syıaqty patsha basqarsa edi degendi arman etedi... Biraq, tórtinshi kúni-aq ol bondar sizdiń qaramaǵyńyzǵa ilingen edi-aý. Ońasha sóılesken shyǵarsyz?..

— Matros myrza, — prıstav kúıingen pishinmen stoldy soǵyp jiberdi, — qaıda otyrǵanyńyzdy eskergenińiz maqul!

— Keshirersiz, — Mıhaıl Ivanovıch bul joly bir myrs etti de, kekesinmen basyn ızedi, — oń qolynan aırylyp kelgen anaý soldat ta Rossıa úshin asa qaterli adam ba eken?

— Matros myrza, — prıstav ornynan atyp turdy, — men sizdi ekinshi ret eskertem. Aq adamdy biz tutqyndamaımyz, túsinikti me?

— Ras, sizdiń tutqynǵa alǵan múgedekterińizdiń ishinde aq terilisi joq. Ol ekeýi qara, men kúreń. Aıtyńyzshy, aıybymyz sol ma?..

— Qaljyńdamańyz, — prıstav stoldan biraz uzap bardy da, jalt buryldy. — Siz jaýap berýdiń ornyna menen jaýap almaqshymysyz? Rossıany qorǵaýda aıaq-qolynan aırylyp kelgen batyrlardy, Georgıı kresiniń kavalerlerin tutqyndadyń dep jazǵyrmaq shyǵarsyz? —prıstav múgedek matrosty kekeı kúrsindi. — Uıat, biraq amal ne?! Uly mártebeli patsha sizderdi uly dárejeli krespen nagradtaıdy. Al, sizder?!.

— Al, bizder aıaǵymyzdy kreske aýystyramyz.

— Kekesindi qoıyp, suraqqa jaýap berińiz.

— Surańyz.

— Esińizde me, sol túni kóptegen kóshelerge úkimetke qarsy sózder jazylyp shyqqan bolatyn...

— Esimde, shirkeý qabyrǵasynan oqydym-aý deımin. Tipti, osy otyrǵan úıimizdiń qabyrǵasyna da jazylyp qalǵan bolsa kerek qoı. Siz de oqyǵan shyǵarsyz dep oılaımyn?

— Matros myrza, — prıstav shkaf artynan bir nárseni shyǵaryp alǵan edi, oıýly karton eken, — múmkin, siz mynaý bir oıýly kartondy da kórgen shyǵarsyz?

— Bunyńyzdy bile almadym, myrza.

— Joq, qarańyzshy, — býryl murt kartondy Mıhaıl Ivanovıchtyń aldyna ákeldi, — mynaý balanyn laqtyrǵan kókserkesin izdep júrgende, muz astynan tabyldy. Jabysyp qalǵan eken. Ábdenirek qarańyz. Múmkin tanyrsyz?

— Shirkeý — slaván árpimen oıylypty ǵoı, — Mıhaıl

Ivanovıch kartondaǵy jazýdy oqı bastady, — «Patsha qulatylsyn!» Óte qorqynyshty talap. Bul oıýshyny shirkeý mańynan izdegenińiz maqul bolmas pa edi, myrza?

— Baǵyt siltegenińizge rahmet, — prıstav kekesin pishinmen murnynan kúldi, — biraq, matros myrza, siz jaqsy barlaýshy emes ekensiz. Kvadratyn shatastyryp alypsyz.

— Múmkin, aıaǵymdy tastap ketkenim de sol olaq matros bolǵanymnan shyǵar. Ne aıtpaq edińiz?

— Osy oıýdyń mynaý bir qıyqtary Zaýza kempirdi jerlegen túni qolǵa túsken balanyn, úıinen tabyldy...

Men selk ete tústim de, endi osyny sezdirmeıin degen oımen kózimdi jumyp qalǵyǵan boldym. Biraq, aılaly qý ańǵaryp qalsa kerek, qarqyldap kúlip jiberdi.

— Ha-ha-ha-ha!.. Kóresiz be, matros myrza, shákirtterińiz sizden sabaq úırenip úlgirmegen. Asa jaýapty tapsyrmalarǵa mynaý sıaqty sińbirik muryndardy beker jumsaısyz. Áli tym jas ekendigin eskermegensiz...

— Keshirińiz, ne aıtpaq edińiz, prıstav myrza?

— Jaı, sizge janym ashyǵany ǵoı. Mynaý balalardyń beıqamdyq jasap alǵanyn aıtamyn-aý. Sol bala da sizdiń shákirtińiz shyǵar deımin.

Mıhaıl Ivanovıch meni shyntaǵymen bir túrtip, «qandaı?» dep qalyp edi, prıstav onyń pikirin aıaqtatpaı, taǵy da murnynan kúldi.

— Ia, ókinish, matros inim, — ókinish, tájrıbesiz shákirtterińiz sizdi meniń ýysyma túsirdi...

Prıstav endi eki alaqanyn sart etkizip stolǵa tiredi de, ornynan jenil kóterilip, qydyryp ketti. Sol qolyn baıaǵy sıaqty jaýrynyna qoıyp alǵan. Patsha sýretiniń aldynan óterde moınyn solaı buryp, aıaqtaryn qazdan-qazdan basady. «Ýa, uly patsham, jas balalardyń beıqamdyǵyn paıdalanyp, senin bir úlken jaýyndy qolǵa túsirdim. Ne buıyrasyz?» dep keńesip bara jatqan tárizdi...

Men ótken ýaqıǵalardy eske túsirip, oılanyp kettim. Shynynda da beıqamdyq jasap alǵan ekenbiz. Sol beıqamdyqtyń nátıjesinde Sashanyń aıaǵy synyp, aýrýhanada jatyr. Mıhaıl Ivanovıch ekeýmiz prıstavtyń aldynda otyrmyz. Arman aǵaı bastaǵan «bestik»te eki adamynan aıyryldy. Ras, oǵan qazir Jarqyn aǵaı kelip qosyldy. Ótken túnnen beri men olardan habarsyzbyn. Men endi keıingi kúnniń ýaqıǵalaryn birtindep eske túsirdim.

...Ádildiń anasyn jerler kúni bizge kúrsine ýaǵda berip kúımesine mine jónelgen mynaý myrza gýbernadan astyq emes, eki rota ásker ala kelipti. Buryn qalamyzda prıstav, ıspravnık degen eki dáý bolatyn da, «bul ekeýiniń eń dókeıi prıstav» deıtin-di jurt. Qazir «garnızon nachalnıgi» degen taǵy da bir dáý paıda bolypty. Osy úsh dáýdiń en dókeıi qaısy ekeni ázirge maǵan belgisiz. Degenmen, Sereja ekeýmiz keńese-keńese kelip «bar bılik sońǵysynyń qolynda shyǵar-aq» degen qorytyndyǵa toqtadyq. Bunymyzda da negiz bar. «Garnızon nachalnıgi» degen ataýdyń paıda bolýymen birge qalada jańa tártip ornapty. «Endi toptanyp júrýge de ruqsat etilmeıdi. Túngi saǵat onnan keıin keshege shyqqandar tutqynǵa alynady», desedi jurt. Qalaǵa ásker kirýimen birge qojalarymyzdyń ıyǵy qaıtadan kóterilip alypty. Ótken ýaqıǵalarǵa baılanysty jumystan shyǵarylǵandardy keshe qaıtyp almaq bolǵan edi, búgin mańyna jolatpaı qoıdy. Ázirge Astrahanda júrgen Arman aǵaıdy da Sándigereı ámirshiniń usynysy boıynsha jumystan bosatypty. Bundaı qatań sharalar Atraý qalasynyń bir okolodkasy bolyp sanalatyn Talasov bataǵasynda ǵana emes, remont bazasyna da, kórshi bataǵalarǵa da ornap alypty. Bataǵalar ǵana emes, qazaq stanısasyna da baryp enipti. Ol kúni jumysty tastap, Zaýza shesheıdi jerleýge qatysqan kórshi óndiristerdegi jumysshylardyń «eń qaterlileri» tutqyndalyp, «kúdiktileri» jumystan qýylypty. Dará Sergeevna da túrmege qamalypty. Biraq, ázirge bul qatan sharalardan úreılenýshiler shamaly. Qaıta óshpendilik órshelene túsken sıaqty. Atraý mańyndaǵy bataǵalardyń negizgi jumysshylary túgel aýyz biriktirip alsa kerek. Eki kúnnen beri jumysqa shyqqan joq.

Sáske kózi, kazarma aldynda otyr edik. Qala jaqtan entige basyp Kabanovskıı kele jatty. Janynda Sándigereı men Hvastýnov...

— Dońyz attas jorǵalaı bastaǵan eken, — dep kúldi, meniń qolǵabymdy torlap otyrǵan Janqıa apaı, — bir jańalyq ákele jatqan shyǵar.

— Amansyzdar ma, týmalar, — Kabanovskıı shynynda da bir jańalyq aıtatyn tárizdi, Janqıa apaıdyń janyndaǵy Sháripqalıdy basynan sıpap músirkeı sóıledi, — nemene, qarnyń ashyp qalǵan joq pa? Má, konfeta jeısiń be?

— Joq, myrza, rahmet, — konfetke qolyn soza bergen Sháripqalıǵa Janqıa apaı kóziniń astymen qarap qoıdy, — únemi qoly jete bermeıtin táttige aýzyn úıretip neǵylsyn.

— Joq, — anasynan qaımyqqan Sháripqalı basyn shaıqady da, júgire jóneldi, — rahmet, jemeımin...

— Báıbishe-aı, — Kabanovskıı qaltasynan bir qaǵaz shyǵaryp, kúrsindi, — osy bir orynsyz qarysý túbimizge jetedi ǵoı...

— Oıpyrym-aı deseńizshi, — Sándigereı de kúrsine basyn ızedi, — sóz joq, qyrǵynǵa ushyraımyz bunymen.

— Taǵy da bir pále bar ma eken, — kúni boıy shuqshıa tómen qaraǵan kúıi nasybaı úgip otyrǵan Jalyqpas qarıa úreılene basyn kóterdi, — ne bolypty, qaraǵym?

— Ne bolsyn, — Kabanovskıı qolyndaǵy qaǵazyn Matveı Stepanovıchqa usyndy, — mine, oqyńyz. Mynaý Petrogradtan kelgen telegramma, maıdanǵa tez balyq jiber dep qysyp jatyr. Al, mynaý garnızon nachalnıginiń buıryǵy. «Erteńnen bastap jumysqa shyqpaǵandar otanǵa satqyn dep eseptelinedi» dep eskertipti. Qarsylasýdyń qajeti ne, qantógis bolady ǵoı, týmalar...

— Bizdiń qanymyz az tógilip jatyr ma eken, — Matveı Stepanovıch dońyz attastyń qolyn qaǵyp tastady, — taǵy da ne aıtypty nachalnıgiń?

— Maǵan berińizshi, — Hvastýnov bondarǵa shegir kózimen tesireıe bir qarady da, Kabanovskııge buryldy, — beri ákelińizshi. Men oqyp bereıin. Esitsin óz qulaqtarynan.

— Má, aldymen telegrammany oqy.

— Al, ábden zeıinderińdi sala tyńdańdar, uly mártebeli patshadan kelgen han...

Tegi ózderi oıdan shyǵarǵan telegramma bolar-aq, áıtpese baıtaq Rossıany bılep turǵan uly mártebeli patshanyń Kaspıı qoltyǵyndaǵy balyq bataǵasynyń qojasy Talasov pen Kabanovskıı myrzalarǵa telegramma berýi múmkin emes. Ne de bolsa «eser sandýǵashy» taǵy da bir jótelip aldy da, mańǵazdana saıraı bastady.

— My Nıkolaı II, ımperator Vserossııskıı, sar polskıı, knáz fınlándskıı...

— Oı, oı, oı, — Matveı Stepanovıch kekesindi pishinmen myrs etip kúldi de, qolyn siltep tastady, — mynaý dármensizdiń laýazymy qandaı uzyn edi. Taýsylar emes qoı. Al, biz qarapaıym proletarıat, talabymyz oryndalmaı turyp, istemeımiz jumysyn. Arjaǵyn oqymaı-aq qoı.

— Mine, saǵan orys patrıoty. — Hvastýnov tańdaıyn qaǵyp bógelip qaldy, — mine, orys-japon soǵysynyn batyry, Georgıı kreseriniń kavaleri, á?!

— Jap aýzyńdy, — Matveı Stepanovıch tas túıip alǵan judyryǵymen qazyq sıraǵyn qoıyp jiberdi, — aıaǵymdy bersin de, kreserin qaıtyp alsyn!

— Ah, solaı ma?

— Aram ter bolma, myrza, — Aıdynǵalı aǵaı jamap otyrǵan etigin tastaı berip, ornynan atyp turdy, — kóp bolsa túrmesine jabar. Biraq, anaý alty adam qaıtadan alynbaı turyp, eshkim jumysqa shyqpaıdy.

— Aıdynǵalı, sen kesh qalǵansyń, — Kabanovskıı zil siz ǵana kúlgen boldy, — Talasov myrzanyń qyńyrlyǵymen istelgen is qoı. Ol kisi ketken boıda men bárin de jumysqa alý týraly ámir bergenmin. Kóp bolsa urysar da qoıar. Bala-shaǵasyn qyramyz ba olardyń. Sen buny habarlamap pa ediń, Sándigereı, á?

— Neni? — basta abyrjı qaraǵan Sándigereı qojasynyń jyp ete qalǵan sol kózinen pikirin sezdi de, asyǵa sóıledi, — jumysqa qaıtadan alý týraly ma? Osynda, Daýyl ma, Sereja ma, birinen aıtyp jibergenmin...

— Qate, — men kúldim, — sizdi úsh kúnnen beri búgin birinshi ret kórip otyrmyn...

— Qaraǵym-aı, — Kabanovskıı qynjylǵansyp basyn shaıqady, — sondaıdy óziń aıtsań qaıtedi. Al, endi, týmalar, men qolymnan kelgenniń bárin istedim. Azyq izdep erteń Astrahanǵa da júrgeli jatyrmyn... Aqylǵa keleıik...

— Aý, jigitter, — Jalyqpas qarıa kúrsindi, — biz osylaı otyrǵanda kimdi muqatamyz? Kóp tileımiz dep azdan aırylamyz. Qatyn-balamyz ashyǵyp qalady. Tipti ózgeni qoıǵanda anaý qylyshtylar qyryp tastaıdy ǵoı...

— Óshir únińdi! İsteseń óziń isteı ber. Biz tek bundaǵylar ǵana emes, anaý kórshi bataǵadan tutqyndalǵandar da bosatylmaı turǵanda, ondaǵy jumystan shyǵarylǵandar túgelimen qaıtyp alynbaı turǵanda plot esigin attamaımyz, — Matveı Stepanovıch trýbkasynan qazir ǵana soryp alǵan kók tútindi aýyz-murnynan birdeı burq etkizip, Jalyqpasqa zekip tastady da, Kabanovskııge tesile qarady, — garnızon nachalnıgine aıta bar, myrza.

— Eh, otansyz, namyssyz...

— Kórsetermin men saǵan otansyzdy, — bondar shyn kúıinse kerek, ornynan sekirip turdy da, Hvastýnovqa tap berdi, — óńeshin julynbaı turǵanda ket, bul mańnan!

— Jaraıdy, kettik, — Kabanovskıı aýyr kúrsindi de, Hvastýnovty jetelep, buryla berdi, — tym ashýly ekensińder... Bizdiki aqyl ǵana. Oılańdar, týmalar...

Jurt bir birine til qatpaı, uzaq otyryp qalǵan edi. Mıhaıl Ivanovıchtyń kóńildi qońyr daýysy sol bir meńireý tynyshtyqty buzyp jiberdi.

— Ia, joldastar, — Mıhaıl Ivanovıch baıyrǵy ádeti boıynsha kúle sóıledi, — túnere qalypsyńdar ǵoı, neme¬ne?

— Álgide Kabanovskıı myrza kelip, garnızon nachalnıginiń buıryǵyn oqyp ketti, — Matveı Stepanovıch trýbkasyn qaıyń sıraǵyna qaǵyp, kúlin túsirdi de, qaıtadan temekige toltyra bastady, — erteń jumysqa shyqpaǵandardy qyramyn depti...

— Qyrady, sóz joq, — úkpe nasybaıdy keńsirigine yshqyna tartqan Jalyqpas qarıa óz sózinen ózi de selkildeı túshkirip aldy, — qyrady, shyǵý kerek.. Á-át-shý... jumysqa...

— Solaı deńiz, bilemin ol buıryqty. Petrogradtan telegramma kele qalǵan eken, á? — Mıhaıl Ivanovıch qaltasynan bir qaǵazdy shyǵardy da, ózine ilese kelgen Ivan Petrovıch pen Tilekke qarady, —otyryńdar.

— Al, mynadaı telegrammany oqyǵan joq pa?

— Qandaı, káne, oqyshy...

— Memlekettik dýmanyń predsedateli atynan Astrahan gýbernatoryna kelgen bolsa kerek, osynyn kóshirmesin bizdiń joldastar Armanǵa bergen eken, Arman bir múgedek soldat arqyly osynda jetkizipti, — Mıhaıl Ivanovıch tamaǵyn kenep aldy, — tyńdańdar: «Jaǵdaı asa aýyr. Astanada ábigershilik. Úkimetten bılik ketip barady... kóshe boıy atys. Áskerler birin-biri atqylaýda...»

— Solaı de, — Matveı Stepanovıch trýbkasyn tutatyp aldy da, basyn ızedi, — tym qataıyp ketip edi-aý?

— Qataımaı qaıtsin? — Mıhaıl Ivanovıch qaǵazdy qaltasyna saldy da kúldi, — biraq, bul habar Atraýǵa áli jetpegen shyǵar. Al, jumysqa shyǵamyz ba?

— Kúshti bolsa shyǵaryp kórsin, — bondar basyn shaıqady, — shartymyzdy oryndasa...

— Mynaý kórshi bataǵanyń ókilderi óz talaptaryn aqyrǵy ret aıtqaly kelipti, — Mıhaıl Ivanovıch bondar men Janqıa apaıǵa qarady, — sizder de birge baryńyz. Sharttyń túgel oryndalýyn talap etińiz. Odan bir adym sheginbeńiz.

— Júrińder, — bondar ornynan kóterildi, — aqyrǵy ret aldynan ótelik...

— Sátti sapar, joldastar, jeńispen qaıtyńdar!

Mıhaıl Ivanovıch ýákilderdiń artynan uzaq qarap turdy da, Aıdynǵalı men Esqalı aǵaılarǵa kúbir ete qaldy. Sol kúbirlesken kúıi kazarma mańyn biraz qydyryp júrgennen keıin úsheýi úsh baǵytqa tarasty...

Qala ákimderine ketken ýákilder uzaq ýaqyt oralmady. Olar keshikken saıyn biz úreılene tússek, Jalyqpas qarıa úmit etedi.

— Joly bolǵan jolaýshy kesheýildep oralar bolar, qaraqtarym, — deıdi ol kisi, barmaǵyndaǵy nasybaıyn yshqyna tartyp, jıi-jıi túshkire, — á... á... át... shý... ý... Járekimalla!..

Biraq, Jalyqpas qarıanyń eski joramalǵa sengen úmiti bul joly da aldapty. Ýákilderdiń tutqyndalǵany týraly tús kezinde habar aldyq. Bul habardy esitken boıda Sháripqalıdy jetelep Mıhaıl Ivanovıchtyń úıine qaraı júgire berdim. Sháripqalı birese kazarmaǵa, birese prıstav keńsesi jaqqa jaltaqtaı qarap, jylan keledi.

— Jylama, Sháripqalı joldas, — deımin men oǵan, — biz kúres adamdarymyz. Kúres adamdary kózden jas tókpeıdi!

Sháripqalı túsine me, joq pa, onda isim joq. Men Mıhaıl Ivanovıch pen Jarqyn aǵaıdyń aýyzdarynan estigen osy bir «joldasqa» ári qyzyǵa, ári asa zor mán bere, tym jıi qoldanamyn. Keıde Janqıa apaıǵa da «Janqıa apa joldas» dep qoıamyn. «Joldas!» qandaı tamasha sóz. Bul qazaqtyń da, orystyń da tildik qorynda burynnan bar sóz desedi. Alaıda, qazir onda tamasha bir tereń maǵyna bar. Joldasym degen adam men seniń saparyńnyń, ustaǵan baǵytyńnyń aldyna qoıǵan maqsatyńnyń biri qabysatyndyǵyn ańǵartady. «Joldas!» Tamasha sóz, tamasha! Men óz atyma «joldasty» jalǵamaǵan dostaryma renjip te qalamyn...

Mıhaıl Ivanovıch úıinde joq eken. Sháripqalıdy Anna Ivanovnaǵa tapsyrdym da, Serejaǵa júgirdim.

— Olar zırat jaqqa ketti, — dedi Sereja kúrsinip, — júr, izdep tabalyq!

— Júr, tezirek!

Eski zırat ishinde qydyryp júrgen Esqalı aǵaıdy kezdestirdik te, ýákilder týraly habardy aıttyq. Ol kisi bizdi Mıhaıl Ivanovıchtar otyrǵan tereń jyraǵa alyp keldi. Elý-alpys adam alqa-qotan otyra qalypty. Ortalarynda bólshektep tastaǵan bir vıntovka. Mıhaıl Ivanovıchtyń qolynda zatvor. Ol sóılep, ózgeleri uıyp tyńdaýda...

— Solaı, joldastar, — bizdiń habarymyzdy tyńdap boldy da, Mıhaıl Ivanovıch tóńiregindegilerge synaı qarap, ornynan kóterildi, - demek, quralsyz is bitpeıdi! Shyn shaıqasýǵa da, qorǵanýǵa da týra keledi. Syn saǵaty taıandy. Biz endi sheshýshi kúreske kirisemiz. Makarych, sen úırete ber. Men qala jaqqa baraıyn. Búgin-erteń Arman da kelip qalar. Jas qyrandar, sender Sashanyń úıine jınalyńdar. Búgin onyń úıi ońasha... Tapsyrma bar senderge...

Ol kúni Sashanyń sheshesi kórshi seloǵa ketip, úıi ońasha qalǵan eken. Biz tórt dos túgel jınalyp bolǵan kezde Mıhaıl Ivanovıchtar da kelip úlgerdi.

— Káne, joldastar, endi iske kirisińder, -— dedi Mıhaıl Ivanovıch, kıiminiń ishinen denesine oralǵan eki kartondy shyǵaryp.

Osyndaı tórt kartondy Jarqyn aǵaımen Nadejda Petrovna da ala kelgen eken.

— Mine, mynaý syzyqtyń boıymen bylaı kesesińder. — Mıhaıl Ivanovıch kartondy edenge tósedi de, jazýlardyń sońǵy jolyndaǵy syzyqtardy qolyndaǵy úshkir pyshaǵymen kirsh-kirsh etkizip kese bastady, — al, endi oqyp kórińdershi, — dedi ol, qyrqylǵan qıyqtardy alyp tastady da.

— «Doloı» — dep oqydy Sasha kartondaǵy alǵashqy oıýdy, — tamasha ǵoı. Endi mynany oısaq «sará» bolyp shyǵady.

— Káne, endi óziń oıyp qarashy.

— Men osyny kópten-aq arman etýshi edim, — dedi Sasha ekinshi sózdi oıýǵa kirisip, — mine, «s» árpińiz. Mi- ne, «a..,.»

— Jigitsiń, jaqsy oıasyń, — Mıhaıl Ivanovıch jas oqýshysyn jaýyrynǵa qaǵyp qoıdy, — qane, Adık, oqyp kórshi, ne bop shyqty.

— «Do-loı sa-rá!» — dedi Ádil alǵashqy eki sózdi býynǵa bóle oqyp.

— Durys aıtasyń, Adık, sol patsha qurymaı turǵanda bizge ómir joq, — Mıhaıl

Ivanovıch Ádildi basynan sıpady, — al, endi Daýyl ekeýiń anaý qazaqshasyn oıyńdar. Jarqyn, maǵan jumysshylar arasyna barý kerek. Nadejda Petrovna ekeýin biraz baqylaı turyńyz. Toptana júrmeı, bir-birlep tarasalyq. Saq bolyńdar. Qıyqtaryn órtep jiberińder. Biz keıin bir kirip shyǵarmyz.

Mıhaıl Ivanovıch úıden shyqty da, biz qyzý isti jalǵaı berdik. Meniń alǵashqy oıǵanym «Jaýyz» degen sóz edi, oń jaǵymdaǵy Ádilge qarasam, ol «patsha» degen sózdi oıyn úlgirgen eken. Men endi «qulatylsyn» degen sózdi oıyp shyqtym. Osy kezde jerden basyn kótergen Ádil, eki kartondaǵy sózderdi qurastyryp: «Jaýyz patsha qulatylsyn!» degen tutas bir sóılemdi oqydy da, masattana kúlip jiberdi.

— Ke-eshi-irińiz ta-aqsyr. Ana qa-any osyny ta-alap et-edi!

Nadejda Petrovna Ádildi meıirlene súıdi de, úıden shyqty. Bizdiń durys oıa biletindigimizge ábden kózi jetken soń, ińir túse Jarqyn aǵaı da qoshtasty.

Óz jumysymyzǵa ózimiz súısingen eresekter esikti bekitýdi de umytyp ketken ekenbiz. Sashanyń kishi inisi Kolányń úıge kirip ketkenin de baıqamaı qalyppyz.

— Sasha, bul ne? — dep surady Kolá tańdana qarap.

— Oı, sen qashan kirip ediń? — Sasha abyrjyp qaldy, — bar, bar uıyqta.

— Bul ne nárse? — Kolá ekinshi ret surady, — aıtshy.

— Bul oıý.

— Oıýdy qaıtesińder?

— Bazarǵa aparyp satamyz. Bar, uıyqtashy..

— Jatamyn ǵoı, biraz kóre turaıynshy. Maǵan da úıretińdershi.

— Áli erterek. Keıin úıretemiz, — dedi Sasha esikti ishten bekitip keldi de, — bar uıqta, saǵan aıtamyn!

Sasha tym sustana qarap edi, ózgelerden de súıeý kóre almaǵan Kolá, árqaısymyzǵa bir jaýtańdap, tórge qaraı ozdy.

— Sasha, — dedi bala tósegine baryp jatqannan keıin basyn bir kóterip, — oıýdy satqan soń maǵan kónkı alyp beresiń be?

— Áperem, uıyqtashy ózin.

— Nan da ákelesin, á?

— Árıne, ákelem.

Kolá eski kórpeniń astyna kirdi de, endi qaıtyp úndemedi. Sereja bárimizden buryn kirisken-di, buryn aıaqtady.

— Káne, kómekteseıin be? — dedi ol, óz aldyndaǵy oıyndylardy otqa salyp keldi de.

— Mine. men de bitirdim, — Sasha da qıyqtardy jıystyra bastady, — oı, meniń alǵashqy bes árpim joq qoı. Sen aparyp tastaǵan joqpysyń?

— Múmkin, — Sereja kartondardy kóterip qarastyrdy, — asyly meniń aparyp tastaǵan qıyndylaryma aralasyp ketýi múmkin...

Mıhaıl Ivanovıch pen Jarqyn aǵaı kelip esik qaqqanda, bárimiz de isti aıaqtap, qıyndylardy otqa salyp úlgirgen edik. Joǵalǵan bes áripke pálendeı mán bermedik te, bul týraly áńgime de etpedik.

— Rahmet, jigitsińder, qyrandar. Al, endi iske kirisińder, — dedi matros, jumystarymyzdy túgel tekserip shyqqannan keıin, — ýchaskelerińdi mana belgiledik qoı. Baryńdar, qyrandar, tek saq bolyńdar. Eger birin, qolǵa túsip qalsańdar, ózgelerin ony qorǵaımyn dep, qosa túsýshi bolmańdar. Sender bir-birińdi bilmeısińder. Tapsyrmany oryndaǵannan keıin kartondy úkige aǵyzyp jiberińder. Uqtyńdar ma?

— Uqtyq.

— Sátti sapar!

Oıýly kartondy kıimimizdiń İshinen denemizge oradyq ta, bir-birimizben qoshtasyp, dalaǵa shyqtyq. Al tún bizge kómekteskendeı, meılinshe qarańǵy edi. Eki-ekiden bólinip kettik. Meniń janymda Sasha. Halyq aıaǵy basylǵan kez. Keshede eshkim joq. Jana kelgen garnızon túngi kúzet týraly ázirge oılamaǵan bolsa kerek. Sasha kúzette turady da, men úıdiń qabyrǵasyna kartondy japsyra salyp, boıaýǵa kirisem. Kúndiz el kóp jınalatyn talaı úılerdiń-aq qabyrǵalaryn boıap shyqtyq. Bastapqy kezde júregimiz lúpildep, biraz úreılengennen bolyp edik, endi birden-birge etimiz úırenip, batyrlanyp aldyq. Keıde spıchka shaǵyp, úńile qaraımyn. Sáýle óshkenshe «Patsha qulatylsyn!» degen sózdi oqyp ta úlgirem. Biz endi jar astymen buqpalap balyq bataǵasyna taıandyq. Mıhaıl Ivanovıchtyń bergen tapsyrmasynda bul bolmaıtyn. «Esine kelmegen shyǵar, buǵan da jaza ketelik» dep oıladyq. Plottyń qabyrǵasyna kartonymdy jańa ǵana apara berip edim, bireý bilegimnen shap berdi. Shoshyp kettim de, julqyna bastadym.

— Tss-s-s, dybystama! — dedi bir tanys daýys.

Jalt qarasam Makar qart eken. Sasha da baıqamaı qalypty.

— Ata, — dedim men daýysym dirildep, — ata!

— Aqmaq, qoryqpa. Ne istep júrgenińdi de bilemin. Biraq, jazatyn jerin bul emes. Bul jerge kerektisi sendersiz-aq... sen odan da anaý búkil qala halqy túgel jınalatyn nan lavkasyna jaz.

— Joq ata, — men saqtyqqa salynyp, ne istep júrgenimizdi jasyrmaq boldym, — biz eshnárse istep júrgenimiz joq.

— Aqymaqtanba, bala, — Makar maqtanyshyn da sezdire kúldi. — Senin bul istep júrgenińdi men osydan on eki jyl buryn atqarǵanmyn. Sol Makarǵa sen qazir senimsizdik bildiresiń, á?!

— Keshirińiz ata, — men uıalyp qaldym, — ánsheıin, sizdi...

— Solaı, balaqaı, bar, lavkaǵa jaz!

— Onda polıseı bar ǵoı.

— Polıseı degeniń Mamyrbaı ma? Ol álgide mas bolyp uıqtap jatqan, erteń tańerteń bir-aq turady. Tipti jaýyrynyna jazyp ketseń de oıanbaıdy. Biz baıaǵyda osylaı etetinbiz...

— Shyn aıtasyz ba, ata?

— Aqmaq. Meniń ótirik aıtqanymdy estip pe eken, sura jurttan.

— Keshirińiz.

Biz júgire jóneldik. Keıingi kezde azyq máselesi qıyndaı túsken soń, ashyqqan jurt tonap ala ma degen saqtyqpen bul lavkany polıseı kúzetetin-di. Sondyqtan da asa saqtanýǵa tyrystyq. Degenmen, júrip kelemiz. Manardyń aıtqany shyn eken. Lavkanyń syrt jaǵynan syǵalap qana qaraǵan edik, osy «Mysyqmurttyń» aǵaıyny Mamyrbaı polıseıdiń qoryldap uıqtap jatqanyn kórdik. Úlken qara tonnyń jaǵasymen basyn jaba tastapty. Nan lavkasynyń qabyrǵasyndaǵy «molárlyǵyńyzdy» bitirgennen keıin, uıqyshyl polıseıdiń óz jaýrynyna da: «Joıylsyn patsha!» degen sóılemdi basyp kettik.

— Júr, endi prıstavtyń óz keńsesin de syrlaı keteıik, — dedi Sasha, — erteń renjip júrer.

— Júr, — dedim men de tabysqa tasynyp, — tek saq bol!

— Qoryqpa, tiri jan joq, — dedi Sasha, úıdi bir aınalyp ótti de.

Men iske kiristim. Kartonymnyń bireýin bitirip, ekinshisin endi ǵana ońtaılaı berip edim, taıaýdan aıaq tyqyry estilgendeı boldy. Eleń ete qaldym.

— Sasha, bireý kele me? — dedim sybyrlap.

— Oıbaı, kelip qaldy.

Kartondy shıyrshyqtaı ustap, tura júgirdim. Artymnan tarsyldaǵan aıaq daýsy estiledi. Sasha ma, álde qýǵynshy ma, bilmeımin.

— Áı toqta. Bul qaısyń? Atamyn, áıtpese...

Tanys daýys edi, bizdi qýyp kele jatqan osy «Mysyqmurt» eken. Eki-úsh ret myltyq ta atylyp qaldy. Biz kósheden kóshege jaltaryp zytyp kelemiz. Álden ýaqytta qýǵynshy alystaǵandaı bolǵan-dy, «endi eki bólineıik te, úıge qaıtaıyq», dep aýzymdy jınaǵansha bolmady, «Mysyqmurt» bir búıirden qarań ete qaldy. Aılaly qý aldymyzdy orap barady eken. Ekeýmiz de bıik jardan elikshe qarǵydyq. Kúrtikke bir battym da dereý ornymnan kóterile berdim. Joldasymnyń aýyr yńyldaǵan daýsyn esittim. «Mysyqmurt» ta taıaý qalypty. Endigi kómek ekeýmizdi de jaý qolyna berý ǵoı dep oıladym da, qasha jóneldim. Men kartondardy úkige aǵyzyp bolyp, qalyń qaıyq tasasyna tyǵylǵanda «Mysyqmurttyń» Sashaǵa jekirgen jeksuryn daýsyn ǵana esittim...

Ol túni qala syrtyndaǵy Qanyke kempirdiń úıine qonǵanmyn. Úıge jaryq túsken soń qarasam ústi-basym boıaý eken. Syrt kıimderimdi ózgertip kıdim de, kóshege shyqtym. Túngi jumysymyzdyń nátıjesin kórýge bir asyqsam, Sashanyń halin bilýge eki asyǵam. Eshnárse sezbegendeı aıandap kelem. Ár úıdiń qabyrǵasyna úńilip qalǵan adamdar kórinedi. Nan lavkasynyń aldy qalyń jan eken. Ortalaryna baryp men de kirdim. Bireýler daýystap, bireýler ishinen oqyp jatyr: «Joıylsyn patsha!»

— Oqýǵa ruqsat joq, tarańdar, — Mamyrbaı polıseı qabyrǵaǵa úńilgenderdi omyraýlaı bastady, — mynany jazǵan ázázildi tapqansha lavka ashylmaıdy.

— Mamyrbaı aǵa, — dedim men jaýyrynyndaǵy jazýdy oqyp, — siz ózińiz de patsha úkimetine qarsysyz ba?

Mamyrbaı maǵan bajyraıyp bir qarady. Jurt dý kúlip jiberdi.

— Oı, myrza, ázázildiń ákesi ózińsiń ǵoı. Patsha úkimetine qarsy úgit júrgizýińiz qalaı?

Jınalǵan jurt Mamyrbaıdy kelekelep, bir ári, bir beri ıterip, shyrkóbelek aınaldyryp aldy.

— Ýa, bul ne bassyzdyq, toqtatyńdar!

Ózin keleke etken jurt kúlkisiniń mánin áli de ańǵaryp jetpegen Mamyrbaı, jer tepkilep, qahar kórsete bastap edi, kópshilik budan da úreılene qoımady.

— Mamekeńniń buryn júzi ǵana sýyq bolýshy edi, endigi ashýyn artyna jınaǵan eken.

— Patshany qulatam degen ne sumdyq?

— Áı, ózi qandaı batyr edi?

— Nıkolaıdyń ornyna ózi patsha bolyp júrmesin?

— Ie, nesi bar. Bolsa qolynan kelmes deısiń be?

— Jeter endi, qoıasyńdar ma? — Mamyrbaıdyń qoly qabyrǵa baryp qaldy, — tártipke shaqyram!

— Áı, hat tanıtyn bireýin ózine oqyp berińdershi, — dep jurt jańadan shýlady.

— Mamyrbaı aǵa, — dedim men, arqasyndaǵy sóılemniń ár árpin saýsaǵymmen shuqyp, — sizdiń jaýyrynyńyzǵa: «Joıylsyn patsha!» degen sóılem jazylypty.

Ashýly polıseı qysyq kózin alarta qarap, maǵan umtylyp edi, biraq ol maıǵa bókken úırekteı mamyrlap, aıaǵyn bir basqansha, men ekinshi kóshege jetip úlgirdim de, kózden tasa boldym...

Sol júgirgen qalpym, Sashanyń úıine taıanǵanymda, esikten eki-úsh adamnyń kirip bara jatqanyn kórdim. Qarapaıym adamdarsha kıingen. Úsheýdiń birin «Mysyqmurtqa» uqsattym da, bosaǵada turyp qaldym. Qıyny qashqan esikten ishtegilerdiń áńgimesi estiledi.

— Mynaý bala netken ońdy edi-áı! Atyń kim? — dep surady «Mysyqmurt».

— Nıkolaı, — dedi Sashanyń inisi.

— Ie, Kolá deseńshi, sen óziń oqı-jaza bilesiń be, Kolá?

— Joq, endi eki jyldan keıin oqımyn.

— Oqı bilmeseń mynaý áripteriń ne?

— Aǵaı, — ańqaý bala, qannen qapersiz kúledi, — aǵaı, bul árip emes, oıý.

— Qoıshy-áı, oıý ma? Aqyldysyn qara óziniń. Bul oıýdy kim istedi?

— Meniń aǵam Sasha istedi, ol úlken oıýdy bazarǵa satýǵa ketti. Aqshasyna maǵan kónkı satyp ákeledi.

— Tamasha eken, á?

— Ia, bizdiń Sasha tamasha oıady. Keshe ony Mıhaıl Ivanovıch ta maqtady. Tamasha oıasyń eken dedi.

— Mıhaıl Ivanovıchiń kim?

— Álgi múgedek matros she. Siz ony bilmeısiz be?

Men sanymdy bir-aq urdym. Ańqaý náreste búkil syrdy ashyp berdi. Qazir bizderdi de aıtatyn shyǵar. Buǵan biz aıypty. Beıqamdyq jasadyq.

— Sen mynaý oıýyńdy satasyń ba? — deıdi «Mysyqmurt».

— Satam. Ne beresiz?

— Konfeta berem. Kel aýystyraıyq. Saǵan Sasha taǵy da jasap beredi ǵoı. Má, qaltańdy ash, anaý qaltańdy ákel.

— Bes oıýǵa osynsha kóp konfeta keledi eken ǵoı, — konfetke qyzyqqan sábı máz bolyp kúledi, — má, alyńyz. Oıý kerek bolsa erteń taǵy da kelińiz. Endigisin nanǵa satamyn.

— Kelemiz, Kolá, kelemiz...

— Endi ne isteý kerek? Keshegi biz joǵaltqan qıyńdy qazir «Mysyqmurttyń» qolynda tur. Tartyp alýǵa kúshim jetpeıdi. «Mysyqmurt» joldastarymen biraz kúbirlesip aldy da, úıden shyǵýǵa yńǵaılandy.

— Qosh. Kolá. Úlken rahmet!

— Qosh, aǵaı, atyńyz kim sizdiń?

— Atymdy erteń aıtamyn. Erteń nan da ákelemin...

Men tyǵyla qaldym. Ohranka adamdary bul joly úı ishin tintpesten qaıtyp ketti. Koláǵa álgi istegen qatesin túsindirýdiń paıdaly, paıdasyz ekendigine aqylym jetpedi. Bolǵan ýaqıǵany Mıhaıl Ivanovıchqa baıandamaq boldym. Biraq, ohranka adamdarynyń kózine túspeý úshin oraǵytyp barǵan edim, endi «Mysyqmurttardy» osynda kórdim. Sol kúni keshke Mıhaıl Ivanovıch tutqynǵa alyndy....

Úsh kúnge sozylǵan taban tiresten keıin jumys qaıtadan bastaldy. «Kúdiktilerdiń» birqatary jumysqa qaıtyp alyndy da, qalǵandary «qaterliler» qataryna qosylyp úkimet túrmesine qamaldy. Túrmedegilerdi bosatý týraly talapqa qala ákimderi: «zerttelip bolmaı eshnárse almaımyz,» degen baıaǵy bir úırenshikti jaýabyn qaıtaryp, júre tyńdady. Azyq jetkizý máselesi búginnen erteńge kóshýmen keledi. Osy qarsańda Arman aǵaı da Astrahannan oralǵan edi, ol Asqardyń beti beri qaraı bastaǵandyǵy týraly qýanyshty habarmen qosa úlken bir janalyq ala kelgen tárizdi. Jumysqa qaıtyp al dep Kabanovskııge de barmady. Kózge de túse bermeıdi. Kúndiz qaıda júretini belgisiz, ińir qarańǵysynda kazarmaǵa jetip keledi.

— Arman aǵaı, qazir siz ne isteısiz? — dep suraımyz biz.

— Balyq aýlaımyn, — Arman aǵaı bizge qarap kúledi de, qaltasynan ystalǵan eki balyq shyǵarady, — mine, meniń aýlaǵan balyǵym. Mynaý kishkene nan. Sereja ekeýin osyny Mıhaıl Ivanovıchqa aparyp berińder, Birin tapsyrǵanda, ekinshiń tereze aldynda turyńdar. Eger birdeme tastaı qalsa dereý Nadejda Petrovnaǵa tapsyryńdar. Ol maǵan jetkizedi.

Sereja ekeýmiz Arman aǵaıdyń amanatyn jumystan keıin Mıhaıl Ivanovıchke alyp baramyz. Ol kisi balyqtyń birin alyp qalady da, ekinshisin keri laqtyrady. Biz terezeden túsken balyqty qaǵyp alamyz da, Nadejda Petrovnaǵa jetkizemiz. Ekinshi kelgende Arman aǵaı bizge juqa qaǵazdar usynady.

— Búgingi aýlaǵanym mynaý, kóshelerge aparyp japsyryńdar.

Bul jaı qaǵazdar emes, patsha úkimetine qarsy ótkir uran jazylǵan lıstovkalar. Sózderi burynǵydaı qolmen jazylmaı tasqa basylypty.. Qaıdan shyǵyp jatqany da belgisiz. Jalpy saryny bir bolǵanmen mazmuny kún saıyn ózgerip otyrady. Kólemi shaǵyn bolǵanmen kóp máseleni qozǵaǵan juqa qaǵazdyń taratýy da ońaılanyp ketti. Keıbirin kisi kóp júretin jolǵa shasha tastaımyz, keıbirin shıki nanmen tórt buryshtan ustatyp, úı qabyrǵasyna japsyra salamyz. Birden-birge órisimiz de uzaryp barady. Sońǵy kúnderi Atraý mańyndaǵy balyqshy poselkalaryn da túndelete aralap shyǵatyn boldyq.

Men keıinnen ańǵardym, osy bir qupıa qyzý jumystyń tizgini túrmede jatqan Mıhaıl Ivanovıchtyń óz qolynda eken ǵoı.

— Sereja, — dedim men bir kúni, — sen bilesiń be?

— Neni aıtasyń?

— Osy balyǵymyzda bir syr bar.

— Joqty aıtasyń. Ne bolýshy edi?

Ekeýmiz egese otyryp, balyqtyń aýzyn ashyp qarap edik, árirekte bir qaǵaz kóringendeı boldy. Biraq, alyp oqýǵa búldirip tastarmyz dep qoryqtyq. Demek, ákelgen balyǵymyzdyń ishinde de qaǵaz bolýǵa tıisti. Arman aǵaıdan bul syrdy qansha suramaq bolsaq ta táýekel ete almadyq. Keshe Arman aǵaı eki kókserke berip jibergen edi. Sereja tapsyrýǵa ketti de, men áınek aldynda turyp qaldym. Eki kózim temir torly terezede. Álden ýaqytta aldyma kelip bir nárse top ete qaldy. Ózimiz ákelgen kókserkeniń biri eken. Eńkeıip endi ǵana ala bergenimde:

— Tasta, ne alyp jatyrsyń?! — degen daýys estildi.

Jalt qarasam «Mysyqmurt». Kókserkeni qoınyma tyǵyp aldym da, tura qashtym. «Mysyqmurt» tura qýdy. «Ýa, ustańdar, ustańdar!» — dep aıqaılaıdy. Eki-úsh ret myltyq ta atylyp qaldy. Biraq, tımese kerek. Ázirge aýyrǵan jerim sezilmeıdi. Zaýlap kelem. «Mysyqmurtqa» jetkizer emen. Qutyldym-aý dep. edim, aldymnan Shyńǵys pen Noıannyń kezdese ketkeni. Jolymdy kese júgirip keledi. Qý aıaq balalar qutqarar emes. Endi qaıtý. kerek? Kókserkeni qolǵa túsirsem búkil syrdyń ashylǵany. Ózim ólsem de kókserkeni qutqarýym kerek. Qýǵynshylar ekeýi eki jaǵymnan qol jeter jerge taıanyp-aq qaldy. Artymda «Mysyqmurt», aldymda bıik jar. Jaltarar eshbir jerim joq. «Á, táýekel!» dedim de, kókshe muzǵa bir-aq qarǵydym. Eki bala qolyn eki jaqtan sozǵan kúıi qala berdi. Basymdy muzǵa soqtym ba, álde bir jerim syndy ma, ol arasyn bilmeımin. Kózim qaraýytyp baryp, esimdi jınadym. Tura júgirýge shamam keler emes. Jan-jaǵyma qarasam qýǵynshylar taǵy da taıaý kelip qalǵan eken. Endi ne isteý kerek? Jan ushyryp úkige qaraı eńbektedim... «Mysyqmurt» aıaǵymnan bas salǵanda men qolymdaǵy kókserkeni muz astyna tyǵyp ta úlgirgen edim. Ashýly polıseıdiń murty bul joly tal-tal bolyp, tym-aq tikireıip ketken eken. Sol aıaǵymnan ustaǵan kúıi muzdaı sýǵa malyp-malyp aldy da, tepkileı bastady. «Kókserkeń qaıda? Qaı terezeden tastady?» degen suraqtaryn esittim de talyqsyp kettim. Arǵy jaǵy esimde joq...

Mine, men «Mysyqmurttyń» qolyna osyndaı jaǵdaıda túsken edim...

...Úlken bólmeniń uzyndyǵyn ólshemek bolǵandaı, anadan beri bir shetinen ekinshi shetine deıin toqtaýsyz adymdap júrgen prıstav, patsha sýretiniń aldynda únsiz biraz turdy da, endi shporyń shyldyr etkizip, bizge buryldy.

— Káne, matros myrza, sóıleńiz. Máseleniń durys sheshilýi úshin shyny qyzdy aıtqanyńyz jón.

— Rotmıstr myrza, — Mıhaıl Ivanovıch prıstavqa tym óktem qarady da, kúldi, — sizge shyndyq kerek pe?

— Árıne, — prıstav úmittengen adamdaı basyn ızep, taıana tústi, — shyndyqty aıtyńyz.

— Endeshe osy urannyń ózi shyndyq! Sizge budan ózge qandaı shyndyq kerek? Másele kimniń jazýynda emes, kim de bolsa shyndyqty jazýynda! Menen budan ózge eshnárse suramańyz!

— Qarǵys atqan, — yzalanǵan prıstav júgirip keldi de, Mıhaıl Ivanovıch jaqqa tartyp jiberdi, — satylǵan!

— Rotmıstr myrza, — Mıhaıl Ivanovıch ornynan atyp turdy, — kimniń satylǵanyn tarıh kórseter. Men saıası tutqynmyn. Esińizde bolsyn, tutqynǵa qol jumsamas bolar!

Prıstav jaýap qaıtarmady. Qonyraýyn kúmbir-kúmbir qaqty da, esikten kirgen polıseıge qarap, qolyn siltep tastady.

— Ekeýin de qalalyq túrmege...

Tún tas túnek. Borandata qar jaýyp tur. Batys jeli qardy úıire, ýildeı soǵady. Biz mingen temir kúıme kósheni basyna kótere, jedel zaýlap barady. Qaı jerde kele jatqanymyz da belgisiz. Qaraıtyn áınek joq. Esik tas berik.

— Bizdi qaıda aparady, Mıhaıl Ivanovıch joldas?

— Qalalyq túrmege, Daýyl joldas, — Mıhaıl Ivanovıch kúledi, tegi meniń «joldasym» osy joly ersileý bolsa kerek, — seni buǵan deıin jandarm keńsesiniń podvalynda ustaǵan eken. Endi naǵyz túrmege qamaıdy. Ábden shynyǵyp shyǵasyn.

— Sekire qashsaq qaıtedi?

— Esik kiltti. Kúıme aldynda eki polıseı otyr. Qashyp kór.

— Bizdi atpaı ma?

— Atyp úlgirgenshe zaman da ózgerer. Joq, biz sol zamandy ózgertetin sheshýshi kúreske ózimiz qatysýǵa tıistimiz. Kógi uzamaı álgi prıstavtyń ózi bizdiń aldymyzda jaýap beredi...

Kenet myltyq daýsy sańq ete qaldy. Men Mıhaıl Ivanovıchty qushaqtaı aldym.

— Bizdi atty ma?

— Joq, olardy atqan shyǵar...

Bireýler tomp etip qýlaǵandaı, bireýler qarǵyp mingendeı boldy. Kúıme kóp bógelmeı qaıtadan zaýlaı jóneldi. Tegi kúımege jekken at bar pármenimen shaýyp bara jatyr-aý deımin. Jer de shoqalaqtaý ma qalaı, bizdi birese qabyrǵaǵa, birese tóbege soǵyp, laqtyryp-laqtyryp tastaıdy. Uzaq júrdik. Endi aıdynǵa tússek kerek, kúıme de manaǵydaı mazasyz qarǵymaı tynyshtala bastady. AT taǵasynyń kókshe muzǵa qashyr-qushyr urylǵan dúbiri estiledi. Júrip kelemiz, júrip kelemiz. Álden ýaqytta kúıme kilt toqtady da esik ashyldy. Qaıratty bir adam meni kóterip alǵan edi, qushaǵyna qysyp aımalaı berdi.

— Aınalaıyn, Daýylym!

— Áke, áke!

Men osydan ózge sóz aıtpaı, ańsaǵan ata meıirimine shomdym da, qýanysh, muńym aralas jylap jiberdim.

— Kórdińiz be, Jantas aǵaı, Daýylyńyz qazir revolúsıa soldaty, — dedi áldekim.

Men basymdy kóterdim. Qalyń qamys arasyna toqtaǵan ekenbiz. Mıhaıl Ivanovıch pen Arman aǵaılar ańsaǵan qushaqtaryn áli jazbapty. Jarqyn aǵaı men Nadejda Petrovna bizdiń qýanyshymyzǵa ortaqtasyp, jan dúnıesimen jaırańdaı kúledi. Qaryndasy Ajar men inisi Ádildi qushaǵyna qysyp Ábil aǵaı tur. Iyqtarynda naızaly vıntovka, jel terbetken qamys sybdyryna qulaqtaryn tosa qydyryp, Odyrbaı men Esqalı aǵaılar júr.

— Daýyl, — Mıhaıl Ivanovıch súıikti serigin qushaǵynan bosatyp maǵan qarady, — quraldanyp alǵan jigitterdi kórdiń be, jas joldas?! Men mana: «biz sheshýshi kúres aldyndamyz, ol kúreske ekeýmiz de qatynasamyz» demep pe edim? Mine, túrmeden de qutyldyq. Atraý eńbekshileriniń azattyq kúresin uıymdastyrýshy bólshevıkterdiń de qataryna qosyldyq. Rahmet, joldastar, rahmet!

— Rahmet, — deımin men de, keýdemdi taza aýaǵa toltyra dem alyp, — rahmet, joldastar!.. Rahmet, áke!..

— Joldas! Saǵan da rahmet, Daýylym, jas joldasym. Ósip, ózgerip ketipsiń. Adaspaı jolyńdy taýypsyń. Daýylymdy tárbıeleýshi joldastar, rahmet, senderge! — Ákem meni joǵary kóterip, masattana kúledi. Betimnen baıaǵy shuqyrdy kórmek bola ma, álde jigittiktiń belgisin izdeı me, bar nazarymen qaraı qalypty. — Revolúsıalyq dáýirdiń asaý tolqynynda týǵan Daýylym. Sen qazir túrmeden ǵana azat etildiń. Biraq, azattyqqa qolymyz áli jetken joq. Endi azattyq tańynyń shapaǵyn kók jıekke óz qoldarymen kóteretin lenındik revolúsıashyl armıanyń jas soldaty bolasyń! Revolúsıa tolqyny seni ómir shynyna kótere beredi. Biraq, alda talaı dúleı bar. Biz aldymen patsha úkimetin qulatamyz. Sodan keıin sheshýshi kúres bastaımyz. Bul asa qorqynyshty, qaterli dúleı. Jasqanshaqtap yqtamaı, dúleıdiń ótine júz! Revolúsıa tolqynynyń yrǵaǵyna ilese bil! Áıtpese, seni tarıh salyndysyndaı shetke laqtyryp tastaıdy ol tolqyn. Uqtyń ba, ulym, batyl bol! Sen lenınshil jas jetkinsheksiń!..

Meniń bar nazarym ákemde. Men basta ákemniń sheshen bolyp ketkendigine tańdanǵan edim. Endi túrine de tańdanýdamyn. Pikirinde ǵana emes, syrt pishininde de bir jańalyq bar tárizdi. Ústindegi kıimi de burynǵydaı alqam-salqam emes, jyp-jınaqy, yp-yqsham. Júzinde de baıaǵy túnerý men uıańqylyq emes, senimdi jaıdarylyq bar. Qyran qanatyndaı joǵary kóterilip ketken qoıý qastarynyń astyndaǵy qıyqtaý qara kóziniń aýmaǵy da úlkeıip, qarashyǵynyń jalyny da molaıa túskendeı. Shalǵyly qara murt dúrdıgen qalyń erniniń ersiligin de sezdirmeı júzine jaý jasqanarlyq aıbar beripti. Kıimniń yqsham tigilgendiginen be, alyp tulǵaly ákemniń keń keýdesi ilgeri teýip, ıyqtary da burynǵydaı salbyramaı, moıynnan topshyǵa deıin tik tartyp, arshyndaı bolyp keńeıe túsipti. Qazir maǵan óz ákem tek boıǵa ǵana emes, oıǵa da ózgelerden áldeqaıda bıikke kóterilip alǵan tárizdenedi. Tipti Mıhaıl Ivanovıchtyń ózinen de kóp bile me dep qaldym. Múmkin, meniń ákem Lenınniń ózinen oqyp qaıtqan shyǵar.

— Uqtym, áke, uqtym!

— Uǵyp al da, jańylma, lenınshil ljas jetkinshek!

Lenınshil jas jetkinshek!

Qandaı qymbatty, qandaı ardaqty ataq! Men de, meniń serikterim: Sereja da, Sasha da, Asqar da, Ádil de, Ajar da lenınshil jas jetkinshek. Raýshan she? Árıne, Raýshan da solaı bolýǵa tıisti. Men buǵan deıin ózimdi teńizdiń daýyldy tolqynynda týǵandyqtan Daýyl atalǵanmyn dep oılaýshy edim. Sóıtsem, meniń týǵan kezim revolúsıalyq daýyldyń da tolqynyna ulasqan eken ǵoı. Árıne, jalǵyz men ǵana emes, meniń serikterim de sol daýyldyń tolqynynda ómirge kelipti. Olardyń atyn da Daýyl nege qoımaǵan?! Qyzyq bolar edi-aý. Sol daýyldyń tolqyny, álgide ákem aıtqandaı, bizdi ómir shyńyna kótere bermek. Biz dúleıdiń yǵyna emes, etine júzip, revolúsıa tolqynynyń yrǵaǵyna ilesýimiz kerek.. Árıne, solaı isteımiz de. Tarıh salyndysy bolmaımyz!

Kók jıekten narttanyp tan shapaǵy kórinedi. Bul tabıǵat tańy. Sol tabıǵat tańynyń shapaǵy astyndaǵy túrmesinde kóńildi garmonshy Matveı Stepanovıch pen Janqıa apaı jatyr. Áldeqaıda tentirep Raýshan júr. Olardy erkin dúnıege shyǵarý úshin azattyq tańy kerek. Lenındik armıanyń revolúsıashyl soldattary — bizdiń ákelerimiz, mynaý Mıhaıl Ivanovıchtar azattyq tańynyń shapaǵyn ózderiniń qýatty qoldarymen kók jıekke kóteredi. Biz, lenınshil jas jetkinshekter, olardyń osy tarıhı isine kómekshi bolamyz!

Qandaı maqtanysh, qandaı baqyt!

(Birinshi kitaptyń sońy)

---