InfoHub Logo

Birinshi bólim. SÚRGIN

I

Kún bulyńǵyr. Demin ishine tartqan qara júrek qatigezdiń kespiri sıaqty dertip, kókpeńbek kúıi syzdana shytynaǵan. Ári kóńildi tutaǵan súreńsizdigimen qoımaı, sońy býyrqanǵan boranǵa ulasatyndaı múttáıimdik nyshan baıqatty. Al jaratqannyń janary kórinbegeli qaı zaman...

Sirep túsken qar kúrtikke aınalyp, tas túıin bedireıgen qalpy mızimeıdi. Qara jerdiń betindegi soıdaqtalǵan ájim tektes oı-shuqyryn tegistep, qutty bir jamaly opalanǵan teledıdar júrgizýshisindeı dalanyń óńin jyltyratyp jibergen. Ádette, jasandy jyltyraqtyń sýyq bolatynyndaı, qylaýsyz «áshekeı» bolmashy jaıaý burqasynnyń ózine shańyta bezerlenedi. Qapıada ýysynda tutamdalsań aıaı qomas: janyńdy shyrqyrata qursaýlap, jetpis jeti ákeńdi tanytatyn túri bar. Tym qurymaǵanda mardymsyz bosa da jylt etken kún sáýlesi bilinseshi. Neshe kúngi silbilegen surqaı dúnıe eńseni basyp, onysyz da átúıiri qashqan ómirdi suryqsyzdandyra beredi.

Osy kórinis etektiń jazyǵyna dendep engen saıyn qoıýlana túskendeı. Ara-tura qaraǵan, jyńǵyl, úshqat sıaqty shóleıtke ósetin butaly ósimdikter ushyraspasa, qylt etken kóldeneń qylaý joq. Han da, qara da júretin kúre jolda qystyń kózi qyraýda pende ataýly ilýde-shalýda kezdesedi. Áste, tabıǵat qolaıyn jaqsy biletin júrginshiler aýa raıynyń qytymyrlyǵynan seskenetin syńaıly. Al, anda-sanda qylań beretinder shekesiniń qyzǵanynan emes, áldebir qyjalattan, naqtysynda taǵdyrdyń qyspaǵymen janyn jaldaǵandar tárizdi.

Mine, osyndaı qanyn ishine tartqan surqaı kúnde surqaı mashına surqaı tirliktiń arasyna sát saıyn tereńdeı súńgip, meılinshe qulashyn keńge jazdy. Japan túzde japadan-jalǵyz qara joldy jaýyp qalǵan qasat qardyń ústinde qalyqtap barady. Qaı jerde sapary úziletini bir qudaıǵa ǵana aıan…

Japardyń qara tuıaǵynan hal ketip, ıini salbyraǵan qalpy taýy shaǵyla sabylǵanyna ekinshi táýlik. Biraq tynymsyz shabýyldaǵanymen óndirgen dánemesi joq: tekke aram terge shomylyp, sharýasy bir ornynan tapjylar emes. Ilgerige qaraı janyn salyp qansha óńmeńdegenimen, isi bir ońǵarylmaı-aq qoıdy. Esin qashyryp, jan-jaǵynan antalaı qaýmalaǵan qyrsyqtyń betin qaıtarar qaılasyn tappady.

Janyna zaýal batty ma, keýdesi kórikteı kóterilip aýyr kúrsindi. Qazdaı shýlaǵan kókireginen ystyq jalyn sharpyǵan lep atqylady. Ózegi ıt tyrnap jatqandaı ýdaı ashydy. Ýly tyrnaq júregin aıaýsyz osyp-osyp ótkendeı, óńinen sál shimirikkendiktiń nyshany bilindi. Sol qolymen mańdaıyna qulaǵan shashyn keri qaıyryp qoıdy. Aspan men jer áppaq bop tutasyp, aıaqtyń astyn jóndep kórsetpeıdi. Soǵan tapjylmaı úńilemin dep ábden qadala qaraýdan janary talsa kerek, dúnıe býaldyrlandy. Alaıda, muny qaıda ekeni belgisiz, súıretip áketip bara jatqan qara jol áste de taýsylar emes.

Endi birde qabaǵy tunjyraı tas túıilipti. Óńi kúreńite solǵyndanǵan, susy kórgen kóz tiksinetindeı sup-sýyq. Saqal-murty soıaýdaı bop kók morazdanǵan. Kúıi qashyp, júdegenge uqsaıdy. Jeıdesiniń jaǵasyn da kir shalǵan. Eki urty sýalyp, sharshaǵandyqtan ba, ánsheıindegi aıasy keń nurly janarlary syǵyraıa jyltyraıdy. Kóziniń tóńireginen jolaq-jolaq usaq ájimniń izi bilinedi. Kútimsiz dýdyraǵan shashy odan beter túr-álpetin álem-jálem jasaǵan.

Sharasyzdyqtan mıy shaǵylyp, shaqsha basy sharaǵa aınalǵan. Qandaı amaldyń baryn bilmeı, aljyǵan ıtshe betalbat sendelip keledi. Jol jetkizer emes, murat ekibastan…

Bul — ıt tirlikte osylaı ábden shóre-shórege túsken pyshana pende edi.

Japardyń eriksiz ózegi qyjyldady. Dóńesteý qabaqtary túıilip, taıqy mańdaıynan tarta eki qasynyń arasyna tiginen túsken syzyq paıda bola qaldy. Keskini áldebir keselden bolmashy tyjyrynǵandaı kepke endi. Jaýhat shyraǵynyń ásheıindegi ushqynyn kireýke muńy torlap, endi qaıta sol bir jylylyqty ańǵartpaıtyndaı tumanyta tutady. Atjaqtylaý bitken betiniń bulshyq etteri bilemdenip, taǵdyrdyń kóldeneń tartqan syıyna zyǵyrdany qaınady. Osynaý kespirine ornaǵan keıistik, onyń júzindegi ájeptáýir súıkimdilikti úshti-kúıli joǵaltyp jibergen edi.

Aqymaqtyqtan tartqan azabyna janyǵyp keledi.

Janyn qarmanyp, shylymyn izdedi. Kishkene qyzyl qorapty qaltasynan alyp, áýeli noqattaı ǵana temeki tutatqyshty basty. Nazaryn joldan aıyrmaǵan qalpy «oqshantaıdan» bir buramyn sýyryp, ernine qystyrdy. Sosyn qaıtadan bappen qoraptyń aýzyn japty. Osy kezde tyrs etip, tutatqysh ta qyzǵanyn ańǵarta uıasynan keri serpildi. Sol zamatta-aq bárine ıkem oń qol, álgini tajaldyń jalǵyz kózindeı qyzartyp ákep, tanaýynyń astyna qaraı jaqyndata berdi.

Kók tútindi burq etkizgende baryp, janary shyradaı janyp, boıy baısaldanǵandaı kórindi. Kók jelkesinen bastap tartyp siresken jaýrynynyń qurysqany bir sát ydyraǵandaı sezildi. Áıtkenmen, báribir ıirimine jańqasha úıirgen oı yrqynan shyǵara qoımady. Tabandatqan bul báleden arylaıyn dese de, sol sátinde-aq basy jadylanǵandaı ábilettiń sońynan ózi emine súmeńdep bara jatty.

II

…Qudaı bir aınaldyrsa, kelekesine ushyraǵan basty shyr aınaldyrady eken. Sona-a-aý jyldan tirliginiń keteýi ketip, eri moınyna ıtine beredi. Bir kezderde aldyna bıik maqsat qoıyp, kún ilgeri syzǵan uly arman-jolynyń nobaıy túbirimen kúl-talqan kúıredi. Eshtemeni ýysynda ustap tura almady. Sebep… aıta berse, alýan túrli. Onsyz da bylaıǵy kúıki kúıbeńdegi taýqymetten qajyp, sińirine ilingen shaǵynda birinen soń biri bálege arandap, inileri ábden tıtyqtatyp bitti. Ásirese, aralaryndaǵy jalǵyz shesheleriniń hali Japardyń arqasyna aıazdaı batty. Beınet pen qasiretten arsa-arsasy shyǵyp, mańdaıyndaǵy áýelden-aq qalyń ájimi qyryq qabattandy da, sútinen qojyraǵan shibishtiń jelinindeı eki urty shúrshıe sýaldy. Qos janary shúńireıe uıasyna kirip, túr-álpeti suryqsyz kespirge aınaldy. Ásheıinde-aq jel men kúnge totyqqan óńi endi órt sóndirgendeı múlde qaraqoshqyldanyp, qazannyń túpkúıesindeı kepke endi. Basqany qaıdam, osynyń bári eń birinshi munyń júregine shanshýdaı qadaldy.

— Ýh-h… — Aýzynan temekiniń kók tútinimen birge, sher men zapyrannyń jalyny qosa atyldy.

*** *** ***

…Baıaǵyda-a-a… Baıaǵy bolyp ketti ǵoı, túge, 1985-shi jyly úmit pen kúdik aralasqan dúdámaldyń ortasynda qaqpaqylanyp kelgeninde qudaı qoldap, ańsaǵan armany oryndaldy: jazataıym oqýǵa ilikti. Biraq, jurtshylyq jyr ǵylyp aıtatyn, jazýshylar tamyljytyp jazatyn stýdenttik ómiri eldi tamsantatyndaı ótpedi. Qalpyndaǵy býazyǵan mamyrajaı dúnıe, munyń oqýǵa túsýin ańdyp turǵanyndaı tegenedegi sútshe shaıqaldy da, muqym jurtty abyr-sabyr jasady. Keńes ókimetiniń táleıinde bolyp kórmegen reforma, saraptaý bastaldy da jóneldi. Dáp uıytqysy irigen tusqa kılikken jastyq ǵumyr, qoldan jasalynǵan qıly synap-baıqaýdyń negizgi nysanyna aınaldy. Árkim ártúrli jańashyldyqty izdeı tájirıbelik tásilder júrgizip, kóptegen taǵdyr tálkekke ushyrady. Joǵary bilim berý salasynda alǵashqy qaraýylǵa ilingen, stýdenttik oqý kestesi boldy. Sodan ba, dáris dáıeksizdenip, sapyrylysqan ǵalam odan saıyn quıturqysyn údete tústi, údete tústi. Án-dýmannyń etek-jeńi jınalyp, ashqursaqtaý súrkil tirlik sólbireıe tóbe kórsetti. Ólaradaǵy silbilep jaýǵan jańbyr tárizdenip, toqtamaı qoıǵan qoıyrtpaq qoıýlana berdi, qoıýlana berdi. Qysqasy, sol bir kezeńniń tyńdar qulaqty tushyndyryp aıtar shaqtary tym az.

Eńbek joly da qırakezdeý bastalyp, turmystyń aýyrtpashylyǵy tıtyǵyna tıgen. Ábden erqashty etip, silesin qatyrǵany — baspanasynyń joqtyǵy-tuǵyn. Keńes ókimeti qırap, árkim óz qotyryn ózi qasıtyn kapıtalısik dáýirdiń darbazasyna enip ketse de, «jumys ornynan úı alamyn» degen qanǵa sińdi qaǵıdadan arylmady. Bir jazýshynyń kitabyndaǵy irgede júnin tútip otyryp feodalızmnen sosıalızmge biraq sekirgenin ańǵarmaı qalǵan kempir, sol júnin tútken qalpy sosıalızmnen kapıtalızmge oralǵanyn da baıyptaı almady.

Osy ońy men solyn baıyptaı almaı qalǵan kep tutastaı qara halyqqa tán edi. Áıteýir, bári erteńgi kúnge úmit artatyn tárizdi. Japar da bolashaqqa sendi… Kimge, nege senetinin de bilmedi. Qudaıdyń ózi jarylqaı salatyndaı bolyp kórindi. Sondyqtan, áldebir zamanǵa beıim pendelershe kópshilik dúrkireı sońynan ilesken saýdaǵa da selt etip, yńǵaı tanytpady. Eń birinshi ol ábilettiń bilegi kótere almas shoqpar ekenin bildi, bilgennen keıin beline baılamady. Baılamaǵany — ary jibermedi. Áldekimnen, áldeneden qysyldy. Málish buıymyn buldap, bireýdiń artyq qara baqyryn da alǵysy kelmedi. Obal-saýabynan qoryqty. Eki kishkentaı kúshigi baýyryn qalt-qalt kóterip, kózin endi jyrtıtyp ashqan. Solarǵa qyrsyǵy tıe me dedi. Sodan keıin bárine kónbis qoıtorylyq qalyp ańǵarta, osy qońyrqaı tirligine beıildik bildirip, túpkilikti moıynsunǵan. Bálkim, birjola solaı júre beretin be edi…

Kenet jetken sýyt habar shymbaıyna qatty batty. Tutas buqaramen birdeı sińirine ilinip, áýpirimdep kún keship jatqandarynda kórgen náýbetteri azdaı, zaýal bulardyń áýletine tótennen jabysty. Sory qaınaǵan sheshesi odan saıyn sory qaınap, táýkenshik tirlikte taǵdyrdyń tatasyn tartqanyn túsindi. Óıtkeni, uly túrmege tússe qaı ana zarlanbasyn? Sorly baıqus «qatarynan tórt qyz taptym, qudaı maǵan ul bermedi» dep ýaǵynda zar ılese, keıin zaýaldy táńirden tilep alǵan uldarynan ábden shegetinin sol zamatta bilmedi-aý. Ári mynaý kóretin kóresisiniń bastapqysy ekenin de ekshemedi…

Áke baıaǵyda-aq attanatyn jaǵyna aman-esen qonys aýdarǵan. Osyndaı ıyqqa salmaq túskende, úı ishinen bas kóterip shyǵatyn eshkim joq. Ne jasasa da tek Japardyń ózi ǵana. Tepse temir úzetin tete inisi bar-aý, biraq qudaı sana bermegen soń, qaıtsin. Oǵan — báribir. Sorlatqanda, odan keıingi inisi Júsip arandasa da jalǵyz baryp arandamaı, tórt adam birigip qylmys istep qaqpanǵa tutylǵan. Eń ishindegi “marqasqasy” da sol, bir basyna qylmystyq istiń tórt babyn jamap, temir tordyń tórinde baptanyp jatyr. Taǵylǵan aıyp: urlyq, qaraqshylyq, sýyq qarý ustaǵan, uıymdasqan sybaılastyq. Mine, sóıtip, eshbir tegeýrini myqty mızite almas batpannyń astynda qalǵan da qoıǵan.

Endi ne jasamaq? Qymbatshylyq qysyp, zorǵa ildáldalaı kúneltip júrgeninde qaıdan sapar shege alsyn? Alyp-ushyp bara qalǵanda da qıratyp tastar dáneńesi joq. Qur kelip-ketkenniń ne septigi bar? Tek shermende shesheńe tóbe kórsetip, kóńilin demdep qaıtpasań.

Aqyry jolǵa qamdandy. Onyń ózinde de kórshi-kóleńge qaryzdanyp, tıyn-tebenin jınap-jasqap, baryp-qaıtýǵa jetkizdi.

Bul — naýryzdyń basy-tyn.

Kóńil aıdyny ortalanyp, avtobýstan súlesoq kúıde tústi. Birden alystan kózge urǵany — aýyldy áldebir beımálim de belgisiz kúńgirttik jaılaǵan. Buryn da ońǵany shamaly edi, al búginde úıdiń sıqy tipti qashyp jutańdanǵan. Jańbyr men qardyń sýy tıip, ár-ár jerinen sylaqtary qulaǵan qabyrǵa qotyrash-qotyrash. Al, sıyqsyz aǵashtardan istelgen syrsyz qaqpany kún jep, ábden aqjemdengen. Onyń ústine qorshaýy bir túzýdiń boıymen tartylmaǵan, qısyq-qısyq. Keı tusy arsa-arsa, aryq sıyrdyń qabyrǵasyndaı ebedeısiz yrsıyp-yrsıyp tur. Sonadaıdan retsizdik men mundalap, kózge urady. Ol azdaı esiktiń aldy qoqys. Qora jaq qystan tazartylmaǵan saban men qıǵa toly, onysy myna aýlanyń árimen ándem jarasa qalypty.

Osynyń bári júdeý surqaı tirlikti odan saıyn súreńsizdendirip, ózegin tyrnady. Qaraptan qarap jurtta qalǵandaı kóńili qulazydy. Sosyn, jaǵdaıdy ózgertip jibergenge qolynan eshteme kelmeıtin dármensizdigin bilgende, zyǵyrdany qaınady. Amalsyz jerge shyrt túkirdi.

Qaqpany ashyp aýlaǵa endi. Úıde jan-pende joq. Tek shynjyrdaǵy sary tóbet qana ıen shańyraqqa es. Soǵan sengendikten be, álde tapa-tal tús bolǵandyqtan ba, esikti qulyptamaı qur ásheıin jaba salypty. Bári ashyq-shashyq.

Jańa avtobýsta kele jatyp aýyldyń irgesindegi qońyr taýdyń bókterine kóz júgirtken. Ár-ár jerde shashyla jaıylyp júrgen usaq maldy baıqap edi. Endi, «solarmen birge talasa tátem de bes-alty saýlyǵyn óriske shyǵarǵan eken ǵoı» dep qorytty. Sodan soń kóp bógelmeı baqshany kókteı ótip, mal jaıylady-aý degen jaqty betke aldy.

Óziniń joramaldaǵanyndaı bolyp shyqty. Sheshesi Nurǵanym óriste júr eken. Sonadaıdan kórip syrtqy poshymynan birden tanydy. Burynǵy daǵdysynsha sýyq ótpeıtindeı qalyń kıinip, salysyn shart býynypty. Osy úırenshikti keıpi alystan janaryna ottaı basyldy. Biraq, onyń buǵan kózi jetpeıtin sıaqty. Álde, bar nazaryn malǵa salyp, ary-beri júrgen sódegeı-solpy adamǵa onsha den qoımaı ma, sólbireıip kele jatqan ulyna, áıteýir, kóńil aýdarmady.

Óıtetini, búkil aýyldyń usaq-túıegi osy kúngeıde tárizdi. Aıaqty mal toqtamaı birine-biri qosylyp ketse, úlken adamǵa ol da bir qyp-qyzyl mashaqat. Ońaıshylyqpen bóline qoıýy qıyn. Sondyqtan bes saýlyǵyn kózinen tasa qylmaı árqaısysyn jiti qadaǵalap, sol tabany tilinip júgiretin áýreshilikten aldyn-ala qorǵanshaqtanatyndaı. Osyndaı malǵa alańdaýshylyqtyń ústinde beısaýat júrgen kisige qaramaıtyny aıan.

Japar sheshesin ap-anyq kórip keledi. Óńi ábden totyǵypty. Ájimderi qatparlanyp, janarynyń nury taıǵan. Keskini qamkóńildikten kúńgirt tartqan. Ústi-basy da qorash, kóktemniń qara sýyǵy ótpesin degendikten be kór-jerdeginiń bárin ıyǵyna ile beripti. Bet-álpeti qarakúreńdenip, jer tatıdy. Onysy kókiregindegi qaınaǵan qamyryǵynyń kóbigindeı kilkildeı kózge tosyn kórinedi. Tym júdeý. Quddy aıdalada japadan-jalǵyz qańǵyǵan Muńlyq pen Zarlyqtyń sheshesiniń kebine engen.

Arqan boıyndaı jerge taıanǵanda ǵana muny ańdap, jyrtyq kózderi jasaýraı súzile qarady. Eki ara quryq tastamdaı qalǵanda anyq uly ekenin bilgendikten be, júzine bir jylylyqtyń ushqyny júgirip ótti. Sosyn qorbańdaı qarsy júrdi. Umtylǵan qalpy soqtaldaı muny bas salyp, otyzdy alqymdasa da betinen shópildetip súıip jatyr. Iegi kemseńdep, ystyq jasy kózine tımeı-tımeı ketedi.

— Amansyń ba, kúnim? Deni-qarlaryń saý ma? — Qushaǵyna kómkergen kúıi saýaldy tópeletip, úıip tastady. — Eki jamanyń aman ba, Bıbiniń hali qalaı? — Muryny pyrs-pyrs etip, sózi kómeıinen býlyǵa shyǵady. Ábden zar men sher bop kernegen keýdedegi ábilet, uly kelgende erkinen tys ózegin tyrnap, ıinin bosatty.

Sheshesiniń myna suryqsyz keıpin kórgen Japardyń da qýys keýdesi azynaı jóneldi. Dúnıedegi qursaǵyn jaryp shyqqan jalǵyz anasyna bolmashy bir kómegin tıgizip, turmysyn jeńildete almaǵanyna sol sát qatty kúıindi.

— Jaqsy, ózderińniń halderiń qalaı? — Sóz aıalǵysy bolǵannan soń, osylaı mińgirleýden basqa sharasy qalmady. Áıtpese, jaı-kúıin aıtpasa da tirliginiń álpeti ap-anyq kózge urady. Et baýyry eljirep, júregi qan jylap barady.

— Jaman emes, el qatarly… — Janarynyń aıasyna irkilgen jasyn jaýlyǵynyń ushymen súrtip, sýlanyp ketken murnyn bir-eki tartyp-tartyp qoıdy. — Tek, álgi, Júsiptiń jazǵannyń jazmyshyna ushyraǵany bolmasa… Estip jatqan shyǵarsyń?

Eti ósińkirep, doǵalańdanýǵa aınalǵan janaryn toqtatyp, ulynyń júzine dińkesi quryǵan qalpy ańyra qarady.

— Estidim. —Japar kúnáli adamdaı kúńk etti. Moıny salbyrap, basyn tómen tuqyrtty. — Estidim. Biraq, kelip qaıtýǵa mursham jetpedi…

— Bir alla jar bolsyn de… — Endi ózegin ýaıym keýlegen ana, buıyǵy qońyr taýdyń etegine beıamal qaraǵan kúıi kúńirendi. — Ókimettiń bosaǵasynda jatqaly, mine, bes aıdyń júzi bop qaldy. Ana temir qursaýda qaıtip qana qystap shyqty deseńshi... jóndi kıim de aldyrmady. — Kókiregi qars aıyryla kúrsindi. Buǵan Japardyń jany kúızele shyrqyrady. Qolynan keletin qaıran joq, sharasyz beıshara. Óziniń munysyna kimdi jazǵyraryn bilmeı dal.

Saly sýǵa ketken qalpy tóńirekke kóz júgirtti. Jan-jaǵynda pyshyraı shashylyp jıyrma-otyzdan usaq mal júr. Arasynda shoshaıǵan bala-shaǵa. Alabajaqtanǵan sary ala qazdyń baýyryndaı bókter, kúnniń kózi endi biraz osylaı tursa ár-ár tusta jatqan qary erip, dúrk etip kóterilip ketpek túri bar. Sonda da, taqyr da bolsa býsanǵan jerge qoı jaryqtyq jabysyp, aıyrylmaıdy.

— Kóp boldy ma maldy syrtqa shyǵarǵandaryńyzǵa? — Sury qashqan áńgimeniń álpetin basqa jaqqa burmaqqa tyrysyp, ózinshe tosynnan tapqan saýaly.

— Sońǵy jumadan beri jaıyp júrmiz. Kóktiń ısi muryndaryna kele me, saǵyrlanǵan shópke onsha qaramaıdy topalań.

— Kún uzaq osylaı dalada júresiń be sonda? — Sordyń sorbaqtasy sorǵan sheshesine jany ashyǵandyqtan et júregi ezile ańtaryldy.

— Ári-beri aldaýsyratyp, kúnniń kózi qaıtadan keshke qaraı yzǵarlana bergende úıge bettetem. Úı demekshi, úıde eshkim joq pa eken? — Buǵan eńsesin sala úıirile qarady.

— Joq.

— Jaınaq jem ákelmekshi-tin. Ana qyz mektebine baramyn dep edi, sonda ketken ǵoı. Olardy tústen keıin de oqytatyn óner tapty, samalet ushyratyndaı. Al, úlken qyz saýdada, táıiri. Qoı, júr, qarnyń da ashqan shyǵar?

— Joq.

Olar bes-alty saýlyqty eki-úsh qozysymen shúrshıtip aıdap, aýyldy betke aldy.

III

Bir túnep, erteńinde-aq qaıtadan Almatyǵa attandy. Uzaq joldyń soqqanyna sharshamady, oı soǵyp qajydy. Baıqaýynsha búkil aýyrlyq munyń ıyǵyna túskeli tur. Teteles Sapar óz basyn alyp zorǵa júr. Odan keıingisi qamaýda. Eń kishi baýyry mektepte oqıdy. Qol ushyn sozatyn jan-pende joq.

— Ýh-h. — Aýyr kúrsindi. Sheshesiniń «ana kishkentaı uldaryna qarasań et baýyryń eziledi» dep, inisiniń otbasyn aıtyp, egilgeni elestep, qaıǵydan qaýyzyna syımaı tebirendi.

Úıdiń ishi sińirine iline júdegen. Kedeıshilik. Iship otyrǵan tamaqtarynyń ózi — qatyqsyz qara kóje. «Ana ul qudaı qoldap aman-esen qutylyp shyqsa, bári ońshalady ǵoı» dep tuspaldady. Biraq sonyń temir tordan qutylýyna, óziniń qandaı qam-qaraket jasaýyn bilmeı dal. Qaılasyz. Bárin sheshetin aqsha ekenin jaqsy uǵynady. Átteń, ol qurǵyryń ýysyna túsken be? Bar bolsa, eldiń ústinen kún kórip otyrǵan zań ıeleriniń qulqynyna aıaýsyz tyǵar edi. Ras, Júsipterdiń jasaǵany kádimgi qylmys. Biraq, búkil bále-jalany solardyń basyna úıe salýǵa bolmas. Negizinde shelek jalaǵandar tutylyp, qyrsyqtyń qara tulybyn bastaryna tumshalaǵan da alǵan.

«Japa shektik» degen tórt adam, segiz iri qara daýlap otyr. Tórteýi — jylqy, tórteýi — sıyr. — Bir sát ishinen tynyp, lajsyzdyqtan sheshesi kózimen jer shuqyǵan. — Aldymen solardyń joǵyn túgendep berýimiz tıis».

Osynyń bári mıyna shegedeı qadaldy. Aıaq astynan sonsha maldy qaıdan taba qoımaq? Amaly taýsylǵandyqtan aqyly aırandaı irip, sharasyzdyqtyń shatqalyna qulady. Jol boıy sona-aý aýyldan Almatyǵa jetkenshe janyn da, sanasyn da mazalaǵan osy oı boldy.

Iinin basqan turmystyń aýyrtpashylyǵy emes, taǵdyrdyń kezdeısoq zaýal kórsetkeni edi. Kelgennen keıin de eki-úsh kún seń soqqan balyqtaı meńireýlengen halde júrdi. Osy aralyqta «jyrtyq úıdiń qudaıy bar» degendeı, kútpegen jerden sál eńsesin jazarlyqtaı bir jaqsylyqtyń sheti qylt etti. Ol — múlde bul oılamaǵan tosyn jaıt-tuǵyn. Úlken bir aksıonerlik qoǵamnyń prezıdenti jalaqysy durys, basshylyq jumysqa shaqyra qalǵany. Kókten izdegeni aıaq astynan jerden tabylǵandaı usynys bolǵanymen, birden baǵasyn tómendetip almaýdyń jolyn kózdedi.

— Men muny alyp júre alar ma ekem? — dedi alǵash shaqyrtqanynda, ári shynynda da kúmándi kókeıdiń kúlkilin ańdatyp. Áıtkenmen, sanasynda «osy jumysqa aıaǵymnyń ushy ilinip ketse, Júsiptiń sharýasynyń bir jaǵynan shyǵysýǵa da shamam jetip qalar ma edi» degen jaqsy úmittiń ushqyny boı kóterdi.

— Nege alyp júre almaısyń, ábden ony ıgerip ketetinińe kózim jetkennen keıin usynys jasap otyrmyn.

Prezıdent aǵynan jarylyp, bul uıǵarymnyń tóńireginde biraz oılanyp baryp, sheshimge kelgenin jasyrmady. Jáne Japardyń aıtqanyna kelispeıtindeı, janaryn budan taıdyrmaı qadala tústi.

— Áıteýir, sizderdi uıatqa qaldyryp júrmeıin… eshteme óndirmeı... — Býlyǵyp baryp bosańdaý jaýap qaıyrdy. Onysy, bul usynysqa ishteı nasattana qýanǵanymen, jaýapkershilik údesinen shyǵa almaı qalmaımyn ba degen dúdámaly-tyn.

— Qorqatyn dáneńe joq, shamań jetpeı jatqan jerde kómektesemiz. Ózińmen-óziń syrtqary qalyp qoımaısyń. Seniń problemań — bizdiń problema, bizdiń basymyzdy qatyrǵan másele — seniń de basyńdy qatyrýy tıis. Óıtkeni, bárimiz bir ǵana múddemen jumys isteımiz. Jeke sharýanyń, ókimettiń sharýasynan aıyrmashylyǵy da osynda.

Japar myna qamqor ýájge júregi eljireı oılanyp-aq qaldy. Eshkim bulaı janashyrlyq tanytyp, dál mundaı qınalǵan ýaqytynda járdem qolyn sozbaǵan. Áp-sátte-aq ishki álemi astań-kesteń qotaryldy. Alyp qashqan árqıly baılamdarynyń eshqaısysyna jip taǵa almaı dal. Aqyry:

— Úsh kúnge mursat berińiz, — dedi loq etkizip kesimdi sózin aıtýdan taıynyp. «Búgingi uıǵarymym atústi bolarǵa» jorydy. — Oılanaıyn, bir baılamǵa toqtaıyn.

«Áldeqandaı bolyp báldengeni nesi, «kedeıdiń kerbezinen saqta».., áýlıesinbeı barsynshy ári degen jaman oı kelip qala ma kóńiline» dep, taǵy da ishteı qypyjyqtady. Joq, prezıdenttiń raıynan ondaı nyshannyń izi bilinbedi.

— Oılan. Qabyrǵańmen keńes.

Jaıbaraqat pishininen tanbaı taǵy da buǵan «uzyn — arqan, keń — tusaý» qalyp baıqatty.

— Maqul.

Ekeýi jyly qoshtasty.

Bir qyzyǵy bul jigitpen nemere baýyry Súleımen arqyly byltyr tanysqan. Olar ózara áýelden tyǵyz qarym-qatynasta bolsa kerek. Aty — Zeınel. Táńir jazsa adam kezdesedi eken, odan keıin de bastary irili-usaqty jıynda eki-úsh ret toqaılasty. Jarqyn minezdi, aq sary jigit únemi jyly ushyraı amandasatyn. Bul da oǵan ish tartyp, áýelden biletin adamdaı etene bola tústi. Endi, mine, Zeınel munyń úsh uıyqtasa túsine de kirmeıtin bir sharýanyń basyn qyltıtyp otyr. Oǵan «oılanaıyn» dep sypaıylyq tanyta aıtqanymen, uıǵarymyn áldeqashan jasap qoıǵan. «Jaraıdy» dep qolq ete qalýǵa, arlandy. Jany murnynyń ushyna kelip turǵanda, árıne, bul taptyrmaıtyn tus. Jaqsydan — sharapat degen osy. «Álde, Súleımenniń yqpaly tıdi me» dep te oılady.

Kesimdi úsh táýlik ótisimen, óz sheshimin bildirdi.

— Durys, munyń jaqsy. Solaı tuspaldaǵam. — Jaıdary qalpy jymıǵan kúıi, kreslosynyń arqalyǵyna shalqaıdy. — Al, qyzmetiń qutty bolsyn! — Qaıta alǵa umsynyp, qolyn usyndy.

— Rahmet!

IV

Erteńinde tańerteń jańa jumys ornyna birinshi kúnnen keshigip qalmaıyn dep, aıaǵyn asyǵys basyp aıaldamaǵa júdemdete jónelgen. Tý syrtynan «keshirińiz» degen tosynnan estilgen únge eriksiz moıyn burdy. Sońynda syptyǵyrdaı tartylǵan jap-jas jigit ımene kúmiljidi. Álde nárseni aıtýǵa retin taba almaı turǵan syqyldy.

— Sálemetsiz be?..

— Sálemet… — Japar da qapelimde ańtaryla til qatty, keıpinde ap-aıqyn «ne kerek?» degen suraýdyń izi jatyr edi.

— Keshirińiz… mashınaǵa minińiz. — Beısaýat adam búgejekteı tústi.

Ashyqtan-ashyq myna shaqyrýdyń mánisin túsine almaǵan Japar aıran-asyr qalpy jigittiń óńine barlaı qarady. «Ne aıtyp tur?» degen saýal eriksiz mıyna tepti.

— Siz meni bireýmen shatastyryp…

— Joq. — Beıtanys jannyń sózi nyq, óńinen senimdiliktiń izi bilinedi.

— Kim kerek edi? — Taǵy da táptishteı ejiktedi.

— Siz… — dedi qypyjyqtap jas jigit.

— Jaısha ma? — Daýysy ózgerip, keskininen de qaıran qalǵandyq bilindi.

— Jumysqa aparaıyn dep… — Jumbaq adam bir túrli qyzaraqtaı kúbirledi.

— Ju-mys-qa?! — Eńsesin sala shúılikti. Sóziniń sońynda tańdanystan erinin jıa almaı, aýyzy ashyq qaldy.

— Iá. Men sizdiń shopyryńyzbyn.

Japardyń boıynan toq júgirip ótkendeı, denesi tyz etti. Myna sózdi óz qulaǵy ma estigen álde túsi me, sonyń baıybyna jetpeı jumbaq kúı keshti. Jalańaıaq jýrnalısiń bir-aq kúnde shopyrymen mashına mine qalýy, esh kóńiline qonbady. «Bireý ádeıi adam jumsap, ázildep turǵan joq pa eken» dep te oılady. Sosyn, biraz bógelip baryp, lajsyz sońynan erdi.

Aýlada uılyǵysqan úsh-tórt kóliktiń arasyndaǵy sheteldik áppaq súıkimdisine kelip tireldi. Japar ózin áli alyp-qashty oıdyń yrqynan arashalap úlgermegen.

Osyndaı alaquıyn kúı bılegen qalpy artqy esikti ashyp jaıǵasty. Lypyldaǵan jeńil neme ornynan birden atyrylyp, kól darıanyń betindegi sý jylansha syrǵanaı júıtkı jóneldi. Tolassyz mashınalar aqqan kóshelerdiń birinen keıin birine ótip, áp degenshe-aq ofıstiń aldyna kóldeneńdeı kelip toqtady.

Kóńilinde boı kótergen qobaljý álde qysylý sezimi bar, bógde de beıtanys keńseniń tabaldyryǵynan attap ishke endi. Sońǵy kúnderi ǵana júzderi tanys bop qalǵan jańa áriptesteri jylyushyraı amandasty.

— Sálemetsiz be?

— Qyzmetińiz qutty bolsyn!

Tus-tustan bildirilgen yqylasty iltıpatqa Japardyń jany jaıylyp sala berdi. Eshqaısysy muny tosyrqap syrtqa teppeı, alǵashqy sátten-aq ishterine qaraı tarta túsetindeı.

Múlde buǵan beımálim jat saladaǵy jyly shyraı jigitke beısaýat orta, jańa qyzmetke tez úırenisetindeı nyshan tanytty. Áý basta ujymynyń psıhologıasy men qarym-qatynasy tosyn jumys ornynan tartynshaqtaǵany da ózine aıan. Óıtkeni, bul — munyń qyzmetin tuńǵysh aýystyrýy, ómirdegi taban tiregen ne bary ekinshi mekemesi. Búge-shigesi málim kánigi orynnan jyljyp ketý sondaı qıyn bolyp kóringen. Sóıtse, tabıǵaty bólek ortaǵa sonshalyq úrke qaraýdyń keregi de joq eken.

*** *** ***

Kóp uzamaı-aq bir beleńniń shańyn bir beleńge qosyp, tynymsyz shapqylaý bastaldy. Az ottap kóp jýsaıtyn jylqydaı, az uıyqtap, jortýyly basym tirlikke tústi. El-eldi aralap, aýyl-aýyldy sholyp, jınaıtyndary — ınvestısıalyq jekeshelendirý kýpony.

Halyqtyń turmysy nashar. Qaıda barsań da balaǵattap, ashýyna býlyǵa sóılegen jurt. Kimdi sybap, kimdi jerden alyp, jerge salyp jatqany belgisiz. Tilińdi tektep ustamasań arasyndaǵy ashynǵandary aı-shaı joq jýan judyryǵymen sileıte soǵyp, tanaýyńdy dala-dala jasaýy ábden kádik. Sondyqtan aýzyńdy baǵyp, zań túgili zamanynan qoryqpaıtyn elden saqtana sóıleý ábden oryndy.

Mine, qoǵamyń tutasymen osylaı yrý-tyrý. Úlken eken-aý, kishi eken-aý dep, bir-birin syılaýdan qalǵan. Ejireı shal qıt etse qaq mańdaıyńnan taıaǵymen salyp ketýden taıynbaıdy. Kók órim balalar sapsıǵan saqalynan alyp, qarıany sabaýdan da tartynbaıdy. Báriniń qany suıylyp, ımany qasymǵa aınalǵan. Sol bet pishini irgil tartqan jurttyń ishinde joqtan bar bolyp, aıaǵyn basarǵa jer tappaı júrgenderi de ushyrasady. Bardan joq bolyp, kirerge kór tappaı júrgenderi de jeterlik.

— Kýpon ba?..

Syǵyr kóz kerjaq sary áldekimniń shikirásyndaı syzdana surady. Bolar-bolmas tuqyly qalǵan popırosyn dámil-dámil soryp, bularǵa kelemejdeı qaraıdy. Ústindegi qoltyǵy jyrtyq kún jegen kóne kók jeıdesi men ókshesi syrtqa qashqan tápishkesin eren kóretin túri joq. Ári onysynyń ezýi yrjıyp, ashylyp ketipti. Ar jaǵynan Shoıynqulaqtikine uqsas tym joıyt, kús-kús bashpaılary badyraıa «men mundalaıdy».

Arada bolmashy únsizdik ornady. Álden ýaqyttan keıin:

— Taldyqorǵanda bir kináshqany 100 dollardan alyp jatyr degendi estidim, sol ras pa? — dedi ıegin qaǵyp kerjaq.

Myna qısynsyz áńgimege Japar eriksiz ezý tartty.

— Joq, ol eldiń qashyrtpa sózderi ǵoı. — Meılinshe baıyptylyq tanytýǵa tyrysyp, lezde kúlkisin tıa qoıdy.

— Joǵ-a-a, osy aýyldan da baryp knıjkalaryn sondaı aqshaǵa ótkizip kelgender bar! — dep, álgi kerjaqtyń janynda turǵan otyzdyń tóńiregindegi eki shoıman qara jigit qosamjarlasa daýryǵysty.

Keńseniń aldy bolatyn. Árli-berli ótkender myna beısaýat jandardy tańsyq kórip, ári ne áńgime-dúken ekenin bilgileri kep, qulaqtaryn tige tóńirekterine irkile bastady.

Sózge qaıtadan jasy jer ortasyna ilingen álgi kerjaq aralasty.

— Sender sıaqty sypsyńbaı saýdagerlerdiń talaıyn kórdik. — Tanaýyn shúıirip, áldeqandaı bolyp shyǵa keldi. Óziniń usqynynyń sonshalyq adam aıarlyqtaı ekeni, ezýi yrsıǵan aıaq kıimi men kón bop qatqan shalbary jyryna da kirmeıdi. Osy syqpytynan qylaýdaı ımenetin túri joq. — Bizdiń kýponymyzdy aldap alyp, qalaǵa aparyp qyp-qyzyl aqshaǵa satpaqshysyńdar ǵoı.

— Aǵasy, — Japar máseleniń mánisin túsindirýge tyrysty, — bireýdiń kýpony bireýge júrmeıdi. Onda sizdiń aty-jónińiz jazylǵan, jeke nómirińiz bar, qalaı ony áldekimder paıdalanbaq?

— Qaraǵym, olaı zań-zákúnińdi soqpa! Taldyqorǵanda týra kókbazardyń aldynda satyp alyp jatyr deıdi. — Zeınet jasyndaǵy kelesi bir bógde qarıa Japardyń jolyn kesti. — Búgingi bıttiń erkegi men urǵashysyn tap basyp aıyratyn suǵanaq sumdar, ondaǵy aty-jóniń men nómirińdi pishtý de demeıdi. Qalaı qolaıyna jaǵady, solaı buryp ala qoıady. Oǵan — kózderi ashyq, saýattary jetip tur.

— Iá, tipti Rossıadan kelip alyp jatyr deıdi.

Áldekim dúrmektiń arasynan ózeýredi.

Sózge qonaq bermeıtin myna jinikken toptyń keskin-kelbetinen, qansha uǵyndyrsa da eshteme ónbeıtinin jaqsy túsindi. Sondyqtan, ekonomıkalyq saýatsyz qarańǵy jurtqa sózi men ýaqytyn qaza qylýǵa zaýqy soqpady.

Sóıtti de moınyna sý ketken jaman jarbaıdaı eriksiz ıini salbyrap, álgi ezýlegen topty keıinge tastap kóligine bettedi. Bylaı uzaǵannan keıin, qaraptan-qarap otyryp zyǵyrdany qaınady. Eshkimge de emes, tek óziniń myna sólpeńbaı júrisine shamy qozdy. Qazirgi qam-qareketi bógde túgili ózine, sińirine ilinip zorǵa otyrǵan halyqtan jylý jınap júrgendeı kórindi. Usqynsyz, jıirkenishti elestedi.

Bylaıynsha qarap tursa zańǵa qaıshy keletin tirlik jasaǵan jaıy joq. Saýdagershe aılasyn asyryp, soqyr tıynyn — qara baqyr, qara baqyryn — kúmis etken de eshtemesi joq. Biraq, jylan shaqqan qoıdy shabaqtaǵandaı, árkim-aq ańdatpaı bizdeı tilin buǵan suǵyp-suǵyp alady. Áıteýir, esh kúnási bolmasa da kóptiń qarǵysyn arqalaǵan bir beıbaq.

Qarapaıym jurt búgingi saıasattyń baıybyn qaıdan bilsin, júz kýponyn kenetten kelip qolyna qarǵa sańǵyǵandaı kóredi. Endi osy bolar-bolmas dúnıesinen qarap otyryp, taǵy da aıyrylyp qalmaıyn dep oılaıdy. Sondyqtan ábden erqashty kúıge túsip, aldyna qoıǵan qos ýys jemdi qyzǵanǵan shardaqtaı, qytyǵyna tıetin sóz estise alystan-aq qulaǵyn jymyra beredi. Tirliktiń shyrshýynan aýzy kúıgen olarǵa jón sóz aıtqan adam da, jalǵandy qısyndyryp soǵatyndar da — jaqaýratyp, nesibesin qaǵyp ketetin alaıaqtar sıaqty kórinedi de turady. Ábden jer qaýyp, bireýdiń sózine nanýdan qalǵan. Óıtkeni, kóldeneń kók atty turmaq, qursaqtas aǵaıyndylar da bir-birin aldap jatqan ýaq. Áıteýir, eshkim uǵyp jarytpas, sondaı bátýasyz zaman. Sonaý mamyrajaı shaq, bir aýyz sóz kepildikke júretin beımaral kúnder atymen ǵapyl bolǵan.

Kókeıinde osyny ekshegennen keıin áńgime bilmeıtin maqaýpes balaǵa uqsaǵan halyqqa qaıran sózin qor ǵylyp, ýaqytyn tekke shyǵyndap beısaýat sendelgendeı uǵyndy. Degenmen, kópshilik jıynda jurtshylyqtyń sanasyna jetetindeı qarapaıym tilmen kýponnyń ne úshin kerektigin túsindirip baqty. Tym qurymaǵanda «jyldar ótkende ol altynǵa» aınalady dep, sandyǵynyń túbine tyǵyp qoımasyn degen nıetpen meılinshe egjeı-tegjeıli sóıledi. Tipti, qalaǵan jekeshelendirý qoryna tabystaýlaryn surady.

Osyndaı sabylyspen tynbaı el aralap, sharýaǵa kóp aınaldy. Ýaqyt bolsa ótip barady. Júsip sol tapjylmaı temir tordyń arǵy jaǵynda jatqan kúıinde jatyr. Sheshesi zar ılep, eki kózin saýyp ol otyr. Endi bir murshasy kelgende sharýanyń basyn qaıyryp tastap, Tekelige tartpaq oıy bar. Aýdandyq sotqa kirip, zań ornynyń tamyryn basyp baıqap kórmek. Máseleniń bárin oıdaǵydaı retteıtin bátýaǵa kelse, maıdan qyl sýyrǵandaı etip qyzmetteriniń baǵasynyń qansha turatynyn bilýi kerek. Sodan keıin ǵana baryp áldeqandaı baılam jasaýǵa bolar.

Tekelige barmas buryn áýeli aýylǵa at basyn buryp, úıge soqty. Qaqpadan ishke attaǵanynda esiktiń aldyndaǵy kiletten qaryndasynyń basy qyltıdy. Shamasy, beısaýat mashınanyń dybysyn estip, syrtqa qarasa kerek.

Ol muny kóre salyp, aıaǵyna tápishkesin apyl-ǵupyl ildi de tura júgirdi. Kelgen bette moınyna asyla ketti. Aǵasy betinen súıdi.

— Halderiń qalaı?

— Jaqsy. — Gúlzat kózderi jáýteń qaǵyp, yrjıyp kúledi. Biraq, sonda da janarynyń tuńǵıyǵynda kilegeılengen muńnyń sharbysy men óńinen birtúrli qobaljýdyń izi bilinedi.

— Úıde kimder bar?

— Shynar ekeýmiz ǵana. — Shynar dep turǵany jıen qaryndasy, eń úlken ápkesiniń qyzy.

— Apań qaıda?! — Tańdanystan daýysy qattyraq shyqty.

— Tekelide.

Sekemal jigittiń ishi qylp etti. Bul sandalyp júrgeninde sot talqysy ótip, óziniń esh septigi tımeı qala ma dep qaýiptendi.

— Jaınaq qaıda?

— Ol Qopaǵa ketken.

Maldaǵy naǵashylarynyń úıinde júrgenin ishi sezdi, sezse de:

— Ásheıin be? — dep, naqtylaı tústi.

— Sol, maldaryn aıdasyp, jaılaýǵa shyǵarysyp salýǵa. — Gúlzat endi úlken kisiniń keıpine enip, sózin salmaqtaı sóıledi.

Japar júregi daýalamasa da Júsiptiń jaıyn bilmek bop:

— Al, apań jaısha ketti me? — dep surady táptishteı.

— Ana Qopadan ákegen maldardy Tekelidegi kisilerge aparyp berýge. — Qaryndasynyń óńi sulq synyp, jańaǵy nasat sharpyǵan keıpi lezdiń arasynda úshti-kúıli joǵalypty. Bul naǵashylarynyń járdem qolyn sozǵanyn ishteı uǵyndy.

— Qashannan beri úıde ózderińsińder?

— Kesheden.

— Sabaǵyń qalaı?

— Jaman emes.

— Apań nemen ketti?

— Kókem úlken mashına ákegen, soǵan maldardy tıep… — Kókem dep turǵany — Sapar.

— Qashan qaıtatynyn aıtqan joq pa?

— Búgin kelip qalýy kerek. Anaý kisilerdiń kiná taqpaı, rızashylyǵyn bildirgen qaǵazyn alamyn degen. Sodan soń qorǵaýshyǵa jolyqpaqshy.

Myna áńgimeniń syqpytynan oqıǵanyń barysyn syrttaı topshylaýǵa bolatyndaı edi. Japar bir sát bógelińkiredi, sosyn baryp óz jaıyn maǵlumdady.

— Men de Tekelige júrip bara jatqan betim, jolaı halderińdi bileıin degenmin.

— Kóke, shaı iship ketińiz!

Sony aıtty da, apyl-qupyl qaıtadan dastarhan jasaýǵa júgirdi.

Japar sál de bolsa arqasynyń qurysqan-tyrysqanyn jazaıyn dep, keń tósekke qısaıǵan. Birden boıy baısal tartyp, denesi tutastaı shymyr-shymyr etip balbyraı jóneldi. Kilettiń qońyr salqyn bólmesi jol soǵyp, ushynǵan janǵa naǵyz shıpa oryn edi.

Kózi iline qalypty. Gúlzat oıatqanda baryp, óziniń qaıda jatqanyn ázer topshylady. Tula boıy sereıip salǵa aınalǵanyn sezindi jáne qol-aıaǵynan shoıyndaı batpandyqty ańǵardy. Kúshtep basyn kóterip, tósektiń ústinde biraz sileıip otyrdy. Sosyn, beti-qolyn jýyp, uıqysyn ashaıyn dep tysqa shyqty. Shopyr esiktiń aldyndaǵy kóleńkege jaıǵasypty.

— Qazir shaı iship alaıyq, sodan soń Taldyqorǵanǵa jóneımiz, — dedi oǵan aldaǵy jospardan qulaǵdar etip.

— Jaraıdy.

V

«Nıssan-Blúberd» áp degenshe-aq Taldyqorǵanǵa taıanyp kelip qaldy. Qazir ońtústik shyǵysqa qaraı burylatyn jolǵa túsip, Tekeli taýynyń ańǵarymen uńǵýyrlap, shatqaldy jaldaı tereńge sińe beredi. Sóıtip, Júsiptiń úıine barady.

«Tátemdi sol jerden tapsam kórim» dep, ishteı ýaıymdady.

Sonaý shatqaldyń túbine baryp ornalasqan rýdnıkke qaraı tartylǵan jol aıaǵy jetkizer kórinbedi. Ara-tura janama joldar bólingenimen, qalany qaq jaryp tóselgen negizgisi — bir asfált. Eki jaǵynan qaptaldaı úıler salyna bergen. Jáne de sháriniń ortasyn jaryp Qaratal ózeni aǵady. Aryndy tasqyn taýdan ne bir ǵalamat úlken tastardy domalatyp ákelgeni ara-kidik ózenniń jaıdaqtaý tusyn janamalap ótkende baıqalady.

— Qalaı júremin?

Shopyrdyń saýaly beı-jaı qalpyn buzyp jiberdi.

— Basty joldan shyqpa. Burylatyn jerdi ózim aıtamyn.

Degenmen taıanyp qalypty. Mynaý «kardondardyń» atyn bilmegenmen, mejeli jerleri jaqyn. Bir qyzyǵy bul qalada «yqsham aýdan» degen nyspy kezdespeıdi. Elde joqty taýyp, «kardon» degen bir báleni teligen. Irkes-tirkes salynǵan solardyń arasymen birinen-birine óte beresiń, shubalańqy. Bul qala sonaý keńes zamanynyń ýaqytynda-aq, odaq boıynsha kóshesiniń uzyndyǵy jaǵynan ekinshi oryn alatyn.

Mólsherli tusqa ilikti. Mine, «Klýb» aıaldamasy, sodan keıingi qaıqańǵa qaraı ońǵa salǵan jolmen bular da ońǵa ketýi tıis.

— Qazir myna jerden burylasyń, — dedi suq saýsaǵyn shoshaıtyp.

Asfálttan shyǵyp topyraqty súrleýge túskeni sol eken, úıdi-úıdiń irgesimen jyljyp, bir ózeksheden ótip, tóskeıge kóterildi de demniń arasynda jetti. Bul kezde mamyrdyń alakeýim keshi de jer álemin qarańǵylyǵymen kómkerip, birtin-birtin qoıýlana tumshalap úıirile bastaǵan.

Bul ózi qyzyq salynǵan úı: jetelep ákelgen jol dóńestiń ústinde qalady da, baspana sonyń etegindegi oıpańǵa qaraı ornalasqan. Óıtkeni, sol oıpańnyń tabany ǵana qonys teberlikteı eptep jazyqtaý bitken. Arǵy jaǵy qulama jar bolmasa da, ústirt qabaqqa aınalyp ketedi. Ol jerge bir tirlik jasaı qoıý qıyn. Jalpy, kópqabatty baspanalardan basqa, jeke salynǵan turǵyn jaı bókterlerdiń qolaıly tustaryn qýalaı boı kótergen. Osy sebepten, túzý kósheler de neken-saıaq. Bultarys-qaltarysy kóp shańdaýyt jaıdaq jol birde quldılap, birde joǵarylap árbir otbasynyń jymǵa qonystanǵan meken-jaıyna aparyp tireıdi.

Osyndaı oqshaý jer qyrtysyna oraı bul úıge bireýdiń kelip, jaldyń boıymen tartylǵan darbazany ashyp shyqqan-kirgenin eshkim baıqaı qoımaıdy. Qaıta, beısaýat adam tómendegi úıdiń tóbesinen qarap, ishtegi mán-jaıdy op-ońaı kóre alady.

Qazir de Japardyń kelgenin jan-pende ańǵarmady. Aýlaǵa baılaǵan kishkene aq kúshik úrýdiń ornyna quıryǵyn bulǵańdatyp erkelep, ara-arasynda múláıimsı qyńsylady.

Aýyzǵy úıdiń esigin ashty — tastaı qarańǵy, sham janbaǵan. Shamdy jaǵaıyn dep qabyrǵany sıpalap edi, qosqysh qolyna iline qoımady. Ilgeri jyljyp, adymdaýǵa jazataıym edende turǵan birdemeni ilip ketýden saqtandy. Muqıat aıaǵynyń basyna qarady, eshteme joq sıaqty. Sóıtkenshe kózi de úırenip qaldy. Bólmeniń ishi tastaı qarańǵy emes, kúńgirt eken. Endi apalaqtap, sham jaqqyshty izdemedi, áıteýir belgisiz sebeppen bógelińkiredi. Mine, ishtegi daýys qulaǵyna ap-anyq estildi. Sheshesiniń únin jazbaı tanydy. Ekeýi eki jaqqa ketpeı, osynda jolyǵatynyna qýandy. Sál boıyn bılegen jelpinis lebimen esikti shalqasynan ashty. Ishtegilerdiń bári jalt qarasty.

— Amansyzdar ma?!

— O-o, Japarym eken ǵoı.

Sheshesiniń qarlyǵyńqy úni birinshi shyqty. Ári, jaman jarbaı túıedeı qıralańdap, elden buryn ornynan tura bastady. Sóıtti de áldeqashan qyrmasaqal bolǵan bunyń betinen súıdi.

— Qalyń qalaı, qaraǵym? Deni-qarlaryń saý ma? Bıbiniń, balalardyń hali jaqsy ma?

— Aman-esenbiz, bári jaqsy.

Osy kezde Júsiptiń úlkeni Ashat kelip, apasynyń úıretýi boıynsha «assalaýmaǵaleıkúm» dep, qolyn shoshaıtyp usyna berdi. Sábı nemeniń oıynda eshteme joq, qısyq kózderi oınaqshyp, jaqyn týysy kelgenge erekshe nasattanady.

Japar eńkeıip onyń betinen súıdi.

— Qal qalaı, jaqsy ma?

— Áıbát. — Ezýi eki jaǵyna jaıylyp, tipten shadymandy daýystady. Áıtkenmen sábı janarynda áldebir keıistiktiń izi jatyr edi. — Dáý papa, — muny úlkenderdiń úıretýimen inisiniń balalary «dáý papa» deıtin, — sen bilesiń be, papamdy alyp ketti ǵoı.

Japardyń júregi shym ete qaldy. Kishkentaı náreste ózin arqalanyp, bir jaǵy pana tutyp shaǵynyp jatqan sıaqtandy.

— Qaıda? — Jany qalamasa da eriksiz osy suraqty qoıýǵa májbúr boldy, óıtkeni kekili seltıgen kishkentaı ulǵa birdeme aıtý mindeti tárizdendi.

— Túrmege. — Nyǵarlap turyp, qulshynyspen jetkizdi.

— Sen qaıdan bilesiń?

— Kórdim ǵoı, milısalar qolyna kisen sap alyp ketken.

Japardyń keýdesi taǵy da shym etti. «Oıynda eshteme joq shynashaqtaı náresteniń kóńiline óshpesteı dyq tústi me eken» dep topshylap úlgerdi. Sodan soń odan keıingi kishi uldy izdedi. Ol jozynyń qasynan tapjylmaıdy. Sábı janaryna beımálim muń jabysypty. Ym qaǵyp shaqyrǵanyna da selt etpedi.

Kelininiń de óńi synyq, qamkóńil qalpy erniniń ushymen amandasty.

— Iá, qaraǵym, jumysyńdy aýystyrypsyń… Qolaıyńa jaqsa, jarady… qutty bolsyn! Arǵy-bergini oılap sheshseń jaraıdy. — Sheshesi sulq otyrǵan qalpy jylýsyz sóıledi.

— Rahmet! Jaǵdaıdyń betalysy qalaı bolyp jatyr? — dep, Japar negizgi jaıtqa kóshti.

As úıge aıaǵyn tastap, kelesi qýyqtaı bólmege ótkende osyny surady.

— Báriniń talap etken segiz bas iri qara maldaryn ákep berdim. Olar «Dúnıemiz ornyna keldi, sottatpaımyz. Sotqa solaı dep aıtamyz, qoldaryńa solaı dep qaǵaz beremiz» deıdi. Áıteýir, aýyzdary jaqsy.

— Sapar qaıda?

— Ol tóreshige ketti, ruqsat alsaq erteń tamaq aparyp bersek pe dep otyrmyz. Qazir keledi… kelip qalýy kerek, aq tańerteń ketken.

— Y-ym… Durys eken. — Bul — áli eshtemesi aıqyn emes, bulyńǵyr isten Japardyń dińkesi quryp, lajsyzdyqtan aıtqany-tuǵyn.

Áńgime úzilip qaldy. Úıdi tym-tyrystyq jaılady. Tynyshtyqty Nurǵanym buzdy.

— Jalǵyz júrsiń be? — Ulyna bolmashy ǵana moınyn burdy.

— Joq, janymda shopyr bar.

— Oı, ol balany neǵyp shaqyrmaı otyrsyń? — Sheshesi yrshyp tústi. — Birge kelgen adamdy sóıtip dalaǵa tastap kete me eken? Áı, Ashat! — jalma-jan kishkene nemeresin izdedi.

— Ne, apa?!

Qasyna qasyqtaı qara ul shaýyp jetti.

— Dalada mashınada aǵa otyr, sol kisini «úıge shaqyryp jatyr» dep, ertip kel.

— Jaraıdy. —Sábı birden quldyrańdaı jóneldi.

Arada birer mınýt ótpeı shopyr da ishke endi. Tabaldyryqtan attasymen sypaıy ǵana amandasty.

— Qaırat, beri júr! Mynda kel! — dep daýystady tórgi bólmeden Japar.

Ol daýys shyqqan bólmege endi. Jolsoqty bop ábden qajyp, eki kózi qyzara qantalapty.

— Men kishkene myzǵyp alsam.

— Shaı daıyn boǵansha myna kórpeniń ústine qısaı.

Japar ıegimen tórdi nusqady da ornynan turyp baryp, tósektiń ústinen jastyq alyp berdi. Qaırat jastyqty qushaqtaǵan qalpy ekpetinen tústi. Kóp uzamaı qorylǵa basty.

*** *** ***

Shaı ishilip bolyp qalǵanda Sapar tóbe kórsetti. Qysqa amandyqtan soń, tóreshini taba almaǵanyn aıtty. Sosyn barlyǵy aqyldasa kelip, Qarabulaqta turatyn Tekeli qalalyq sotynyń tóraǵasy Nurlannyń úıine barýǵa bekindi de, tyǵyz ýaqytty tekke qaza qylmaı birden attandy. Bylaı shyqqannan keıin Sapar:

— Onyń árbir poselkede birden-ekiden úıi bar. Qaı úıinde tústenip, qaı úıinde keshtenetinin adam balasy bilip bolmaıdy. Búgin jumysyna kelmedi. Taldyqorǵandaǵy úıine kirdim, Krýpskaıadaǵy úıine bardym — joq. — Terezeni ashyp tartyp otyrǵan temekisiniń tuqylyn syrtqa atyp jiberdi. Urty tolǵan tútindi tysqa úrledi. — Al, Qarabulaqtaǵy úıine soǵa almadym.

Japar úndemedi. Ishinen tynyp, aqylyn san tarapqa salyp, ár qaqpaqylǵa urǵyshtaǵan óz oıymen ózi áýre.

Mashına bul kezde Tekeliden shyǵyp, Qarabulaqqa qaraı quıǵytqan. Joldy Sapar bastap keledi. Bir kezde Japar:

— Sen tóreshimen buǵan deıin sóılesip pe ediń? — dep, taǵy da qaıtalap surady. Munysy qazir kezdesip qalsa sózdi neden bastap, neden qoıýdyń nobaıyn kókeıinde aldyn-ala pisirip alaıyn degeni edi.

— Iá, birneshe ret. Kómektesińiz, ákemiz erterekte qaıtqan, aýylda turamyz, jaǵdaıymyz joq dep mán-jaıdy aıtqanmyn. Apam da jumysyna baryp, kózbe-kóz tildesken.

— Jalpy, tóreshi sóziniń bet alysy qalaı? Táteme ne depti?

— «Apa, qoryqpańyz, kómektesemin. Barymta-syrymta degen halqymyzǵa ejelden tán nárse. Al, tek jandy qınaıtyny, tórteýiniń toptasýy. Ári, balańyzdyń basynda elden erekshe birneshe qylmystyq bap bar. Osy jaǵyna kelgende keńirek oılanýymyzdyń qajettigin kóremin», — depti.

— Bylaı, adammen… teń dárejede durys sóılese me? Álde tanaýyn shúıirip, bıikten qaraı ma? —Japar eńsesin sala Sapardyń aýzyna úńildi.

— Men-mendigin baıqamadym, jalpy, jaman sóılespeıdi. — Ol baýyrynyń betine nazar toqtata bir bógeldi de, sózin sabaqtady. — Men buǵan inisi arqyly shyqtym, inisin burynnan tanıtyn edim. Ózimen eki-úsh ret kezdestim, sonda «jýrnalıs aǵam bar» dep sen týraly da maǵlumdaǵanmyn. Qazir ońǵa burylasyń, — dedi áńgimesiniń arasynda Qaıratqa joldy da nusqap.

— Inisi qaıda isteıdi?

— Ol osy Taldyqorǵannyń «bedeldileriniń» biri.

— Reket pe?

— Sondaı «dókeılerdiń» sanatynda.

— Y-ym…

Olar qaltarys-bultarysy kóp san qıly kóshelermen birese ońǵa, birese solǵa bultalaqqa basty. Aqyry úlken eki qabatty úıge tirele toqtady.

— Keldik, — dedi Sapar.

— Birinshi sen kózine kórin, sen kóringennen keıin-aq mán jaıǵa túsine beredi ǵoı. Ary qaraı áńgimeni ózim bastarmyn.

Japar jerge tabandary tıgenshe osyny aıtyp, baýyrynyń qaperine salyp úlgerdi.

— Jaraıdy.

Usynsa qol jetpes bıik temir dýaldyń esigi tas bekitýli. Kishkene noqattaı ǵana ishtegilerge ún bergish bar eken. Sapar sony basty. Qońyraýsyz-aq bulardyń dybysyna jinigip, darbazanyń arǵy betindegi arpyldaǵan ıttiń tarǵyl daýysy eshkimdi beıtarap qaldyrar emes. Jep jibererdeı jer álemdi qýyryp barady. Biteý qorǵannan syqpyty kórinbese de, ábilettiń taıynshadaı turqy baryna dúdámaldanbady.

Úıdiń esigi ashylǵandaı boldy. Shynynda da solaı eken. Izinshe dýaldyń qaqpasy sart-surt etti, sóıtkeninshe 14-15-tegi er balanyń boıy kórindi. Ol bul ekeýin ańdasymen bir túrli tiksinip qaldy. Aman-sálemi joq, kózi ejireıip kibirtikteı berdi.

— Papań úıde me? — Sapar birden negizgi jaıttan bastady.

— Qazir. — Sholaq qana lám qatyp, qaıta keri qaraı tura júgirdi.

Kóp uzamaı orta jastaǵy adam tysqa shyqty. Esiginiń aldyndaǵy samaladaı janǵan shamnan keskin-kelbeti ap-anyq kórindi.

— Osy kisi, — dep, Sapar sybyr etti. Adam kelgenin estip, kóp bógelmegenine Japardyń ishi jylydy.

Taıanǵan oǵan Sapar «assalaýmaǵaleıkúm» dep, qos qolyn usyna berdi. Japar da qabattasa amandasty.

— A-a, sender ekensińder ǵoı. — Bógdelerdi kórgen bette birden ekpindegen aryny basylǵany baıqaldy. —Taldyqorǵannan inishekter «kelemiz» dep álginde telefon soǵyp edi... Úıge júrińder.

— Beımezgil ýaqytta mazańyzdy alǵanymyzǵa keshirim ótinemin, — dep bastady Japar, — az ǵana áńgimemiz bar edi… Men kirip shyǵaıyn, ol qala bersin.

Bildeı bir sot tóraǵasynyń kiriptar pendelerdi «úıge júrińder» degenine júregi tipten eljiredi.

Nurlan ózi bastady. Aýyzǵy úıge aıaqtaryn sheship, kelesi bólmege ótti de, baspaldaqpen joǵary kóterildi. Kóterile qalǵan jerdegi shaǵyndaý bólmege jaıǵasty. Shalqaq dıvan, qos kreslo, jýrnaldyq ústel qoıylypty. Tórdegi orynǵa úı ıesi Japardy ótkizdi. Japar ýaqyttyń biraz bolyp qalǵanyn topshylap, sózbuıdaǵa salmaı toq eterin aıtýdy ishteı uıǵara áńgimesin bastady.

— Aǵa, túndeletip júrgen júrisimizdiń mánisin bilip otyrǵan shyǵarsyz. Sapar sizben jolyǵysyp, mán-jaıdyń shet-jaǵasyn aıtypty.

— Iá, apamen de sóıleskenmin.

— Endeshe men sol kisiniń úlken balasymyn, ózińizben bir aýyz tildeseıin dep... Jeti túnniń ishinde jatsynbaı qarsy alǵanyńyzǵa kóp-kóp rahmet. Aqyl-keńesińizdi tyńdap, sol boıynsha qam jasasaq pa degen de oıymyz bar.

— Inińiz, «úlken baýyrym jýrnalıs» dep aıtqan edi, Almatyda turasyz ǵoı?

— Iá. — Japar basqa kákúr-shúkirge ýaqytty ysyraptamaı, oıyn ármen qaraı sabaqtaı berdi. — Táńirdiń jazýymen aldyńyzǵa kelip, tanysyp jatyrmyz, atym — Japar.

— Meniń esimim — Nurlan. — Úı ıesi ekenin ańǵartyp, bir jaǵy qoshamet kórsetip, qolyn birinshi sozdy.

Japar da ornynan atyp turyp, qos qolyn usynyp:

— Sizdiń atyńyzǵa syrttaı qanyqpyn, — dedi kishilik iltıpatpen elgezektik tanytpaǵanyna qyzaraqtap. — Áldeqashan jolyǵatyn jónim bar edi, biraq reti búgin ǵana tústi.

Osy kezde qyryqtardaǵy etjeńdi áıel baspaldaqtan kóterilip, bulardyń ústine kirdi. Japar “sálemetsiz be” dep amandasty.

— Mynaý jigit, — sózdi kıip, oń qolymen qonaǵyn nusqap, — Japar deıtin azamat. Jýrnalıs, Almatydan kelip otyr, — dedi Nurlan. — Al, bul kisi, osy úıdiń ıesi — Ǵalıa.

Sońǵy lámin Japarǵa qaratyp aıtty.

— Ǵalıa, bizge bir nárse rettep jiber.

— Joq, áýre bolmańyzdar. — Mynandaı qonaqjaılylyqqa Japardyń múlde báıegi shyqty.

— Eshteńe joq, sonaý Almatydan arnaıy… — Sóziniń sońyn jutyp toqtady.

— Rahmet, aǵa. — Júniske qatysty jaıt jóninde tóreshiniń óz aýzynan kókeıindegisin estýge qulqy qulap, Japar ishteı tyzaqtady. Biraq, syrttaı eshteme bildirtpeýge tyrysty. — Bizdiń ana bir tentek inimizdiń máselesi janymyzǵa batyp barady. — Meılinshe salmaqty kórinýge umtylyp, áńgimeni baıypty bastady. — Onyń kilti, Nurlan aǵa, birinshi — qudaı, ekinshi — ózińizdiń qolyńyzda sıaqty. Qoıshynyń balasymyz, eshqandaı súıeýshimiz joq. Mektepte, jalpy, ómirde onyń eshbir buzaqylyǵyn kórmep edik, bir saıtannyń azǵyrǵany da… Járdemdesýińizdi ótinemin. Búgin jábirlenýshilerdiń barlyǵynyń malyn ornyna qoıdyq.

Nurlan tomsara, biraz oılandy.

— Jalǵyz bolsa, kómektesý ońaı edi. Qudaı atqanda tórteý bolyp tur ǵoı. Eki adamnyń basy birikken is, uıymdasqan qylmys dep tanylady. — Shynynda da birden uıǵarym jasaýǵa aılasyn tappaı, tyǵyryqqa tirelgendeı halde sóıledi. — Áıtse de jaǵdaılaryńdy apadan, maǵan bir-eki ret soqqan inińnen bilip jatyrmyn. Arandaǵanda osyndaı kem-ketiktiń balalary arandaıdy. Sondyqtan kómekteskim-aq kelip otyr, biraq, jasyratyn nesi bar, senderge bura tartyp, isti ońynan sheship bersem, oblystyq sot bir jumaǵa jetkizbeı, meniń sheshimime qarsy qaǵaz jazýy ábden yqtımal.

Japar aýzyna kirip kete jazdap, eńsesin sala, árbir sózin múlt jibermeı tyńdap qalypty. Osy kezde úlken podnospen ony-munysyn kóterip Ǵalıa da oraldy. Kúle sóılep, dastarhanyn jaıǵady. Áńgime bir ýaq arnasynan aýytqydy.

Jýrnaldyq ústeldiń beti lyqa toldy. Moıny qylqıǵan konák, aıbyndy aq araq jáne vıno qaharman sarbazdardaı sap túzepti. Úlken aqqumanǵa shaıdy birden demdep ákelgenge uqsaıdy.

— Qaısydan quıaıyn? — dedi Nurlan ishimdikke umsynyp.

— Konáktan. — Ádeıi aqsúıektiktiń nyshanyn ańǵartýǵa tyrysty.

Birinshi aldyna sút qatqan shaı keldi. Sosyn beli úzilip kete jazdap turǵan rúmka qonaqtady.

— Al, Japar, mynany tanystyq úshin…

— Rahmet, baqytty bolyńyzdar!

Ekeýi de erinderin tıgizip, bir-bir urttap qoıdy.

— Sodan, — Nurlan álginde úzilgen áńgimesin sabaqtaýǵa nıet bildirdi.

— Iá…

— Solaı máseleni aıyptalýshynyń paıdasyna sheship jibersem, olar eshqandaı oılanbastan meni bir qomaqty dúnıege kekireledi dep qorytady. Ondaı aıypkerdi qorǵaǵan sot sheshiminiń sońynan, nebir zańger sarapshylardyń prosesti taldap, zerttegen qorytyndylary qaptap ketedi. Árıne, onyń bárin uıymdastyratyn — joǵary turǵan ınstansıa. Jalpy, shyǵarylǵan kez-kelgen sot úkimi on kúnniń ishinde qaıta ekshele qaralyp, osy uıǵarymdy kúshinde qaldyrý kerek pe, kerek emes pe degen mindetti túrdegi ilespe qujattarmen tolyǵady. Onysyz bolmaıdy, belgilengen tártip solaı. Sondyqtan, bul jerde meniń qolym adal bolsa da, álgindeı qaýly alsam joǵary jaqqa dúnıeni bólispeı, jalǵyz qymqyrǵandaı kórinemin. Sodan keıin maǵan degen kózqaras ózgere bastaıdy. Jumystaǵy súıkimsizdik kimge qajet?

Tóreshi janaryn Japardyń kózine qadap, melshıip qaldy. Et jeńdi denesi sál lyqsyp, aldyǵa jyljypty. Sol umsynǵan qalpy budan maquldaý kútetindeı. Biraq, jaı-japsardy esh kináratsyz túsingen meımanynyń moınyna sý ketip, jan-dúnıesi qaltyrady. Bálkim sodan, lám dep aýzyn ashýǵa murshasy jetpedi. Áıtkenmen, jyndy adamdaı ańyrǵan qalpy úı ıesinen nazaryn taıdyra qoımady. Otaǵasy qonaǵynyń myna usqynynan ıis almastyqty ańǵardy ma, kreslosyna shalqalady da:

— Iá, bizdiń júıeniń súıegine ábden sińisti stereotıp, eń jaman psıhologıalyq ádet-ǵuryp osy, — dep, bir tilim nanǵa sary maıdyń ústinen jaǵylǵan qara ıkrany kómeıletip jiberdi.

— Nurlan aǵa, bul aıtyp otyrǵanyńyz ábden oryndy. Eptep ómir kórdik, neniń ne ekenin túsinetin halge jettik. Joǵary jaqqa sizdiń de betińiz ashyq, ózińizge alǵysymyzdy jaýdyryp biz de rıza bolyp attanatyn bir ońtaıly mámilege keleıik.

— Ótkennen beri topshylaǵanmyn, — aýzy qompańdap, shaınańdaǵan kúıi bir áńgimeniń shetin shyǵardy, — árqaısysynan 500-den jınatsaq, isti durys bitirýge jaraıdy.

Japardyń júregi maı ishkendeı aýzyna quıyldy. Óıtkeni, birigý jónindegi máseleni bul da óz aralarynda kótergen. Sóıtse, isti bolǵan óńge úsheýiniń biri — shesheden ólideı, ákeden tirideı aıyrylǵan. Ákesiniń ózi temir tor men tas qapastyń ar jaǵyna baryp áldeqashan turaq tapsa kerek. Dál osy kezde — tuldyr jetim. Ekinshisiniń áke-sheshesi — súıegi qaýdyrlaǵan shal men kempir eken. «Sottalmaq túgili ólip qalsa da beretin soqyr tıynymyz joq» depti. Úshinshisi — ózderiniń týystary. Ol da bir shyǵannan shyǵyp, áke-sheshesin ábden zapys jasaǵan. Balalaryna kóńilderi onsha jibı qoımaıdy.

Osy jaǵdaıdy biletindikten, kókiregi syzdaı jóneldi. Endi qý baýyrǵa bola barlyǵy úshin kúıýlerine týra keledi. Bul tusta saýdalasý taǵy da retsiz. Týǵan baýyrynyń taǵdyry talqyǵa túsip otyr.

Óz oıymen ózi arpalysyp, Japar sál úndemeı qalsa kerek, tóreshiniń sózinen esin jınaı qoıdy.

— Mundaı uıymdasqan qylmysqa ondaı aqsha túk te emes… Men isti qolyma endi aldym. Áli bir aıdaı durystap, saraptaı otyryp taldaımyn. Ol sharýany sol kezde uıymdastyrarsyńdar. Kel, káne, alyp jiberelik.

Hrýstal rúmkalar munyń keıpin kelemejdegendeı syńǵyr qaqty.

— Sonda qandaı jaza bermekshisiz?

Konákty bir urttady da onyń ýytynan qaqalyp qalǵandaı demin shyǵarmaı arqalyqqa shalqalaı berdi. Erinin jymqyryp, oılanǵan syńaıda sál bógeldi.

— Úsheýine eki jyldan shartty túrde kesemin de, bireýin alty aı hımıaǵa jibergen jón-aý dep oılaımyn. Aıttym ǵoı isti qolyma endi aldym. Biraq nobaıy maǵan belgili, sondyqtan osyndaı uıǵarymǵa toqtalatyn shyǵarmyz dep topshylaımyn.

«Nege?» degen saýaldy qonaǵynyń janarynan baıqasa kerek, bógelip baryp, sál úzilisten keıin qaıta sózin sabaqtady.

— Óıtkeni, tórtinshisi — buryn da bir márte sottalyp, aıybyn shartty túrde ótegen eken.

— Ol, úkim shyǵarylǵannan keıingi tıisti on kúnniń ishinde, «ana úsheýine nege shartty túrde jyl kesedi» dep, báleni bastap júrmeı me?

— Shyǵarmaıtyn shyǵar, — jymsyq kózderi syǵyraıa Japarǵa úńildi, — endi ol jaǵyn onymen ózderiń sóılesýleriń kerek.

Kúlkildi báleni tóreshi kókeıine taqap qoıǵannan keıin Japar amalsyz tilin tistep, dińkesi qurydy. Taǵy da oıyn úı ıesiniń sózi bóldi.

— Aıtqandaıyn, prokýrordyń da aldynan ótińder. Men oǵan shet jaǵasyn aıtyp, syr ańǵartarmyn.

— Ol kisige mólsheri qansha berelik?

— 500.

Japardyń arqasynan sup-sýyq ter burq ete qaldy. Áıtse de ishki ábirjýin syrtqa bildirtpeýge tyrysyp baqty.

— Sotqa qorǵaýshy jaldaý kerek pe?

— Qorǵaýshyny jaldasańdar da, jaldamasańdar da ózderiń bilińder, kesimdi shyǵaratyn men ǵoı. — Úıelmenimen buǵan tónip, údireıe qarady.

— Sasqan úırek artymen júzediniń kebimen, ózińizben sóıleskenge deıin onymen bátýálasyp qoıyp edik. — Jigittiń myna kesimdi ýájge aıtary taýsylyp, aqtala qıpyjyqtaı til qatty.

— Olaı bolsa, birinshi kúngi proseske qatyssyn, kelesi kúnderge «qalamaqyǵa aqshamyz joq» dep, rahmet aıtyp, sypaıy ǵana shyǵaryp salyńdar.

— Maqul, Nureke, — Japar bas ızep, qabyrǵadaǵy tili qalmaqtyń naızasyndaı soıdıǵan abajadaı saǵatqa qarady, sosyn tóreshige qaıtadan nazaryn toqtatty. — Ózińizben júzbe-júz sóılesip, bir jeńildep qaldym. Túnniń beısaýat ýaǵy bolsa da jatsynbaı jyly qabyldaǵanyńyzǵa rahmet. Endi bir ótinishim bar.

— Aıt.

— Erteń tamaq aparaıyq dep edik…

— Jaraıdy, tańerteń kelińder, ruqsat bergizeıin.

— Rahmet.

Nurlan etjeńdi denesin súırete ornynan kóterile berip:

— Sodan keıin umytpaı turǵanda eskerteıin, — dep, sylq túsip qaıtadan kreslosyna otyra ketti, áıtkenmen oń qoly shoshańdap joǵary umsyndy, — jábirlenýshilerdiń barlyǵynan sotqa jazǵan keri ótinishterin alyp, maǵan tapsyryńdar.

— Maqul. Sizge kóp-kóp rahmet. Bala-shaǵańyzdyń qyzyǵyn kórińiz. Ruqsat bolsa, júreıin.

— Men seni ıtten ótkizip jibereıin.

Ekeýi tysqa bettedi. Áýelgideı aýlada sham samaladaı jarqyraıdy. Tabaldyryqtan syrtqa attaǵan muny kórgende, taıynshadaı qyzyl ıt shynjyryn syldyrlatyp atyp túregeldi. Bógde adamnyń ókshesin basa shyqqan ıesin baıqap, bir ars etip qalt bógeldi.

— Jat tynysh, Sımon.

Nurlan zilsiz jekidi.

Ańǵarly neme, ýyttanyp baryp áýpı halge túse qaldy. Baǵana esi-derti basqada bolyp, ıt jaqqa tipti nazar da aýdarmapty. Endi oǵan kóz toqtatyp qarap, shynjyrdy úzse adam jeıtin naǵyz soıqan abylańqy ekenin uǵyndy.

— Jaraıdy, Nurlan aǵa, saý bolyp turyńyz. Rahmet! Áli talaı kelemiz.

— Kelińder.

— Jaqsy.

Sapar da bul kezde mashınadan shyǵyp, qastaryna taıanǵan. Aǵaıyndy ekeýi tóreshiniń qolyn kezekpe-kezek alyp, asqan bir yqylastylyqpen qoshtasty. Sosyn kólikterine qaraı buryldy.

VI

Tún samaladaı jarqyrap, ózine ǵana tán qarakók boıaýǵa malyna shomylǵan. Áýedegi juldyzdar jypyrlap, qazir birinen keıin biri sholpyldaı Japardyń keýdesindegi oı-muhıtyna tamatyndaı.

Ol aýyr kúrsindi. Onysyn ózi de ańdamady. Taǵy da ushy-qıyry joq ýaıym, japa shańǵytyp muny ıirimine tartyp áketip barady.

Ómir-baqı mal súmesine qarap ótken ákesiniń atyn alty alashqa tanytý, kishkentaı kezinen kókeıine túıgen eń aıaýly armany edi. Sony maqsat etip, qajyǵanda qaırat etip, ózin-ózi súırep keledi. Sondaı pıǵyldyń tarydaı ǵana nyshany inilerinen tabylmaǵanyna qaryny ashady. «Ne úshin erkek kindikti bolyp dúnıege kelip, áldekimniń órenimin» dep ómir súrmek? Óz basy ózi úshin ómir súrmeıdi — ákesi úshin ómir súrýge, onyń esesi ketken talaı jeńilisteriniń ornyn toltyrýǵa ábden bel sheship kirisken. Soǵan birjola peıili aýǵan. Biraq, úlken muratqa nıet qoıý bir basqa da, kóńilge alǵan istiń ómirdegi kórinisi múlde ózgeshe. Sol áke, sol shesheden týǵan balalar munyń oılaǵanyn oılap, qıaldaǵanyn armandamaıdy. Ata-babasynyń ketken esesin, olar sol kezdegi zaman men ýaqyttyń kináratynan dep topshylaıtyndaı. Al, ózderiniń ómiri sándi bolsa jetip jatyr. Aqshalary — bar, kıimderi — bútin, osyny mise tutady. Biraq, sóıtip júrip, áldekimderdiń jetegine ilesip, tilin joǵaltyp, muńyn joǵaltýyn esh ekshemeıdi. Qońyz tirliktegi bir kúndik toqtyǵyn — tórt qubylasynyń teńdigi dep esepteıdi. Qysqasy, qaperinde sańylaýy joq qotıynǵa aınalǵan. Sondyqtan da olarǵa áke armany — ómirlik azyq, sheshe nazasy — máńgilik qýat bola almaıdy. Son-o-oý bir jyldaǵy jastardyń qaqaǵan aıazdan qaımyqpaı, taǵdyrdyń jazǵanyna qarsy shyǵýy — osyny myqtap túsingendikten shyǵar…

Taǵy da aýyr kúrsindi. Mashınanyń panelinde jatqan sıgaretke eriksiz qoly júgirdi. Temekini tutatyp, kók tútindi qushyrlana sorǵanda, saraıy sańǵyrap ashylyp salǵandaı kórindi.

*** *** ***

…Aýmaǵy qozy kósh alańdy sybsyńdaǵan sózdeı sýmańdaǵan maıda burqasyn árádik tustan ıreleńdeı tilip ótedi. Úrikken kıiktiń sońyndaǵy shańdaı bozamyqtana kóterilip baryp, qaıta jer baýyrlaıdy. Nemese baqsynyń jynyndaı shyrq úıirilip shıyrlanǵan kúıi birtin-birtin kómeskilene joǵalady. Eleýsiz ǵana esken lep ábjylandaı ıreleńdegenimen kún jaryqtyq shajyrqaıdyń bezindeı shaqyraıady. Biraq, bult sharbysyna búrkemelenbeı aq sáýlesin aıaýsyz shashsa da, eshqandaı jylýsyz. Qaıta áppaq nur sıaqtandyryp biryńǵaı yzǵar seýip turǵan syńaıly. Ańǵarǵan janǵa bar syryn artyna saqtap ishine búkkendeı, shamyrqanǵan minezben janarynan ot shasha susty kúıi sulq qalǵan. Bir kezderde baryp jaryqtyqtyń, abaısyz tasqa túsken sulýdyń qolyndaǵy shar aınadaı shyrt etip synyp, kúl parsha bolatynyn eshkim bilgen joq.

Ýaqyt áli erterek, tańerteńgilik mezgil edi. Ary-beri sharýa qamymen ótken pende bolmasa, adam qaraldysy sırek. Áıtkenmen, adamnan buryn alańdy yzǵarǵa isinip-keýip, qutyrǵan úskirik-quıyn kezip júrgen. Zymıandyqpen ishin tarta kúletindeı. Esirik jeldi es kóre tozańyta býyrqanyp, qytymyrlana jer baýyrlaıdy. Sálden soń qaıtadan ıreleńdeı jóneledi. Quddy bir kózge kórinbeı arly-berli shaıtandar shapqylap, qıǵylyqty salatyndaı-aq.

Alaıda qadaý-qadaý iriktelgen jastar boı jazyp, seıil qurǵandaı kóńildi-tin. Sońǵy kezde ilgeri ketken órkenıettiń «ozyqtyǵynan» týǵan tilinde uǵynysý ar kóringenimen bular uly da, qyzy da barlyǵy jylmaı qazaqsha sóıleıdi. Kóbisi boıjetkender. Ári, álgilerdiń beımezgil ýaqytta shoǵyrlanýy kóldeneń kózdi eriksiz ózine aýdardy. «E-e, operatıvti komsomol drýjınasy shyǵar, eshkimge keregi joq áldeqandaı bastamamen sýyq kúnde sendelgen» degen de oıǵa jeteleıdi. Áıtpese mynandaı shyńyltyrda jaıdaq jaýyrdaı tep-tegis alań ıt baılasa turatyn jer emes. Soǵan qaramaı qysyraqtyń úıirindeı top ary da, beri de yǵysady. Yzǵardy elemeı daýryǵysa áńgime aıtady, ara-tura kúledi.

Syrtqa kóńildi kóringenimen kókeılerinde jaýap tappaı alasurǵan saýaldar men ishteı qobaljytqan elegizý bar edi.

— Jigitter! Qyzdar! Men bilsem otany úshin ot keshetin azamattar qazir osynda jınalady. — Aqquba keskindi, shashyn artyna qaıyrǵan sıdań jigit senimdi túrde nyq til qatty. — Kópshiliktiń basy birikken soń, bizdiń únimiz eriksiz túrde dókeılerdiń qulaǵyna jetedi. — Óńiri ashyq. Moınyna salǵan shalǵysynyń ushyn jel qaqty. Aýzynan býdaq-býdaq bozamyqtanǵan bý atqylady.

— Al, basy birikpese she? — Bıdaı óńdi qyzyl kýrtkaly qyz kókeıindegi kúlkildi kúmánin jasyrmady. — Ondaı jaǵdaıda myna keıpimiz — sypsyńdyǵynan otardy tastap bólinip, óz betterinshe taýly jaqparǵa órmeleı laǵatyn yńǵaı eshkiniń keıpi sıaqty bolyp shyǵady.

— Jınalady! Jınalatyn sebebi, qazaqtyń qazaq dep tarıhta tanylǵany qaı zaman? Sonshama soqtyqpaly, soqpaly taǵdyry bar eldiń bir aýyz lámge jaramaǵany ma? — Qaratory júzdi orta boıly jigit ekilene ún qatty. — Onyń ústine dál búgin, taǵy da taǵdyry talqyǵa túsip tur. Menińshe, buǵan kez-kelgen adam selqos qaraı almaıdy.

Jaıaý burqasyn alańǵa úıirilgen jastardyń tobyǵyn aınalsoqtap, táıkúshiktengen buralqydaı jylmań qaqty. Onyń jetegine ilesken sýsyl eligip baryp basylady.

— Áne, kele jatyr! — dedi uzyn burymdy boıjetken Baıseıitova kóshesin qolymen siltep. Tip-tik bitken aqqaıyńnyń shybyǵyndaı taldyrmash denesi súdinin sulýlandyryp kórsetedi. Sýyqtyń sorǵandyǵynan ba, eki beti qyp-qyzyl almadaı. — Men Respýblıkam úshin janymdy aıamaımyn. Osyndaı sezim árbir otandastarymda bar shyǵar dep oılaımyn.

Bári Baıseıitova kóshesine qaraı jalt qarasty. Ózderi sıaqty on shaqty jastar qaryshtaı basyp kele jatty. Sosyn sálden keıin Fýrmanov kóshesi jaǵynan da aıtshylaǵan eldeı shubyrǵan bir shoǵyr kórindi. Eleýsiz kúıi úshten, tórtten topqa qosylǵandary qanshama.

Bul — keshegi, Qazaqstan Komýnısik partıasy Ortalyq Komıtetiniń Plenýmyndaǵy sheshimge razy emes jandardyń alańdaǵy bas qosýy edi. Tótennen tosyn qadamdarǵa barýlary — sońǵy jyldardaǵy qaıta qurýdyń yqpalymen jıi aıtylyp, sanaǵa sińisti bola bastaǵan “demokratıa” degen sózdiń yqpaly. Demokratıanyń qanshalyqty shynaıy qorǵashtalǵanyna eshkim esep berip, tereńirek úńilmedi. Úlken minberden sóılegen qasqa bas dókeılerdiń jarıalylyqty qur ǵana tilge tıek, sózge dáıek etkenin jalpy jurt meılinshe uǵynyp úlgermedi. Onyń ústine teledıdar da saıası psıhologıa turǵysynan damyǵan shetelderdegi beıbit túrde ótetin qoǵamdyq narazylyqtardy dúrkin-dúrkin kórsete bastaǵan. Osynyń bári albyrt ta ańǵal jastardyń kókeıinde sol kúıi bolattaı berik, tortasy aıyrylmas totalıtarlyq júıege bir kúnde kóship kele qalǵandaı kórinse kerek. Shep quryp beıbit túrde narazylyq sherýin ótkizse, eshqandaı tosqaýylǵa ushyramaıtyndaı túısindi. Bálkim, sondyqtan júrek túkpirinde qylaýdaı sekemaldyq selkeýlenbedi.

Kún tyrbynyp tóbege órmelegen saıyn jurt aǵylyp, uılyqqan kópshilikke ústin-ústin qosyla berdi. Bir sát Kosmonavtar jaǵynan Sátbaev kóshesiniń kenerine syımaı adýyndy da dúleı top jóńkile túıdekteldi. Kók aspanda túıilgen qara bultsha býdaq-býdaq. Jolyndaǵynyń bárin jaıpap ótetindeı. Bult artynan nóser jaýatynyndaı, olardyń sońynan izinshe astań-kesteń bir nárse bolatyndaı áser qaldyrdy. Bulardyń basqa, buryn jetken lekten aıyrmashylyǵy qoldaryna kóterip alǵan uranshyl álem-jálemderi de bar. Kádimgi keńes odaǵynyń qyzyl týyn da jelbiretip, asqaqtata áýeletedi.

Kenet, osy tusta sap etip qaıdan shyǵa kelgeni belgisiz, mılısıalardyń bes-alty PPM qorapty mashınalary Sátbaev kóshesin bitep, Mırdiń boıymen irkes-tirkes tizile toqtady. Qapıada álgi tarpań da adýyndy lek myna kedergiden óte almaı qalatyndaı alańdaǵylar alaǵyzdy. Jáne bul biteý mashınalardyń áreketi bılik tarapynan jasalǵan alǵashqy kedergi edi. Osynyń ózi ashýyna isinip-kebingen sherýshilerdiń mańdaıyn tyrystyra shytyntty. Biraq, sap etip aıaq asty qalaı shyǵa kelse, dál solaı álgi mashınalar kútpegen tustan alǵan baǵytyna qaraı jyljyp ketti. Eki jaqtaǵy tasyǵan ózendeı tolqyǵan halyq uly jińgir qalany titirentken kúıi uılyǵysqan qalpy bylyqty da jóneldi. Bolar-bolmas tosqaýylǵa boılarynda qany oınap, odan ármen shıryǵa tústi. Osy tusta megafonnyń sańqyldaǵan úni de qýat alyp bara jatty. Bir kezde eldiń azamattary qyzyl merekelerde sánimen halyqqa qolyn bulǵap ókimet adamdary turatyn asqaq minberden tabyldy.

— «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» degen halqymyzdyń árqashan shyndyqty týra aıtqan jasampaz qasıeti umytylyp baryp, búgingi jarıalylyqpen qaıta oralyp otyr. Tizgindi ustaǵan ata-babalarymyz «qulǵa da bir aýyz sóz» dep, qulaq kesti quldyń da pikirin tyńdaýdan, tıanaqtylyq tapsa kádege jaratýdan taıynbaǵan. Biz onyń qasynda elmiz, jurtpyz. Atqa minerlerge aıtar sózimiz bar. Eldiń tutqasy el perzentterine tıesili. Kelimsektiń kósemdik tanytqanyna kelispeımiz.

— Qazaqstan jasasyn!

— Qazaq eli jasasyn!

Sóıleýshiniń sózin alańdaǵy jurt uranmen ilip áketti.

Ashýǵa ma, álde bálenbaı jylǵy ezgige me, áıteýir namysqa býlyqqan jastar bir ýaqtarda býyrqandyra án bastady.

«Meniń elim, meniń jerim,

Gúliń bolyp egilemin.

Almatynyń aspany áleýetti únnen qulaǵy tunǵandaı tas meńireýge aınaldy.

Jyryń bolyp tógilemin, elim,

Týǵan jerim meniń — Qazaqstanym!»

Án aıaqtalysymen dý qol shapalaqtandy. «Ýra-a!» degen aıqaı údemelendi. Jurt birazǵa sheıin jer silkingendeı gúrildep, shıryqqan tolqynystan basyla almaı terbeliske endi.

Taǵy da halyq perzentteri jandary shyrqyraı birezý, óktemshil basshylardan jalbaryna ádildikti surady. Eshkim qaraqan basynyń qadirin arttyryp, upaı alyp qalýy úshin sóz sóılemedi. Shymbaıyna batqan máseleni ǵana kóterip, júrek túkpirindegisin qylaýsyz aqtardy. Báriniń oı-nıeti qazaq elin nege qazaq basshysy basqarmaıdy degenge saıdy.

Kimniń esine kelgenin qaıdam, dál osy kezde qazaq halqynyń qasireti men muń-zaryn terbeıtin «Elim-aı» áni egilte sozylsyn. Taýy shaǵylyp, emeshegi ezilgen qalyń jurt kómekeıine tyǵylǵan óksigin basa almaıdy. Án qudiretinen eńseli aq úıler de, máýeli shyrshalar da bir sát ıinderi salbyrap, tońteris kúı keshkendeı. Áldekimge ókpeli sıaqty, taǵdyryna nalıtyndaı qońyrqaı bir kórinistiń keskinine engen.

«Qara taýdyń basynan kósh keledi,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi, aı-ı-ı, elim-aı.

Qaryndastan aırylǵan jaman eken,

Eki kózge móltildep jas keledi, aı-ı-ı, elim-aı».

Osy óleńniń joldaryn búgin tuńǵysh ret estigendeı Japardyń jan dúnıesi astań-kesteń qoparylyp, bólek tolǵanysqa batty. Qazaqtyń jany qystyqqanda kókiregin jaryp shyǵatyn ah urǵan jalyndy ánniń eń birinshisi «Elim-aı» bolatyny nelikten? Álde halyqtyń es-jadysynda máńgilik saqtalyp, urpaqtan-urpaqqa qan arqyly berile me eken? Biraq, án joldarynda nege «el» sózi ushyraspaı eń birinshi aýyzǵa «qaryndas» sózi iligedi dep albardy. Osynyń kez-kelgen pende túsine almas bir sıqyrly qupıasy bar sıaqty.

Sosyn jan-jaǵyna barlaı nazaryn júgirtti. Iin-tiresken jurttyń arasynda bóriktige qaraǵanda áıel zaty basym sıaqty. Ámbe olardyń deni ózinen jasy kishi tárizdi kórindi. On jeti, on segizdiń balań da pák keskini qyzdardyń alaburtqan dıdarynan aıqyn bilinetin. Bir sát barlyǵy jaqyn qaryndasyndaı kózine jylyushyrady. Ishteı «qaryndas…» dep bir qoıdy. «Qaryndastan aıyrylǵan jaman eken…» Sonda atam zaman, aq ırektegi ólshem boıynsha ómirdegi eń aıaýly jan qaryndas bolǵany ma? Halqymyz shańyraqqa ıe bolatyn ul dep kópsitkenimen, qaryndasqa kelgende shyǵarǵa jany basqa. Tipti, qudaı jolyna aparatyn ımandy da qasıetti uǵymnyń ózin «din qaryndas» deıdi. «Aýrý — astan, daý — qaryndastan» degende, dindi meńzep turǵan joq pa eken dep te tańdanasyń. Qaryndastaı pák, eshtememen búlinbegen dindi áldekimder aram pıǵylmen lastamaqqa umtylsa, árıne daý shyqpaı turmaıdy. Óıtkeni din — halyqtyń bolmys-bitimi, tini men dili. Soǵan bireý qol salsa qalaı qarap tura alsyn.

Iaǵnı, qaryndas sózi kirshiksiz páktiktiń, adaldyqtyń, týrashyldyqtyń, ımandylyqtyń, rıasyzdyqtyń balamasy-aý shamasy. Aqyry oıynyń ushtyǵyn taba almaı ańyrdy.

Gý-gý etken qara nópirdiń ortasynda japadan-jalǵyz óz oıymen qalyp qoıypty.

— Qudaı-aý, álemde aýmaǵynyń úlkendiginen toǵyzynshy oryndy alatyn keń baıtaq Qazaqstandy bir aýdannyń aýqymynan asar-aspas avtonomıa qurly kórmegeni me? Bul qaı basynǵandyq?!

— Aqyl-esten aıyryp, orystandyryp bitti ǵoı. Endi nemiz qaldy?

— Qazaq menshınstvosy bolashyǵynyń quryp bara jatqanyn kóre turyp, ómir baqı orys bolshınstvosyna baǵynyp ótýi kerek pe?!

— Lenınniń ulttar saıasaty qaıda? Ana tilimizdi nege joǵaltyp baramyz? Adamzat retinde búgin quqymyzdy qorǵap qalmasaq, tamyrymyzǵa birjola baltanyń shabylǵany.

Osy tektes aryz-shaǵymǵa toly zar-muńyn ashyna aıqaılaǵan daýystan qulaǵy tundy. Japar adýyndy aıqaıdan bálenbaı jyldar maqsatty túrde júrgizilgen orys okýpasıasyna naqty qarsylyqty, qyzyldar jasaǵan kolonızasıany tas-talqan jasaýǵa umtylýshylyqty, jappaı orystandyrýshylyqqa myzǵymaı qarsy turýshylyqty anyq ańǵardy. Osyny jan dúnıesimen túsingendikten, qylyshynan qan tamǵan qyzyl ıdeologıaǵa daýys kótermek túgili tiktep qaraýǵa júrek daýalamaıtyn tusta baýyrlarynyń myna kózsiz batyrlyǵyna arqasy shymyrlady. «Áı, bir bálege urynyp ketpese…» dep, ishteı qobaljydy.

VII

Tóreshiniń úıinen ol jeńip te, jeńilip te shyqty. Jeńgeni — sot júıesindegi qurylymdyq bólimshelerde tómengisinen joǵarǵysy únemi aqsha alyp daǵdylanǵanyn bildi. Tek ony daǵdyǵa ǵana aınaldyrmaı, taıynbaı talap etetinine kózi ábden jetti. Álbette, dánikkennen qunyqqan jaman. Ult, halyq múddesiniń máselesi sheshiletin bolsa da olar bir-birine «qurǵaq qasyq aýyz jyrtady» dep, qulqyny quryp jaltaqtaı qaraıtyn tárizdi.

Jeńilgeni — kózi ashyq, kókiregi oıaý qalpy sol aram aınalymdaǵy qarjyǵa óziniń de úles qosýǵa ýáde baılasqany. Tipti, qulshyna otyryp kelisti. Kim úshin? Bir kindikten órip shyqqan týǵan baýyry úshin. Onsyz da jaman Atamquldyń tegi, qylmystylardyń aty-jóni jazylatyn qaǵazǵa túspeýi úshin. Áke atyn qorǵaý jolyndaǵy kúrestiń bul da bir túri sıaqty kórindi. Dáp búgin onyń eń ońtaıly jol ekenin áriden túsindi.

Ýaqyt beımezgildikke oıyssa da, úıdegi kishkentaılardan basqalary kirpik qaqpaı kútip otyr eken. Barlyǵy áldebir jaqsylyqtan úmittenetindeı bularǵa telmire kózderin satady. Ásirese, shesheleri, tabaldyryqtan attaǵan eki ulynyń júzine bazarshylaǵan adamnan birdeme dámetken baladaı jaýtań-jaýtań qaraı beredi. Bir aýyz lámdi sonshama azappen saryla kútkeni óz aldyna, endi, jaı-japsardy bilýge ketkender kelgennen keıin de aýyzdaryna sý quıǵandaı úndemeı sarsań kúı keshirgenine ishteı shydamsyzdana, kúıgelektenetindeı.

Japar sheshesiniń osy halin aına qatesiz ańǵarsa da, álgindegi shartty oryndaýǵa múmkindigi kele me, kelmeı me soǵan mıy jetpeı dal bolyp, áńgimeni neden bastaryn bilmedi. «Sonshama aqshany qaıdan tabamyz dep ana baıqus tipten taýsylyp kete me» dep qoryqty. Áıtse de, «jolyǵa aldyńdar ma?» degen onyń saýaly sóılemeske murshasyn qoımady.

— Jolyqtyq. — Sózin qulyqsyzdaý, saly sýǵa kete bastady. — Iman júzdi adam eken. Tamaq aparýlaryńa ruqsat beremin, tańerteń keńsege kelińder dedi.

— E-e, báse, jaman adam emes, aldyna barǵanymda «apalap» ólip qala jazdap turady. Kisiligi bar.

Sheshesiniń Nurlannyń qol-aıaǵyn jerge tıgizbeı maqtaı jónelgenine Japar bolmashy ezý tartty. Ana baıqustyń sonshama baladaı ańǵaldyǵyna kúldi.

Mashınany jaıǵap, sońyn ala kirgen shopyrǵa:

— Tórlet, balam, osynyń bári seniń arqań, kóliksiz jaıaýlap ne tyndyra almaq adam? — dep, oǵan dán rızalyǵyn bildirdi. — Al, endi, sottyń qorytyndysyn qalaı jasamaq oıy bar eken? —Dýdyraı qobyraǵan samaı shashyn rettep, oramalyn qaıta tartty da muǵalimdi tyńdaǵan uqypty baladaı munyń aýzyna qarady.

— Qutqaramyn deıdi, táte. Biraq, biz suraǵanyn taýyp bere alamyz ba, bere almaımyz ba, bilmeımin.

— Sonda ne surap otyr? — Óńi lezde jańaǵy jaıdarylyǵynan aıyrylyp, tiksingen adamnyń keıpine endi.

— Eki jarym myń dollar.

— Ol álgi Ámrıkanyń aqshasy ma?

— Iá.

— Ol sonda bizdiń aqshamen qansha?

— Kóp… — Japar janarymen jer shuqydy. Nurǵanym ulynyń sharasyzdyqtyń qamalyna tutylyp, qaraket jasaýǵa aılasy taýsylyp, ańyryp turǵanyn túsindi. Sondyqtan taqymdaı bermeı, syrt aınalyp ketti. Osy kezde «shaı daıyn» degen kelinniń de daýsy estildi.

— Shaı ishpeımin, uıyqtaımyn. — Sapar túpki bólmege bet aldy. Oǵan Qaırat qosyldy.

— Meniń de mursham joq, lajy bolsa jatqanym durys.

— Ábden qajydyń, jata ǵoı, balam, tósek salýly.

Túnniń jarymynda ábigerlenip dastarhan jasaǵan kelininiń nıetin aıaqqa basqysy kelmeı, Japar sheshesiniń sońynan as úıge bettedi. Shaı ústinde bir baıqaǵany, tóreshimen bolǵan áńgimeni estigen úı-ishi máre-sáre qalypqa engendeı. Ásirese, Nurǵanymnyń mańdaıyndaǵy ájimderi jazylyp, kózine nur júgirgendeı kórindi.

— Erteń jaryǵyma tamaq aparyp bersek, ar jaǵynda qudaı sátin salsa az ǵana qalǵan shyǵar, erkin kúnge de jeter.

Japardyń tamaǵynan bir urttam shaı ázer ótti.

VIII

Ýaqyt jyljyǵan saıyn Japardyń mazasy qasha berdi. Sot prosesi bastalatyn mezet taıaý, biraq óziniń aıtqan ýádesin oryndaı qoıatyn, ýysyna eshteme túspeı tur. Ol báleni qaıdan alatynyn da bilmeı sansyrady. Onyń ústine qym-qýyt jumys, eshtemege ıliktiretin kórinbeıdi. Sol baıaǵy ókimet tarapynan elden kýpon jınaýǵa berilgen ýaqyt qysyp, ınvestısıalyq jekeshelendirý qorlary osy aralyqta meılinshe kóbirek qarmanyp qalǵysy bar. Sondyqtan onyń árbir qyzmetkerlerine júktelgen mindet te, qoıylǵan maqsat ta — buqarany túrli jaǵymdy qulaqtandyrý arqyly ózderine qaraı tartý. Qysqasy, senimderine kirý. Ol senim — eldiń ishinde júrmese, qaǵaz júzindegi qurǵaq sózden ornamaıtyny da aıqyn. Halyq eń tıimdi degen mekemelerdiń aksıalaryn, ózderiniń kýpondaryna satyp alatyndarmen kózbe-kóz jolyǵysqandy qalaıdy. Jolyǵysqan kúnde de ábden aýzy kúıgen jurtty ılandyra qoıý qıynnyń-qıyny. Sondyqtan keıde, janyn jaldap qansha shabylsa da, qur zaıa sendeliske ushyraıdy.

Bárinen qajydy. Esi-derti jumysqa emes, múlde basqa nársege aýǵan. Qalaı Júsipti qutqaryp alý kerektigi jatsa da, tursa da oıynda.

Osylaı beıshara halde júrgeninde aradaǵy bir aı zymyrap óte shyqty. Aýylmen habarlasyp edi, sottyń bir jumadan keıin bastalatynyn estidi. Sosyn, lajsyz qaltaly degen bir-eki jigitke soqty. Bári jyly qarsy alyp, sypaıy uzatyp saldy. Budan keıin múlde tynysy taryla tústi. «Ne isteý kerek?» degen suraq býyndyryp, alasurǵyzyp barady. Basyn taýǵa da soqty, tasqa da soqty. Biraq, nemere baýyry Súleımenge bara almady. Ol áke-sheshesimen qosyp, birneshe aǵaıyndy Almatyǵa kóshirip ákep jatyr edi. Barlyǵynyń úı-jaıyn da jalǵyz ózi sheshti. Bárin kórip, bilip turyp býynsyz jerge qalaı pyshaq urarsyń?

Ábden sharasy taýsylǵandyqtan ejelgi bir dosyna barýǵa bel baılady. Ol dúnıe tóńkerilip ketse de jeti atasynan beri dáýletiniń qory úzilmeı kele jatqan, baıaǵydan baı-tuǵyn. Qazir múlde dúnıeni sýsha sapyrady. Kim-kóringendi janyna shendestire qoımaıtyn tákáppar. Endi qý baýyr úshin, ımenshektense de soǵan kiriptar bolýdan arlanbady. Sheginerge jeri qalmaǵandyqtan bettiń aryn belge túıip, tartty.

Jol boıy tozaqtyń otyna birneshe túsip, birneshe shyqty. Sózdi neden bastap, neden qoıaryn ishteı topshylaýǵa tyrysty. Biraq, oıy bir júıege kelmeı, pyshyraı beredi. Ábden átúıiri qashty. Bir kezde «barmaı-aq qoısam qaıtedi» degen de pıǵyl sanasyna tyqpalandy. Kenet, kóz aldyna ábden ýaıym mújip, reńine qasiret irkilgen sheshesiniń beınesi elestedi. Aıanyshtan júregi solq etip soǵyp, kókiregi shymyrlady. Sol-aq eken omyraýyna qulaǵan basyn tez kóterip ala qoıdy. Tuǵyrynda otyra-otyra ábden mezisi qashyp, álden ýaqytta dúr silkinetin qyrandaı, jalma-jan jan-jaǵyna qarady. Eki qaptalynda qabat-qabat úıler, ary-beri aǵylǵan adamdar.

Mashına Dostyq dańǵylymen joǵary órlep barady eken.

Úlken úsh qabatty úıdiń dýalynyń aýzyna kep toqtady. Úı emes kesene tárizdi. Mármármen áspettelgen darbazanyń ózi synǵan saǵyńdy odan saıyn talqandap, mysyńdy basady. Altyn jalatqan qaqpalary ańyljytyp, aqylyńdy alady. Al han ordasyna bergisiz záýlim ǵımaratqa qaraýǵa kóz ımenedi.

Japar mashınadan túskennen keıin sál-pál bógelis tapty. Búgejektegenin syrt kózge bildirtpeýge tyrysyp, basyn joǵary, keýdesin tik ustaýǵa talpyndy. Sosyn aldyǵa adymdaı jóneldi. Mássaǵan, aýlanyń ishi múlde ertegi elinen aınymaıdy. Biraq, oǵan kózqumarlyǵymen qadala qaraýǵa nápsisin tejep, jibermedi. Asfált tóselgen jolaqshamen týra kirer esikke bettedi. Bir qýanǵany — darbazanyń ashyq turǵany boldy.

Qyzyl aǵashtan bederlenip jasalǵan ásem esiktiń tutqasyn bappen tartqanynda, esik ashylmaı jatyp arǵy jaǵynda kúmis qońyraýlardyń dúrk kóterilgen syldyry búkil dúnıeni kómkerip ala jóneldi. Súıkimdi ún birtúrli adamnyń kókiregine qýanysh sáýlesin shashatyndaı.

Eptep tosylǵanymen Japar tabaldyryqtan ishke attady. Sol zamatynda qonaqúılerdegi kútýshilerdeı ádemi nusqada kıingen qyz arǵy bólmelerdiń birinen tóbe kórsetti.

— Sálemetsiz be? — dedi Japar.

— Sálemetsiz be? — dep, qyz basyn bolmashy ǵana ıdi. — Tórletińiz.

— Rahmet. Bákeń úıde me?

— Ol kisi qazir bos emes, kútýińizge týra keledi.

— Jaraıdy.

— Júrińiz, mynda ótińiz. — Qolymen ilgeri jyljýyna ıshara bildirdi.

Aýyzǵy úıinen bastap qaly kilem tóselgen eden, tabanyna jup-jumsaq tıdi. Onyń ústine daladaǵy aptaptan kelgendikten be, ishki salqyn aýa rahatymen baýrap aldy.

Qyz muny kire beristegi úlken bólmeden bastalatyn keń dálizben alyp júrdi de, sál ótpeı-aq sol jaqtaǵy esikti nusqady.

— Osynda dem alyp otyra turyńyz, men qazir teledıdar qosyp bereıin. — Shıraq qımyldap, aldyǵa ozyńqyraı berdi.

Bólmeniń jasaýy qarasa kóz toıǵysyz, jutynyp tur. Bir qaptaldy kádimgi tulǵasymen birdeı, oınaqtap bara jatqan qap-qara arǵymaq attyń músini jaılapty. Oǵan qarsy bette qara bylǵarydan kópirtip jasalǵan qos kreslosymen dıvan qonys tepken. Onyń aldyndaǵy qara slúdadan quıylǵan jýrnaldyq stol tipti bek jarasym tapqan.

Álgi qyz abajadaı teledıdardy shyrt etkizdi.

— Minekeıińiz, — stoldyń shetine púltti qoıdy da, sosyn sál bógelip, — Bákir myrzaǵa kim keldi dep aıtaıyn? — dep surady.

— Japar.

— Jaqsy. — Sypaıylyq tanyta jymıyp, shyǵyp ketti.

Jalǵyz ózi qalǵannan keıin tóńiregine barlaı kóz júgirtti. Nege ekeni belgisiz, eń birinshi nazary toqtaǵany kerege men shańyraqtyń ushtasqan tusy boldy. Qabyrǵanyń joǵary jaǵyna oıyp turyp, tutastaı órnek júrgizipti. Tóbede nebir áshekeıi bar ıtalıandyq shamdaldar sáýlesin sebezgileıdi. Tereze de aýqymdy, kólemi ádettegi úırenshikti standartqa syımaıdy. Perdesiniń ózi kem degende eki qaralyq. Quddy bir sahnanyń tógilgen shymyldyǵyn elestetedi. Eki shetke jartylaı ysyrylyp, boıjetken qyzdyń toqpaqtaı burymyna uqsas jibek jipten órilgen shashaqty baýmen belinen qynaı baılanypty. Ortasynda áppaq úlbiregen sharby bult tárizdes jelbegeıi jáne bar. Alystan qaraǵanda perdeniń belýaryna deıingi tusy sylqym kelinshektiń áste áshekeıge malynǵan óńirine keledi eken.

Óziniń tapqan teńeýine ishteı elitip, taǵy da bir uqsastyqtar izdegendeı shymyldyqtyń shilteri tógilgen irgege qadaldy. «Ásem». Basqa eshteme aıta almady. Kenet, dıvannyń buryshynda edende jatqan bir jolaq qaǵazǵa kózi tústi. Álgi, kóńiline sondaı jaqyn nárse bolyp kórindi. Osy beımaǵulym jaqyndyq ózine birden tartyp aldy da shartty, adamǵa tán kózqumarlyǵymen jalma-jan úıelmenimen úńildi. Jatqan — 50 dollarlyq bir-eki banknot. «Ásheıin, balalarǵa arnalyp dúńgirshekterde qyzyq úshin satylatyn fantıkter shyǵar» dep oılady. Sosyn taǵy da qadaldy. Joq, naǵyz ózi. «Qoı, qursyn, áldekimder qusap timiskilenbeı tynysh otyraıyn, bul tirligimdi bireý baıqasa uıat-taǵy» dep, maqsatsyz túrde teledıdarǵa janaryn irikti.

Saqal qoıǵan bireý áldenárselerdi kókezýlene aıtyp, esip apty. Oǵan jýrnalıs baıqus ta ara-arasynda tuzdyqtap, dem berip qoıady. Anaý odan saıyn qyby qanyp, ekilenedi. Biraq, Japar olardyń sózin estimedi, syrtqy qımyl-qozǵalystarynan-aq ekeýiniń bir oıdyń adamdary ekenin, belgili

maqsat úshin osylaı qoǵamdyq pikirdi jasandy qalyptastyrýdy kózdep, «syr aqtaryp» otyrǵanyn túsindi. Qaraptan-qarap, ezýi tilingen úshinshi jaqqa jany ashydy. Eriksiz basyn shaıqady. Eki ıininen tereń bir kúrsindi de, saǵatyna qarady. Kelgenine de 15 mınýttaı ýaqyt ótipti. Sharýasy esine túskende ishki dúnıesi qoparylyp sala berdi. Sóıtkeninshe, aıaq dybyry bilindi. Bul da esikke kózin sata telmirdi. Osy aralyqta bólmege alshańdaı basyp, Bákir de kirip kele jatty. Ústine túgi burqyraǵan ádemi kók jamylǵy kıipti. Shashtary mólideı jyltyraıdy, shamasy sýǵa shomylyp shyqsa kerek.

— Assalaýmaǵaleıkúm, Báke! — dep, bul ornynan kóterildi.

— Sálem, — jaıdary kúlgen qalpy qolyn usyndy, — qaldaryń qalaı?

— Jaqsy. — Murnynyń astynan mińgir etti.

— Iá, qaıdan?..

Qapelimde, Japardyń denesi dýyldaı jóneldi. Biraz ýaqyttan beri qatynastaryn úzip alyp, jany qysylǵanda ǵana izdegenine yńǵaısyzdandy. Jáne buıym joq, taıym joq «2500 dollar bere ǵoı» dep suraýdyń qanshalyq qıyn ekenin endi tipti sezinip, betiniń ushy qyzaryp ketti.

— Úıden… — Aýzy úsip qalǵandaı, birtúrli ıkemge kelmeıtin tárizdi.

— Sharýalaryń durys qoı? — Jaqsy raı tanytyp, munyń jaǵdaıyn ynta-shyntasymen suraǵandaı kórindi.

— Sharýa durys qoı… Biraq…

— Biraq, ne bop qaldy? —Qabaǵy qatýlana buǵan údere qarady. Stoldyń shetinde jatqan púltti aldy da sambyrlaı aıqulaqtanǵan teledıdardy óshirip tastady.

— Ózińizge úlken bir buıymtaımen at basyn burdym. — Ar jaǵy syrdaqtyq tanytsa da, óńinen syr aldyrmaýǵa umtyldy. Alaıda, Bákirge týra qaraýǵa júzi daýalamady. Al ol bunyń sózine den qoıǵan. — Shaıtan azǵyryp bir inim bolmastyń sharýasyn istepti. Qazir sazaıyn tartqyzyp, aqylyn kirgizetin tergeý ızolátorynda. Áli soty ótken joq, kelesi aptaǵa uıǵarylǵan. Tóreshimen sóılesip, tamyryn basyp kórip edik — 2500 dollarǵa toqtady. «Sotqa deıin jetkizesińder» degen edi, soǵan murshamyz kelmeı typyrlaýdamyz. Lajy bolsa qol ushyńyzdy berip, kómektesińizshi. Áıtpese, baıqus bala jasaǵan ańǵyrttyǵynan onshaqty jyldy arqalap ketýi ábden múmkin. Biz, qudaı buıyrtsa, qysqa deıin aqshańyzdy qaıyryp beremiz.

Osy kezde ǵana úı ıesine eńsesin kóterip qarady. Bákir oılanyp qalypty.

— Iá, jaǵdaılaryń máz emes eken, — dedi sol tunjyraǵan qalpy, sál qabaǵyn kerip. — Orysta bir keremet sóz bar.

Kenetten esikten álgindegi qyzdyń qylpy bilindi. Ol aq jamylǵy jabylǵan qol arbany ıterip, bosaǵadan beri attady. Ústi shólmekterge syqap tur.

— Ne ishesiń? — dep, Bákir munyń betine nazaryn toqtatty.

— Shyryn.

— Qaısysyn?

— Bolsa, órik...

— Aıjan, bizge órik shyrynyn quıyp jiber.

Áp-sátte aldaryndaǵy jýrnaldyq stoldyń ústine fýjerlerge quıylǵan shyryn ákeldirildi. Basqa da jemis-jıdekter qoıyldy.

— Bákir myrza, siz kofe ishpeısiz be? — dedi boıjetken.

Japar Aıjannyń bul láminen, úı sharýasyn isteıtin kútýshi áıel ekenin bildi.

— Meımanymyzǵa da kofe quıyńyz.

— Joq, men shaı isheıin.

Shúkıtteı ydystarǵa birine — shaı, birine — kofe quıyp berip, kútýshi qyz shyǵyp ketti. Biraq, qol arbasy sol bólmede qalyp qoıdy.

Fýjerdegi shyrynyn eki-úsh urttap ortalaǵan Bákir:

— Shynynda da jaǵdaılaryń nashar eken, — dep jalǵady sózin, — áıtkenmen oǵan muqalý, moıý er jigittiń isi emes. Qudaıdyń sheberliginen asqan eshteme joq. Menińshe, bul — jaratqannyń synaıyn dep bastaryńa úıirgen az kúngi bulty ǵana. Bári de ótedi de ketedi. Qıynshylyqtyń, osy ala ókpe bop júgirgenińniń barlyǵy da umytylady áli. Orysta keremet mátel bar: «Jaqsy dosyńdy joǵaltqyń kelse, qaryz ber» deıdi. — Bir mezet bógelip, uıı telmirgen Japardyń óńine toqtala qadaldy. — Men seni joǵaltqym kelmeıdi, Japar. Sen keremet adamsyń.

Bireý qulaq shekeden tastaı judyryǵymen qoıyp jibergendeı, mıy shaıqaldy. Kóz aldy qaraýytyp, dúnıe astań-kesteń tóńkerildi. Sál kilgirip baryp kózin ashyp edi, esikten dúrsildete shapqylaı kirip kele jatqan jeti-segiz shamasyndaǵy uldy baıqady.

— Prıvet, papa! Sálemetsiz be, aǵa. — Aryndatqan qalpy anadaıdan úlkenge sálem berý paryzyn oryndady.

— Úı-ı, nege sonsha júgirdiń? — dedi ákesi.

— Aqshamdy alýǵa… Meni balalar kútip tur… — Úzip-úzip birdeme aıtqan boldy.

Sol ańyratqan qalpy tórdegi kreslo men dıvannyń ortasyndaǵy jyqpylǵa súńgidi. Izinshe álginde Japardyń kózi shalǵan 50 dollarlyqtardy jınap aldy. Atyp túregelip, ústinde yrysy mol ıtermeniń qasyna bardy. Aqshany sol qolyna ýmajdaı ustap keýdesine basyp, oń qolymen ózine sýsyn quıyp, bir-aq simirdi. Sosyn dedek qaǵa jóneldi.

Bólmede óli tynyshtyq ornady. Endigi otyrysynyń artyq ekenin uǵynyp, Japar:

— Báke, meni aıypqa buıyrmańyz. Jan murynnyń ushyna taqalǵannan keıin qańǵalaqtap, adam ózi ne isterin bilmeı qalady eken. Sondaı dilgirlikten aldyńyzǵa jaǵdaı aıdap ákeldi. Mazańyzdy alǵanyma keshirim ótinemin ári ýaqytyńyzdy bólgenińizge rahmet aıtamyn. Ruqsat etseńiz, júreıin.

— Oqasy joq jáne oǵan qysylatyn da dáneńe joq. — Aqquba óńine bolmashy qyzǵyltym qan tepkendeı baıqaldy, sonda da sup-sýyq jymıdy. —Alla jar bolsyn, isiń ońǵa bassyn deımin.

Bul kezde Japar sólbireıip ornynan turǵan edi.

— Saý bolyńyz, — dep, qos qolyn usyndy.

IH

Úsh qabatty aq mármárdan salynǵan eńseli úıden taýy shaǵylyp shyqty. Súıegin súıretip kep mashınaǵa otyrǵanyn biledi, odan arǵysy jadynda joq. Mıy shyńyldap, esýastanyp barady. Kúlli senimi kúırep, jip taǵyp kelgen bolmashy úmiti shirigen aıyldaı short úzildi. Qara bet bolǵanda, tóreshige bergen ýádesin oryndaı almady. Endi Júsip taǵdyrdyń jazǵanyn kórip, dám buıyrǵan jerine attana beredi. Bárinen sheshelerine qıyn soǵatyny málim. Ana baıqus ańyrap, azapty shegedi endi, shegedi…

Qaıtkende de Taldyqorǵanǵa jetýi kerektigin bildi. Óıtkeni, búgin — senbi, erteń — jeksenbi. Búrsikúni dúısenbide — sot. «Bir allanyń maǵan dep jolyqtyratyn jaqsylyǵy bar shyǵar. Bul ómirden baz keship ketsem de «táýba» deıinshi, bálkim Bákirdiń sózi durys… — Jigeri bordaı úgitilse de ózin-ózi táýbaǵa shaqyryp, ishteı qaırady. — Qolyma qara baqyr túspese de, qıyn qystaý shaqta tátemniń qasynda bolǵanym jón. Tym qurymaǵanda úkim oqylǵan jaǵdaıda, jabyǵý men toryǵýdyń qamqasyn basyna kıip, jat jurtta jalǵyz qalmasyn» dep qorytty.

Úıge keldi de ony-munysyn rettep, jolǵa jınaldy. Bıbiniń dastarhany ázir eken, bir-eki shyny shaı ishken syńaılandy. Asqazany zapyran tatyp, qara sý da bata qoımady. Tezirek attanyp ketkendi qalady. Sómkesin qolyna alyp, balalarynyń betinen súıdi.

Ymyrt úıirile qaladan shyǵyp bara jatty.

Óli qonaǵa Taldyqorǵanǵa jetti. Bir abuıyry Sapar úıinde eken. Óń joq, tús joq buny kórip sasyp qalsa kerek:

— Saǵan ne bolǵan, aýyryp turǵan joqsyń ba? — dedi qobaljı.

— Aýyrǵam joq. — Sholaq qaıyrdy. — Sharýa ne bop jatyr? — Birden jaı-japsarǵa kóshti.

— Jaǵdaı óziń kórgendegideı, sol qalpy. Júr, tórlet. Zalǵa kirip otyryp áńgimeleselik.

Japar tórgi bólmege ótti de, dıvanǵa sylq etip otyra ketti. Kelininiń amandasqanyna da qulyqsyz bas ızedi. Oqys, nazary jańa oryndyqtar men stolǵa aýdy.

— Jıhaz alǵansyńdar ma?

— Iá, mynaý qyńqyldap qoımaı qoıǵannan keıin, — kelin júrgen jaqty ıegimen nusqap, betin tyrjıtty, — jatyn bólmege tósek, sosyn myna stol men oryndyqtardy alǵanbyz.

Aǵasynyń mıyna qan quıylyp, júregi toqtap qala jazdady. Óńi odan beter kúreńitip, ashýǵa tunshyǵa syzdandy. Sapar bir soıqannyń bastalýynan qashqaqtap, sońǵy jaǵyn jaımalap jiberdi.

— Biz seni búgin kelip qalady ǵoı dep, kútip-kútip, osy ázirde ǵana jatqanbyz. Balalar áldeqashan uıyqtaǵan. — Iesiniń aldyna túsip jortaqtaıtyn ıtshe, elgezek qaqty.

— Tátem qaıda? — Susy sup-sýyq bop surlanǵan qalpy dińk etti.

— Tekelide.

— Y-ym… — Japar yńyrandy, basqadaı til qatýǵa murshasy jetpedi. Bólmede tynyshtyq ornady. Bir kezde baryp, — men aqsha taba almadym, — dedi Saparǵa qarap. — Endi ne jasadyq?..

Inisi de tis jaryp ýáj aıtpaı, sulq otyrǵan qalpy tapjylmady. Taǵy da ıindi basqan zilmaýyr tynyshtyq býyndyra jóneldi. Degbirdi qashyrǵan ýaqyttyń salmaǵy sanaǵa qatty soqqy bop tıdi. Bir kezde baýyry osy ábiletten qutqaryp:

— Mende júz dollar ǵana bar, — dedi buǵan.

«Ol qaı jyrtyǵymyzǵa jamaý bolady» dep oılady Japar. Biraq onysyn syrtqa shyǵara qoımady. Álden ýaqytta:

— Erteń Nurlanǵa jolyǵalyq, — dedi aqyldasqan pishinde.

— Iá, sosyn?..

— Taǵy da aldyna bas uryp, jaǵdaıymyzdy aıtalyq, «bir jumada jerden qazsaq ta ákelemiz» delik. — Odan ary ýaqytty aıtýǵa ishki ujdany daýalamady ári aqshany qaıdan tabatynyna esep bere almady. Áıteýir aýzyna bir juma ilikti. — Óıtkeni, ol bizdi kútip otyr, «sotqa deıin bárin bitirińder» degen. Barmasaq, máseleni múlde ýshyqtyramyz, qashyp júrgendeı kórinemiz. Tańerteń erte turyp, sendegi tıyn-tebenge ony-muny alyp, aparalyq. Kún — jeksenbi, eshqaıda kete qoımas.

— Ol búgin Krýpskaıadaǵy úıinde. Sonda barady degen.

— Onda tipti jaqsy, anda-mynda sandalmaı birden týra tartamyz.

As bólmeden kelinniń «Sapar!» degen úni qulaqqa shalyndy. Kishisi solaı qaraı bettedi. Izinshe keri oralyp:

— Júr, shaı daıyn eken, — dedi.

— Qaıratty shaqyralyq, ol mashınada. — Kúni boıy shapqylap, shopyrdyń nár syzbaǵanyna ózin jazyqtydaı sezinip, jany ashydy.

— Mashına úıdiń qaı jaq betinde?

— Aýlada.

— Qazir terezeden aıqaılaı salamyn. — Sapar balkonǵa bettedi. Sońyn ala onyń «Qaırat! Qaırat!» degen baraqy daýysy estildi.

*** *** ***

Qansha ushynyp kelse de ertesinde aq tańerteńnen túregeldi. Sanasynan bir sát te óshpeıtuǵyn jaýapkershilik ishken asyn jerge qoıǵyzyp, tún uıqysyn tórt bóledi. Búgin múlde shyrqy qashqanyn, sıyqsyz súdinin ańdady. Saqalyn qyryp jatyp, qoldarynyń dirildegenin anyq baıqady. «Sonsha beımazdana bermeıinshi. Óne-boıym qaltyraıtyndaı jaǵdaı emes qoı bul». Osyndaı aldamshy oımen sabasyna túsýi úshin degbirine sabyr sýyn sebýge tyrysty. Degenmen, mıynda neshe túrli saýaldardyń keskilesken maıdany júrip jatyr. Onyń biri baıyz taptyrmaı munyń shaqshadaı basyn sharadaı etip qıandaǵy qıyrǵa shyǵarsa, kelesisi tótennen shyńyraý shatqalǵa súıreleıdi. Al, úshinshisi nebir joıqyn muhıt tolqynyna aparyp tunshyqtyra beredi, tunshyqtyra beredi. Osyndaı san taraý saýal men baılamsyz uıǵarymnan ýásýasy shyǵyp, jel qýalaǵan túıeqarynsha tentirep keledi. Eńseni kótere qoıatyndaı, tirligi bir qısynǵa toqtamaı-aq dińkeletkeni.

Bul jýynyp shyqqansha, úıdegilerdiń bári oıanyp alǵanǵa uqsaıdy. As bólmesinen sháýgimniń bir saryndy yzyldaǵan úni estiledi. Zalda Qaırat pen Sapar jınalmaǵan tósektiń ústine shyntaqtaı sulap, beınefılmge úńilipti. Ekeýi de yrjalaq-yrjalaq etedi, shamasy kórip jatqandary komedıa bolsa kerek. Ýytty syltyń olarǵa bir sát lázzat syılasa, myna keleńsiz kórinis munyń júıkesine bizshe qadaldy. Bylaısha qaraǵanda onda turǵan dáneme de joq edi, biraq búgingi bulardyń jaǵdaıyndaǵy yrqyl-jyrqyl esh aqylǵa syıymsyz-tuǵyn.

— Baryńdar, tezdetip jýynyńdar, — dedi álgilerdiń bul syqpyttaryn jaqatpaǵan qalpy, — ýaqyt tyǵyz!

— Qaırat, birinshi sen jýynyp al. — Sapar qonaǵyna qurmet tanyta til qatty.

H

Bazardy aralap, sálem-saýqat alǵansha bir saǵattaı ýaqyt shyǵyndalypty. Áıteýir, ne nársege toqtalsa da tazasyn, qymbatyn iriktedi. Konák pen araq-sharaptyń ártúrli jasandylyqtan qorǵalǵan belgileri shaptalǵan sheteldik nusqalaryn aparǵandy qalady. Al, jemis-jıdekti ókirte aldy. Usynǵanda qysylmaıtyndaı qomaqty, ári kózdiń jaýyn arbar albyrt bolýyn oılady. Sondyqtan júz dollardy tutastaı osy maqsatqa arnap, shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı jumsady.

Aıtqandaıyn Nurlandy Krýpskaıadaǵy úıinen op-ońaı tapty. Úlken at shaptyrym aýlasynda mashınasynyń júk salǵyshyn ashyp qoıyp, ishine suǵyna enip, áldenárselerdi rettep áýresi shyǵýda. Tý syrtynan qaraǵanda shógip jatqan túıege baspalap kep artynan aýyz salǵan abalaq sıaqty. Beımezgil ýaqytta bulardyń saý etip kirgenin bilmeı de qaldy.

— Assalaýmaǵaleıkúm! — degen Japardyń daýysyn estigende baryp, moıynyn buryp artyna qarady. Aǵaıyndy ekeýin kórip, birden jadyrańqy qabaq tanytty. Jumysyn tastaı berip, alaqanyn bir-birine kerbezdene qaqty da, qos qolyn qabat usynyp umtylyp kele jatqan Japarǵa:

— Álıkúmsalam, — dep, bilegin ustata saldy.

— Halderińiz qalaı, úı-ishterińiz tegis aman-esen be? — dep, Japar ýysynan onyń top-tolyq bilegi men byrtyq saýsaqtaryn bosata qoımaı, jik-jappar kúıge tústi. Eriksiz ezýine kúlki úıirip, óz saýalyn ózi quptaǵandaı nemese dál solaı bolýyn qalaıtyndaı basyn shulǵı berdi.

— Jaqsy, jaman emes, el qatarly… — Tóreshi sózge sarańdaý kepte til qatty.

Osy kezde Sapardyń «Assalaýmaǵaleıkúm» degen qarlyǵyńqy úni estildi. Sol tusta baryp Japar Nurlannyń qolyn jiberdi.

— Jumysyńyzǵa kedergi jasaǵan joqpyz ba? — Japar búgejekteı sóılep, qýystana qopalaqtady.

— Joq-á, mynaý bala-shaǵa «kókke shyǵaıyq» dep qyńqyldaǵan soń, keshe «erteń baramyz, daıyndalyńdar» degenmin. Sonyń qamy ǵoı. — Tý syrtyn nusqap, kúnmen shaǵylysqan sheteldik shymqaıkók mashınasyna bir qarap qoıdy. — Qaıta, der kezinde úlgergensińder. Áıtpese, endi keshikkenderińde ustaı almaı qalatyn edińder.

Osy kezde baspaldaqpen yrǵala basyp, tómen quldaǵan etjeńdi Ǵalıanyń tóbesi kórindi.

— Sálemetsiz be, jeńeshe? — Japar quraq usha solaı qaraı bettedi. Dastarhanynan dám tatqannan keıin shynaıy peıilin bildirgendegisi. Bir jaǵy «óziń bolǵansha ıttiń qosyn arqala» degen máteldi kókeıine tutyp, jalpaqtaı salýdan kishireıip qalmaspyn dep juptady.

— Amansyńdar ma? — Kelinshek basyn ızedi. Sosyn atpaldaı jigit ushyrtyp kep qolyn usynyp turǵannan keıin, eriksiz qysylǵandyǵynan saýsaǵynyń ushyn shoshaıtty.

— Deni-qarlaryńyz saý ma? Balalar aman-esen be? — Shubaltyp baryp ázer basyldy. Munysy kóldeneń kózge tym sóketteý bolsa da, osylaı elpildeý kerektigin ábden bilgendiginen edi. — Iá, syrtqa boı jazyp qaıtpaqqa jınalyp jatyrsyzdar ma?

— Buıyrtsa. Talaıdan beri aıtyp, josparlap júrgen sharýamyz…

— Durys, durys. Alańsyz dem alǵanǵa ne jetsin. — Oıyn osylaı bir túıip qoıdy. — Onda nıetimiz qalys eken, mynaý bolmashy bazarlyqtyń dámin sol jaqta tatyńyzdar, — dep, inisine moınyn burdy, — Sapar, andaǵyny jeńeshemizge ber.

— Joq-á, onyń nesine áýre boldyńdar… — Áıel qysylǵan syńaı tanyta, ezýine kúlki úıirdi.

— Eshqandaı áýreshiligi joq, Almatydan arnaıy ózderińizge ákelgen bazarlyq qoı. — Shimirikse de ótirikti qosyp jiberdi.

— Men úıge kirgizip bereıin. — Sapar eki búıiri syrtqa tepken úlken qara sómkeni shirene kóterip, baspaldaqpen joǵary órledi. Osy tusta baryp Japar Nurlanǵa qaıta buryldy. Ol qyzynyń ákelgen tósenishterin mashınanyń júk salǵyshyna muqıattap qattaýda. Baıaý jyljyp, janyna taıandy. Negizgi sóziniń bissimillásin neden bastaryn bilmeı ishteı qobaljyp turǵanynda, tóreshi ózi muny áńgimege tartty.

— At-kólikteriń aman ba?

Buǵan Japar qýanyp ketti.

— Aman. Sol, sizge soǵyp, sálemdesip shyǵaıyn dep buryldym.

— Durys.

— Biraq, kóńil-kúı ornyqty emes. — Kózimen jer shuqydy. — Árkimdi jaǵdaı bılegen zaman ǵoı, ana kerekti dúnıeni taba almadyq. — Osyny aıtyp bolǵansha mańdaıynan sup-sýyq ter burq etti. — Reti endi bir jumadan keıin keletin túri bar… ýysyma túspeı tur. Osyny ózińizge qulaǵdar eteıin dep... Biraq, erteń ne jasaıtynymdy bilmeımin.

«Bir aptaǵa mursat alaıynshy, osy aralyqta tabatyn shyǵarmyn» degen esek dáme kókeıinde býlyqty.

Tóreshiniń júzindegi álgindegi jadyrańqylyqtyń nyshany úshti-kúıli joǵalyp, áp sátte ózgerip qýańdandy. Óńi salqyn tartyp, birte-birte budan alystap bara jatqandaı kórindi. Lám dep tis te jarmady. Bul tipten Japarǵa aýyr soqqy bop tıdi. Judyryqtaı júregi aýzyna tyǵylyp, kókiregi atqalaqtaı jóneldi. Qazir, «joǵalt kózińdi, jaqsylyqty túsinbeıtin malǵun ekensińder» dep jekiretindeı sezindi. Ekinshiden, óziniń qýys qýraı dármensizdigine kúıinip barady. Ańdaýsyz astyńǵy erinin tisteı jymqyryp alǵanyn da baıyrqalamady. Júzin tómen salyp ımenshektendi, Nurlanǵa tiktep qaraýǵa mursha joq.

— Olaryń jaramaǵan.

Mynasy ózine baǵyshtalǵan sóz bolǵannan soń áńgimege qulaq asyp turǵanyn ańǵartý úshin Japar murshasy jetpese de kúshtep, tóreshiniń óńine nazar aýdardy. Búırek betteri sazara qalypty, qysyńqy janary aıbat shekken jylannyń kózindeı jyltyraıdy. Munyń ón boıynan tok júrip ótkendeı denesi tutastaı dý etti. Taǵy da júzi tómenshiktedi. Jańaǵy arsalańdap hal suraǵan kep joq, jertezekke aınaldy da bir jola tabanǵa janshyldy.

— Sonshalyqty kóp aqsha emes. Ondaı qylmystyq bapqa, onyń úsh-tórteýin suraıdy.

Japar endigi úndemeýdi retsiz sanady.

— Nureke, bárin bilip turmyn, sizdiń azamattyǵyńyzǵa tántimin, biraq amal qaısy?.. — Taýsyla sóılep, shynynda da kókeıindegisin alaqandaǵydaı jaıyp saldy. — Ýáde — qudaı sózi, oryndaımyz. Arýaq atqanda búgin, erteń bolmaı tur. Joqqa júırik jetpegen…

— Onda bylaı et.

Japar elp etip, birden eńsesin jaza qoıdy. Ár sózin qapy jibermeı, muqıat tyńdaýǵa beıil.

— Erteńgi kúnge belgilengen sot prosesine, povestka jiberilgen jábirlenýshilerdiń bireýi kelmeı qalsyn. — «Uǵyp tursyń ba» degendeı buǵan shuqshıa qadaldy. Bul da odan kózin aıyrmaı qalshıa qatqan. — Osy sebepti paıdalanyp, sot prosesin keıinge shegeremiz. Muny jasaý qolyńnan kele me?

— Keledi.

— Endeshe solaı isteńder. — Bagajnıkke suǵyna eńkeıgen qalpy buǵan jıirkenishti usqynda jaratpaı, tyjyryna qarady. Keskininde tulan-tutqan kisiniń keıpi jatyr. — Biraq, odan keıingi belgilenetin kúnnen aýystyrmaımyz, túsindiń ǵoı?! — Úni zildi shyqty.

— Túsindim.

— Túsinseń, sol.

— Rahmet sizge, Nureke. — Birden Japardyń óńine qan júgirip, saraıy sańǵyrap ashylyp qoıa berdi. — Alla biledi-aý, aman bolsaq, ýádeni oryndaımyz. Sizdi osynsha mashaqatqa salǵanymyzǵa keshirim suraımyn. Bizden qaıtpasa, qudaıdan qaıtsyn. Demalys kúnińizdiń shyrqyn buzdym, aıypqa buıyrmańyzshy. Jaqsylap demalyp qaıtyńyzdar.

Endi bógelse, «qımas» janyn qajytatynyn ańǵaryp, tezirek ketýge asyqty.

— Saý bolyńyz.

— …

*** *** ***

Tóreshiniń úıinen attanysymen, saldyrtqannan saldyrtyp Tekelige tartty. Bulardyń habarsyz izim-ǵaıym joǵalǵanynan shesheleri janyn qoıarǵa jer tappaı tyzaqtap otyr eken. Eki uly birdeı saý etip kirip kelgende nury taıǵan janarynda jarq etip, beımálim ushqynnyń qylaýy bilindi. Únemi bir jaq shekesine qaraı qısaıyp kete beretin gúldi sharqatyn durystap qaıtadan taqqan qalpy, ornynan asyp-sasyp túregele berdi.

— Amansyzdar ma?!

Japardyń daýsy baǵanaǵydaı emes, kóterińki. Bolar-bolmas ýaqytqa mursat alǵanǵa jany jaıdarylanyp, birer kún taǵy da erkin tynystaıtynyna nasattanatyndaı.

— Amanbyz, ózderiń qalaısyńdar? — Sóılegen qalpy bularǵa qaraı júre bereıin dep edi Nurǵanymnyń aıaǵy bastyrmaı búkjeń qaqty. — Qarań qalǵyr-aı, qý tize qýraıdy da qalady. — Keıip, nazalana ún qatty. — Sonsha keshiktińder ǵoı. Tym qurymaǵanda telefon da joq, qaıda júrgenderińdi bilip otyratyn. — Qoly bir jetpeı qoıǵan joq-jitikke de zyqysy keletindeı. — Al, endi ne jasadyńdar? Erteń sot qoı? — Qaılasy taýsylyp, dińkeleı bularǵa qarady. Totyqqan óńinen beıamaldyqtyń sulbasy aıqyn ańǵaryldy.

— Táte, erteńgi sotty keıinge qaldyrady... — Birdemde Japardyń júni jyǵylyp, unjyrǵasy salbyraı berdi.

— Nemene, tóreshige jolyǵyp kele jatyrsyńdar ma? — Bul lámniń mánisin túsine almaǵan ana odan saıyn aıran-asyry shyǵa ańtaryldy.

Sapar shkaftyń ústindegi ojaýdy aldy da, sý ishýge syrtqa bettedi. Japar kostúmin bosaǵadaǵy kıim ilgishke ilip, tórgi bólmege ótti. Byrshyp terlegennen mańdaıy jyltyrap apty. Kekiliniń tusyn bet oramalymen bir súıkedi de, kórpesheniń ústindegi jastyqty shyntaqtaı jata ketti. Sheshesi áli budan nazaryn taıdyrmaı qarap tur eken.

— Jolyqtyq. Biraq, ýádelesken nástemizdi ákep bere almadyq.

— Oıbaı, onda anyq sorlaǵan ekenbiz ǵoı.

Áýelgide Nurǵanymnyń aýzyna basqadaı sóz oralmaı shorshyp tústi. Sosyn júregi qan jylaǵan qalpy sulq otyryp qaldy. Tabanda kóz aldynda shógip ketkendeı kórindi.

— Onymen endi basqasha sóz baılastyq.

Osy kezde anasy baıqus qaıta basyn kótere qoıdy.

— «Sol ýáde — ýáde. Qoldan kelse, áldeqashan-aq azamattyǵyńyzdyń aldynda quldyq uryp ákeler ek. Amal joq, murshamyz jetpeı jatyr. Sabyrǵa kelelik, bárine bıligin júrgizip turǵan jaǵdaı» dedik.

— Kelisti me?

— Kelisti. Biraq, aldyn-ala belgilengen sotty boldyrmaýdyń joly bireý-aq, jábirlenýshilerdiń túgel jınalmaýy. Óıtpese, «eldiń bárine qaǵaz jiberildi, isti túpkilikti qaraý bastalady» dep joǵary jaqqa baıandap qoıǵan. Olar da árbir bap boıynsha jaýapqa tartylǵandardyń sharýasynyń ne bylaı, ne olaı sheshilgenin qadaǵalap, isti qýzap otyrady. Solardyń aldyna erteńgi kúni kóldeneń tartatyn dáıekti syltaý bolarlyq sebep, japa shekken jábirlenýshi adamdardyń tolyq quramda basynyń birikpeýi.

— E-e, jaryqtarym-aı, á-á… Keteýi ketken tirliktiń qıýyn keltire almaı júr ekensińder ǵoı. — Tereńinen bir kúrsindi. — Endi qaıtemiz, mańdaıyna jazǵanynan kóredi de sory qaınaǵan neme sory qaınap. Biraq, o jerden ol durys adam bop shyǵa ma, shyqpaı ma?.. — Lajy taýsylǵan Nurǵanym, ishki ýaıymyn da aqtaryp tastady.

Japar úndemedi. Barlyǵyn osynsha azapqa salyp qoıǵan Júsippen ishteı jaýyqty. «Mıy sýǵa aınalyp ketpese, aldy-artyn oılaıtyn jasqa jetti ǵoı. Nemenesine senip, qonyshynan basty eken? Kimi bar tirep turǵan? Zamannyń álpetin kórip, bilip otyr. Ásirese, búgingi kúnniń raıy jaman. Qanyn ishine tartyp, qaharyna ushyraǵannyń eshqaısysyn aıaıtyn túri joq. Qaıta tuqyrǵan basty odan saıyn tuqyrtyp, ezýin tilip bas terisin teris aınaldyrmaq.

Kópshilik jurt joq-jitikten sansyrap, qońyzyn terip te ketti. Solardyń ishinde shesheleriniń de julyny qurttap, jún-júni shyǵyp otyrǵany anaý. Oqyǵan-toqyǵan, qyzmet isteıdi, jumys jasaıdy degen ózderi de sińirlerine ilinip, silikpeleri ǵana qaldy. Halderi dos kúlip, dushpan tabalaıtyn jaǵdaıda.

Osynaý syn shaqta albyrttyqty sabyrǵa salyp, ashýdy aqylǵa jeńdirip, jurt aldynda tóbe kórsetýdiń ornyna, áldekimderdiń basbuzar tentekteri qusap ıtpen ıt bolyp yraqaılasyp ketkeni jynyn qozdyrdy. Tipti, qazirgi tańda tentekti «tentek» deseń ony abyroı, mártebe kórip, telpegin aspanǵa atyp nasattanbaıdy. Ýaqyt pen zamannyń yǵyna qaraı, óp-ótirik jylmıady. Osynyń bárin bilmeıtin, túısinbeıtin sonshalyq sanasyz da emes edi ǵoı? Qaı shaıtan azǵyryp, qaı jynnyń býyndyrǵanyn kim bilsin, áıteýir, shoqty úrlep, qozdatyp oınapty. Abaısyz qolyn kúıdirse, óziniń janynan da buryn ananyń júregi aýyratynyn bilmepti, sappas. Balasy qyspaqqa tússe, odan buryn sheshe tozaqqa janatynyn qaperlemepti.

Endi, mine, ý ishtirgendeı úı-ishiniń topalańyn shyǵaryp, birine-birin soǵystyryp qoıyp qarap jatyr. Sońynan júgire-júgire eshteme ónbeı, báriniń tobanaıaqtyqtan toıtıyp otyrǵanyn bile me eken, jazǵan? Tym qurymaǵanda tıtimdeı balalaryn oılamady ma? Syrttaǵy tirlikten beıhabarlyqtan soń qazir, qur jatpaı «sońymnan izdemedi, júgirmedi» dep bulardy jazǵyryp, ishteı kústanalaýda shyǵar. Qara terge shomyp sansyrap, nebir tirmizikti kórip qaljyrap júrgenin sezinse ǵoı, shirkin…»

— Álgi qý shubarbet qurtty muny, soǵan erip… — Nurǵanym taǵy da betalbat bir nárseni bastap baryp bógeldi. Úı ishindegiler ony quptamaıtyn da, tyńdamaıtyn da sıaqty — sózine kóńil aýdarǵan jan joq. Árkim bir jetkizbes oıdyń sońyna ilesken. Sol áredikte bolmashy tynyshtyq ornady. Osy únsizdikti qabyrǵasy qaıysqan ananyń tarǵyldanǵan daýsy qaıyra buzdy. — Mektepte júrgende-aq «áı, osydan irgeńdi aýlaq ustashy» dep qudaıdyń zaryn qaqtym. Kónbedi. «Oı, apa, ol bir jetim bala, ózi kelip tursa, qalaı úıge kelme dep aıtam? Júre bersin, jaqyn dos bolyp kettik» dep, shań jýytpady ǵoı. Endi, mine, sol shubarbetiń bizdiń jyndyny áńireńdetip aıdap salyp, arandatyp, ózi bostandyqta júr. Áýeli ony da qamaǵan, qolhat berip bosanypty ǵoı. Ómir qalaı, á-á, qazir kórse sálemdespeıdi de. Talaı qolymnan adal asymdy iship edi.

Japar kómeıletken ashý-yzanyń betimen dolyra sóılegen anasyna anda-sanda kóz tastap qoıyp, sózin jaı ǵana tyńdaýmen boldy. Muny mújigen oı, sheshe baıqusty áldeqaıda tereń yńǵýyrlaıtynyn biledi. Qý jany kókireginde qýyrdaq bop shyjǵyrylǵannan keıin shydamaı, arǵy jaǵynda keptelgen muń-zaryn ashyna aqtaratynyn uǵyndy.

— Osyny, áıteýir, kim-kóringen ıektegish. Baıaǵyda aýyldyń kúlli balasy úıge topyrlap, baqsha jaqta bir-birin tómpeshtep jatatyn. Ortasynda ishek-silesi qatyp, Júsip júretin. Endi, oqýdy bitirgennen keıin Tekelige kelip edi, álgileri munyń sońynan osy jaqqa osharylypty. Aqyr sońynda bári balamdy aparyp túrmege tyqty da tyndy.

Mol pishilgen qarakók kóıleginiń óńiri ashylyp, taǵy da sharqaty bir jaq shúıdesine qaraı qısaıyp ketipti. Aǵy qalyńdaǵan shashy túte-túte bop úrpıip apty. Ádettegiden de tereńdegen mańdaıynyń ájimi jıilegendeı. Qos janarynyń da tóńiregi ýaqyt salǵan izden shımaılanyp, bir kezdegi qoı kózi úsh buryshtanyp qalypty. Kishkene murnynyń etek jaǵyndaǵy ezýine qulaǵan syzyqtar, eti qatqan jylqynyń jaýyndyǵyndaı aıqyn bederlengen. Domalaq óńi órt sóndirip tútikkendeı, qara qoshqyldana kólbar tartypty. Kókiregindegi qasiret ábden ýaıym jegendikten óńine tepken.

Osyny baıqaǵandyqtan, Japardyń júregi syzdady. Ómirde eshbir qyzyq kórsete almaı kele jatqan ózin jazǵyrdy. Osynshama dármensizdigine qoryndy. Jaýlyǵyn qarqaradaı etip tartyp, eki qolyn jyly sýǵa malyp qana otyratyn jasynda, elim-telimi shyǵyp, jetimdik kórip júr.

— Qoı, tańǵy násip táńirden, buǵan da táýba, qamyqqanmen ne shara. Shóldep kelgen shyǵarsyńdar, shaı ishińder, — dedi anasy bir sát serpilip.

Kelin bárin qamdap qoıǵan eken, apasynyń áńgimesin buzýdan tartynyp úndemese kerek, muny estigennen keıin birden:

— Shaı daıyn, apa, — dep daýystady.

*** *** ***

Sotqa aryz bergenderdiń ishinde Vasılıı degen tabynshy bar edi. Poshymynyń ózinen surqıalyq baıqalatyn. Qaýǵadaı basy uıysqan jún. Arasyna qylań júgirgen shashy men saqaly bilte-bilte kúıi uıysa tutasqan. Ol az degendeı murty baryp uılyǵyp, aýzynyń bar-joǵyn bildirmeıdi. Úırenbegen kózge jabaıy. Ámbe zor tulǵaly, apaıtós keýdesin quj-quj túk basqan. Onysy jaǵasy ashyq jeıdesinen «men mundalap» birden orasandyǵymen nazarǵa shalynady. Tekeliniń taýynda júrgen kádimgi qar adamy zálittes. Soǵan qaramaı kózderi jylt-jylt etip, ásheıin turmaı qýlyq oılap turatyn syńaıly. Sol báleshildiginen «ury ustaldy» degendi estip, áldeqashan joǵalǵan malyn Júsipterge japqan. “Óziniń syqpyty da kelispegen adam eken, basqa jolmen qurtyp jiberip, ótirik baıbalam salýy da yqtımal” degen Nurǵanym kúıindi kóńilmen ártúrli jasaǵan joramaldarynyń birinde. Bul Japardyń da kókeıinde dyq bolyp qalyp qoıyp edi.

Qısynǵa salsa, shynynda da mynaý urynyń ustalýy — sony qaıtadan óndirip alýdyń tóte joly. Osy utymdy tusty qapysyn taýyp múltiksiz paıdalanýdy maqsat tutty ma, dúrmekke qosylyp aryzdy bul da jazyp jiberipti. Onysy zaıa ketpeı oılaǵany oryndalyp, joǵaldy degen eki jylqysyn bular Júsip moıyndap otyrǵannan keıin daýlasýǵa murshalary jetpeı ornyna qoıyp berdi. Ári, onyń tóreshiniń jeke menshik malyn baǵatynyn keıin bildi. Bálkim…

Arttary olqy nemeler onymen tynbaı, «japa shektik» degenderdiń bárin syrtqa aparyp qonaq jasap kútip, meldektetken. Búıirleri shyqqanda baryp álgiler tus-tustan japa-tarmaǵaı: «Áı-áı-áı, jas bala qalaı urynyp júr? Onyń ústine eki birdeı kishkenesi bar eken, obal-daǵy. Mynandaı aǵalary men ápkelerine qarap, ondaıǵa barady degenge nanbaımyz, bireýdiń aıtaǵy men azǵyrýyna ilesken ǵoı. Keshirim jasaımyz, aryzymyzdy qaıtaryp alamyz» degen bári biraýyzdan qoǵasha japyrylyp.

Sóıtip, túkke alǵysyz kóshede qańǵyp júrgen jaman mojantopaılardy ishkizip-jegizip, qaryndaryn sheńbirek attyra ábden bir toıyndyrǵan. Árıne, osynyń bári álderine tıetin qyp-qyzyl shyǵyn, zalal. Áıtkenmen, amal qaısy, basqa túskennen soń baspaqshyl. Aýyzdaryn maılamasa, ejelden urttaryna qan toltyrǵan báleler tisin-tisine qoıyp, odan saıyn qarysary aıqyn. Ári bul Nurlannyń ózi nusqap otyrǵan aqyl-keńesi. Aıtqan nársesin buljytpaı oryndaý búgingi kúnde bulardyń mindeti zálittes.

Qarap otyrsa, shaǵymdanýshylardyń bári jatjurttyqtar. Tekeli halqynyń toqsan bes paıyzy osyndaı kelimsekterden quralǵan. Olar «ınternasıonalızm» degen anturǵan sózdi aldyǵa salyp, ári túp qazyǵynyń qaıda jatqandyǵyn jyryna da almaıdy. Qapysyn tapsa báriniń jergilikti jurtty tuńǵıyqqa batyryp, múrdem ketirgisi kelip turady. Ondaıda tanysyn-tanymasyn shúldirlesip, kóń tepkilesken shójelerdeı bir jerden tabylyp, aýyz jalasa qalady. Osyndaı adam túsinbes esh jerde jazylmaǵan, biraq aına qatesiz oryndalatyn ózara tártipteri men qaǵıdalary bar. Onyń ortasyna bul jalǵanda syzat túse qoımas… túsirmeıdi… túsirtkizbeıdi…

Shaı ishilgennen keıin aǵaıyndy ekeýi asyǵys jınaldy. Ondaǵy oılary, sharýa aıtýǵa er adam Vasılııdi qolaı tapty. Áıtpese, nátinde nebir sumdyqty eren kórmeıtin bezbúırekter, taban asty qylymsyp «joq, tóreshiniń jibergen qaǵazyna «mindetti túrde baramyn» dep qol qoıyp alǵanmyn, barmasam — basyma bále boladyǵa» saıyp, mundaıda tipti qutyryp, yńǵaı bermeýi múmkin. Sondyqtan, ne de bolsa baqtashyny aınaldyrǵandary jón syqyldy kórindi. Onyń ústine joǵary jaqpen baılasqan bátýá solaı. Jolaı dúkenge soǵyp, bir-eki shólmek te ala saldy.

—Endi ony taba qoısaq kórim, — dedi Sapar mashınaǵa minip jatyp, álginiń qańǵybastyǵyn bilgendikten qynjylyńqyrap.

HI

Erteńinde segizde taıly-taıaǵy qalmaı qalalyq sot keńsesiniń aldyna jınaldy. Toǵytýǵa ákelgen qoı sıaqty ári-beri sapyrylysqan, úıirilgen eldiń qarasy kóp. Árkimniń janyn mazalaǵan bir túıtkil bar, áıteýir. Sonyń sońynan kúıgelek qaǵyp júrgenderi beımaz keıipterinen bilinip-aq tur. Al bulardyń da óz qobaljýlary jeterlik. «Álde qandaı bolady» degen saýal berekeni ushyryp barady. Japar jan-jaǵyna qarap qoıady. Birtindep, inisiniń máselesine qatysty kisiler de tóbe kórsete bastady. Japa shektik eken dep olar sostıysyp aýlaqtanbaı, jyly amandasty. Úzbeı júrgizilip bitimge shaqyrǵan áńgime, jaıylǵan dastarhan barlyǵynyń ıin jibitkendeı.

Bul jaqsy nyshanǵa Japar jaǵynyń qabaqtary jadyrańqy tartqandaı. Tek, Nurǵanym «shubarbet» dep jaqtyrmaıtyn Dýlat qana anandaı jerde osqyrynyp, jýymaıdy. Qasynda eki-úsh boıjetken bar ózara úıirilip, úıezdegen jylqydaı sheńber jasap, myna malaǵamdy elemegensıdi. Al, qamaýdaǵy qalǵan eki jigittiń týystarynan ázirge eshkim baıqalmady.

Keshegi Vasılıımen aralaryndaǵy baılasqan ýáde bolǵanymen bári moıyndaryn sozyp, tóńirekti eleýsizdeý barlaı sholady. «Sózden taıyp, jetip kele me» dep te úreılenedi. Onda — quryǵany.

Bir jaǵy Júsipti kórip qalatyndaryna da qýanyshty. Áne-mine aıyptylardy arnaıy jasaq, biteý mashınamen osynda ákelýleri kerek.

Ýaqyt toǵyzdy alqymdady. Endi Vasılııdiń «shyndap sharýaǵa aınalǵanyna» kózderi jetkennen keıin, jazyqtylardyń kelýin asyǵa kútti. Tózimdi sarqyp baryp, sot bastalýdan bolar-bolmas buryn tóbesinde sırenasy bar biteý sur mashına esiktiń aldyna yńyrana toqtady. Avtomat asynǵan mılısıa kabınadan túsip, býtkanyń búıirindegi esigin ashty. Onyń ishinen baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan serjanttyń jáne úsh jasaqtyń sup-sýyq keskini kózge shalyndy. Taqtaı oryndyqtarda shirep-shirep otyr. Soǵan qaraǵanda dúńgirshektiń ber jaǵyna quqyq qorǵaýshylarǵa jalpaqtyǵy esiktiń enindeı jer qaldyryp, arǵy jaǵyn tutastaı jaýyp tastaǵanǵa uqsaıdy.

Bastapqyda «birden túsiredi ǵoı» dep oılaǵan, jańylysypty, ondaı áreket baıqalmady. Tegi, kabınadaǵy jasaqtyń basshysy bosa kerek, ekpindeı ishke enip ketti. Sosyn Japar Júsipti kórip qalam ba degendeı amalsyz tas túıin dúńgirshekke kózin sata suǵyndy. Joǵarǵy jaǵynda bolymsyz ǵana qol sıatyndaı tesik bar eken, odan basqa eshteme joq. Dińkesi qurı jaılap jyljyp, biteý kóliktiń tý syrtyn aınaldy. Ádette mashınanyń artynda bolatyn esiktiń orny da bilinbeıdi. Sosyn sharasy taýsyla jan-jaǵyna qarady. Osy kezde baıqady, jurt jármeńkege jınalǵandaı qaýmalaı alypty. Dáp bir lávkeden tegin dúnıe taratatyndaı ıtine ıintiresedi.

Nege ekeni belgisiz, tátesi esine oraldy da, jalma-jan sheshesin izdedi. Baıqus anasy basyn bir jaǵyna qısaıtyp ap, qonaq otyrǵan úıdiń bosaǵasynan syǵalap, tátti dámetetin baladaı bar ańsary mılısıalar jaıǵasqan esikke aýǵan. Kúnnen qorynǵannan ba, álde kókiregin qasirettiń qutpany tyrnap jatqannan ba kózi syǵyraıa jumylypty. Esh qaılasy joq, sharasy taýsylyp dińkelegeni syrtqy usqynynan-aq kórinip tur. Tek qolynan keletini, táńirisinen bir járdem tileıtindeı.

Osy kezde ishke engen mılısıa julqyna shyqty. Shyǵa salysymen:

— Joldan bylaı turyńyzdar! — dep, jurtqa pármen bere qolyn sermedi. — Bosatyńyzdar alańqaıdy! Ary taman baryńyzdar! — Túsi sup-sýyq, jaǵyna pyshaq janyǵandaı eken. Japardyń qarap turyp júregi shimirikti. Zań kisisine qarsy kelgen eshkim bolmady, ún-túnsiz yǵysa berdi.

Aıypkerlerdi sot zalyna kirgizý tártibi ózderine ábden pysyqtalsa kerek, mashınadaǵy úsh qaraýyldyń ekeýi eshteme aıtqyzbaı jerge sekirip tústi. Bireýi dáneńege qaraılamaı ishke ótti de, bireýi osy alańqaıda álgi buıryqshynyń qasynda qaldy.

Bul kezde jurt, ókimet adamynyń pármenimen syrtqa qaraı áldeqaıda ysyrylǵan-tuǵyn. Osyny kórgennen keıin baryp, álgi jaǵyna pyshaq janyǵandaı qara sur ofıser:

— Jiber! — dep, qatýlana aıqaılady.

Dúńgirshektiń túpki esigi tarsyldaı ashylyp, «aıyptalýshy Bálenbaev» degen ishtegi mılısıanyń úni zárli estildi. Oǵan «men» degen jaýap qaıyryldy. «Shyq» degen buıryq berildi. Izinshe «toqta» degen daýys qaıta sańq etti. Qaıtadan temir esik tarsyldady. Sodan keıin baryp «júr» dedi sholaq qana.

Sol-aq eken sopań etip bireýdiń tóbesi kórindi. Qoly artyna qaıyrylyp, bilegine kisen salynypty. Tamyljyǵan kúnniń sáýlesine kózi qaryqty ma, jerge sekire berip bolmashy bógelińkiredi. Artyndaǵy jendet nuqyp jiberdi. Tabany jer ıiskesimen ony ana ekeýi dedektetip, irkiltpeı súıreı jóneldi.

Týra osy tártippen Júsipti eń sońynan alyp shyqty. Kórmegenine bir jylǵa taqaý ýaqyt bolyp qalǵan baýyryna Japar umsynyp baryp, irkildi. Óıtkeni qas pen kózdiń arasynda jasaq ony nazardan tasa ǵyp úlgergen de edi. Bir ańdaǵany — qara tory óńi aqqubalanyp, ózi sıdań neme odan saıyn taramystana túskendeı baıqaldy.

Áldebir kınonyń úzindisine uqsas kórinisten keıin, barlyǵy japa-tarmaǵaı ishke umtyldy. Solardyń ortasyn ala bular da lekigen toppen birge jyljydy. Sot zaly demde adamǵa tolyp-aq qalǵan eken. Bos turǵan ortańǵy qatarlardyń birine jaıǵasty. Oń jaq qaptaldaǵy temir tordyń ishine aıypkerlerdi otyrǵyzyp ta úlgeripti. Qaı ýaqytta shaqyryp alǵanyn kim bilsin, álgi Dýlat ta solardyń qataryna qosylypty.

Eń qajet adamdardyń bári tolyq jınalmaǵandyqtan, sot bir jumaǵa keıinge shegerildi. Japarǵa bul da bir bitken is tárizdi sezildi.

Osyndaı uıǵarymdy óz qulaǵymen estip, óz kózimen kórgennen keıin tıisti jumysyna sýyt attanyp kete bardy.

HII

Osy inisiniń sońynan munyń taǵy da bir shabylǵany bar. Ol budan tórt jyl buryn bolǵan ýaqıǵa.

Júsip armıaǵa shaqyrylyp, Ýkraına jerine baryp túsken. Jarty jyl ótkennen keıin, sol kezdegi alaquıyn zamannyń yqpalymen Qazaqstanǵa aýystyryldy. Arqalyqtyń mańyndaǵy Derjavınsk qalasyndaǵy áskerı bazaǵa jiberilipti. Buny estigende úı-ishi túgel qýandy.

Sol jańa okrýgte úsh-tórt aı qyzmet atqaryp qalǵanynda, kezdeısoq apatqa ushyraıdy. Qaraýylda turǵanynda qatty daýyldyń ekpininen mańaıyndaǵy áldebir ǵımarattyń áınegi ústine qulap, ońdyrmaı jaraqattaǵan. Shynynyń usaq untaqtary eń jandy jer — kózine kirip, janardy búrkemelegen móldir qaýashaqty zaqymdaǵan. Soǵan Arqalyqta shuǵyl operasıa jasalypty. Arada bir jumadaı ótkende qasyndaǵy jatqan naýqas adamdarǵa ótinish aıtyp, hat jazdyrady.

Osynyń bárin sol hatty qolyna alǵanda bir-aq bilgen Japar degbiri qashyp, baıyz tappady.

Ol kezde ýnıversıtetti aıaqtap qalǵan bolatyn. Memlekettik emtıhannyń aldyndaǵy óndiristik tájirıbede júrgen, bir jaǵy túpkilikti isteıtin jumysyna da ornalasyp qoıǵan-tuǵyn.

Shaýyp otyryp, redaktordyń orynbasaryna kirdi. Mán-jaıdy túsindirip aıtyp edi, obaly ne kerek, kópti kórgen kisi sózge kelmedi. Úsh kúnge Arqalyqqa baryp-qaıtýǵa mursat berdi. Sátine qaraı aıdyń shákirtaqy tıetin mezgili-tin, qolyna azyn-aýlaq tıynyn jınap, erteńinde ushty da ketti.

Oblystyq dárýhanany ońaı tapty. Sosyn tirkeý ornyna baryp, qaı bólim, qaı palatada jatqanyn da bildi. Saldyrtyp sonda jetti. Kezekshi bıkeniń ruqsatyn alyp, aq jamylǵyny ıyǵyna ildi de palataǵa kirip bardy. Basty shoqpardaı etip tańyp tastapty, tósekte sulq jatyr eken.

Japar bas salyp, baýyryna qysty. «Haliń qalaı, ne bop qaldy?» degen taqylettes saýaldardy retti-retsiz abdyraǵan kepte tópelete berdi. Janary baıyz tappaı basynan aıaǵyna, aıaǵynan basyna deıin áldeneshe márte súzip shyqty.

Aǵasyn shaýyp jetedi dep oılamaǵan inisi tosyn kóriniske abdyrap, ıá óńi, ıá túsi ekenin aıyra almaı dal. Onyń ústine bir kózi tutastaı tańylǵan, bir jaq ashyq kózi býaldyrlandyryp kóretin bolsa kerek. Myna malaǵamdy qapelimde uǵyna almaǵandyqtan, birden tilge kele qoımady. Ol sóılemegenge, Japardyń odan saıyn jany bebeýleı, tyzaqtap barady.

Júsip turmaqqa nıet bildirdi. Dereý ony jaýrynynan demep jiberdi. Keýdesin aýyrlaý kóterip, aıaǵyn tómen saldy da tósegine ońshalyp otyrdy. Sodan keıin baryp aǵasynyń óńine nazaryn toqtatty. Qantalap ketken janaryna eptegen kúlkiniń ushqyny júgirgeni baıqaldy.

— Aıaq-qolyń aman ba? Synǵannan, mertikkennen saýsyń ba? Ish qurylysyń?.. — Ar jaǵyn úreı bılegen Japar qadalǵan qalpy báıeksizdene shyjkóbek kúıi, kúmándi saýaldardy ústemeletip jatyr.

— Synyp-mertikkennen amanmyn, — dep, aǵasynyń betine uıalys tapqandaı shimirige qarady. «Qyzbalyqpen tekke hat jazǵyzyp, kóńiline alań kirgizip, áýrege salyp qoıǵanym-aı…» dep, qysylatyn syńaıly. Sosyn, uıalǵan tek turmastyń kebimen ezýi jaıyla, yrjıyp kúldi. —Qaldaryń qalaı? —Eshteme bolmaǵandaı samarqaý qalyp baıqatyp, bulardyń jaıynan syr tartty.

— Túregelip júre alasyń ba? — Áli saýalyna mandytyp jaýap estimegen Japar, qaıta buryp ákep munyń jaıyna tireldi. Óńi surlanyp, úreı jaılaǵan.

— Júre alamyn, tek sálden keıin kóz aldym qaraýytady, júregim loblıdy. Jatqandy jaqsy kóremin. — Yqtıarsyz bolsa da, óz jaıynan maǵlum etpeske áddisi joq.

— Dárigerler ne dedi?

— «Kózben oınaǵan jaramaıdy, tamyry mımen jalǵasqan. Taban aýdarmaı keminde eki aı emdelý kerek» dedi.

— Ym-m…

Arada únsizdik ornady. Júsip kináli adamdaı aıaǵynyń basyna qarap, shuqshıa qalypty. Japardy bastapqydaǵydaı túrli túıtkildi saýaldar tunshyqtyryp barady.

— Bul ýaqıǵa qalaı boldy ózi? — Inisin kórgennen keıin ári jaǵdaıynan eptep habar alǵannan soń aǵasy mán-jaıdy túgelimen bilgisi keletinin ańǵartty.

— Týra sol hatqa jazǵandaǵydaı. — Baýyry buǵan qaramaı, moınyn tuqyrta sóıledi. — Kezdeısoq, kútpegen jazym…

— Tóbelesten emes pe? — «Birdemeni ádeıi jasyryp tur ma» dep, shúılige shaýjaılady.

— Joq, bizde tártip qatal.

— Shynyńdy aıt. — Úlkeni nanbaı, qadala bastyrmalatty.

— Shyndyǵy sol.

Arada taǵy da bolmashy únsizdik ornady. Aǵa baýyrynyń ón-boıyn basynan aıaǵyna deıin, aıaǵynan basyna deıin jáne bir súzip ótti. Áldebir nárseniń ushtyǵy shyǵyp qalatyndaı seziktene sholdy. Sóıtti de:

— Emdeýshi dárigeriń osynda ma? — dep, basqa nársege oıysty. Ondaǵysy «bul jasyrǵan nárseni dáriger aıta ma» degen dámesi edi.

— Osynda.

— Aty-jóni kim?

— Gúlzıa Ospanovna.

— Operasıany kim jasady?

— Sol kisi.

— Qarashyǵy aman ba? — Bir jaǵy tutastaı márlimen shandyla oralyp tańylǵannan keıin, kóziniń bar-joǵyna dúdámaldana surady.

— «Aman» deıdi. Qarashyqqa bir mıllımetrdeı ǵana jetpeı qalypty, áıtpese aǵyp ketedi eken.

Japar osy sózdi estigende ǵana shúkirána jasady.

— Oǵan da táýba. — Sonda da kóńilinde kúmándi jaılar jeterlik edi. — Endi qalpyna keledi deı me?

— «Keledi» deıdi, ras bolsa.

— Ras shyǵar, áıtpese bekerden-beker aıtpaıdy ǵoı. — Baýyrynyń kóńilin demdep qoıdy. Alaıda óziniń arǵy jaǵy sonda da tabansyzdyq tanytyp, — jaraqat qalaı túsken? — dedi.

— Qarashyqtyń aınalasyndaǵy aǵyn jaraqattaǵan. Biz bilmegennen keıin mán bermeımiz, kóz degen ózi birneshe qabattan turady eken ǵoı. Áýeli ár qabatyn ózdi-ózine dánekerlep, ilindirdi. Belgili bir ýaqyttardan keıin taǵy da operasıa jasaý kerek deıdi.

— Ol ne úshin qajet?

— Onsha túsinińkiremedim, dárigerdiń uıǵarymy boıynsha solaı. Ári, shama kelse «Almatyǵa kóz ınstıtýtyna baryp qaralǵan jón» degendi aıtty. Óıtkeni, mynda búgingi kúngi jetilgen medısınalyq aspaptar joq kórinedi. Al ondaǵy ǵylymı zertteý ınstıtýtynda órkenıetti elderde qoldanatyn qondyrǵylar bolsa kerek.

Úlkeni myna áńgimeni kókeıinde qorytyp, únsiz bógeldi.

— Tamaqtary durys pa, qaryndaryń ashpaı ma? — dedi odan ary qaraı sózin sabaqtap.

— Joq, qaryn toq.

— Mynaý Bıbi pisirip bergen jylqynyń eti, qazir jep al. —Qolyndaǵy sómkesin asha bastady.

— Tońazytqyshqa qoıa salalyq, janymda jatqan eki jigit bar, solarmen birge…

— Jaraıdy. Uıqyń qalaı? — Áńgimeniń betin taǵy da inisiniń jaıyna qaraı burdy.

— Jaman emes.

— Túnde ýkol salmaı ma?

— Jatardyń aldynda salady, kózime dári tamyzady, sodan keıin tańerteńge deıin mazalamaıdy.

— Keshke birge bolǵanǵa surasam, jiberetin shyǵar.

— Jiberedi ǵoı, jiberedi, — dep, Júsip jadyraı ún qatty.

— Dárigerler qaıda otyrady, men sóılesip keleıin.

— Júr, qazir alyp baraıyn. — Ornynan turmaqqa beıimdeldi.

— Sen otyra ber, men ózim taýyp alamyn ǵoı. Tek qaı baǵytqa qaraı baratynymdy aıtsań boldy.

— Azyn-aýlaq júrgenge eshteme etpeıdi. Janym jatqandy qalasa da ary-beri qozǵalyp, qan taratqan da shıpa.

— Jaraıdy onda. — Japar inisin demeı berdi.

Dáriger orta jastaǵy adam eken. Jalpyǵa sondaı meıirin tókken shapaǵatty jan tárizdi kórindi. Júsiptiń aıtqanyn anaǵurlym uǵynyqty, anaǵurlym keń túrde jetkizdi.

— Shama kelse Almatyǵa aparý kerek. Bizdiń qoıǵan dıagnozymyz, jasaǵan em-domymyz sál jańsaq bolýy múmkin. Astanada osynyń bárin naqty aıtady. Ári em belgileıdi, solardy muqıat qabyldaǵan jón.

Muny estip, Japar múlde qýandy.

— Onda birden alyp keteıin.

— Oǵan ázirshe Júsip jol júrýge jaramaıdy. Kishkene osynda áli de onshaqty kún emdelsin. Bir jaǵy erteńgi kúni eshqandaı artyq áńgime bolmas úshin, ony Almatyǵa jiberetindigimdi eskertip, men áskerı bazadaǵy dárigerlerdiń qaperlerine salaıyn.

— Rahmet, — Japardyń myna qamqor sózge ishi eljiredi, — sonda qansha ýaqytqa jiberesiz?

— Bir aı. Biraq kórsetilgen ýaqyttan bir kún de keshikpeı qaıtyp oralýlaryńyz tıis.

— Álbette solaı bolady, ol jaǵynan qam jemeńiz. Sizge kóp rahmet, meniń baýyrymnyń jaıyn oılap, osynshama qamqorlyq tanytyp otyrsyz. Áıtpese, bireýdiń densaýlyǵy bireýge qanshalyq qajet? — Meıiri meımildegen qalpy dárigerge súıine qarady.

— Dáriger bolǵannan keıin, qolyńa túsken naýqastyń barlyǵy esh kináratsyz qulan taza aıyqsa dep oılaısyń. Sondyqtan eń qolaıly tustardy izdestiremiz. Búgingi Júsiptiń jaǵdaıynda Almaty qalaı da baryp kórinýi, qaralýy tıis oryn. Ýaqyt ótip ketkennen keıin, onda qaralýdyń paıdasy da shamaly.

— Myń alǵys sizge, Gúlzıa Ospanovna!

— Oqasy joq, ózime tıisti nárseni ǵana istedim. Meniń ornymdaǵy kez-kelgen dáriger osyndaı sheshim qabyldar edi dep oılaımyn.

Endi Japar áńgimeniń álpetin ózge jaıǵa burdy.

— Basqa jeri aman ba?

— Eptep mıy shaıqalǵan. Júregi loblıtyny sodan. — Ynta-shyntasymen tyńdaǵan jigittiń óńine «mánisi osyndaı» degendeı nazaryn biraz bógedi.

— Munyń jaıyn siz bile aldyńyz ba, tóbelesten emes pe?

— Tóbelesten emes. — Janaryn budan almaǵan kúıi basyn shaıqady. — Teginde áskerı bazada bir nárse qıt etse, soldattardy osy dárýhanaǵa ákeledi. Óıtkeni, ózderinde gospıtál joq. Biz naýqasty qabyldamas buryn, únemi sebebin suraımyz. Bul joly da dál solaı ettik. — Sál bógeldi. — Árıne, ońaı emes qoı, úshinshi qabattyń tuskıizdeı dalıǵan terezesi bar pármenimen tóbesine túsken. Qaıta mertiktirip, soıyp ketpeı, qudaı bir saqtaǵan.

Japar myna quntaqtylyqqa rızashylyqpen súısine jymıdy.

Dáriger qaıta sózin sabaqtady.

— Rasynda da sol kúni qatty daýyl soqty. Jazyq dala bolǵannan keıin be, bizde ondaı jaǵdaı jıi boı kóterip turady.

Japar óziniń tym qazymyrlanyp ketkenine yńǵaısyzdyq tanytqandaı, ıini salbyraı:

— Gúlzıa Ospanovna, basy artyq saýaldar qoısam aıyp etpeńiz, pendeshilikpen anyq-qanyǵyn bilgimiz keledi ǵoı.

— Ol álbette, munyń esh artyqtyǵy joq. Bári ornymen.

— Jaqsy, saý bolyńyz, myń da bir rahmet sizge.

Dárigermen jyly qoshtasyp, kóshege bet aldy.

Japar taıaý mańdaǵy qonaqúıdiń birine kelip, eki kisilik nómirge toqtady. Sosyn dúkennen ony-muny iship-jerlik dúnıeler aldy da, tońazytqyshqa jytyrdy. Sodan keıin baryp, inisi jatqan dárýhanaǵa bet túzedi. Baǵana Gúlzıa Ospanovna búgin baýyrlardyń birge bolýyna ruqsatyn bergen. Júsipti ákelip, keńinen bir áńgimeni tolǵatpaq.

*** *** ***

…Ekeýi nómirde sút qatqan qoıý shaıdy ishti dersiń. Japardyń da hatty alǵannan beri mańdaıy jipsip, shaı ishkeni osy. Áıtpese, kóńili alaǵyzyp, eshteme júrmeı qoıǵan. Anyq-qanyǵyna kózim jetkenshe qoıa turaıyn dep, aýylǵa da habarlamaǵan. Endi, mine, aman-esendigin kórgennen keıin arqa-basty keńge salyp, jaıbaraqat otyr.

— Halimiz jaqsy, qudaı buıyrtsa ýnıversıtetti de bitiremiz. Men jumysqa turǵanmyn.

— Kórim bolǵan eken, — dep, Júsip qýanyp qaldy.

— Jumysqa tolyq aralasqannan keıin el qatarly kún kórip ketermiz. Onyń ústine arnaıy joldamamen baryp jatyrmyn, eki jyldyń aýmaǵynda baspana da berýleri tıis.

— Tipti jaqsy. — Inisi múlde arsalańdap, myna jańalyqty masaıraı qabyldady.

— Apańdardyń halderi jaqsy, kishkentaı nemeresin ermek etip, máz.

Júsip tómen qarap kúlimsirep, ún-túnsiz bógeldi. Óıtetini, bul jazǵan birdemeden qur qalatyndaı mektepti bitirisimen otaý qurǵan. Armıaǵa attanǵanynda sońynda uly men kelinshegi qaldy. Soǵan endi birtúrli qysylatyn syńaıly.

Osy tolas ekeýin de eki túrli oıǵa bastady. Japardyń jadyna Júsiptiń kishkentaı kezi oraldy. Boıy bir qarys bop ap, tili tastaı taqyldap, sarqylmaıtyn sózqalta edi. Tappaıtyn bálesi joq-tuǵyn. Sonysyna súısinip, jurt kúlgen saıyn údetetin. Ózi qap-qara, eki kózi shoqtaı janyp, árkez qýlana jymıyp turatyn. Bir nárseni bastar kezde támpish tanaýyn qos-qostan tartyp, kirpigin eki-úsh qabat qaǵyp-qaǵyp jiberetin. Onyń bul usqynyna únemi kóterile seldiregen mańdaıyndaǵy úkideı ǵana bir tutam kekili tipti ár berip, boıyndaǵy qıqarlyqty alystan áıgileıtin. Áldenársege kelise almaı Saparmen ilik-shalys bop tóbelese qalsa, aıaq-qoly birdeı júgiretin shapshań edi.

Birde kórshi ujymshardyń eginin qaraýyldaıtyn shal, tús áletinde úıge túskeni bar. Bular barlyǵy mamyrajaı shaı iship otyrǵanynda ústinde tursıynan basqa lypasy joq Júsip alqyn-julqyn kirip kelgeni. Kekili ádettegideı osqyrǵan attyń qulaǵyndaı tikireıip alypty, kózi japalaqtyń kózindeı janyp tur. Baltyry satpaq-satpaq batpaq.

— Assalaýmaǵaleıkúm, — dep, tórdegi aqsaqaldyń qasyna irkilissiz jetip bardy. Qarıa onyń myna shiltıgen usqynyna qaramaı sálemshildigine súısindi me:

— Oı, dáý jigit bol! Ne degen áppaq balasyń? — dedi jymıyp. Izinshe Júsip irkilmesten:

— Men áppaq emes, jyltyr qara gazıtpin! — dedi nyq, nasattana.

Úıdiń ishi qyran-topan kúlkige keneldi.

— Oı, jaraısyń, balam, taýdaı jigit bol! — Shal batasyn berip, keńk-keńk kúldi.

Jan-jaǵyndaǵy býlyǵa kúlgen jurtty eren kóretin Júsip joq:

— Apa, shyn tamaǵyńnan ber, — dedi quıryǵy jerge tıer-tımeste taǵy da zýyldap.

«Ol nesi?» degendeı, shal bulardyń sheshelerine qarady. Osyny túsine qoıǵan Nurǵanym:

— Shaıdy jalǵanda jaqsy kóredi, sondyqtan «óńge tamaqtyń bári tamaq emes, shyn tamaq — shaı» deıdi, — dedi kúle sóılep.

Buǵan qarıa saqaly tushtańdap jáne bir kúlip aldy da:

— Ne degen keremet bala?! — Janynda otyrǵan shynashaqtaı qara uldyń meıirlene arqasynan qaqty. Júsip tanaýdy áriden bir tartyp ap, kúni boıy mal sońynda júrip, qańyryǵy tútegendeı kesege bas qoıdy.

Taǵy birde ujymshardyń jaılaýǵa aıdap bara jatqan qoıyna ańdaýsyzda bulardyń otary qosylyp kete jazdady. Japar bas bop, óńkeı shıborbaılar malǵa qarap júrgen. Oıynǵa aldana qalypty. Josyla jotadan qulaǵan bógde maldy baıqasymen tura shapty. Ar jaǵynan da etegi deleńdep shoqytqan attyly kórindi. Myńǵyrǵan qos otar týra bylyǵýǵa sál taıanǵanda, ekeýi eki jaqtan jetti. Beıtanys shopan qyzyl kóz bále eken, álde úrkesoqtaǵan saryaýyzdardy basynǵandyǵy ma, qalpaǵyn oqshyraıtyp dúrse qoıa berdi.

— Óı, maldaryńa nege qaramaısyńdar?! Dál aıdaý joldyń ústine tastap… Bylyǵyp ketkende ne jasar ek? Óı óńsheń…

Biraz jinige tepsinip ap, uzaq-súrleýden qajyǵan malshy tepeńdeı jolyna tústi. Keshke úıge kelgen soń Júsip «qoıshy ursyp jatqanda qolymdy qaltama salyp, «ottapsyń» dep shyǵaryp turdym» degeni. Buǵan áke-sheshesi qyran-topan kúlkige kenelsin.

Osy sýret úlkeniniń kóz aldynan júgirip ótti.

— Men aýyldyń ómirin túsirsem dep oılaýshy edim.

Japar myna tosyn lámge eriksiz jalt qarady. Inisi áldebir bulyńǵyr iliktiń oramynan shyǵa almaǵan kúıi, buǵan nazaryn aýdarmaı kókeıinde buqpantaılaǵan nıetin jaımen ashty. «Túsirgeni qalaı? Muny aıtqan shyn Júsip pe?» dep bir jaǵy alasuryp, bir jaǵy áńgimesine elite berdi.

— Biraq oǵan Máskeý, ne Peterbordaǵy rejıserlyqty bitirý kerek.

Aýyldyń balasyna rejıssýra týraly birde-bir muǵalim ıakı birde-bir kóldeneń kók atty áńgime aıtpaıtyny málim. Al mynanyń bul jaıtty qaıdan qozǵap otyrǵanyn, aqylyna syıdyra almady.

— Teatr emes, kıno rejısery bolý armanym edi.

Osy ýaqta ǵana aǵasyna matamen tańylǵan basyn ebedeısizdeý burdy. Kógerińkiregen ashyq turǵan bir jaq kózi, bólme ishindegi alakeýimnen birtúrli susty bop úńireıdi. Japar osy kezde jazdyń keshi úıirilip, qyzyl ińir shaqtyń jaılaı bastaǵanyn topshylady. Sosyn ornynan baıaý kóterilip baryp sham jaqty.

— Endi, qaıda-a oǵan qol jetkizý.

Júsipti birtúrli aıap ketti. Ústine áınek qulap kózinen jaraqat alǵandyǵy úshin emes, sonshama zerek bola tura, onysy esh kádege aspaıtynyna júregi aýyrdy. Baıqus baýyrynyń kókireginde alyp qashqan áldebir úmit ushqynynyń laýlap jana almaı, qı shoǵyndaı qozdap, sosyn birte-birte byqsyp, lajsyz óship bara jatqanyn bildi. «Shyndyǵynda da endi buǵan qaıdaǵy oqý? Kári sheshe anaý, áke joq. Selbeserlik qaýqar ózinde de joq». Abaısyzda aýyr kúrsindi. Keýdesine sher baılanǵan inisin ne dep jubataryn bilmedi, qystyqqanda aýzyna ońtaıly da sóz oralmady.

— Men Qunanbaıdy jaqsy kóremin. Maǵan salsa, kózi túgel Qunanbaıdy somdar edim. Jaryqtyq, «óz topshylaýym boıynsha, adamnyń qaı minezi qasıetti bolsa, sol minezi mini de bolady. Men ómirde ustaǵan nársemdi berik ustanam. Jaqsylyq — kisiniń aınymas tabandylyǵynda dep bilemin. Sonyń túbinen min shyǵatyn kez de bolatyn shyǵar» degen edi salyndy kúıge túsken keziniń birinde.

Japar ań-tań kúıde Júsipke barlaı qarady. Myna lámniń sonyń aýzynan shyqqanyna onsha nanbaıtyndaı. Kishkentaı kezindegi qýaqylana aıtatyn qyljaqtary bolǵanymen, astarly dúnıeni ekshep, salıqalylyqpen zerdeleıtinin kútpegen. Endi, tuńǵıyq tujyrymǵa den qoıǵan inisiniń zıynyna ishi jylydy.

— Qazaqtyń qonaqjaı, kópshil, kónbis minezderi — qasıeti. — Úrlengen qaryndaı ǵyp tańylǵan basyn sál tuqyrtyp, oıly kepte sózin ármen jalǵastyrdy. Syrt qaraǵan pendege onyń osy kezdegi usqyny ebedeısizdeý edi. — Qunanbaı jańaǵy ýájdi qunanbaıshyldyqpen aıtsa da, jaryqtyq, qudaıshylyqqa da bir taban jaqyn ekenin ańǵartty. Osy aqjarylqap minezimizdiń túbinen min shyǵyp, bizdiń aqyrymyzǵa jetýge taqaý.

Ras. Aıtyp otyrǵanynyń bári kóńilge qonymdy. Biraq, bul sózdiń Júsiptiń otyz tisin jarǵany áli aǵasynyń aqylyna qonbaıdy. Keshe ǵana eshtemeni paryqtamaı arsyń-gúrsiń júrip, artyn apaı-topaı jasap armıaǵa ketip edi. Aradaǵy bir jyldyń ishinde osynshama ósip, osynshama baısaldylyqty qaıdan ala qoıǵan? Soǵan qaıran.

Tańdana tańdaı qaǵýda ári ándemdi lámine jany da úıirilip barady. Ómir baqı túk kórmeıtin qoıshynyń qorasynda óskenimen, osyndaı azamattyq kózqarasyn baıqatqanyna dán rıza. Ul degendi kez-kelgen doıyr qatyn bir kúshenip týa salady, al barlyq jaǵynan tereń adamdardyń dúnıege kelýi qıyn. Ony analar ǵana ómirge ákeledi. Mynandaı áńgimeni qozǵap shıratqan Júsip, teginde, kóptiń biri bolmaýy kerek.

— Iá, jylqyly aýylmen kórshiles, qońsylas júrýdiń mezeti áldeqashan týdy. Áıtpese bárimiz ynjyqtyqtan júnjıtin túrimiz bar. Boıymyzdaǵy jalpaqshesheılik basqa jurttyń aldynda jermesheldikke ákep tiredi. Bir sát eńseni kóterip, myna ǵalamǵa oıly kózben qaraý kerek sıaqty. — Áýelgi oıynan ajyraı almaǵan Japar inisiniń tushymdy lámin osylaı maquldady.

— Aýyldyń syrtyndaǵy sonaý bostan túzden órip shyqqan bizdi, qala túgili, sol otyz shaqty úı shoǵyrlanǵan ujymnyń ortalyǵyndaǵy eldiń ózi kórbala kórip, murynyn shúıirmedi me? Mynaý áleýmettik teńdikti kózdegen keńes ókimetinde de qansha talpynǵanymen pendeniń bireýdi kemsitý, teń sanamaý nıet-pıǵyly ózgermedi. Áleýmettik teńdikke eshkim jete alǵan joq. Óıtetini, shyndyǵynda da qaısy jurt baı boldy, bar boldy. Endi qaısybiri joq boldy, kedeı boldy. Biz naǵyz yńyrshaǵy aınalǵan kedeıdiń, qýlyǵy sál basym túsken bileýitterdiń — erini jalaq jalshysynyń balasymyz. Sondyqtan, jylqyly aýylmen qansha kórshi bolsaq ta qambar tuqymynyń áleýetti tuıaǵynyń dúsirinen úrpıisip, birden eńsemizdi jazyp kete almaspyz.

Óz tóteli baılamyn jasap, tereń tujyrymǵa toqtaǵan inisiniń beker júrmeı ár nárseni eksheı júretinin aǵasy endi uǵyndy. Osy ýaqytqa deıin munyń boıyndaǵy zerektikti ańǵarmaı kelgen qara basynyń mesheýligin búgin keshire almaıtyn sıaqty. Qalaı da sońynan tartýy kerek. Biraq, árnársege óktemdigin júrgizetin ómir buǵan degende áldeqashan úkimin shyǵaryp úlgergen. Alǵashynda shaı qasyqpen bal jalatqandaı aldaýsyratyp, aqyrynda aýyr júktiń qamytyn moınyna ile salǵan edi. Ile salǵan joq, ózi baryp kıip alǵan-tuǵyn. Endi ony qaıta sypyryp tastap, arman qýý úshin alaıaq, arsyz bolýy kerek. Arsyzdyqpen jetken bıiktikten adaldyqpen tapqan bir aıaq as artyq. Meıiriń qanyp ishesiń.

Japar aýyr kúrsingenin baıqamaı qaldy. Degenmen, lezde jaıdaqtaý sary ýaıymǵa salynǵanyn ańǵara qoıdy. Sóıtti de inisine qarady, ol da áldenárseni oılanyp ketkendeı. Biraq aq dákemen shandylǵan óńinen tap basyp bir nárseni paıymdaý qıyn edi.

— Qoı, ystyqtaı shaı alalyq. Kópten beri sút qatyp, «shyn tamaǵyńdy» mańyzdap ishpegen de shyǵarsyń. — Inisiniń betine kúle kóz júgirtti.

— Joq, á-á, dárýhanada baptap-aq demdeımiz, biraq úıdegideı qaıdan bolsyn.

Japar álginde daıarlaǵan ony-munysyn inisine qaraı jaqynyraq ysyrdy.

Sol kúni saǵynysyp tabysqan aǵaıyndylar túnniń bir ýaǵyna sheıin árnárseni qozǵap, talmaýsyraǵandarynsha uıyqtamady.

Ýaqyttyń tyǵyzdyǵynan úlkeni erteńinde qaıtadan Almatyǵa ushyp ketti. Áıtkenmen, sharýanyń ıin qandyryp, Júsipti sońynan astanaǵa bir aı mezetke durystap qaralýy úshin jiberetindeı etip, kelisip attandy. Odan keıin de dárigermen telefon arqyly baılanysyp turdy.

Aıtqanyndaı-aq, arada kóp ótpeı Júsip Almatyǵa keldi. Alystan «men mundalap» aıǵaılaıtyndyqtan kózin jeńildep tańyp qoıýǵa uıalyp, ústine bet oramalyn qoıyp qolymen basyp alypty. Tozań shalmasyn dep kóshede ǵana sóıtip júredi eken. Úıde anda-sanda shet-shetin súrtkeni bolmasa, bylaıǵy ýaqytta ashyq. Zaqymdanǵan janar ap-aıqyn kórinip tur. Doǵalań túsip shel basqandaı, áınek tilip ótken jaraqattyń orny aǵaryp, onyń tóńiregi qantalaı qyzarǵan. Qudaıdyń sheberligine daýa joq,

dimkástenip, solǵyn tartqan kóz uıasynyń ishinen qarashyǵy ǵana jyltyraıdy.

Bir shaıyn ishti de odan ary bógelmesten aýylǵa attandy. Ol jaqta onshaqty kúndeı aıaldap, sodan keıin dárigerge qaraldy. Tyńǵylyqty emdelgen soń ári mólsherli kezeń de túgesilip, qaıta Arqalyqqa oraldy.

HIII

Tynbaı shapqylap, aıaqsyratyp alǵan jumysyn tórt-bes kúnniń ishinde bir yqshamdap qoıyp, Almatyǵa at basyn tiredi.

Kún senbi edi. Qaıtkende de aıtylǵan aqshany tóreshiniń qolyna erteń ustatýy kerek. Erteńnen qalsa, qylyshyńdy boqqa shap. Odan keıin on myń dollar tapsań da quny kók tıyn.

Endi baratyn eshkimi de qalmady. Tek kózdep kele jatqany óz bastyǵy, aksıonerlik qoǵamnyń prezıdenti — Zeınel.

Sondyqtan, úıge kirip jýynyp-shaıynysymen týra sonyń ózine tartty. Áıtkenmen, amal qansha, ánsheıinde ofısten tabylatyn jigit, qas qylǵandaı ornynda bolmaı shyqty. Surastyrsa, Bolgarıadan bir isker azamattar kelgen eken de, solarmen úlken aýqymdaǵy mámile jóninde kelisim-shart jasasypty. Sharýa ońtaıly bitkennen keıin meımandaryn demaldyryp, qurmettep jatqan kórinedi. Biraq, qaıda áketkenin jan balasy bilmeıdi. Bilse de bilmegen bola ma, áıteýir, hatshy qyz, býhgalterıadaǵylardyń barlyǵy tońteristik baıqatty. Jalma-jan uıaly telefonyna habarlasyp edi, ony da aǵytyp tastapty. Shamasy, eshkim mazamyzdy almasyn degeni bolar.

Naqtysynda solaı ekenin de bilip tur. Biraq, qalaı da taýyp alyp, bir aýyz tildesýge dilgir. Eń sońǵy taban tireıtin tuǵyry da sol. Iá bar, ıá joq. Osyny ǵana bilip, tynym tabýy tıis. Al oǵan deıin bir sát te tejelýge quqyǵy joq sıaqty. Ýaqyty tym sanaýly. Sol tyǵyz mezettiń ishinde eshtemeden taıynyp, shektelip qalmaýy kerek.

Osyndaı baılamǵa bekingen ol prezıdenttiń qasyna jaqyn júretin basqa jigitterge telefon soǵa bastady. Aqyry tapty, «Almaty» meımanhanasynyń astyndaǵy saýnada qonaqtarymen ońasha baıyzdapty. Endi ústine barmasa, shamaly mezetten keıin múlde ustatpaı ketetini aıan. Sondyqtan, uıat-aıattyń bárin jaıyna ysyryp qoıyp, týra solaı qaraı tartty.

Qonaqúıdiń aldyna toqtaǵanynda ózderiniń bir top jigitterin ushyratty. Qoldaryna kótergen sómke-sómke ishim-jem. Moıyndary soraıyp-soraıyp, ártúrli jaltyraqtan «kımeshek kıgen» sheteldik shampandardyń qylpy bilinip barady. Eki-úsh qorap syranyń da nobaıy baıqaldy. Jemis-jıdek…

Olarmen qysqa ǵana amandasty.

— Zeınel osynda ma? — Birden sharýasyna kóshti.

— Osynda.

— Sender sonda barasyńdar ma?

— Iá.

— Qasynda kimder bar?

— Sheteldikter.

Sóıleı tabaldyryqtan ishke endi.

Qonaqúıdiń jertólesinde úlken saýna bar edi. Barlyǵy solaı qaraı tómen tústi. Álgi jigitter kelgen bette irkilmeı ishke batyl endi. Bul solardyń sońyn ala tabaldyryqtan attaǵan. Dál osy sátte asyl zatty bekzadalar demalys bólmesinen shyǵyp, shomylatyn jaqqa qaraı ótip bara jatty. Aq jamylǵyǵa oranǵan eki qazaq qyzynyń bet-álpetin de nazary shaldy. Aqsary óńdisi buǵan esh qymsynbaı qarady da, ylǵı da osyndaıda quraq ushyp júretin kóp kútýshilerdiń birindeı qabyldady. Sońyn ala arqasyn jalańashtap tastaǵan Zeınel ketip barady. Yńǵaısyz ekenin bile tursa da, «Záke» degen sóz aýzynan qalaı ytqyp shyqqanyn ańǵarmady. Ol qalt bógeldi. Muny kórip:

— Óı, qal qalaı, qaıdan júrsiń? — dedi. Áıtkenmen óńinde «munda neǵyp keldiń» degendeı jaqtyrmaǵan raı baıqaldy.

— Záke, assalaýmaǵaleıkúm!

Ushyramaıtyn jerde tabylǵanyna ebedeısizdeý kepke enip, qolyn usyna berdi.

— Álıkýmsalam! Jaıshylyq pa?

— Joq.

— Ne bop qaldy?

— Meniń týǵan inim isti bolǵan edi… — Kúmiljip múdire berdi. — Dúısenbide soty.

— Jyldamyraq aıt.

— Soǵan eki jarym myń dollardy erteń aparyp berýim kerek. Áıtpese, keminde on jyldy arqalaıyn dep tur. Biraq, mende beretin aqsha joq. Ózińizden qyjalattyqpen járdem surap...

Prezıdentke týra qaraýǵa júzi shydamaı, tómenshikteı berdi. Ol buǵan ótkir kózderin qadap biraz sulq turdy da:

— Aqshany keıinirek berýge bolmaı ma? — dedi.

— Joq. — Jany shyǵyp kete jazdap, yshqyna sóıledi. — Biz bunyń aldynda da kelisilgen ýaqtysynda aqsha taba almaı, ázer degende bir aptaǵa mursat aldyq. Onyń mezeti búgin keshki segizde bitedi. — Sońǵy sózdi oıynan qosyp jiberdi.

Taǵy da arada únsizdik ornady. Bastyq buǵan bedireıe qalypty.

— Qaǵaz bar ma?

Japar janushyryp janyn qarmandy. Dereý qoınynan bir japyraq kitapshasyn shyǵaryp, qalamsabymen qosa bastyǵyna usyndy. Ol bir nárselerdi asyǵys-úsigis soıdaqtata bastady. Sosyn:

— Má, — dep qaıyryp berdi. — Qazir úıge bar da mamama myna qaǵazdy ustat. Men aıtty de, eki jarym myń aqsha bersin. Dúdámaldansa, telefon soqsyn. Oǵan deıin ózim de zvondap qalarmyn. — Osyny aıtty da asyǵys ishke qaraı júre berdi. Kindiginen bastap oralyp, tobyǵyn qaqqan aq jamylǵysy bir-eki deleńdedi de kózden tasalandy.

Japar meńireıip, sendelip qaldy. Myna malaǵamnyń shyn-ótirigine nanbaı ańyryp, eshtemeniń baıybyn ańǵara almaı tur. Arǵy jaqtaǵy esik tars etip jabylǵanda baryp, óz-ózine keldi. Sosyn qolyndaǵy kitapshasyna bir, jabylǵan esikke bir qarady. Sóıtti de sólbireıip, syrtqa bettedi. Bylaı shyǵa berip kitapshany ashyp oqyp edi: «Mama, myna Japarǵa eki jarym myń dollar ber. Zeınel. 16.06.94 jyl» dep qolyn qoıypty. Júregi attaı týlap, tamyrlary qalyptaǵydan erekshe búlkildeı jóneldi. Izinshe júdemdete basyp, esirik aıdaǵandaı mashınasyna dedek qaqty.

XIV

Aqshany alǵan bette ıyǵynan aýyr bir zulmat júk túskendeı on eki múshesin qaýyrsynnan da jeńil sezindi. Birden tynysy keńeıip saldy. Ishteı bastyǵynyń úlken adamgershiligine tamsana súısindi. «Altyn azamat qoı. Sózge kelmedi. Osynsha baılyq pen dańqty kóterip júrgeni de keńdiginen shyǵar. Ári tikbaqaı qalalyq emes, aýylda týyp, joǵary synyptardy ǵana qaladan bitirgen, eldiń jigiti. Sondyqtan qazaqy tirlik oǵan jat emes. Bul aqshany búgin aldym, erteń qaıtaramyn. Qaıtarýdyń jol-jobasyn keıin kelisermiz» degen ushpa oılardyń jetegine ilesip, jóneı beripti. Áıteýir, kókiregin sańǵyratyp jibergen lekigen qýanyshtyń kórigi bar. Ózin kókte ushyp kele jatqandaı sezinedi.

Zaýlatqan beti eshqaıda burylmaı úıge keldi de, apyl-ǵupyl ony-munysyn alyp, jolǵa shyqty. Taǵy da búgin túndeletip Taldyqorǵanǵa jetip, erteń erteńgilik Nurlannyń qolyna ýáde boıynsha mynany ustatýy tıis. Ol odan ary qaraı oblystaǵylardyń kómeıin maılap, sot bitkennen keıingi ýaqyttarda shyǵarǵan sheshimine qarsy eshkim byqsytyp júrmeıtindeı jaǵdaı jasamaq. Ári qalalyq prokýrordyń kóńilin tabý da dál erteńgi kúnniń enshisinde. Sondyqtan, aldynda turǵan bir táýliktiń árbir sekýndy da qymbat. Bárinen, anasynyń qýanyshty júzin kórý barshasynan joǵary. Júregine tas baılanǵandaı sazyǵan keýdesin zulmat sherdiń zilzalasynan bir tazartpaq, qudaı buıyrtsa. Sóıtip, myna tantal azaptan shermende jandy barynsha tezirek bosatýǵa asyǵa tústi.

Búgin túske qaraı ǵana ózderi attanǵan Taldyqorǵannyń qaqpasynan óli qonaǵa qaıtadan enip kele jatty.

Qansha sharq uryp shabýylmen dińkelep júrse de, áldeneden elegizip uıyqtaı almady. Qaıta-qaıta oıana berdi. Jazdyń sarǵaıyp tamyljyǵan tańy da biline bastady. Ýaqyt shamasy, altylardy alqymdaǵan. Osy kezde kirpigi iline qalypty. Kózin ashyp alsa úıdiń ishi samaladaı jarqyrap tur. Birden atyp túregeldi. Stoldyń ústindegi saǵatyna qarap edi segizden endi ketip barady eken. As úıden áldenárse jóninde baldyrlaǵan Sapardyń daýysy bilinedi.

Shalbaryn kıdi de jýynýǵa bettedi.

Kóńili ornyqqanymen tóreshimen júzbe-júz jolyǵyspaı tarqamaıtyn, janynda áldeqandaı qystyǵýdyń syzy bar edi. Endi sonymen bir aýyz tildespeı baıyz tabarlyq jaıy joq.

Ol qas qylǵandaı bular nysanaǵa ustaǵan Krýpskaıadaǵy úıinde bolmady. Taldyqorǵan qalasyndaǵy páterin bilmeıdi. Endi tek úmitti Shubardaǵy mekenine artyp keledi. «Sol jerden tabyla qoısa…»

Erqashty oı ábden zyqysyn qashyrdy. Buǵanǵa deıingi sharshaǵany, elim-telim júgirgeni onsha áline tımegen eken, qazir jany qarqaraǵa jetip, qınala qystyǵady. Jan-jaǵyndaǵy dúnıeniń eshtemesin ańǵaratyn jaıy joq, esi-derti Nurlandy qalaı da tezirek tabý.

Ynta-shyntasymen osyndaı bir ǵana nıetke qulaǵan. Sondyqtan da mashınadaǵylardyń ózara aıtatyn áńgimeleri de taýsylyp, barlyǵy tomsarǵan kepke engen.

Mine, aıdan astam ýaqyt buryn kelgen úıiniń kók qaqpasy kózine ottaı basyldy. Ol kezde tún ishi bosa da, samaladaı janǵan shamnyń jaryǵynan syrtqy nobaıy tutasymen eń bir ystyq dúnıedeı jadynda qalyp qoıypty.

Mashına toqtar-toqtamastan atyrylyp, óńmeńdeı ilgeri umtyldy. Yldym-jyldym baryp tutqany tartyp edi, tas bekitýli. Ar jaǵyndaǵy temir baýy syldyrlady. Sol kezde arystan ıttiń arp etken úni qosa estildi. Ol apyraq-tapyraq basyp óńkildeı jetip, esiktiń bolar-bolmas sańylaýyna tumsyǵyn taqap, shabalanǵan baı-balamymen jer-kókti kóshirdi. Biraq selt etip úıden eshkim shyǵa qoımady. Kútip biraz bógeldi. Aqyry bolmaǵan soń, noqattaı qara núkteni basyp-basyp jiberdi. «Qap, áttegen-aı, bir jaqqa ketip qalǵany ǵoı» dep buryla bergen. Óshken úmitine jarq etkizip sáýle túsirip, ar jaqtaǵy úıdiń esigi ashyldy. Jantalasa eńsesin salyp sańylaýdan syǵalady. Jigit bop qalǵan túnekúngi balasy kele jatyr eken. Qýanyshtan keýdesi kúmbirledi. Ol qaqpa esigin jartylaı ashqanynda-aq:

— Qal qalaı? — dep, bul jeldiń ótine jaıylǵan kirdeı jarbań etti. Álgi neme meńireýdeı túsiniksizdeý basyn ızedi. — Papań úıde me?

— Joq.

Myna qyrsyqqa áp-sátte ózegi talyp, zyǵyrdany qaınaı jóneldi. Biraq onysyn baıqatpaýǵa tyrysty.

— Qaıda?

— Tekelidegi salynyp jatqan úıdiń qurylysyn kórýge ketken.

Bul kezde mashınadan ádeıi shyqpaı otyrǵan Sapar da jandaryna taqap edi. «Tekeli» degendi estip, ol birden sózge aralasty.

— Tekeliniń qaı jerinde?

Eresek bala endi Saparǵa qarata sóıledi.

— Sol, papamnyń jumysynyń janynda.

— Onyń qaı jeri? — Sapar taqymdaı tústi.

— Sottyń janynan qıystaı ekinshi kardonǵa qaraı asfált jol ketip jatyr. Sonymen týra bara bergende álgi jol ońǵa burylady. Dál sol burylysta solǵa burylǵan jaı joldyń súrlemi bar. Sonymen joǵary kóterilgende jańa qurylys ýchastogi bastalady. Sol jerdegi ber jaq shetinen sanaǵandaǵy tórtinshi, eki qabatty úı — bizdiki. Papam sonda.

Bular «taba alamyz ba, taba almaımyz ba» degendeı birtúrli oılanyp qaldy.

— Papań túste úıge kelmeı me? — dep surady Japar.

— Bilmeımin. — Bala ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Keshke osynda bola ma?

— Taldyqorǵanǵa ketemiz degen.

Muny estigennen keıin Sapar salǵan jerden:

— Taldyqorǵandaǵy úıdiń telefonyn bershi, — dep surady.

— Onda telefon istemeı tur.

Endigi áńgimeniń maqsatsyz ekenin bilip, bular «jaqsy» dep, ıinderi salbyraı syrt aınaldy.

Mashınaǵa minisimen Japar:

— Tekelige tarttyq,— dedi shopyrǵa.

Balanyń silteýi boıynsha nobaılap júrip keledi. Mine, qalalyq sottyń janynan qaptaldaı ótken jolǵa tústi. Rasynda da ol kóp uzamaı ekige aıyryldy. Bireýi — súrleý. Álgimen qıas órge bettegende biraz úılerden keıin jańa turpatta salyna bastaǵan óńkeı eńseli kotejder boı kórsetti.

— Osynda shyǵar. — Sapar kúńk etti.

— Sana, tórtinshi úı qaısy?

Ol da alys emes eken. Tuspaldap bir úıdiń qasyna toqtady. Eki orystyń jigiti ústeri laı-laı, sharýa jasap júr. Túsken bette Japar amandyqtan soń álgilerden:

— Nurlannyń úıi qaısy? — dep surady.

— Osy.

— Qojaıyn qaıda?

— Obedke ketti.

— Endi munda qaıtyp kele me? — Japardyń jany shyǵa qoıǵan saýaly osy boldy.

— Bilmeımiz.

— Qap áttegen-aı, á-á, — dep, sanyn bir soqty.

— Júr, ne de bolsa Shubardaǵy úıine baryp kútelik, — dedi Sapar lajy taýsylyp tursa da, aǵasyn jubatyp.

Moıyndary salbyrap, kólikterine qaraı qulyqsyz ilbidi.

«Jazǵan qulda sharshaý joq». Qaıtadan salyp uryp Shubarǵa jetti. Endigi baılamy — osy jerden tapjylmaý, «keýdesinde jany bolsa qaıtkende de keshke deıin bir soǵatyny aıqyn» degen tuspal jasady.

Osyndaı oıdyń súresimen kók qaqpaǵa taǵy da tumsyq tiregen. Bular Tekelige shabýyldap ketken eki ortada Nurlannyń úıine kelgen-kelmegenin bilý múddesimen Japar tabany jerge tıisimen, darbazaǵa júgirdi. Birden qońyraýdy basty. Baǵanaǵydaı emes, izinshe-aq álgi bala tóbe kórsetti. Ol bunyń usqynyn esikten moınyn shyǵara salǵannan baıqap:

— Keldi. Úıde! — dep daýystady.

Jaqsy lepesti estisimen Japardyń júregi taısha týlap ala jóneldi. Nurlan qolyna tússe bitti, jumystyń bári jaıymen sheshile salatyn tárizdi kóringen.

Qapelimde esin jıyp ala qoıyp alaq-julaq jan-jaǵyna qarady. Izdegeni albastydaı arpyldaǵan qabylan edi. Munyń bul syqpytynan ıtten úrkesoqtap turǵanyn uǵynǵan bozbala:

— Júre berińiz, ol baılaýly, — dep daýystady.

Shynynda da kózi qantalaǵan abylańqyny anaý jaqtaǵy garajdyń qasyna aparyp tuqıtqan eken. Soǵan yzaly tóbet odan saıyn atyrylyp, qazyqty julyp ketpek oıy bar.

Japar ıtke bir qarap qoıyp, úıge zaýlady.

Bul joly ústińgi qabatqa kóterilmedi. Aıaǵyn sheshkeninde birden qojaıynnyń uly:

— Bylaı júrińiz, — dep, qaq mańdaıyndaǵy esikti nusqady. Solaı qaraı bettedi. Esik aıqara ashylǵanda-aq «kók qorapqa» úńilgen Nurlannyń berekeli turqy baıqaldy. Tabaldyryqtan attasymen:

— Assalaýmaǵaleıkúm, Nurlan aǵa! — dedi daýystap, ondaǵysy úı ıesiniń kóńilin ózine aýdarý edi. Teledıdar kórip otyrǵan ol mańǵaz kepte buryldy. Áıtkenmen:

— Álıkúmsalam! Iá, kelýińmen. At-kólik aman-esen be? — dep kúle ún qatyp, ótkendegideı emes ish tarta sóıledi. Onyń bul meımandos ısharatynan Japar taǵy bir sergip qaldy.

— Sizge jete almaı súrinip-qabynyp, ózińizdi ázer ustadyq. «Myna bátýasyzdar taǵy da joq» dep oılap otyrsyz ba dep, janymyz murnymyzdyń ushyna keldi. Keshikkenime keshirim ótinemin. — Japar úı ıesiniń yńǵaıyna jyǵylyp, saryltyp qoıǵanyn meılinshe jýyp-shaıýǵa tyrysty. Birden basa-kókteı ótýge jáne retin tappaı, bosaǵa jaqta búgejekteı bógeldi.

— Oqasy joq. Qat dúnıe qolǵa túspeı dińkeletetini beseneden-belgili. Ony bilemiz. Myna jerge kel. — Iegimen janyndaǵy kreslony nusqady. — Álginde kelip ketipsińder, «qaıta soǵady ǵoı» dep, kútip otyrmyn.

— Rahmet onyńyzǵa. Ótkendegi ýáde boıynsha aıtylǵan isti tyndyrdym. — Japar sózbuıdaǵa salmaı birden sharýaǵa kóshti. — Sony ózińizge tabys eteıin dep… — Sóziniń sońyn jutyp, kúmiljı bógeldi.

— Jaqsy. — Nurlan basqa eshteme aıta qoımady. Áńgime sál saıabyrsydy. Osy kezde, — Qanat, bizge bir shyryn ákele qoıshy, — dedi ulyna daýystap.

— Qazir, toqta, myna oıynymdy aıaqtap tastaıyn! — dedi ol da sonadaıdaǵy túpki bólmelerdiń birinen ún qatyp. Shamasy japsarlas bólmede kompúterdiń qyzyǵyna bókse kerek, yjyldaǵan, bolmashy gúrsildegen daýys shyǵady.

— Olaryń jaqsy bolǵan, — Nurlan endi buǵan qarap sóıledi, — taǵy da ótkendegideı yńǵaısyzdyq kılikpesin dep, sotty ádeıi aldaǵy jumaǵa emes odan keıingi aptaǵa belgilegenmin.

Japar kútpegen jańalyǵyn estigende tili tańdaıyna jabysyp, ańyra aýzyn asha qarap qalypty.

— Erteń tańerteń barysymen qaǵazdaryn jazdyryp, kelesi dúısenbige barlyǵyn sot prosesine shaqyrtamyn. Olaı etpeske qısyny kelmedi, óıtkeni sheshimnen buryn naqty is ilgeri júrýi tıis.

— Túsindim, Nureke. Myń da bir rahmet bul azamattyǵyńyzǵa. — Japardyń basy damylsyz ızelip, aldyndaǵy úıelmeni úıdeı nemeniń aýzyna kirip kete jazdap otyr. Sosyn mindeti esine endi túskendeı qoınynan aq konvertke muqıat búktelip salynǵan aqshany shyǵardy. Muny baıqaǵan tóreshi:

— Tura tur! — dedi qolymen short kesken belgi berip.

Bul kezde uly da túrli-tústi áshekeımen boıalǵan eki qoraptaǵy sýsyndy qulaǵynan súırep jetken edi.

— Qanat, sen bar da ana ıttiń shynjyryn uzartyp, darbazany jap. — Pármendi únmen ıek qaqty. Balasy sózge kelgen joq, quldyrań qaǵyp, shapty da ketti.

Uly shyǵysymen Nurlan ornynan túregelip, anandaı jerde servanttyń sóresindegi bir qorap aq qaǵazdy nusqady.

— Osynyń týra orta tusynan bir paraq al da búktep, eki myńdy óz qolyńmen sanap sal.

Japar aıtqanyn buljytpaı oryndady. Kózinshe tıisti somany sanap, búktelgen paraqtyń ortasyna jytyrdy. Sóıtti de Nurlanǵa suraýly keıispen qarady. Osydan keıin ǵana úı ıesi janyndaǵy týmbanyń sýyrmasynan jáne bir paraqty aldy da qaq ortasynan ekige búkteı bastady. Sosyn aqshaly qaǵazdy Japardyń óz qolymen álginiń arasyna saldyrdy da, syrtynan qapsyra ustap, joǵaryǵa kóterildi. Kóp keshikpeı qaıta qaıyrylyp oraldy.

— Endi tańerteń prokýrorǵa baryp bes júzdi ber. — Sonadaıdan sóıleı tústi. — Oǵan mán-jaıdy aıtqanmyn. Óziń de taǵy kishik tanytyp, neǵurlym azyraq merzim suraýyn ótinersiń. Áıtpese, ol barynsha kóp mólsherdi talap etse, sottyń ony eren kórmeı óz beıilimen sheshim shyǵarýy, joǵary jaqtaǵy bále izdegenderdiń birden nazaryna ilinedi. Osyndaı kereǵarlyqtar bolmaýy úshin, prokýrordyń da yńǵaıǵa qaraı ılikkeni ábden kerek-aq nárse. Osyny ádemilep jetkizersiń.

Japar myna ýájge lám-mım dep ún qatpaı baqyraıǵan kúıi tańdanys kepte qalsa kerek:

— Prokýrorǵa baryp taǵy da buıymtaı aıtsaq, onda nesine dalaqtap shaýyp júrmiz dep oılap otyrsyń ba? — dedi dıvanǵa jaıǵasa berip ol, jipsik kózderin budan aıyrmaı.

Qapelimde jigittiń aýzyna tóreshiniń lámine synaǵa jararlyq ońtaıly sóz túse qoımady. Kómeıine kelip qalǵan oıyn bildirýge asyqpady, óıtkeni ersi shyǵyp, qıastandyryp alamyn ba dep qaýiptendi. Sondyqtan úndemeı aqyryn kútkendi jón sanady.

— Kishireıe salǵannan eshteme etpeıdi. Áıtpese, «meni aınalyp ketti» dep dúrdarazdyq nyshan baıqatýy ábden múmkin. Qazir bizge mundaı basy artyq sharýanyń eshqandaı qajeti joq. Qazaq aıtatyn «betegeden bıik, jýsannan alasa» kórinetin ýaq osy. Qarsy kelgendi taıyndyratyn mansapty ıelengen, qolyna bılik tıgen kez-kelgen pendeniń boıynda bes erkektiń býy bolatyny aıqyn. Al, prokýrordyń jaıy múlde basqa.

— Aldyna barǵannan keıin, árıne, kishilik tanytyp, eń birinshi aıypker retinde rahymshylyq etýin suraıtynymyz kámil. Álbette, sizdiń aıtqanyńyzdy esh kináratsyz oryndaımyz. Áýeli osyndaı jón kórsetken aǵalyǵyńyzǵa sheksiz rızamyn.

— Oqasy joq. Shalys basqannyń bárin túrmege tyǵa bersek, ardaqtaıtyn da adamymyz qalmas. Keıde osy bir qazaqy keńpeıildik tamasha qasıetterdi ustanyp qalý úshin de, áldekimniń óńeshin maılaýǵa týra keledi. Biraq, bul áreketti zań tili túsinbeıdi. Túsinbeıtin sebebi, ol orystyq qaǵıdattarǵa súıenip, soǵan negizdelip jasalǵan. Onyń ón-boıynda qylaýdaı bizdiń ulttyq minez-paıymǵa saı tusy joq.

Mynaý áńgimeniń álpeti shym etkizip jigittiń júregine oı tastady. Dál osy joly jaı, óziniń isin jasyrý úshin sóz aıalǵysy retinde aıtsa da, munysy qısyndy, kókeıge qonymdy. Árbir qylmysty istiń baby sol memlekettiń salt-dástúrine oraılastyrylyp jasalýy qandaı ǵanıbet. Osy turǵydan alǵanda Qaz daýysty Qazbektiń shyǵarǵan úkimi ımandy ári áldeqaıda aqıqatqa tán.

— Sizdiń jaǵdaıyńyzdy ábden túsinemin, qalyptasqan «ishki tártipke» de ábden qanyqpyn. Ulttyq jadyny aıtyp qaldyńyz, ol — bizdiń tutastaı qoǵamnyń derti. Osyny oılaıtyn tóreshilerdiń bary kóńilge medet. Sizder qolǵa alsańyzdar bitpeıtin sharýa joq, biraq zańnyń dini men tinin ózgertý qıyn da shyǵar. Ol endi keleshektiń isi, men bir buıymtaı aıtaıyn dep edim.

— Aıtyńyz.

— Aqyry sot endi bir jumaǵa keıinge shegerilse, segiz aıdan beri qapasta jatqan inimizdi bir kún bolsa da burynyraq qol hatpen jaryq dúnıege shyǵaryp alsaq bolmaı ma?

— Azamatqa bir jumanyń salmaǵy onsha kóp kúsh túsirmeıdi. Odan da sot zalynan bir jola bosatqanymyz durys. Áıtpese, janymyz ashyǵandyqtan artyq áńgime ilestirip, ózimizdiń jolymyzdy ózimiz kesip alýymyz múmkin.

— Túsindim. Men sorly sheshemizdi aıap baramyn.

— Apaǵa aıt, qoryqpasyn, dám tartsa ulyn kóretin kún taıaý.

— Rahmet, Nurlan aǵa! Saý bolyp turyńyz, aıtqanyńyzdyń bárin buljytpaı oryndaımyn. — Qolyn qos qoldap alyp, inilik izettilikpen kishiligin tanytty.

*** *** ***

Dala alpys eki tamyrdy tutasymen ıdirerlikteı tamyljyp tur. Munyń qabaǵy tipti jadyrap shyqty. Kóńilin tumshalaǵan áldebir qapastan arylyp, kókireginde lekigen qýanyshtyń lebi altynkúrekteı ese jóneldi. Endi ǵana jan-jaǵyndaǵy ásem dúnıege pendeshilik qyzyǵýshylyqpen qarady. Ekshese, pende bolyp júrýdiń ózi baqyt eken. Osy súrkil basyna túskennen beri pendeshilikten de tómen quldyrap, bir-aq maqsatta, bir-aq baǵytta qımyldaıtyn, bóten oı-sezimnen ada — adam keıpindegi mashınaǵa aınalypty. «Qalaı aqsha tabamyn, qalaı Júsipti qutqaramyn» degen oıdyń jetegimen jap-jasyl jaınaǵan myna jazdyń rahatyn da ańǵarmapty. Endi ǵana maýjyraǵan muǵalaq tylsymnyń syryna maltyp, pendeshilik rahatty keship keledi. Osy sezimniń ıiriminde maltı júrip kóz tastasa, adam pendeshilikten tómen túse alady eken de, odan joǵary kóterilýi qıyn eken.

Ne bir baılamsyz da baıansyz tujyrymnyń sońynan qýa-qýa Tekelidegi Júsiptiń úıine qalaı jetkenin de ańǵarmady. Shamalaýynsha, tórt kózi túgel osynda bolýy tıis. Óıtkeni olar da sottyń keıinge jyljytylǵanyn bilmeıdi. Sondyqtan, erteńgi kúnge keshigip qalmaýy úshin barlyǵy búgin jınalmaq-tuǵyn.

Aıtqanyndaı-aq, mashına qyrdyń ústine kelip toqtaǵanynda tómendegi aýlada shúpirlegen balalardyń qylpy baıqaldy. Bulardyń aýylynda toı bolsa da, ólim-jitim bolsa da kishkenelerdiń qosamjarlasa shabatyn ádeti. Ápkeleri, áıteýir, shýyldaqtaryn óbektetip alady da júredi. Olar aıaqqa oralyp, onysy azdaı bir-birimen janjaldasyp, jylap, «qoı» dese qoımaı ábden júıkeńdi qajaıdy. Ásirese, osyndaı sirkeń sý kótermeıtin tusta joıdasyz shýyldyń ózi ońdyrtpaı sharshatyp jiberedi.

Japar osyǵan ishteı shamdansa da, syrtqa syr bildirmeýge tyrysyp baǵady. «Nege balalaryn úılerine tastap ketpeıdi, — dep tańqalady, — álde bular, áıteýir oqıǵanyń barysynan habardar bop otyrý úshin, qyzyqqa jınala ma eken? Álde, eshtemesi ketpegendikten osylaı isteı me?»

Muny birinshi baıqaǵan shúldirlekter bul dáp bir bazardan kele jatqandaı sonadaıdan aldynan «Japar aǵalap» tura shapty. Irkes-tirkes jetken boıda qaýmalap ala qoıdy.

— Qaldaryń qalaı?

— Jaqsy. — Bári shýlap, hormen jaýap beredi.

— Úıde kim bar?

— Mamam bar, papam bar. — Árqaısysy óz áke-sheshelerin aıtyp máz.

— Apalaryń bar ma?

— Bar. — Shý ete tústi.

— Áýeli apalarynan bastamaı ma bala degen? — Ádeıi qaıter eken dep qyjyrta sóıledi. Eshqaısysy úndemedi. Buttary shıdıgen muryn boqtarǵa ákeleri men sheshelerinen asqan adam bolmaı tur, shamasy.

Bulardyń dabyrynan úıdegi eresekterdiń bir-ekeýi osylaı qaraı moıyndaryn sozdy. Bireýi — úlken jezdesi. Ol tabanda: «Japar men Sapar keledi» dep ar jaǵyndaǵy jurtqa habar berip úlgerdi. Izinshe sheshesiniń tóbesi kórindi. Eki urty salbyrap, jaǵy sýalyp, janarynyń uıasy shúńireıip ishine kirip ketipti. Mańdaıy men kóziniń tóńiregindegi, urtynyń tusyndaǵy ájimderi tipten qatparlana túskendeı. Qaqqan qalaıydaı bozarǵan óńinen kók tamyrlary bilinedi. Bir jumanyń ishinde ýaıym ábden-aq jegen eken.

— Amansyń ba, táte.

— Jaqsy, ózderińniń deni-qarlaryń saý ma?

Anasynyń ar jaǵyn shemen sher keýlep úńgı kemirse de, bárin taıynbaı kóterýge beıil ekendigine súısindi. Súısindi de birden sharýaǵa kóshti.

— Osy kele jatqanda tóreshiniń úıinen kele jatqan betimiz.

— Iá. — Jaqsylyq sózden dámetip, bir basyp, eki basyp ilgeri buǵan qaraı umsyna moınyn sozdy.

Japar úıdiń qabyrǵasyn aınalǵanda tutasymen kóringen óńgelerge:

— Qaldaryń qalaı? — dep jalpylama amandasty da, sheshesiniń janyna bógeldi.

— Kelińder, áńgimeni mynda kep aıtyńdar, — dep, jańalyqtan syrt qalýǵa úreılengen ápkesi kóleńkedegi kópshilik otyrǵan oryndyqty nusqady.

— Júr, — dep sheshesi de solaı qaraı barýdy maqul kórdi.

— Erteń sot bolmaıtyn boldy. Kelesi jumaǵa qaldyrypty. Biz beretinimizdi berdik. — Dóńgelengen shórkege quıryq basysymen aıtqany osy.

— Áı, jaryǵym-aı, á-á, — dep, sostıyp turǵan ana úlken ulynyń mańdaıynan súıdi. Qan-sólsiz sýalǵan óńine bolmashy bir nurdyń sharpýy júgirip ótkendeı bal-bul jandy.

— Tóreshi «apaǵa sálem aıt, qoryqpasyn, ulymen tabysatyn kún taıaý dedi», — dep Nurǵanymnyń betine qarady.

— Aıtqany kelsin qaraǵymnyń. Ózi bir sondaı jaqsy neme. — Sheshesi «neme» degen sózdi áldekimge aıryqsha rıza bop, kóńili tolǵanda aıtatyn. — Aldyna kirgenimde «apa, kómektesemin» dep edi qudaı tileýin bergir.

Myna áńgimeniń álpetine otyrǵandardyń bári serpilip, kópten beri ornaǵan qabaqtaryndaǵy qıas muń ydyrap júre berdi.

XV

Endigi bir juma jyljymaı jambastap jatyp aldy. Tóreshi aldyndaǵy boryshtan qutylǵannan keıingi oılary tezirek myna tantal azabynan arylyp, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq qalypqa jetkileri keledi. Alaıda, ánsheıindegi syrdań ýaqyt, bir mańyzdylyq kepke enip tapjylatyn kórinbeıdi. Biraq, kelinniń qolyna sotqa shaqyrǵan qaǵaz tıgennen keıin, óktegen aptyq eptep seıilgendeı.

Aıtylǵan kúni taǵy da tań atpastan turyp, segizderdiń shamasynda sot keńsesiniń aldyna jıyldy. Qansha ýáde baılasyp, aqtyq sózin alsa da «kim biledi, qalaı bolady» degen sıaqty kókeıde bir kúmán bar. Barlyǵy jaqsylyqtyń da, jamanshylyqtyń da qudaıdyń qolyndaǵy is ekenin bilip tur. «Iá, alla, kóldeneń kesirińnen saqtaı gór» dep, sheshesi dámil-dámil kúrsinip qoıady.

Jurttyń da qaraldysy molyǵa tústi. Talaıdan beri birneshe ret júzdesip, sóılesip úırenisip qalǵan jábirlenýshiler jaıdary júzben amandasty. Bular olarǵa odan beter qoǵasha japyrylyp, quldyq urady. Kókeılerinde «urymtal tusta bireýi búırekten sıraq shyǵaryp júre me, álde qaıtedi» degen úreıdiń jatqany da aıqyn.

Saǵattyń tili toǵyzǵa taıanǵan saıyn taǵat qashyp, uzynnan sulap jatqan kóshege Japarlar qaraǵyshtaı beredi. Óıtetini, aıyptalýshylardy sot prosesine biteý sur mashınamen ákelýi tıis. Olar neǵurlym jyldamyraq kelse, soǵurlym Júsiptiń sharýasy tezirek sheshiledi. Osyǵan bola sabyrlary túgesilip, kóshe boıyna tesile kózderin satady.

Mine, sur mashınanyń tóbesi de kórindi. Týra ótkendegideı tártip aına qatesiz qaıtalanyp, kabınadaǵy ofıser ǵımaratqa kirip shyqty. Sodan keıin ǵana baryp aıypkerlerdi birtindep túsire bastady. Taǵy da Júsipti eń sońynan shaqyrdy.

Sóıtse, asa qaýipti degen adamdy sońyna qaraı qaldyra beredi eken. Oǵan baqylaý aıryqsha bolsa kerek. Olardyń búıtetinine tolyq dálel bar. Júsip tergeý barysynda osy toptyń basshysy ispetti tanylǵan. Muny bular keıinnen bildi.

— Atamqulov! — Jasaq adamynyń daýysy zárli.

— Men! — Júsiptiń jaýaby mashına dúńgirsheginiń ishinen qulyqsyz, qumyǵa estildi.

— Shyq!

Izinshe qoly artyna qaıyrylǵan Júsip kórindi. Tamyljyǵan kún shýaǵynan janary jasqanyp, onysyz da dázi bar kóz myna aq sáýlege tunyp turǵan álemnen qaryǵyp, jumyla berdi. Aıaǵynyń astyn baıyptaı almaǵandyqtan ba dúńgirshekten túsetin tepkishekte sál kibirtiktedi. Jerdegi mılısıanyń biri qolyn sozyp aıypkerdiń bileginen ustady, sonda ǵana mashınadaǵy mılısıa kisendeýli Júsipti bosata berdi.

Óz uıalasyńdy osyndaı kúıde ushqastyrý sanaǵa birtúrli salmaq salady eken. Japardyń júregi bulqynyp qalyp, bir aýnap ketti. Jalma-jan taǵy da sheshesine qarady. «Baıqus ananyń kókiregi qars aıyrylyp, júregi qan jylap turǵan shyǵar» dep topshylady. Kárilik meńdegen óńi surlanyp, nury taıǵan kózine áldebir aıbyndylyqtyń ushqyny baılanypty. Eki mılısıa qoltyqtap, ishke áketip bara jatqan Júsiptiń sonynan nazaryn aýdarmaǵan qalpy:

— Qoryqpa, shyǵasyń! — dep bir-eki márte aıqaılap jiberdi. Ony uly estidi me, estimedi me belgisiz, Japar ap-anyq estidi. Anasynyń myna qaıratyna ishteı súısindi.

Eń aqyrǵy ishke kirgen aıypkerdiń sońynan óksheleı shubyrǵan jurt ta úkim kesiletin ǵımaratqa lap qoıdy. Osynshama halyqtyń búgingi sot prosesine jınalǵanyna Japar qaıran. Naqty japa shegýshiler segiz de, kýáler de sol shamalas edi. Munsha halyq kimniń múddesin kózdep kelgenin túsinbeı dal. Sot zalyna engeninde tipten aıran-asyr kúı keshti — qujynaǵan qaýym oryndyqtarǵa syqaı jaıǵasypty da, keıbireýleri qabyrǵalardy qýalaı tizile ıintiresedi. Ótken joly ańysyn baıqaǵandyqtan «osylaı bolady-aý» dep, ápkesi men jezdesin ishke burynyraq jumsap jiberip edi, solardyń oryn alyp qoıǵany átúıir bopty. Aldyńǵy lektegi oryndaryna baryp sheshesi ekeýi qatar jaıǵasty.

Jurt qanshama mol jınalsa da beısaýat dybys joq. Bári typ-tynysh úrikken qoıdaı uılyǵysa qalypty. Tek prokýror ǵana toıǵan qozydaı tompıyp ap, ózine tıesili buryshtaǵy «qutty mekeninde» birnárseni súıkektete jazýda. Bular jaqqa tipti nazaryn da aýdarǵysy kelmeıdi. Ótkende de osylaı salqyn qabaqpen qarsy alǵan. Sóılese kele yńǵaıyna qaraı selbesetinin aıtqan. Áıteýir, Japardyń kóńiline bir medet tutatyny — ol da «óz sybaǵasynan» bas tarta qoımaǵan, alǵan. «Aǵa, aıyptymyz. Aıybymyzdy moıyndap turmyz. Jazyǵyn bilip, usynǵan moıyndy qylysh kespeıdi degen. Kómektesińiz, inimiz bir shalys basty, endi qaıtalanbaıdy. Sońynda shıetteı eki balasy bar, kári sheshemiz bar. Solardy aıańyz. Árıne, qurǵaq qasyq aýyz jyrtady, minekeıińiz» dep, qatyrma paraǵynyń arasyna bes júz dollar salynǵan «Azamattyq kodeksti» aldyna tastap ketken. Sodan keıin qaıta jolyqqan joq, ilkidegi dúısenbiden kórip otyrǵany osy.

Kóp keshikpeı-aq hatshy qyzdyń «tóreshi kele jatyr!» degen úni áýeni tilip ótti. El dúrk kóterilip, oryndarynan túregeldi. Nurlan ústine qara maýytydan tigilgen janalǵysh Ázireıildiń keıpine engizetin shapanyn jelbegeı jamylypty. Nyq basyp ornyna taıandy, sońyna ilesken eki halyq zasedatelderi bar. Otyrmas buryn aýdıtorıany janarymen bir súzdi. Óńinen yzbarlyq pen sustylyqtyń salqyny esedi.

Sot jumysy úshinshi kúni ǵana aıaqtaldy. Aıtqanyndaı Júsip sot zalynan bosatyldy. Júsip qana emes janyndaǵy eki jigit te azattyq aldy, tek bireýi ǵana alty aı hımıaǵa jóneltildi.

Proses bastalǵan birinshi kúni-aq tóreshimen meıramhanada ońasha, keńinen sóılesken. Ol eshqandaı kúdik týdyrmas úshin tyńdaýdy ádeıi úsh kúnge sozatynyn taǵy da maǵlum etip edi. Sheshimniń týra osydan bir aı buryn ózi aıtqanyndaı bolatynyn jáne maquldady. Sondyqtan, esh alańdamaýyn ótindi. Sodan keıin Japar da bul taqyrypty aınalsoqtamaı basqa jaıttardy qozǵady.

Nurlan sol sózinde turdy.

Nurǵanym júgirip baryp, temir tordan bosanyp shyqqan Júsipti baýyryna qysa qushaqtap, betinen súıip jatyr. Jalǵyz sheshesi emes, ápkeleri de tus-tustan qaýmalaı jabyla qorshapty.

Osy áredikte Japar tutqyndar otyratyn bólmege suranyp kirip, alty aı hımıaǵa kesilgen jigitpen tildesti. Myna úkimdi kótere almaı balaýyz nemeniń kózinen ystyq jas búrtik atypty, kókiregine tyǵylǵan doly kesekten aýzy qompyldap sóıleı almaıdy.

— Azamatsyń ǵoı, baýyrym, erdiń basyna neler kelip, neler ketpeıdi. Ary degende úsh-aq aıda bosanyp, qutylasyń. Segiz aı otyrǵanyń eseptelse, tipti ol jaqqa barmaýyń da múmkin. Endi ózińe bekem bol.

Jasyp qalǵan jigittiń arqasynan qaqty.

Osy kezde syrt jaqtan dybyr bilinip, ájik-kújik daýys estildi de, ile Júsip kirip keldi. Japar inisimen betpe-bet osy joly ǵana kezdesti. Qushaqtap, tós túıistire kóristi. Sóılespedi. Sońynda qalyp bara jatqan joldasymen qoshtasýǵa kirgenin bildi. Ol:

— Hat jazyp, habarlasyp turamyz. Davaı, saý bolyp tur! — dep, qoly kisendeýli dosyn baýyryna tartty.

Osy kezde beımaz mılısıalar da bulardy “shyǵyńdar” dep tyqsyrta bastaǵan edi. Aǵaıyndy ekeýi taıtalaspaı, syrtqa betteı berdi. Tabaldyryqqa taıanǵanda Japar olarǵa:

— Rahmet, jigitter! — dedi.

XVI

Qıynshylyqtyń bári bir kúngideı bolmaı, úıdiń ishi áp-sátte máre-sáre qalypqa endi. Nurǵanym aýylǵa oralysymen aqsarbasyn atap soıyp, kórshi-kóleńge qudaıy sadaqasyn taratty. Bir kezdegi ýaıym meńdegen júzinde shattyqtyń lebi esedi. Jurttyń bári toıǵa jınalǵandaı arqa-jarqa kepte.

Japar da ıyǵyndaǵy aýyr júkten arylyp, endigi ýaqytta jumysyna sýdaǵy balyqtaı erkin aralasty. Búkil kóldeneń qam-qarakettiń bárin keıinge ysyryp qoıyp, bar ynta-shyntasymen óz mindetine kirisken. Onshaqty kún sabylyp júrip, bólinip berilgen ýchastogi — alty aýdandy aralap, jurttyń kýpondaryn ınvestısıalyq qorlarynyń esep shottaryna aýdartyp qaıtty. Uzyn yrǵasy úsh mıllıonnan asyp jyǵyldy. Osyndaı qomaqty somany ıgerip tastaǵannan keıin ǵana Almatyǵa oraldy.

Úıine el ábden orynǵa otyrǵanda jetti. Balalary áldeqashan uıyqtap qalypty. Tanaýlary pysyldap jatqan qos kishkentaıynyń tamaqtarynan ıiskep, betterinen súıdi. Barsha kúızelgeni, toryqqany demde ydyrap júre berdi.

Erteńinde Zeınelge keldi. Eń birinshi onyń azamattyǵyna alǵysyn bildirdi.

— Sizdiń járdemińiz tımegende qarmanatyn eshtemeniń joqtyǵynan, quıyqqa ketkendeı ek. Bárimizden buryn sheshemiz bir jasap qaldy, ózińizge myń da bir rahmet. Baýyrymyz aman-esen úıirge qosyldy. — Aqjarma kóńilmen, shyntýaıtyndaǵy kókeıindegisin aǵytty.

— Aqyry jaqsylyqpen bitse jaraıdy. — Bolmashy marapatqa mastanýshylyq baıqatpady. Ony Japar basshysynyń qas-qabaǵynan ańdap otyr. Sondyqtan bul taqyrypty ary qazbalaı berýdi jón kórmedi. Sóıtti de birden iske kóship, tyndyrǵan sharýasyn ret-retimen baıandaı bastady. Sózderi dáleldi bolýy úshin ótkizgen kýpondaryn rastaıtyn halyqtyq bankide belgi soqtyryp, mórletip alǵan qaǵazdaryn kóldeneń tartty. Áıtkenmen, munyń áli birazy bulardyń esep-shottaryna túse qoımapty. Bul jaqta da kúndelikti qadaǵalap, qorjyndaryna salynǵan jıynnyń esebin alyp otyratyny burynnan málim edi.

— Jó-ón, atqaryp júrgen isińniń betalysy jaman emes, osy qarqynnan tanbaı eńbek ete berý kerek, — dedi prezıdent buǵan oıly kózderin qadap. — Jalpy, halyqtyń senimine kirýimiz — óte mańyzdy. Sol, kópshiliktiń qoldaýyna jetý úshin qyzmet etýimiz tıis. — Nazaryn aýdarmaǵan qalpy shúılige toqtady.

— Iá, bizdiń qordyń, onyń quryltaıshysy ózimizdiń fırmanyń el arasynda mártebesin asyrý jolynda baıypty da tyńǵylyqty is qajet. Sondaı bir sharýany júrgizbes buryn, el ishindegi arǵy-bergi jaǵdaılardy muqıat zerdelegen oryndy. Sonda ǵana aksıonerlik qoǵamnyń ustanǵan baǵytyn tabandy túrde, jurttyń qyzyǵýshylyǵyn týdyra otyryp ilgeri bastyramyz.

— Munyń durys, kez-kelgen sharýaǵa shyǵarmashylyq óre qajet. Osyny jaqsy baıqapsyń. Al, ótkendegi aqshany qalaı ornyna qoımaq oıyń bar?

Japardyń keýdesi shanyshqylap ótti. Beti de órti shyǵa dý etkendeı sezindi. Birden ıini salbyrap, kirpigin joǵary kótere almaı qaldy. Solaı unjyrǵasy túsken kúıi:

— Endi, ony, qolma-qol ornyna qoıa qoıatyn mende múmkindik joq, aılyǵymnyń shetinen ustap otyrý jaǵyn qarastyrsańyz durys bolar edi, — dedi. Oryndyǵynyń ústinde ishki tolqynystan ary-beri yrǵalyp baryp, janaryn prezıdentke baǵyttady. Ol sazarǵan pishinge enipti. Qandaı oı túıgenin keskininen ańǵarý qıyn, áıteýir, aralarynda siltideı tunǵan únsizdik ornady.

— Jaraıdy, solaı bolsyn. — Bir kezderde baryp tilge keldi. — Biraq, tym uzap ketedi ǵoı. — Qoly zýyldaǵan qalpy kálkýlátorǵa júgire berdi. Ilezde saýsaqtary zypyldap, sıfrlardy tere bastady. Aınalasy bir mınýttyń ishinde óz uıǵarymyn da aıtty. — Ol somany týra bir jylǵa bólip tastalyq. — Buǵan synaı qaraǵandaı syńaı baıqatty.

— Maqul, maqul. Ábden bolady. — Japar nasattanǵannan elp etti. Bul shyntýaıtynda ońtaıly da qolaıyna jaǵatyn usynys. Bir jaǵy kómeıine túıin bop tyǵylǵan másele-tin, op-ońaı sheshimin tapqanyna qýandy. Endi osynaý qamqorlyq pen senimdi aqtaý úshin tezirek el ishine oralyp, jumysyna barynsha kiriskisi keldi.

— Budan bylaıǵy jumys josparyń qalaı?

— Jatpaı-turmaı halyqtyń ortasynda júrip, iske barynsha atsalysý.

— Durys.

— Jaqsy onda, men júreıin.

— Jolyń bolsyn.

*** *** ***

Júrekti syzdatqan shaqtan adalanyp, birqalypty qońyrqaı tirliktiń súrleýine boıy úırene bastady. Tek eki jarym myń dollardy bir jylǵy jalaqysyna bólip, bolymsyz ǵana aqsha alatyndyqtan qarajattan birtalaı qyjalat kórdi. Áıteýir, áıeliniń jaılylyǵynyń arqasynda úı ishinde túsinispeýshilik týyndamady. Negizgi dittegen nysanaǵa qol jetkennen keıin ekeýi de ony elemeýge tyrysty. Qaıta bul jaǵdaı Japardyń jumysqa degen jigerin burynǵydan da tasytyp, «bastyqtyń aldynda uıat bolmasyn» degen jaýapkershiligin arttyrdy. Osyndaı ózine artylǵan senimdi tereń sezingennen keıin isine burynǵydan da qulshyna kiristi. Ári birbetkeı óz tirligimen aınalysqanyna ol qýanyp ta júrdi.

Bir ǵana máselemen aldanyp, basy súrgin shapqynshylyqqa túskendikten jazdyń da syrt aınala bergenin baıqamapty. Ony sál qabaǵyn shytynyp, kúzdiń salqyn kúnderi kele bastaǵanda ańǵardy. Aǵash bitken kárilikten shashy aǵarǵan keıýanadaı salbyrańqy kóńilsiz kepke engen. Kerisinshe bulardyń qabaqtaryndaǵy kirbiń seıilgen-tuǵyn. Birde Japar aýylǵa soqqanynda sheshesi Nurǵanym:

— Anaý Krýpskaıadaǵy quda-qudaǵıdy shaqyrsaq, — dep, peshtiń aýzyna qı qalap otyryp áńgimesin bastady, — durystap qurmet kórsete almaı júrgenim. Erýlige qarýly degen, olar ótken qysta bizdiń jaqtyń basyn qosqan. — Qazandyqtyń astyna qunjyńdaı shuqshyńdap, bir sát bógelip qaldy.

Krýpskaıadaǵy quda-qudaǵıy — Sapardyń ata-enesi. Esin jınaǵan soń endi aǵaıyn arasyndaǵy yntymaq jaıyn qunttaǵanyn bul uǵyp tur. Biraq, sonyń qalaı da abyroımen atqarylýyn tilep, ishteı oı qorytqan qalpy úndeı qoımady.

— Endigi bir sháýgim shaı berip te qoıar edim. Oǵan jazǵannyń basymyzǵa mashaqatyn salyp, aldy-aldymyzǵa tyrym-tyrym jasaǵanyn kórmeısiń be?.. — Anasy myna jalǵanǵa keıistik bildire kúńkildedi.

— Jaraıdy, ábden daıyndalyp alyp jańa jyldyń aldynda, jeltoqsannyń ortasyna qaraı shaqyrǵanyń durys shyǵar.

Ondaǵysy «oǵanǵa deıin ózim de bir jaǵyna shyǵysyp qalamyn ba» degen oıy-tuǵyn.

— Onda, sol mezetke toqtalaıyq. — Sheshesi ulynyń yqtıar tanytqanyna kóterilip, qopalaqtady da qaldy. Qalap jatqan otyn tastaı salyp, buǵan moınyn buryp qarady. Máz. Sharqaty sál shalqaıyp, oń jaq samaı shashy tútilgen júndeı úldirep syrtqa qaraı qopsypty. Onysy bir ýys kódeniń basyndaı bozamyqtanyp, ári tym seldir kórindi. Jelkesine jınap qoıǵan burymy da qamshynyń órimindeı ǵana bop jińishkeripti. Jaı shúberekten jasalǵan kónetoz shashbaýynyń da ushy seltıedi.

Aıtqandaryndaı jeltoqsannyń basynda qonaq shaqyryldy. Japar bala-shaǵasyn alyp, quda-qudaǵıǵa beretin óziniń shamasy jetken bir kisilik jaǵaly syı-syıapatymen aýylǵa keldi. Ony-muny dastarhan mázirin de úıeme ákelgen edi. Óıtkeni, «jaqsy» degen de, «jaman» degen de sóz sheshesi ekeýiniń ǵana atyna aıtylatynyn bildi. Bir abyroıy — bári oıdaǵydaı ótti. Kelgen jurt yrzashylyqpen attanǵandaı kórindi.

Ekinshi bólim. TYǴYRYQ

I

Yzy-qıý tirliktiń jandy alqymnan syǵymdaǵan aptyǵy basylyp, ómir úırenshikti yrǵaǵymen beıýaz reńine engen. Sońǵy bir jańalyq Japardyń jumys orny aýysyp, jazý-syzýdyń tóńiregine oraldy. Bul da esh jaqqa taban aýdarmaı qyzmetke kirisýge beıimdedi. Tirlik óz aýanymen jylystaı berdi. Qar erip, Almatyda jańa bir kóktemniń nyshany baıqalǵan. Naýryz týyp, áıelder merekesi de ótken. Tek kezdeısoq soǵylǵan qońyraý mazany maı ishkendeı jasady. «Oıbaı, qutqara kórmeseń men bittim, erteń — sońǵy kún. Alty júz dollar aqsha kerek» desin Sapar artynan jaý qýyp kele jatqandaı asyp-sasyp.

Ol qalaaralyq sóılesý pýnktinen telefon shalǵandyqtan bes mınýttyń ishinde eshteme uǵyp jarytpady. Aıaq astynan aıran-asyr qalypqa tústi.

Bul taǵy da abdyraı áıeline qarady. Jaǵdaıdy ol da estip tur. Sonymen, ózderi ash-jalańash otyrsa da aldaǵy kúnderge úmit artyp, kóp sózbuıdaǵa jeńsik bermeı eki jaqtap elden qaryz jınaýǵa bekindi. Sosyn, birden isterine kiristi. Qudaı sátin salǵanda sol kúni-aq aqsha qoldaryna tıdi. Eshteńege qaramaı túndeletip Taldyqorǵanǵa sýyt attandy.

Jol boıy kóńildi alaǵyzdyryp, alypqashqan mán-jaıǵa baryp bir-aq qandy. Sóıtse, eshkimge uǵynyqsyz kez — toqsanynshy jyldary birge júrip, birge turǵan, kóptegen komersıalyq mámileler tyndyrǵan, keıin sottalyp tıyshtalǵan joldastary buǵaýdan bosanypty. Sapar ony der ýaqtysynda bilmese kerek. Soǵan olar «Sen bizdi qarsy almadyń, baıaǵy joldastyqty umyttyń, sol úshin aıyptysyń. Aıybyń — 600 dollar. Ony osy ýaqytqa deıin ákelesiń, ákelmeseń óz obalyń ózińe» dep merzimine deıin naqtylap, kesip aıtypty. Sóıtip, inisi bolmaıtyn jerde jazyqty bolyp, jany murnynyń ushyna kelip tur eken.

Bul jaı munyń qulaǵyna eń aqyr sońynda tıse kerek. Taldyqorǵanǵa sheshesi, úlken ápkesi kúıeýimen jetipti. Jınap qoıǵan bos bóshkedeı tizilip, sol úıde otyr. Bulardyń aqsha ákelgenin estip, bári tus-tustan sambyrlasty da jóneldi. Ásirese Sapar «qazir aparyp bereıik» dep, qoldy-aıaqqa turmaı bezildedi. Sheshesi de:

— Búgin qutylyńdar báleden, — dep, báıek qaqty. — Jarqynym Japarym bolmasa sharýa bitpeıdi, myń jasa, kúnim. — Sońynda alǵys-batasyn jaýdyryp, analyq rızashylyǵyn bildirip jatty.

Sharýany týra osy kópshiliktiń kóksegenindeı jasady da, bular sol kúni túni qaıtadan Almatyǵa qaıtty da ketti. Rúldegi Japar óz-ózinen alasuryp, jarylýdyń az-aq aldynda. Sonshama mánjýbas ynjyqtyqpen, kóringenge jem boǵan inisine zyǵyrdany qaınady. Baǵana, álgilerine «jaılaryńa júrińder, basynatyn adamdy tapqan ekensińder» dep aıtýǵa oqtalyp edi, onyń munysyna Sapar kelispedi. «Oıbaı, qalanyń urdajyqtary da solardyń sózin sóılep otyr. Dúleılerdiń uıǵarymyn qapersiz qaldyrsań, qarys adym júrgizbeı tastaıdy. Ún-túnsiz «ash báleden qash bále» degendeı suraǵandaryn berip qutylmasaq, eregesemiz dep taǵy da bir ushyqqa urynarmyz. Ári, álgiler joǵary jaqpen de sybaılas, olar qutylyp, biz tutylamyz» degen aǵynan jarylyp. Sodan keıin ǵana Japar ashýyn aýyzdyqtap, aqylǵa toqtady.

Endi, mine, báribir óziniń jasaǵan tirligine kóńili kónshimeı, namystan jaryla jazdap ylqyldaıdy.

Degenmen, ýaqyt kóp nársege shıpa eken. Bir kezde júregine aýyr tıgen jaıttyń zil batpan salmaǵy azdap seıilip, ydyraı bastady. Júsiptiń qaıtadan shahtaǵa kirip, kóshke ileskenine qýandy. Sapardyń eshtemege urynbaı aman-esen júrgenin kóńiline toq sanady. Al, Jaınaq mektepti endi bitirdi, «áli kishkentaı» dep tujyrdy. Áıtkenmen, pende ataýly aldy-artyn piship bolǵan ba? Osy ýaqytqa deıin kórgeni azdaı jazmysh bul kútpegen zaýaldy basyna tótennen úıe saldy. Biri — «baýyrym», biri — «qaınym» dep ebil-debilderi shyǵyp shaýyp júrgenderinde, eki birdeı qarǵasy kókirek aýrýyna shaldyǵypty. Bul syrqattyń basty sebebi: jaı-kúıdiń bolmaýynan — jaryp as ishpeý, boı jylynarlyq ıyqqa ilerdiń tapshylyǵy, aıaqty kósip tastap jatatyn baspananyń joqtyǵy. Rasynda da ótken qysta osy muqtajdyqtardyń yzǵary qatty sezilip edi, bále ózderin aınalyp ótip, qos sábıin qandy tyrnaǵymen shyrmaı qaýsyrypty.

Muny alǵash bilgende eki shekesin sheńgeldeı ustap, tóbesine jaı túskendeı jaırady. Qaıta kishisiniń balabaqshaǵa baratyny abyroı bolǵan, sábıdiń dertke shaldyqqany sol jerdegi turaqty dárigerlik qadaǵalaýdyń arqasynda anyqtaldy. Áıtpese, bul ábilet kókirekke keýlep kirip, jandy aýyrtpaı keýegi qalǵansha mystan kempirshe sora bermek.

Bir úıdiń eki balasynyń biri sondaı dimkástikke ushyraǵannan soń dárigerler shuǵyl úlkenin de qaratýǵa keńes berdi. Aıtqanyndaı-aq Shyraı da mysqaldap kirer zalaldyń zárinen syrt qalmapty. Onyń da ókpesinen daq tabyldy.

Taǵdyrdyń kórsetken bul zaýaly eń aýyr soqqy bop tıdi. Ásirese, onyń saldarynan qoryqty. Óıtkeni, Japardyń ózi de sekseninshi jyldardyń aıaǵynda kókirek qurty aýrýyna shalynyp, dárýhanada uzaq jatqan. Aqyry bolmaǵan soń, iriń keýlep soqtalanǵan sol jaq ókpesiniń júrektiń tusyndaǵy joǵarǵy jartysyn aldyrtyp tynǵan.

Endi sondaı beınetke eki birdeı baýyr etin óz qolymen baılap bergendeı kórdi. Kókirek nesibesin talasyp emgen baýyryn arashalaımyn dep, qos jazyqsyz sábıdi qurban etkenin kesh túsindi. Sosyn barlyǵyn jıyp qoıyp, shuǵyl emhanalardyń tabaldyryǵyn tozdyrdy. Lajy bolsa dári-dármektiń kúshimen betin qaıtarýǵa tyrysty. Ábden naýqastyń naq sol tajal ekenine kózderi jetkennen soń, taý bókterindegi balalar sanatorııine eki joldamany kúshpen sońyna túsip júrip aldy.

Qujattardy retteýin rettegenmen, ekeýin jetimhanaǵa ótkizgendeı bógdelerdiń qolyna berýge júrekteri daýalamady. Biraq, amal joq qos shunaǵyn núktedeı etip jetelep aparyp, sonda tabystady. Munda taǵy bir jany qystyqqany, jas shamalaryna qaraı ekeýin eki bólek topqa jiberdi. Eń birinshi Shyraıdy meıirbıke oń jaqtaǵy korpýstardyń birine áketti de, qaltaq-qultaq basqan Aıbyndy aq jelbegeı kıgen bir qyz jetelep, sol jaqtaǵy ǵımaratqa bastady. Seniń ákesi, sheshesi ekenińdi, tipti, olar eskermeıdi de. Bosaǵadan da syǵalaýǵa mursat bermedi. Kúndelikti balabaqshasyna baryp júrgen Aıbyn sondaı kópshilik ornyna ketip bara jatqandaı, keshke úıge qaıtatynyndaı alańsyz, kishkentaı saýsaqtaryn tarbıta jybyrlatty.

Osy kezde Japardyń keńsirigi ýdaı ashyp, eki kózine lyqsyp kep keptelgen jasty tyıýǵa murshasy jetpedi. Nege ekeni belgisiz, jurtta qalǵan jandaı qulazydy, kenet kóńilin qyna basty. Perzentine arasha tura almaǵanyna qorlandy. Óıtetini, osy qý keýdesimen keseldenip dárýhanada jatqanynda talaı shynashaqtaı nárestelerdi kórip edi. Baıqustar áke-sheshelerin saǵynyp, sol saǵynyshtan qańyryǵy tútep turyp jylaǵandarynda jubatyp edi. Ata-analarynyń nege munda ákep tastaǵanyn túsine almaı, olardyń kishkentaı júregi toryǵatyn edi. Árkezde úzdiksiz salynatyn soıaýdaı ókilden typyrlap qashatyn edi, aq jelbegeıli adamdy jek kóretin edi. Aqyry ashshy daýsy ózekti tilip, turqy qasyqtaı bolǵanymen, ókpesi qara qazandaı qalpy, shermende qalpy sherlenetin edi. Sondaıda párýana sábıdiń únin estigen qulaqtyń tóbe quıqasy shymyrlaıtyn.

Sol, sanasynda sál kómeski tartqan sýret týra óz balalarynyń basynan ótetinine qabyrǵasy qaıysty. Óz kózimen kórgen oqıǵanyń endigi keıipkeri qos birdeı qozysy bolatynyna nazalandy.

Qaıta áıeli bekem eken. Ol bul óstip del-sal kúı keship turǵanynda qapysyn taýyp, balalarynyń qaı baǵytqa ketip bara jatqanyn baıqastapty. Dárigerlermen keńesip, qandaı buıymnyń, dári-dármektiń kerektigin bilip qaıtypty.

Ekeýi solbyraıǵan qalpy mashınaǵa mindi. Japardyń mıy shyńyldap, esi-derti balalarynyń jaıyna qulaǵan. Munyń bulaýdaı qyzarǵan kózin, reńi qashqan usqynyn kórgen Bıbi:

— Qoı endi, erteń-aq jazylyp shyǵady, — dedi ázer erinderin ıkemge keltirip, budan artyq sóılese ózi de eńirep jylap jiberýge shaq tur.

II

Ýaqyt óte berdi. Kúnde kelip sanatorııdiń esiginiń aldyn torýyldaıdy. Ákelgen ony-munylaryn kezekshi meıirbıkeden berip jiberedi. Olar sol ketkennen sarǵaıtyp baryp, ázer tóbe kórsetedi. Bulardyń telmeńdegen janaryn kórip, «halderi jaqsy, sálem-saýqattaryńyzdy apardym» deıdi bolmashy yqylas bildirip. Ishke kirýge ruqsat joq, medısınalyq tártip solaı — syrtpen baılanys jasalmaýy kerek. Saǵynyshtan jarylsań jarylyp-aq ket, ol jaqta — karantın. Balalaryńdy kóre almaı júregińniń ýyljyp aýyrǵany, eshkimniń janyna batpaıdy.

Bir kúni kútpegen ýaqıǵa boldy. Japar jumysynda otyrǵanynda telefon shyryldady.

— Iá, — degen bul samarqaý.

— Sálemetsiz be?

— Sálemet…

— Siz Atamqulovsyz ba?

— Iá. — Birtúrli tańdana til qatty.

— Bul sanatorııden ǵoı, balalar dárigeri.

Jigittiń júregin bireý sýyryp alǵandaı:

— Iá, ıá, — dep, álgi kisiniń sózine endi peıil qoıdy.

— Sizdiń ulyńyz qatty naýqastanyp, qalalyq 12-shi klınıkalyq dárýhanaǵa jiberildi.

— Ne boldy?! — Úni tarǵyldana yshqynǵanyn ańdamady. Áıteýir, jamanatty habardan mıy shyńyldaı jóneldi.

— Sony bilmeı, tappaı dalmyz, oń aıaǵyn qozǵalta almaıdy. Kesheden beri tósekten turýǵa murshasy joq, qyzýy basylmaıdy. Búgin túnimen qyryqtan túspeı qoıǵannan keıin sol jaqqa apardyq. Endi sondaǵy dárigerler mán-jaıdy zerdelep, ne syrqat ekenin anyqtaıdy.

— Qandaı bólim, qaı palata?

— Balalar bóliminde, palatasyn bilmedik. Telefony — mynaý.

— Jaqsy, rahmet.

Jalma-jan telefon soqty. Júlge bos emes, tynymsyz dyńyldaıdy da turady. Tapjylmaı otyryp on bes mınýttaı áýrelendi. Túsip bolmady. Sol ortada Bıbige de qońyraý shalyp qoıǵan. Ol ana jaqta alas urýda. Dińkesi quryǵannan keıin qaıtadan áıelimen baılanysyp:

— Esh jaqqa ketpe, qazir jetemin! — dedi.

Bıbiniń keskininen úreı men abyrjýdyń keıpi qatty ańǵaryldy. Kózi sharasynan shyǵyp, áldekimnen qorǵanysh izdegendeı jáýteńdeıdi. Óńi surlanyp, betiniń qyzyly úshti-kúıli joǵalǵan. Denesine bolmashy bir diril engendeı. Daýysyna da áldebir ózgesheleý tolqyndar aralasypty.

— Qudaı-aı, jaryǵym-aı, ne bop qaldy? Jaratqan ıem, jar bola kór.

Mashınaǵa mingennen osy sózderdi birneshe qaıtalady. Jolda kele jatyp ta qudaıǵa quldyq ura berdi.

— Sanatorııdegi dárigermen sóılestiń be? — Eri jaǵynyń bulshyq etteri bultıyp, aldyǵa túnere tóngen qalpy saýal tastady.

— Sóılestim. Kinárattyń neden ekenin bilmeıdi. Osteomelıd degen baılamǵa toqtam jasapty.

— Ol nemene?

— Men de túsinbedim, súıek aýrýy deıdi.

— Súıek týberkýlezi emes pe?

— Joq, bul oǵan jatpaıdy eken.

Japar aıran-asyr bolǵan kúıi, dál bir óshi ketkendeı rúldi syǵymdaı tústi. Basqadaı suraq qoıyp, onysyz da átúıiri qashqan áıeliniń janyn qystyqtyrǵysy kelmedi. Bar shamasy jetkeni, mashınalardyń arasymen jyn urǵandaı quıǵyta ushyrtady. Keı tustarda jol tártibin qasaqana saqtamaı baǵdarshamǵa keptelip, shubala ıin-tiresken kólikterdi qarsy bet baǵytpen qaptaldaı orap, nópirdiń aldyna baryp tejeledi. Óıtpeske lajy joq, jany qýyrylyp, qarashyǵyna jetpeı aptyǵy basylmaıtyndaı.

Aqyry, úlken darbazany aınala qoıylǵan jypyr-jypyr mashınanyń arasyna kóligin tastaı salyp, dárýhananyń ishine júgirdi. Bularǵa túsindirgen balalar bólimin kóringen kók attydan suraı-suraı tapqanyn qaıteıin, «aıdalada aq otaý, aýzy-murny joq otaý» degendeı, esik-terezesi tas bekitýli bir ǵımaratqa mańdaılaryn tirep toqtady. Terezeden moınyn kórsetip qalǵan, aınalasynda ushyrasqan adamdardan jaýaptasyp uqqany — munyń ishine bylaıǵy jan balasyn jibermeıdi eken. Qazir onyń ústine naýqastardyń tynyǵatyn ýaqytyna dóp kelipti.

Sasqalaqtaı abdyrap, basqa amalyn qarastyra bastady. Sonda isteıtini, istemeıtini bar ary-beri júrgenderdiń bar jón siltegenderi, naýqastardy qabyldap alatyn oryndaǵy kezekshi dárigerlerge jolyǵý boldy. Abdyraǵanda bul da aqyl. Ekeýi tizilip sonda tartty. Apalaqtap, apyr-tapyr basa-kóktep kirdi. Ondaǵylar mundaı órt sóndiretindeı ekpinmen kelgenderge ábden etteri ólip ketse kerek, orystyń eki jigiti men bir boıjetken salqynqandylyq ańǵartyp, selt etpedi.

— Sálemetsizder me! — Jany qystyqsa da Japar osylaı ınabatty kórinýge tyrysty. Jónin aıtpaı qoıa ma degen sekemaly da joq emes. Otyrǵandar jaı ǵana bastaryn ızedi. — Osynda búgin «Kóktóbe» sanatorııinen Atamqulov degen bala túsken joq pa?

— Qaı kezde? — Shetki buıra bas jigit kerenaý bolsa da tilge keldi.

— Túske deıin… bálkim...

— A-a, onda biz saǵat ekiden beri qaraı ǵana kezekshiliktemiz. Ondaı balanyń qabyldanǵanyn bilmeımin, qazir jýrnaldy kóreıin. Famılıasyn taǵy bir qaıtalap jiberińizshi.

— Atamqulov Aıbyn. — Ekeýi talasa jaýap berdi.

— Qazir, qazir. — Aldyndaǵy úlken qońyr dápterdi ashyp, qalamsabynyń ushymen júgirtip, tizimge shuqshıdy. «Atamqulov, Atamqulov» dep sybyrlap qoıady. — Taptym. Ondaı bala túsken eken. — Qýanyshty jańalyq aıtqandaı ekeýiniń betine jymıa, mamyrajaı kepte qarady.

— Keshirińiz, qandaı dıagnozben?..

Álgi jigit qaıtadan jýrnalyna úńildi. Onsha kóp saryltpaı, tez arada basyn kóterdi.

— Osteomelıd.

Bıbiniń janary jasaýrap, jasyǵan qalpy shetkeri turyp qaldy. Japar meılinshe jaǵdaıǵa qanýǵa umtylyp, kóńiline kelgendi surap jatyr.

— Qandaı shuǵyl medısınalyq kómek kórsetilýi kerek eken, ol jaǵy jazylmap pa?

— Nege jazylmasyn, jazylady. Qazir aıtaıyn. — Taǵy da ala qaǵazyna tuqıdy. — Mine, tez arada operasıa jasalýy tıis dep jazylypty. Oǵan deıin qoldanylatyn dári-dármek te kórsetilipti.

«Operasıa» degen sózdi estip, ekeýiniń júregi zyrq ete bulqyndy. Sonda da Japar myǵym bolýǵa tyrysty.

— Balalar bóliminiń bas dárigeri kim?

— Valerıı Stepanovıch. Biraq, qazir ol kisi joq, búgingi jumysyn bitirip qaıtyp ketti.

— Ishke kirip, balamyzdy kózimizben kórip shyǵýǵa bola ma?

— Bolmaıdy.

— Tynyǵý ýaqyty bitkennen keıin she?

— Onda da bolmaıdy, balalar bóliminde — karantın.

Japardyń dińkesi quryp, júni jyǵyldy. Qaıda barsa da «karantın» degen sóz kese kóldeneńdep aldynan shyǵa berdi. Qaılasy taýsyla aýyr kúrsindi.

— Emdeıtin dárigerin aıtyńyzshy.

— Emdeıtin dárigerdiń kim bolatynyn biz bilmeımiz, Valerıı Stepanovıch sheshedi. Múmkin, ózi qaraýyna alar.

Jigittiń ıini salbyrap, dármensizdiginen taýy shaǵyldy. Sonda da sońǵy úmitine ıek artyp:

— Jigitter, meıirimdilik tanytyńyzdarshy, — dedi alaqanyn jaıyp, — bes-aq mınýtqa ǵana kirip, balamyzdy kózimizben kórýge múmkindik jasańyzdar...

— Bizdiń qolymyzdan kelmeıdi. — Sazarǵan qalpy basyn shaıqady.

Osy kezde bólmege ǵariptikke ushyraǵan bógde adamdar enip, bulardyń áńgimesine kıip ketti. Dárigerlerdiń báriniń yqylasy men kóńili solaı qaraı aýyp, bul ekeýi eriksiz shettetildi. Japar endigi turysynyń tekke ýaqyt joǵaltý ekenin bildi. Aqyryn burylyp, jylaǵan áıelin jeteleı tysqa bettedi.

Dalaǵa shyqqannan keıin de tas ǵımaratqa birtúrli emine qarady. Bul Japardyń kóńiline dárýhana emes, qapashana sıaqty áser etti. Birtin-birtin júregi muzdaı sýyp, arqasyn aıaz qarydy.

— Seni jumysyńa aparyp salaıyn da, Nurmoldaǵa jolyǵaıyn. — Basqa taban tirer tyǵyryqtyń joqtyǵynan osylaı etken jón ekenin Bıbige bildirdi.

— Men de baramyn. — Jylaǵan qalpy únin úzip-úzip ázer aıtty. — Tym qurymaǵanda Nurmoldany kirgizip, sol arqyly Aıbyntaıdyń jónin bileıik. Kishkentaı kúnim-aı, ne boldy saǵan, qaıtip jatyr ekensiń?.. —Etegi jasqa tolyp, eńireı jóneldi.

Nurmolda dep kele jatqandary Japardyń eń jaqyn dosy Murattyń inisi. Medısınalyq ınstıtýtty jáne onyń aspırantýrasyn bitirgen, pedıatr. Bastary aýyrǵanda baltyry syzdaıtyn osyndaı adamdy iske aralastyrmasa, jónin aıtatyn deni durys bir pende kezdespeıtin syńaıy bar.

Ol jumys isteıtin ortalyq saıabaqtyń art jaǵyndaǵy oblystyq balalar dárýhanasyna jetkenderinshe biraz ýaqyt ótti. Abyroı bolǵanda Nurmolda keńsesinen tabyldy. Bulardy kóre sap, qashandaǵy ashyq minezimen shurqyraı tabysty.

— Qaldaryńyz qalaı?

— Jaǵdaı máz emes.

— Nege?

— Aıbyn aýryp, dárýhanaǵa tústi.

— Báse óńderińiz synyq, oǵan ne boldy? — Onyń da birdemde sury ózgerip, reńinen qobaljys baıqaldy.

— Ne bolǵanyn bilmeımiz, óziń bir habaryn alyp bermeseń eshtemesin uqpadyq. Kirgizbedi de, balany da kórmedik.

— Qoıǵan dıagnozyn aıtpady ma?

— Ázirshe osteomelıd dep otyr. — Bıbi endi ǵana sózge aralasty. Nurmoldanyń qabaǵy tipten túıile, qup-qý qalpy ańtaryldy.

— Qaı dárýhanada?

— On ekinshi.

— Balalar bóliminde ǵoı?

— Iá.

— Onyń bas dárigeri — meniń ustazym Valerıı Stepanovıch. Ol kisige jolyqqan joqsyzdar ma?

— Joq. Jumysyn aıaqtap úıine qaıtypty.

Nurmolda qapelimde ne jasaryn topshylaı almaı bir sát oılana bógeldi. Biraq kóp saryltpaı:

— Saǵat altyda men kezegimdi ótkizemin, sodan keıin Aıbynǵa kirelik. — «Oǵan deıin shamaly ǵana ýaqyt qaldy ǵoı» degendeı qolyndaǵy saǵatyna qarady. — Jaǵdaıyn egjeı-tegjeıli bilemin, qandaı em jasap jatqanymen de tanysamyn. Sosyn, Valerıı Stepanovıchtiń úıine baryp ózimen jolyǵamyz.

— Jaraıdy, maqul. — Japar basyn ızeı berdi. Bul ıshara «túıege átshý degen sep» degenindeı, káripshilikpen kelgenderdiń ájeptáýir ıyǵyndaǵy júgin jeńildetkendeı áser etti. Bıbiniń de janarynda úmittiń jylt etken shyraǵy baıqaldy.

— Biz osy tóńirekte kúte turaıyq, — dep basyn shulǵydy.

III

Úsheýi dárýhanaǵa qaraı jolda kele jatqandarynda Nurmoldaǵa saýaldy qarsha boratty.

— Osteomelıd degen ne syrqat? — Birinshi Bıbi bastady.

— Súıek aýrýy.

— Ony uqtyq, súıek týberkýlezinen aıyrmashylyǵy ne? — Endi Japar taqymdady.

— Bul syrqattyń meńdeıtin birneshe sebepteri bar. Keıde jazym bop bala abaısyz aıaǵyn soǵyp alsa, súıek shytynap nemese syrtyndaǵy qabyǵy syrylyp, dázdenýi múmkin. Olardyń súıekteri qatpaǵan, borkemik qoı, sondyqtan áljýaz. Osy keseldiń kóbine balalarda kezdesetini sondyqtan. Sodan barady-daǵy júıke talshyqtary túrshigip, qoltyq pen shattaǵy bez shoshynady, qyzýy kóteriledi. Álgi dázdengen tusqa qan arqyly mıkrob tússe, biteý jara bop dúmpıedi de, aqyrynda iriń keýlep baryp tesiledi. Iaǵnı, súıekke qurt tústi degen sóz. Sosyn súıek qalpyna kelmeı borsha úgitile beredi, úgitile beredi.

Muny estigen ekeýiniń kózderi atyzdaı bop, tóbesine biraq shyqty. Aıaq astynan mynadaı bálege urynǵandaryna qaıran. Qudaıǵa ne jazyp qoıǵanyn bilmeı Bıbi solqyldaı jóneldi.

— Qoı, jeńeshe, jylamańyz, men tek aýrýdyń mánin túsindirdim. Aıbyntaıdy qudaı ondaıdan saqtasyn. Áli qaraıdy ǵoı dárigerler, bul alǵashqy boljam ǵana. — Sabyrly kepte basý aıtty. — Bále jabysaıyn dese op-ońaı. Keıde qaraptan-qarap jiliktiń ishindegi maıǵa mıkrob baılanady, ol óz-ózinen buzyla bastaıdy. Osy kezde adamnyń qyzýy kóterilip, aıaǵyn, qolyn, qysqasy qaı múshesi aýyrsa sony ala almaı qalady. Aqyry álgi ábiletti qurtý úshin jilikti tesip, maıyn tazalap, ishin dári-dármekpen shaıqap jýyp tastaıdy. Bul aýrýdyń mashaqaty kóp. Jalpy kez-kelgen syrqattyń zalaly jaman, basqa salmasyn.

Jigit óńi sál surqaı tartyp, basyn shaıqady.

Úsheýi Japarlar bastapqyda kirgen syrqattardy qabyldaıtyn bólmege keldi. Ondaǵylar almasyp úlgeripti, jalǵyz qazaq jigiti tóbe kórsetti. Nurmolda ekeýi jyly ushyrasa amandasty.

— Jumys qalaı? — dedi Nurmolda erkin qalpynan tanbaı. Stoldyń ústine dıplomatyn qoıdy da, ashyp, ishinen aq jelbegeıin shyǵaryp kıe bastady.

— Bir qalypty. Ózińiz munda qaıdan júrsiz?

— Plemánnıgim osynda syrqattanyp túsken eken, soǵan keldim. Ákelshi jýrnaldy.

Anaý álgindegi qalyń qońyr dápterdi munyń qolyna ustatty. Bul tez-tez paraqtap tıisti betin taýyp aldy. Jazýlarǵa shuqshıa úńilip, «tak, tak» dep qoıady.

— Jaraıdy, bári túsinikti. — Jýrnaldy jaýyp, ary taman ysyrdy. — Balalar bóliminde kim kezekshi?

— Tamara Konstantınovna.

— Tanymaıdy ekem. — Burylyp syrtqa bettedi. Erli-baıly ekeýi Nurmoldanyń sońynan tirkemesindeı birge ilesti. Ol ekinshi qabatqa kóterildi, bular da qalmaı ilbidi. Áldebir esikke tánǵanda bógelip:

— Sizder osynda turyńyzdar, men kirip shyǵaıyn, — dedi.

— Mynany ala kir. —Bıbi «kúnim, aptapta tili tańdaıyna jabysyp shóldep jatqan shyǵar» dep, sýsyndar men shyryndar alǵan edi, sonysyn usyndy. Doktor qaınysy álgi nárseler salynǵan paketti saýsaǵyna ilgen kúıi ishke enip ketti.

Biraz aınaldy. Ol keshikken saıyn bul ekeýiniń degbiri qashyp, tars jabýly esikke telmire qaraıdy. Ary-beri josyqsyz sendeledi. Tilden qalǵan, bar oı-sanasy balalarynyń ústinde. Tutamsyz baılamdar ustatpaı ár

qıyrǵa bir soǵady. Salmaǵy qorǵasyndaı aýyr mınýttar mımyrttap, tapjylar emes. Álden ýaqytta baryp siresken esik qıǵashtaı ashyldy da, aq jelbegeıdiń etegi, sosyn Nurmoldanyń ózi kórindi. Ekeýi oǵan birdeı entelese umtyldy. Tapyraqtap qasyna jetkenimen birdeme suraýǵa dármenderi joq. Apalaqtap pedıatr jigittiń óńine áldebir jaqsylyqtan dámete qaraıdy.

— Jatyr. Shatynyń bezi shoshynypty. Álginde ýkol salǵan eken, qyzýy sál qaıtypty. Kórpe-jastyǵy terden sýǵa malshynypty. Kóterip aldyma alyp otyryp, tósegin qaıtadan jańalattym. Meni tanyp jatyr, «qal qalaı?» desem, kúlip qoıady. Azdaǵan sýsyn berdim.

«Kúlip qoıadyny» onsha kóp ýaıym jemesin dep ádeıi aıtqan edi.

— E-e, kúnim-aı, — dedi Bıbi kókiregi qars aıyrylyp.

— Áli emdeýshi dáriger bekitilmepti, erteń tańerteń belgili bolady deıdi. Sondyqtan mardymdy da em jasalynbaǵan. Ana jerdegi kezekshi meıirbıkelerge «durystap qarańdar» dep tabystadym.

— Oı, rahmet! Myń jasa!

— Endi júrińizder, Valerıı Stepanovıchtiń úıine soǵyp, ózimen kózbe-kóz sóıleselik.

— Jolaı jol-joralǵysyn alalyq.

— Olaryńyz jón. Qazir kirgende sizdi «meniń nemere baýyrym» dep aıtamyn, «plemánnıgime durys qarańyz» dep ótinemin. Bar yntasymen meıirin tógýi úshin keıin azyn-aýlaq aqsha da bere salsaq artyq etpeıdi. Qaıtkende de óziniń qolǵa alýyn suraımyn. Óıtkeni bizde osy aýrýdyń budan ótken bilgiri joq. Meniń ustazym, ǵylymı konferensıalarda da jıi kezdesip júremiz.

Nurmoldanyń sózine ekeýi de ájeptáýir kóterilip qaldy. Osyndaı qaıla tappaı daǵdarǵanda kóńilge medet bolatyn sózdiń qaırat beretindigin burynnan estıtin. Sony erli-zaıypty ekeýi óz bastarynan keshti. Sanany tuman torlaǵanymen qoly is biletin adamnyń janyńnan tabylýy da qudaıdyń qarasqany eken.

— Bez degen bolmashy shyǵý shyqsa da isetin shoshynǵysh bále emes pe, tóńireginde syzdaýyq sıaqty nárse baıqalmady ma?

Japar áli de óz-ózinen bezi shoshynyp, bala soǵan bola es-tússiz dárýhanaǵa tústi degenge nanbaı, kúmándana saýal tastady. Baıaǵyda bez shoshynsa sheshesi ýytyn qazannyń túp kúıesin jaǵyp qaıtaratyn edi. Búginde Nurǵanym janynda júrgen nemerelerine osy ádisin qoldanady. Biraq, ol ylǵı da jara, syzdaýyq sıaqty bir nárselerge baılanysty bolatyn.

— Men de sondaı dúdámalmen Aıbynnyń ústi-basyn muqıat qaradym. Biraq kózime búdir de bilinbedi. Áıtkenmen oń aıaǵyn tıtteı qozǵasań qulyndaǵy daýsy quraqqa urady.

— Qulynym-aı, á-á… — Bıbiniń úni kúńirene estildi.

Japar aýyr kúrsindi.

— Bez taǵy neden shoshynýy múmkin?

Áıteýir, álginde ataǵan osteomelıd degen dert teriske shyqsa degen úmitpen surap otyr.

— Kim biledi, aqzadaǵy zat almasýy barysynda da qabynýy yqtımal.

Budan keıin barlyǵy da ún-túnsiz qaldy. Mashına Abaı dańǵylymen salyp-uryp keledi. Jol bastaýshy Nurmolda, Mate Zalka kóshesinen ótisimen ońǵa burylýǵa ısharat tanytty.

Dárigerdiń mekeni onsha ishkerige suǵyna ornalaspapty, kóshemen qaptaldasa salynǵan bir-eki qatar úıden ótkennen keıin irgesine kelip toqtady. Shetki esikten kirip, ekinshi qabatqa kóterildi. Páteri sol jaqta eken, birden qońyraýdy basty. Buǵan jaýap retinde arǵy betten dybyr da bilindi. Sosyn kóz tesikke bireýdiń úńilgeni baıqaldy.

— Kim bul? — dedi áıel daýsy.

— Valá táte, bul men ǵoı, — Nurmolda, oblystyq balalar dárýhanasyndaǵy pedıatr.

Qulyptyń kilti burala bastady. Esik qıǵashtaı ashylyp, arǵy betten etjeńdi áıeldiń qaraldysy kórindi.

— Sálemetsiz be, Valá táte. — Dáriger jigit ejelden tanys ekenin bildirip, shurqyraı amandasty.

— Sálemet, sálemet. — Jyly shyraı tanytyp, kúle jaýap qatty. Japar men Bıbi de sypaıy amandasyp, bastaryn jarysa ızedi.

— Úıge kirińizder. — Áıel esikti erkine jiberip, tabaldyryqtan bir shetke qaraı ysyryldy.

— Rahmet, Valá táte, óte asyǵyspyz. Valerıı Stepanovıchte sharýamyz bar edi. — Ishke qaraı bir adym attap, óz jaıynan maǵlum bere bastady.

— Valerıı Stepanovıch joq, saıajaıǵa ketken. — Áıel birtúrli kináli adamdaı yńǵaısyzdana ábirjidi. — Shuǵyl sharýa ma?

— Iá, myna kisi meniń nemere baýyrym, — Japardy nusqady, — qasyndaǵy jeńeshem. Plemánnıgim qatty naýqastanyp, sol kisiniń bólimine túsken eken. Jaǵdaıy múlde múshkil, durystap eshkim qaramaı jatyr.

— Ol saǵat túngi on birlerdiń shamasynda keledi. — Áıeldiń túrinen qynjylǵandyqtyń izi bilindi. Muny estigen Nurmolda:

— Onda men, — dep bógelip qaldy, retsizdeý birdeme aıtatyn adamdaı qıpyjyqtaı sózin sabaqtady, — sol kezde taǵy bir mazalaryńyzdy alsam, aıypqa buıyrmaısyzdar ma?

— Joq, nesi aıyp, kelińizder.

— Maqul. — Doktor inisiniń úni qýanyshtan sańǵyraı shyqty. Japar men Bıbiniń de jany kirip barady. — Valá táte, kópten beri sizderdikine kele almaı júr edim, mynaý ózińizge arnaıy ákelgen tartýym.

— Onyń nesine áýre boldyń, Nurmolda? Keregi joq.

— Eshqandaı áýreshiligi joq, alyńyz. — Paketti usyna berdi.

— Áı, qazaqtar-aı… — dedi úı ıesi. — Tórletińizder, bir-bir shynyaıaqtan kofe ishińizder.

— Joq, Valá táte, ýaqytymyz óte tyǵyz, on birden óte qaıta aınalyp soǵamyz.

— Jaraıdy.

— Kezdeskenshe.

Osy sózdi úsheýi japa-tarmaǵaı aıtyp, buryla berdi. Syrtqa shyqqannan keıin Bıbi:

— Iman júzdi adam eken, jolymyzdy qudaı ońǵartatyn shyǵar, — dedi.

— Sátin salsyn de. — Kókeıindegi kúmán ydyrasyn degendikten Bıbige Nurmolda dem berip qoıdy. —Valerıı Stepanovıch odan da keremet adam.

Mashına ornynan jyljyp, qalyń kópshiliktiń ishine de tumsyǵy ilindi. Dalada sapyrylysqan qyzý tirshilik úzilissiz jalǵasqanymen, úsheýiniń bir sátke tili baılandy. Osy tynyshtyqty Japar buzdy:

— Osteomelıd týraly qaıdan oqýǵa bolady?

— Úıde osy naýqas jóninde jazylǵan kitaptar saqtalýy tıis, eger bir jerge aparyp tastamasam...

Taǵy da eńseni ezgen tynyshtyq ornady. Jazdyń uzaq kúni de ymyrtqa aınalyp, tóńirek alakóleńkelene bastady. Biraq, apshyny qýyrǵan aptap áli seıiletin kórinbeıdi. «Mundaı qapyryqta tósekke tańylyp qalý qandaı qıyn edi…»

— Myna jerge toqtashy. — Bıbiniń úni Japardyń oıyn buzdy. Sóıtse, joldyń qaptalynda tizilgen qalyń bir dúńgirshekterdiń legi. Soǵan qarap áıeli Nurmoldanyń kishkentaılaryna birdeme alǵysy kelgenin uǵyndy. Muny dáriger jigittiń ózi de ańǵaryp úlgeripti:

— Jeńeshe, eshtemege áýre bolmaı-aq qoıyńyz, — dedi dábdirleı.

— Joq, á-á, balalarǵa qalaı qur qol baram. — Kelinshek onyń sózin eleń etpeı, syrtqa bettedi.

Nurmoldanyń oshaǵy Qurmanǵazy men Jarokov kósheleri qıylysynyń tusyndaǵy jer úılerde eken. Ary-beri bulańǵa salyp baryp, bir sur qaqpanyń aýzyna suǵyna toqtady.

— Al, júrińizder. — Mashınanyń esigin ashpaı jatyp, qazaqylyǵy mol jigit úıine shaqyryp báıek. — Jaman atty estigeli esterińiz qashyp, nár de syzbaǵan shyǵarsyzdar. Alańdamaı, qazir shaıǵa ábden qanyp alyńyzdar, sosyn Valerıı Stepanovıchke jolyǵamyz.

Ot tútetken mekeni shaǵyn ǵana eki aýyz úı. Kire beriste ony-muny sharýanyń nárseleri tur. Gaz plıtasy da osynda qoıylypty. Kádimgi qazaqy otaý.

— Qojaıyn myna jaqta basqa tamda turady. Aýla bir, shyǵyp-kiretin esik bólek...

Nurmolda qońyrqaı tirliginen habardar etti.

Japar Muratpen qoıan-qoltyq aralasqanymen, munyń shańyraǵynyń tabaldyryǵyn attap basqany osy. Sondyqtan ba, álde mundaı oǵyr-shoǵyrlyqty kútpegendikten be, dáriger jigittiń áıeli tosańdaý qarsy aldy.

— Qaldaryń qalaı? — Japar jaıdary qalyp tanytýǵa umtylyp, jyly amandasty. Nurmoldanyń kelinshegi myna kezdeısoqtyqtan qysylǵan kepte ımene basyn ızedi. Bıbi baryp betinen súıip jatyr. Japar endi baıqady, úsh-tórtter shamasyndaǵy ul bala tór jaqtaǵy sandyqtyń túbinde sostıyp tur eken. Sony kórip:

— Kele ǵoı, bota, — dep ózine shaqyrdy. Balaly bosaǵadan órbigendikten be, álgi ul tomsyraısa da buǵan qarsy júrdi.

— Aǵaǵa «assalaý» aıt, — dep, ákesi dem berip qoıdy. Sol-aq eken bir japyraq neme saýsaǵyn shoshaıtyp, qolyn usyndy. Japar uldy kóterip betinen súıdi.

— Dáý azamat bol. — Sóıtip turyp, keýdesi tolqyp ketti. Onysyn syrtqa bildirmeýge tyrysty. — Al, álgi taıaýda týǵan batyr qaıda?

— Uıyqtap jatyr ǵoı, áne. — Úı ıelerinen buryn Bıbi jaýap qatty.

— Baýy berik bolsyn!

— Aıtqanyńyz kelsin.

— Arnaıy «qutty bolsyn aıtyp» keletin jónimiz edi, endi mynaýymyz uıat… — Bıbi qysylys taýyp, qyzara sóıledi.

— Eshqandaı sókettigi joq, búginde bireýge bireý ókpeleıtin zaman emes. Jaǵdaı bılegen ýaqyt. — Nurmolda bárin jýyp-shaıyp jiberdi. — Jáke, otyryńyz. — Júktiń ústinen alyp, tórge jastyq tastady.

— Ǵazıza, shaıyńdy ákele ber! — dep daýystady da, ózi tósektiń astyndaǵy «qazynasyn» izdep ketti. Bir býma kitaptardy shyǵaryp, aqtara bastady. Osy áredikte Bıbi jańaǵy alǵan táttisin úıdiń álgi úlkenine ustata berdi. Óńgedeı buıymyn dastarhannyń ústine qoıdy.

Bul kezde Japardyń jadyna eriksiz bir oqıǵa oralyp edi.

IV

…Sol kúni Japar týra óńindegideı tús kórdi. Áldeqashan súıegi qýrap qalǵan atasy, ákesiniń kishi inisi Tobyqbaı, ózi jáne múlde tanymaıtyn beımálim orys tórteýi kóshe boılap keledi. Bul aýyldyń úshinshi bólimshesindegi bir kezderi atalary turǵan kóshe sıaqty. Betalbat júrmeı, bári áldebir nárseni izdeıtin syńaıly. Áıteýir, buǵan solaı kórinedi, naqtysynda ol jaǵy kómeski. Atasy burynǵysha qolyna taıaǵyn ustaǵan, aqsańdaı basady. Ádettegideı túsi sýyq, at jaqty pishinin kúmisteı shoqsha saqaly tipti aıbyndandyryp jibergen. Sózge sarań.

— Óı, myna jerge bireý áp-ádemi úı turǵyzypty ǵoı, — dedi áldekim qaıran qap, bir zamandarda qara orman qonystanǵan irgeniń sol jaq qaptalyndaǵy ashyq alańqaıǵa salynǵan sylaǵy jańa úıdi nusqap. Ne atasy, ne aǵasy ekenin baǵamdaı almady. Sosyn taǵy da:

— Senderge osyndaı úıdiń biri bolsa jetip jatyr ǵoı, — dedi Japardyń baspanasyz sandalyp júrgenin biletinin ańdatyp. Bul joly da muny qaısysynyń aıtqanyn baıqap úlgermedi.

Tórteýi aıańdap, sonadaıda dóıdalaǵa aǵyp jatqan sýǵa taıandy. Bular bógelgen tusy sýdyń úshke aıyrylatyn kómeıi bolsa kerek, sement betonnan quıylyp jasalǵan qulaǵy bar. Soǵan atasy orysty jumsap, bir nárselerin kórip al dep tapsyrdy. Álgi aıtqandaryn eki etpeı elpeń qaǵyp, birden sharýaǵa kiristi.

Sol aralyqta anadaı jerde turǵan, ózimen birge áskerde bolǵan Qaırat deıtin jigitti baıqap qaldy. Ony baǵana da kórgen, nege ekenin bilmedi, bir-birine salqyn. Qaltasynda syılap jiberetin tıyn-tebenniń joqtyǵynan qashqaqtap, boıyn aýlaq salatyndaı.

— Úıge júr, — dep ol darbazaǵa qaraı bastady. Onyń da qasynda eresek orys jigiti bar. Úı sonyki syńaıly. Ishke kirip, álgilermen alqa qotan otyryp araq ishken tárizdi.

— Meniń jazǵan hatymdy aldyń ba? — dep surady Qaırattan.

— Ekeýin de aldym, biraq jaýap jazýǵa ýaqytym bolmady, — deıdi esh qysylmaı.

Muny estigende bul óz-ózinen ájeptáýir yńǵaısyzdandy. Jaqsy kórgen adamynyń salǵyrttyǵyna ishteı keıistik te bildirdi.

Osy ýaqytta «seni «júrsin» dep shaqyryp jatyr» dep, atasynyń qasyndaǵy álgi orys bosaǵadan syǵalady. Birden júre qoımady. Áńgimege aldanyp, sál bógelip baryp syrtqa shyqty. Tóńirekke kóz tastady, sonadaıda sýdy quldılap atasy Tobyqbaıdy ertip áketip barady. Sosyn, ekeýi de birte-birte bulyńǵyrlanyp, aqyry úshti-kúıli ǵaıyp boldy.

Túnniń qaı mezgili ekeni belgisiz, izinshe kózi uıqyda, sanasy oıandy. «Qap, — dep ókindi, — dúnıeden áldeqashan ótken atamnyń aǵamdy ertip ketýi yrymǵa jaqsy emes». Osyny oılap qınalyp, biraz jatty. Odan keıin taǵy da uıqy jeńdepti.

Jaılaý eken deıdi. Qasynda bir top joldasy bar óz úıine kelipti. Shamasy, túndeletip jetse tıis, tań atyp kisiler tósekten túregele bastaǵan. Qaısybiri odan da burynyraq oıansa kerek. Álgiler baıqaýynsha túzdiń emes sháriniń adamdary sıaqty, jiptikteı tartylǵan sypaıy kıim kıgen. Qostyń mańynda qydyrystap, aınalaǵa tamashalaı qaraıtyndaı. Esik aldynda ákesi júr, sheshesin ańdaı almady. Barlyǵy kún shyǵys jaqqa alańdap, áldekimge qaraılaıtyndaı. Bulardyń arasynan bireý qoı órgizip pe, mal izdep pe, áıteýir, bir jaqqa ketken syńaıly. Sony barshasy degbirsiz kútetin tárizdi. Bir kezde álgi adamnyń qarasy kórindi-aý. «Kele jatyr» dep arqany keńge salyp turǵandarynda ol jaqyndaı berip, bularǵa áldenárseni qolymen nusqap birdeme-birdeme dep aıqaılady da, qaıta keri qaıtqany. Eshqaısysy uǵynbady. Endigi bet alysy — kóz ushynda qaraıǵan qos alma aǵashy. Jaz jaılaýǵa kóshkende mal aıdaıtyn kúre joldyń boıyndaǵy álgi jemis aǵashtary buǵan ejelden tanys syńaıly.

Shara taýsylǵannan keıin Japar lajsyz atqa qondy. Taqymyndaǵy janýardyń qandaı mal ekenin de baıyptaı almady, áıteýir, baran jylqy kórindi. Jaı júrmeı, tekirektete shapty. Bir kezde qara parǵa ushyrasty. Jyrtylǵan jerdi aýyrsynyp, aty qatty yshqyndy. Sonda da qaramaıdy, shaýjaılaı túsedi.

Jazyq betkeı támamdalyp, ózekke quldılady. Syldyrap sý aǵyp, jan-jaǵyndaǵy jasyl jelekke shashyrap qoılar jaıylyp jatyr. Solardy qaq jara ilgeriledi. Endigi áredikte otar da keıindedi. Bir kezde jaıaýlaǵan bógde jan jolyqty. Ekeýi qarama-qarsy túıisse de ol buǵan selt etip nazar aýdarmady. «Salt atty adamdy kórmediń be?» dedi bul shydamsyzdyq tanytyp. Álgi túk estimeıtindeı, óz betimen qyrǵa qaraı ketip barady. Aıtsa aıtýly, eńgezerdeı jigit. Qaqpaqtaı jaýrynyn jalǵyz aıaqty joldyń jıegine ósken bıik baraqy bórgez ben ıtmuryn da biraz ýaqytqa deıin jasyra almady.

Ananyń myna keleńsizdigine biraz ańyryp turyp, dińkesi qurı ilgeri jónedi. Jańaǵy shaǵyn ózekshesi quldaǵan saıyn tereń shatqalǵa aınaldy. Endi sonyń oń jaq qaptaldaǵy qıa betimen qabyrǵalaı saldy. Bir ýaqtarda ázer degende qulama bettiń jalyna jarmasyp shyqty. Sóıtse shatqaldyń eki jaǵy da taram-taram, kezeń-kezeń quz-shyń bolyp jalǵasa beredi eken.

Kóp uzamaı álgi bul izdegen adam, «jylqylardy taptym» dep aıqaılady. Sóıtse ol jalǵyz emes, qasynda eki-úsh kisisi bar sıaqty. Onymen ushyrasqanyna Japardyń kóńili toǵaıyp, endi, álgindegi úıdiń esiginiń aldynda turǵanda kóringen eki alma aǵashty izdedi. Qas qylǵandaı nazaryna iline qoımady. Sosyn qıa betti quldaı tómendedi. Bettiń qulamalyǵy sondaı, áýeli attyń ózi qabyrǵalap zorǵa júredi. Qarasa, izdegen adamy buǵan mingesip alypty. Attary súrinip, jardan ushyp kete jazdady. Mine, masqara, bul ony tanymaıdy da, túriniń ózin kómeski kóredi.

Atyn jetelep, ildáldalap, qıa bettiń qyr arqasyna mindi. Sol jalmen órlep sál júrip edi, alma aǵashy tur. Álginde ózi shyqqan shatqaldyń qarsy betindegi qulama jarǵa ósipti, jaryqtyq. Almalary iri-iri, sırek bitken ári narttaı qyp-qyzyl.

Túbinde bireý otyr, muny kórisimen «ıesi ketip qaldy» deıdi. Uzaǵyraqqa jan-jaǵyna kóz salyp edi, sonadaıda bir áıel adam áldeqaıda óz betinshe ketip barady. Qalyń etip kıinip apty, kıiminiń túsi sur ma, qońyr ma, ajyratý qıyn. Tý syrtynan qarap tur, júrisi sondaı mańǵaz. Er tulǵaly adam eken, dene-bitimi erekshe iri.

Jáne bir qyzyǵy alma aǵashy ekeý emes, jalǵyz. Kıiz úıdiń mańynan qaraǵanda kishkentaı, jataǵan qońyr tóbeniń búıirine ornalasqan ispetti edi, mynaý tipti shatqalǵa qonys teýipti. Osyndaı ıinde óskenimen, bularǵa qalaı kóringenine qaıran.

Alma aǵashqa deıin eptep barýǵa bolady, al onyń týra túbinen qulama jar bastalady. Eger jazataıym aıaǵyń taıyp ketse, saýdańnyń bitkeni. Túısiz quzdan ushyp parsha-parshań shyǵady da tynasyń. Jańa dál bul taıanǵanda bir qyp-qyzyl alma sabaǵynan úzilip, shyńyraýǵa qulady. Sony kórgennen keıin tipten úreıi qashty. Janyndaǵy jigitterge:

— Almasy qursyn, kettik. Bizdi onsyz da kútip qaldy, — dep, bul jerden tezirek alystatyp áketkisi keldi. Sol kezde quz-shatqaldy titirendirip «Japar, Japar!» dep aıqaılaǵan ákesiniń daýsy estildi. “Men myndamyn” dep daýystaıyn dese úni shyqpaıdy. Ázer degende qystyǵa dybys berdi-aý.

— Úı-ı, bolmaısyń ba?! Qaıt, júr tez! — deıdi ákesi renjýli keıispen zekip.

— Qazir, áıe, qazir. Mine kettik, — dep, báıek qaǵa jaýap qaıtardy.

— Keletin boldy ǵoı, júrińder qaıtaıyq, — dedi ákesi janyndaǵylarǵa. Janyndaǵylary úıdegi qalǵan manaǵy bir top adam syńaıly. Aqyryn aıtsa da bularǵa sózi týra qasyndaǵydaı anyq estildi. Biraq, álgi shoǵyrdyń eshqaısysy da kózderine shalynbaıdy. Olar turǵan shoqynyń basy qara túnek te, bular turǵan shatqaldyń qabyrǵasy dál kúndizgidegideı jap-jaryq.

Munyń qasynda eki jigit bar, úsheýi de salt. Biraq ekeýin de tanymaıdy, áıtkenmen, burynnan bilis adamdar sıaqty.

Qıa betti qabyrǵalap ýaqytty joǵaltpaı, saıdyń tabanyna tuqıta tik saldy. Munyń astyndaǵy janýar jas jylqy tárizdi, dónen ǵoı dep topshylady. Ana ekeýi eki jaǵynda, ortada bul. Tómen quldılaǵan saıyn jańaǵy jaryq sáýleniń aıasy tarylyp, kúńgirttik jaılady.

Saıdyń tabany aryqtyń enindeı ǵana, sonshalyq tar eken. Soǵan ábden túsken kezde, kóldeneń jatqan tórt burysh birdeme ushyrasty. Tabyt… tabyt qoı dep topshylady. Taqymyndaǵy janýar osy sandyq tárizdes dúnıege tumsyǵyn tirep kep toqtady. Ústinen sekirtip ótip keteıin be dep bir oılady da, qudaıdan qoryqty. Óte almady. Osy kezde baıqady, qasyndaǵy álgi ekeýi izim-ǵaıym, úshti-kúıli joǵalǵan. Jalǵyzdyǵyna biraz elegizdi. Áıtkenmen, sabyr saqtap endi keńinen aınalmaqqa qam jasap jatqanynda, oıanyp ketti.

Eshtemeni de tuspaldaı almady, tek saǵynyp júrgende ákesin túsinde bolsa da kórgenine qýandy.

Tús degendi jorı almaımyz-aý. Áıtpese, sol kúngi bul basynan keshpek oqıǵany arýaqtardyń aıany arqyly aldyn-ala dálme-dál jetkizip turǵan edi. Ony Japar qaıdan bilsin…

*** *** ***

Erteńinde apaq-sapaq mezette úıge kútpegen adam Aıgúl keldi. Eki kózi bulaýdaı, óń-tústen túk joq, beti dolyǵa qyzarǵan. Tabaldyryqtan attap, bosaǵaǵa súıengen kúıi solqyldaı jylady. Qasynda Áıgerim bar. Onyń da úreıi qashyp, jipsik janarlary jypyq-jypyq etedi.

Olardyń myna usqynyn kórip, úı ishindegiler údere túregeldi. Suraýly kepte eki áıelge kezek qaraıdy. Áıgerim eshtemeni jarytyp aıta almady. Al, qasiretke kenelgen kelinshek óksigine býlyǵyp, durys sóıleýge murshasy jeter emes.

Jan túrshigerlik túr-álpetti ańdaǵan bulardyń záre-quty ushty. Áldeqandaı jamanshylyqtyń jabysqanyn qapysyz ishteri bilip tur. Al Janattyń ólimin estigende tóbelerinen jaı túskendeı, bir sát esterinen tanyńqyrap qaldy. Japar abdyrap, asyp-sasyp ne jasaǵanyn bilmedi.

*** *** ***

Ajal árkimge ártúrli keledi-aý, beıshara on ekinshi qabattan qulap ólipti.

Jazda ǵana Kegenge toılaryna baryp edi. Osydan on alty kún buryn ǵana qol-aıaǵyn baýyryna alyp, dúnıege ul ákelgen. Bir japyraq shıki ókpe endi kimniń kókiregin ıiskelep, meıirim tabar eken?..

Kúıeý balalarynan «jıendi boldyńyzdar» degen jedelhat alǵan soń, qyzdyń sheshesi baıyz taýyp otyra almaı Jezqazǵannan Almatyǵa ushaqpen salǵan. Alyp-ushqan kóńili súttaýysqanyn kórip baryp saıabyr tapty. Perzenthanadan shyqqannan soń da qasynan suńqa adym uzamaı, báıek bop shyr-pyr qaqty. Óıtkeni, qartaıǵanda tapqan kenjesi. Ári, shúkıtteı nemeniń bul tuńǵysh kótergen qursaǵy bolǵannan soń ba óz-ózine kele almaı ystyǵy artyp, dámil-dámil syrqattana berdi. Sóıtip, onyń densaýlyǵy enesin de, sheshesin de qobaljytty. Keıde káp-kádimgideı saqaıyp, úı-ishin qýantyp qoıady. Marqum, dúnıeden óterinen úsh kún buryn tosyn minez kórsetip:

— Mama, túsimdi aıtsam uryspaısyń ba? — dep, bir sát sheshesine muńaıa qadala qarap turdy da, aǵyl-tegil jylap jiberdi.

— Úı-ı, saǵan ne boldy?! — Záýmen tiksingen qos ana birdeı óre túregelgen. Biri bula nemeniń kóz jasyn súrtip, biri ystyq qushaǵyna alyp keýdesine basty.

— Qoı, jaryǵym, tekten-tekke jylaǵan jaramas.

— Erteń-aq beliń bekigennen keıin bári umytylady.

— Búgingi naýqasyńa alańdama, keıde osylaı sońy súlelendirip, beımaza kúı keshtiretini bar.

Eki ana eki jaqtan jubatyp baqty.

Býlyǵyp, kóz jasyna tunshyǵa pysyńdaǵan ol biraz ýaqyt ótkende baryp tilge keldi:

— Meni Qazınash tátem shaqyryp júr. — Ákesiniń eń kishi inisiniń áıeli erterekte qaıtys bolǵan, sony aıtyp tur. — Buryn bir ret túsimde «kel» dep shaqyrǵanda, aýyldaǵy Naızabek aǵa: «Qazınash, onyń ne? Onyń oqýy bar emes pe? Ámbe áli jas qoı, men baraıyn» dedi. Kenet, sol zamatta qystyǵa oıandym. Sosyn, aınalasy eki kúnnen keıin Naızabek aǵa bul ómirmen qosh aıtysty.

Budan ary tyńdaýǵa dáti jetpegen sheshesi:

— Qoı, qaıdaǵy joqty aıtqanyń ne?! — dep, tıyp tastady. Shynynda da aýyldaǵy Naızabektiń aıaq asty dúnıeden ozǵany ras edi.

Janat myna jalǵannan qaıtatynynan eki-úsh jyl buryn troleıbýsta kele jatypty. Kólikke mingennen-aq anadaıda otyrǵan qara kıimdi, aq saqaldy qarıaǵa nazary aýǵan. Biraq onsha mán bermeýge tyrysqan, sonda da beımálim jumbaq tylsym ón-boıyn jaılaı bergen edi. Birtúrli qaltyraıtyndaı sezindi.

Del-sal qalpy mejeli aıaldamaǵa jetkende qyz syrtqa betteıdi. Qas qylǵandaı beıtanys qarıa da sol jerden túsedi. Bul kósheniń kelesi qaptalyna aıańdady. Shal da ókshesin basyp, izinen qalmady. Bir ýaqta sońynan qýyp jetip, toqtatyp:

— Balam, osynyń aldynda ǵana dárýhanadan shyqqan ekensiń, — dedi qolmen qoıǵandaı.

Bul ań-tań. Shyndyǵynda da solaıy solaı.

— Endi budan bylaı kıimińdi eshkimge berýshi bolma jáne esh jerge qaldyrma. Sosyn, bir aıǵa deıin sýǵa shomylma. Arǵy jaǵyn ózim aıtamyn.

Qyzdyń myna tosyn áńgime men beısaýat adamnan seskengendiginen átúıiri ushyp ketti. Esin jıyp kózin ashqanynda, jataqhananyń aldynda tur eken. Qalaı kelgenine qaıran, dáneńeni bilmeıdi. Shamasy sol zamatynda-aq sanasyn bılegen úreıden aqylynan aljasyp qalsa kerek.

…Búgin jas kelinshektiń qaıynbıkesi munyń sheshesin qonaqqa shaqyryp, enesi ekeýi sonda baryp qaıtpaq nıet tanytty. Eń birinshi qos ana:

— Qalaısyń, qaraǵym? — dep áýeli densaýlyǵyn suraǵan. — Baryp kelsek qaıtedi? — Onyń jaǵdaıy kúndegideı sál bolsa, búıtip aıtpas ta edi. Keshe dárigerler ýkol salyp ketkennen keıin be, táýir kórindi.

— Barsańdar, baryńdar. Biraq, qonyp qalmańdar. — Kózi jáýteńdep qıyla qarady. Óıtetini, eri Nurmolda da joq, baǵana kelinshektiń óz sheshesi sharýamen Shelekke jumsap jibergen. Búgin oralmaıdy.

Sol zamatta temeki degen qat ári qadirli dúnıege aınaldy da, kózden bul-bul ushty. Arzanǵa tapsań, tek mahorka kúıinde Shelekten ǵana tabatyn ediń. Qudaǵı eline qaıtpaqqa yńǵaı tanytyp, osy «qadirli» násteni qorjyn basyn toltyra áketip, shylymqor erkekterdiń saýabyn almaqqa nıet qoısa kerek.

— Baramyz da qaıtamyz. Seni tastap sol jaqta shaljıyp jatady deısiń be? Qudaǵı kelgeli bir boı jazǵan joq. Tym qurmaǵanda qudashasynyń úıine qydyryp kesin, — dedi enesi úlken qyzynyń úıine aparatynyn ańǵartyp.

Janat beımazalyǵyna birtúrli yńǵaısyzdanyp qaldy. Dert soryp sup-surǵa aınalǵan juqaltań óńi, áp-sátte shoqtaı janyp óshti. Birdeme aıtýǵa oqtalǵanymen jańa túsken kelinniń ıbasy jibermedi.

Sóıtip, qos sheshesin abysyny Aıgúl ekeýi jolǵa shyǵaryp saldy.

Kún senbi edi. Olardyń izinshe-aq qaıynaǵasy Murat asabalyqqa shaqyrǵan toıǵa ketti. Úıde abysyny, ózi, úsh kishkentaı — beseýi qaldy. Besiktegi náreste — muniki.

Sodan beri de bir qaýym ótti. Eki abysyndy-ajyndy ózara kúńkildese ájúk-kújik áńgime aıta júrip, jeńil-jelpi sharýalardy jaıǵastyrdy. Sonyń arasynda Aıgúl dámdi etip as ta ázirlep úlgergen edi. Sony ortaǵa alyp, qaımaq qatqan shaıdy alańsyz bir simirdi. Meıirleri de qanyp qalǵan-tuǵyn.

Jatyn bólmedegi besiktegi bala jylady.

— Táte, men emize qoıaıyn. — Janat úlken abysynyn «táte» deıtin edi.

Ketip bara jatyp vananyń esigin ashyp tastady. Ary aınala berip, ájethanaǵa kirgendeı boldy. Aıgúl solaı topshylady. Óıtkeni, bópesiniń jylaýy jýyq arada tıylmady. Osydan soń jańaǵy oıyna sendi. Óıtetini, Janattyń ishine as toqtamaı mazasy qashyp júrgen-tin.

Sosyn bir qolyna balasyn kóterip, bir qolyna tamaq salynǵan ydysyn ustap, jatyn bólmege keldi. Bóbeshikti terbete otyryp, óziniń kishkentaıyn tamaqtandyrdy. Besiktegi jylbysqy ýanbaı shyr-shyr etip kógere jylady. Tipti álden ýaqytta údete ińgálady. Bul beıshara náresteniń silesi qatar ma dep tyzaqtady. Shıki ókpe munyń janyn murnynyń ushyna ákep, bir kezderde baryp saıabyr tapty. Osy aralyqta ǵana murshasy kep, kelinin izdedi. Bólmeniń bárin qarady — joq. Ájethananyń esigin ashty — joq.

Onyń ishine as toqtamaǵanyna qoımaı, qansha tamaq ishse de qaryny da toımady. Osyndaı bir keselge ushyrady. Ótkende enesine «apa, ózegim talyp barady» degen soń, ol kisi qazanda qaınap jatqan sorpadan quıyp ákep, arqasynan demep óz qolymen urttatqan. Sonda optyǵa jutty. Ertesine baryp «keshe men ystyqty sezbegem be, aýzym, tilim kúıip qalypty. Búgin ashyp otyr» degen bolatyn.

Ernine birdeme tıse, izinshe ájethanaǵa júgiredi. Baǵanadan beri abysynynyń onsha alańdamaǵany da sol. «Ájethanada shyǵar» dep, sońynan qýzap izdemegen. Endi, mine, munda da joq. Lezde aıran-asyr kúı bıledi. Keýdesi atqalaqtaı, dedektep syrtqy esikke bardy. Esik ashyq tur. Abdyraǵan kúıi tabaldyryqtan attady, dálizde abyr-sabyr el. Munyń eshteme uqpaı turǵan keıpin kórip, dabyrǵa eltip burynyraq shyqqan kórshisi «bir kempir qulap ketti» deıdi. Sýyq sózdi estigende Aıgúldiń júregi zyrq ete qaldy. Júgirip baspaldaq jaqtaǵy balkonǵa bardy. Tómen qarady da shyńǵyryp jiberdi.

Jurttyń «kempir» dep júrgenderi — kıimine qarap joramaldaǵandary eken. Jas bosanǵan soń Janat basyna oramal tartyp, ústin qalyńdanyp kıinip alǵan-tuǵyn.

Balkonnan basy aınalyp qulap ketti deıin deseń, oǵan eshqandaı yńǵaıy joq. Beldeý temirleri bıik, Janattyń shamamen alqymyna jetedi, alqymyna jetpese de kókireginen keletini anyq. Bireý-mireý ıterip jiberdi me deıin deseń, beısaýat bógdeni áldekim kórip, nemese áldeqandaı dybysty kórshi-kóleńder estimegen. Ózi sekirdi deıin deseń, eshqandaı sanaǵa syımaıdy. Úıde kóńiline qatty tıetin aýyr sóz, urys-janjal ıakı zekip-jekirý eshqashan bolǵan emes.

Jumbaq malaǵamnyń shet jaǵasyn bir kórshi as úıinen baıqap qalypty. Áý basta marqum, jerge qadala qarap balkonda turypty. Áıtkenmen shaı iship otyrǵan álgi adam onyń bul syqpytyna asa mán bermeıdi. Bosaǵan shynysyna shaıyn quıyp, sháýgimdi qoıa bergende kenet bólme kúńgirt tartqan sıaqtanady. Osy kezdeısoq qubylysqa shartty túrde eriksiz jalt qarasa, aıaǵy kókten kelip jańaǵy adam qulap bara jatady. Kórgen kisiniń óne boıynan toq júrip ótkendeı, júregi zý etip tabanyna túsedi. Birazǵa deıin esine kele almapty.

*** *** ***

Aıgúl Japarlardikine kúıeýin izdesýge járdemdesýin ótine kepti. Murat báriniń jaqyn syılas dosy Ersultannyń nemere inisiniń toıyn basqaryp berýge ketipti. Biraq, toı atty adamǵa ana sheti men myna sheti bir kúnshilik jol Almatynyń qaı tusynda ekeni bir qudaıǵa málim. Ony Ersultannyń úıinde balalaryn qarap qalǵan qaıynbıkesi Áıgerim de bilmeıdi. Sonymen, eshkimge toıdyń qaıda ótip jatqany belgisiz. Sóıtse de, dál búgingi kún Muratty tabýlary tıis.

Esi shyqqandyqtan Japar birese shalbaryn, birese kostúmin ustaı berse kerek:

— Tezdetip kıinseńshi, — dedi Bıbi.

Neni ıyǵyna ilip, neni borbaıyna kıgenin táńirdiń ózi bilsin, asyǵa basyp syrtqa bettedi. Osy kezdiń ózinde-aq, eńkeıse arty kórinetin mını etekti qyzdaı kúzdiń qysqa kúni uıasyna batyp barady eken.

Birden taksı ustap alyp Jandosovqa tartty. Óıtkeni, toıdyń sol kóshedegi kafelerdiń birinde ótýi yqtımaldyǵynan syrttaı habardar. Áıteýir, toı ıeleriniń telefony qoldaryna durys tıdi. Ári olardyń Jandosov pen Jarokovtyń qıylysynda, prokat pýnkti ornalasqan úıdiń ústińgi qabattarynda turatynyn Áıgerim aıtqan. Ne kerek, onyki de nobaı.

Jol-jónekeı júrgizýshige jaı-japsardy uǵyndyryp edi, ol qudaıyna qaraǵan adam eken Jandosov kóshesiniń boıyndaǵy ashana, kafelerdiń bárin aralatty. Aıgúl mashınada qalady da, Japar júgirip baryp keledi. Sileni qatyrǵanda, eshqaısysynda bolmaı shyqty. Sosyn eki jaǵynda qaptaldas sozylǵan kóshelerdi de sharlady. Báribir, joǵyn tappady. Kirmegen barlar men kabaktar da neken-saıaq. Aıgúl ekeýiniń ábden dińkesi qurydy, úmitteri aqtalmady. Amalsyz mashınany jónine jiberdi. Endi jaıaý bastapqyda júrip ótken jerlerin qaıta súzip, aqtaýǵa kiristi. Báribir eshteme ónbedi. Toı ıeleriniń páterine telefon shaldy, áýelgidegideı miz baqpaıdy. Demek, eshkim joq degen sóz. Sonda da sol úıge barýǵa týra keldi. Ondaǵy oılary: kórshilerdiń biri bolmasa biri biletin shyǵar degen esek dáme.

Kósheden ary-beri ótkenderden prokat pýnktin surady. «Anaý» dep bireýi kórsetip ketse, kelesisi «ony alyp tastaǵan, qazir joq» deıdi. Seńdeı soǵylysyp abdyraǵan kúıleri buryn prokat pýnkti bolǵan úıdi tapty. Onyń birinshi podezinen bastap kirip, toı ıesin izdedi. Qudaı tóbeden urǵanda eshkim ondaı pendeni tanymaıdy. Úı bes qabatty, ár qabatynda tórt páterden. Árqaısysy bulardy ártúrli qarsy aldy. Bir qaıran qaldyrǵany eshkim esik ashpady, arǵy betinen turyp til qatady.

Óldik-taldyq dep júrip, úshinshi podezdiń tórtinshi qabatynan izdegen adamdarynyń páterin tapty-aý. Biraq ózderi aldyn-ala joramaldaǵandaryndaı onda jan pende joq. Sosyn japsarlas esiktegi kisilerden jón suraýǵa kiristi. Beısaýat jandarǵa kórshileriniń biri: «myna kelesi páterdegiler toıdyń qaıda ótip jatqanynan habardar» dep siltedi. Qýana sol úıdiń qońyraýyn basty. Esik ashqan qyz ba, kelinshek pe mán-jaıdy shala-sharpy bilse kerek, sońyna burylyp túpki úıdegi áldekimnen pysyqtady.

— Osy Jandosovtyń boıyndaǵy jobalaý ınstıtýtynyń ekinshi qabatyndaǵy ashanada!

Jatyn bólmesi jaǵynan áldebir áıeldiń daýysy daýryǵa órekpidi. Al myna qyz onyń únin bular estimedi dedi me, týra sony sol kúıinde qaıtalady. Bul lámniń sonshalyqty kúńgirttigin sezingennen keıin Japar jaǵdaılaryn aıtyp, jalyna ún qatty.

— Taba almaıtyn syńaıymyz bar. — Japar dúdámalyn jasyra almady. — Izdegenimizge úsh saǵattan asyp ketti, ushynan da ustatpaıdy. Aparyp salyńyzdarshy, ótinemin…

— Jaqyn, myna turǵan qol sozym jerde.

Esikti ashqan álgi adam tartynshaqtady. Kelýshiler amalsyz taǵy da qolqa saldy. Ol arǵy jaqtaǵy bireýge qulyqsyzdaý «aparyp salshy» dep pármen berdi. Bir jas jigit pen boıjetkenniń tóbesi sarylta kúttirip baryp kórindi. Ekeýi asyqpaı kıindi. Álden ýaqytta bular álgi úıdiń ishimen qosh aıtysyp, alǵystaryn jaýdyra jolǵa tústi.

Jandosov kóshesiniń boıymen Abaı dańǵylyna qaraı bettedi. Buryn baıqamapty, kósheniń eki qaptaly da tolǵan jobalaý ınstıtýtynyń korpýstary eken. Ári, sonshama netken qaptaǵan jobalaý ınstıtýttary ekenin adam túsinip bolmaıdy. Vahterlary birine-biri silteıdi. Túnniń bir ýaǵynda olardyń ózimen de sóılesý qıyn. Solardyń silteýimen birde ilgeri ketse, birde kósheniń kelesi qaptalymen qaıta keri sólpekteıdi. Odan arttaryna qaraı qaıta júredi. Áıtkenmen, toı bolyp jatqan korpýstyń tabylatyn syńaıy joq. Álgindegi eki jas áldeqashan taýlary shaǵylyp, ketip qalǵan.

Keı vahterlar úılený toıdy izdep júrgenderin bilgennen keıin, «ózderiń keshigip kelesińder, ámbe gúlderiń de joq, uıat emes pe?» dep, óz tóteli ýájderin de aıtady. Bular lám demeıdi. Moıyndaryna sý ketip, tilderin jutqandaı syrt aınalady. Olardyń qaısy birine jaı-japsardy túsindirmek.

Itshilep júrip tapty-aý. Sóıtse, Abaı men Jandosovtyń qıylysynda eken. Ǵımarat tipten Jandosov emes, Abaıdyń boıynda tur.

Ádettegideı vahtermen sóılesken. Ol toı ótip jatqanyn maquldady. Sosyn, Aıgúldi onyń qasyna qoıa turyp, bilip shyǵýǵa ruqsat aldy. Ekinshi qabatqa kóterilip, óktep sóılep gújildegen toptan «Maqsattyń toıy ma?» dep surady Ersultannyń inisiniń atyn atap. «Iá» dedi álgiler. Bul zamatynda keri buryldy, sol qalpy kókteı ótýge áldeneden taıyndy.

Sóıtip, bir áýreshilikti jeńdi-aý, endi buǵan qaraǵanda ekinshisi áldeqaıda qıynǵa soqty. Muratqa qaraly habardy qalaı jetkizbek? Myna jańadan úılenip jatqan eki jastyń neke toıynyń ústine kúzdiń qara sýyǵyndaı sýmańdap kirý janyn múlde titirkendirdi. Yrymǵa jaman. Sonda da qaıtadan ishke bettedi. Eshkimdi tanymaıdy. Árkimge bir telmire qarap júrip Ersultandy tapty, Muratty tapty…

*** *** ***

Marqumdy kıizge oraǵan qalpy balkonǵa uzynynan salypty.

Úıde óńkeı bala-shaǵa. Es bilip qalǵandary úrpıip, úreıdiń toryna shyrmalǵan. Ári myna malaǵamnyń mánisine túsine almaı kózderi jáýteńdep, tiri jetimniń keıpine engen.

Al baıqus kelinniń sheshesi kúńirenip, óz betin ózi jyrtyp, úıdi basyna kóshiredi. Onyń janynan qarys súıem uzamaı eki-úsh adam ıyǵyna minip otyr. Áıtpese, qyzynyń sońynan bul da sekirip ketýden taıynar emes.

— Qudaı-aı, qudaı-aı… Qasynda úıdeı bolyp teńkıip, qara bet bolǵanym-aı… Sorly basym sorlaǵan, ákesine ne dep aıttym?.. Kúnim-aı, botam-aı, sonshama túısiz bıikten qularlyqtaı janyńa ne zor týdy eken. Seniń tabanyńa batqan shóńge, meniń maıdaıyma qadalsa bolmaı ma?..

Úıdiń ishi azynaǵan molaǵa aınalyp, ásheıindegi uıyǵan tirliktiń nyshany da qalmaǵan.

Marqumnyń enesi nátinde óte esti adam. Mynandaı qalaımaqanda aqylynan aljasqan joq. Táńirdiń kórsetken sorynan áýelgi kezde kózinen jasy etegine sorǵalasa da, emendeı bekinýge tastúıin baılam jasady. Sosyn jas deneni qalaı bolsa solaı jatqyzbaı, aqqa orap oń bosaǵaǵa qoıýdy óziniń mindeti sanady. Baǵana da súıekti áketpek nıettegi dáriger men mılısıaǵa kónbeı, máıitti kıizge sap on ekinshi qabatqa ózi kótertip shyǵartqan. Endi, estıar balalaryn tóńiregine shaqyryp, Janattyń kıimin qaıshymen qıa bastady. Áýeli aq bátesti daıarlap alǵan, ashyq qalǵan deneni birden orap otyrdy.

Baıqus ana qoly qımyldaǵan saıyn kúbir-kúbir etip kúńirene sóıleıdi. Azaly shaqtyń qasireti qabyrǵasyna batyp barady.

Bular sharýaǵa máıitti kóteretin, jyljytatyn tusta ǵana aralasady. Sonyń ózi Japardyń janyn titirendirip, túsiniksiz kúıge túsirdi. Óıtetini, áli sýı qoımaǵan jas deneniń qoldary bileginen, aıaqtary tobyǵynan kúl parsha synǵan. Súıekteri syrtta soıdıyp-soıdıyp, terisi yrsıa ashylǵan… Qozǵaǵan saıyn syqyr-syqyr etedi.

Japar óz-ózinen qalshyldap, dirildep barady. Tońǵan da, qoryqqan da joq sıaqty. Bir áleýetti qol ıyǵynan ustap ap, silkip jatqandaı. Tezirek qaıtqysy keldi…

Endi qarap otyrsa sol kúni óz ákesiniń inisi mert bolýy yqtımal eken. Óıtkeni ony o dúnıelik atasy sý jaǵalatyp ertip áketti. Biraq bunyń sanasy álgi zamatta oıanyp, túsi ekenin bilip, yńǵaısyz kóriniske jany ezile qatty ýaıymdady. Aǵasy Tobyqbaıdy qımady. Áıtkenmen, kózin ashqan joq edi, myń san júıke tamyrlary jartylaı uıqyda-tuǵyn.

Sodan keıin jaratýshy, báribir bir ózegińdi beretin jaqynyńdy alamyn degendi ańǵartypty. Sondaǵy túsinde bireýdi izdegeni — óńinde Muratty izdegeni. Jol-jónekeı ushyrasyp jaýap bermegen álgi adam, óńinde de jón silteýge eringender. Alma aǵashtyń túbindegi jalǵyz kisi — Aıgúl, «alma aǵashtyń ıesi ketip qaldy» dep aıtýy, Janattyń sheshesi men enesiniń, qaınysy Nurmoldanyń sol sátte úıde bolmaǵandyǵyn ol óńinde de aıtty. Al qyp-qyzyl ýyljyp pisken almanyń quzǵa domalaýy, jańa bosanǵan jas kelinniń 12-shi qabattan ushyp ketýi edi. Qasyndaǵy tanymaıtyn eki adam — buryn-sońdy kórmegen — ana úıden bulardy ákelip tastaýǵa shyqqan qyz ben jigit. Ákesiniń «júr tez» dep muny shaqyrýy — arýaqtyń qoldap-qorǵap, jebep júrgeni. Qalǵan keıbir sátterge áli óresi jetpeıdi.

«Tús — túlkiniń boǵy» emes, tús kele jatqan ómirdiń jarshysy ispetti kórindi. Uıqyda jatqanda bergen allanyń aıanyna qarap, kókiregi oıaý, sanasy sergek pende erteńgi ómirin boljar. Sańylaýy joq óresizder, ǵumyrdyń eshbir baıybyna jetpeı óte berer.

V

Jańaǵy kishkentaı uldyń mańdaıynan súıgende osy ýaqıǵa eriksiz jadyna oralǵan edi. Sondaǵy jórgektegi jylbysqynyń seltıip turǵanyna bir túrli ishi eljirep ketti. Endi, keıingi kelinniń kókireginen meıirim sharapatyn sezinetin sekildi. Ol da bir uıań bala tárizdi kórindi. Eshqandaı jazyǵy joq sábıdi shetkeri qaqpaıtyndaı syńaıy bar. Óziniń qursaǵynan shyqqan nárestemen qosyp, ekeýin teteli aǵaly-inideı ósiretindeı keskininen ımanjúzdilik baıqalady.

— Mine, mynany oqýlaryńyzǵa bolady, — dedi Nurmolda bir juqaltań kitapshany sol jerde júrelep otyrǵan qalpy tý syrtyndaǵy bularǵa jartylaı buryla usynyp. Japar umsynyp baryp aldy da, arqasyn qabyrǵaǵa súıeı shyntaqtaǵan irgedegi ornynan turyp, dıvanǵa jaıǵasty. Janaryna «Osteomelıdtiń paıda bolý joldary» degen jazý ottaı basyldy. Bıbi de buǵan jabysa túsip, álgi kitaptyń ishine eminip barady. Ekeýi kenezesi kepken jandaı qunyǵa bas qoıdy. Bala denesiniń neshe túrli syrqat músheleri beınelengen sýretter jeterlik. Álgini kórgennen keıin erli-baılylardy úreı jeńdep, tilden aıyryldy. Biraq saýsaqtary tanbaı paraqtaı ashady. Kitaptyń orta tusynan asqannan keıin olardy emdeýdiń jaıy baıandalypty. Sonymen qatar emdeý ádis-tásiliniń sýretteri de berilgen. Týra Nurmolda aıtqanyndaı neshe túrli jilikterdi tesip, onyń ishin qalaı tazartyp jatqany da bar. Osyny kórgende Bıbiniń demalysy jıilep, budan aryǵa shydamady ma, shetkeri yǵysa berdi. Shamasy, myna tantal azaptan denesi túrshigip, jeti nasyry jerge kirse kerek. Janarynda «adamǵa tirideı osylaı em jasaýǵa bola ma» degen saýal bar. Ári, sábıdi tyrnaqtaı etip, mundaı azapqa qıǵysy joq. Tostaǵandaı janary áp-sátte botalap shyǵa keldi.

— Shaıǵa kelińizder, — degen kelinniń úni estildi.

Japar jýyq arada basyn kótere qoımady.

— Sodan keıin asyqpaı oqısyzdar, qazir ózekterińizdi jalǵap alyńyzdar. — Shyn janashyrlyq yqylas ańǵartty. — Kim biledi, múlde basqa nárse shyǵar. Dárigerler kóp jaǵdaıda jańsaq paıymdaıdy. Ýaıymdaı bermeı, dastarhanǵa jaqyndańyzdar.

Ekeýi jyljyp, jozynyń basyna taıandy.

— Qazir shaı ishisimen jóneımiz. — Nurmolda saǵatyna qarady. — Áli erterek, onnan endi asypty.

Bular dárigerdiń úıine qaıta aınalyp soqqanda ábden tún bolǵan edi. Baǵanaǵydaı ubap-shubap ishke endi. Bir abuıyry, qońyraýdyń izinshe-aq esik ashyldy. Dál tabaldyryqtan sıdań boıly, shashyna aq aralasqan er adam qarsy aldy. Óńi sharshańqy, jaǵy sýalyńqy. Eki urtynda Shapaıdyń shalǵysyndaı tereń ájimi bar eken. Janary da nursyz ba, áıteýir, bir súreńsizdik baıqaldy. Jas shamasy elýge taıanǵan.

— Qaıyrly kesh, Valerıı Stepanovıch! — Jigit etenelik tanyta, iltıpatpen amandasty. Janyndaǵylar da japa-tarmaǵaı:

— Sálemetsiz be, — dep, sypaıy bas ızesti.

— Baǵana kelip ketip edik. — Nurmolda sózin ári sabaqtaı bergen.

— Iá, maǵan aıtty. — Dáriger onysynan habardar ekenin bildirdi. — Ne jaǵdaı? — Japarlarǵa shúńirek janaryn bir júgirtti de, áriptesine bógeldi.

— Sap-saý júrgen bala, aıaq asty oń aıaǵyn qozǵalta almaı qaldy. Ystyǵy kesheden beri qyryqtan túspeıdi. Aldyn-ala tuspal boıynsha osteomelıd depti. Sol naýqas sábıdi sizdiń bólimińizge jatqyzypty. Myna kisiler ata-anasy. Meniń nemere aǵaıym men jeńgem. — Nurmolda sońyndaǵy adamdardy da tanystyra ótti. Dáriger bularǵa taǵy da yqylassyz bir qarady.

— Qashan túsken?

— Túske qaraı.

Profesor ishteı bir nárseni ekshep, oılanǵan kepte biraz únsiz irkildi.

— Sonda ne bolǵanyn bilmeısizder me? Jyǵylyp nemese aıaǵyn bir nársege qatty uryp alǵany qaperlerińizde joq pa? — Nazaryn Bıbi men Japarǵa aýdardy.

— Biz eshtemeni bilmeımiz, ol sanatorııde jatqan. Sodan keıin es-tússiz dárýhanaǵa jóneltiledi. Bar málim jaıt osy, — dedi Bıbi.

— Sanatorııde boldy deısiz be?

— Iá.

— Onda bizge túske qaraı ákelingen bala eken ǵoı.

— Valerıı Stepanovıch, kómektesińizshi, balanyń jaǵdaıy óte nashar. Qyzýy qyryqtyń ústinde, áli es-tússiz. — Sózge Nurmolda aralasty. — Eshqandaı em jasalynǵan joq, óıtkeni emdeýshi dárigeri belgilenbegen. Doktor bolmaǵan soń qoldanylatyn dári-dármekter bekitilmegen. Onysyz meıirbıkeler ózdiginen eshteme istemeıdi ǵoı.

Myna áńgime Japardyń júregin parsha-parsha etti. Kishkentaı bir japyraq uly óli men tiriniń ortasynda jatqanda bulardyń júrisi jaı júris sıaqty kórindi. Keńsirigi ashyp, áldeqaıdaǵy tumshalanǵan óksik keýdesin qapty. Bir sát Bıbiniń ózinen de aýyr qasiret shegip turǵanyn sezindi. Sondyqtan, sabyrlylyqqa umtyldy.

Arada tas kereń tynyshtyq ornady. Bulardyń aıtamyz degen buıymtaıy túgelimen sarqylǵandaı. Tek endigi kútkenderi úı ıesiniń bir-aq aýyz sózi. Ol ne dese de bul jazǵandar táńir salǵannan soń, bárine beıil. Dál qazir jarty lámine bola quldyq uryp ketýge bar. Biraq, sharshańqy keptegi dáriger óz kesimin aıtpaı áldebir tolǵaq ústinde uzaq bógeldi. Bir jaǵy adamnyń zańdy demalysyn jyrmyshtaǵan bulardyń da júrisi kisi súıerlik emes.

— Taksı shaqyrtaıyn.

Japar óz qulaǵyna ózi senbeı ańtaryldy.

— Kóligimiz bar! — Nurmolda shyr ete qaldy.

— Onda qazir shyǵamyn. — Ol túpki bólmege qaraı keri buryldy.

— Rahmet sizge, Valerıı Stepanovıch!

Japardyń tiliniń kúrmeýi jazylyp, osy sózdi aıtýǵa ǵana shamasy jetti. Sosyn shuǵyl syrt aınalyp, tysqa umtyldy. Sońynan Bıbi de dedek qaqty. Apyl-ǵupyl mashınalaryna mindi. Eri birden otaldyrdy da, esiktiń aldyna kóldeneńdep kep toqtady. Onyń keýdesinde bir úmit shyraǵy jylt etip, Aıbynynyń jaıy qazir kilt jaqsaratyndaı sezindi. Qudaıdyń járdem qolyn sozǵanyna myń márte shúkirshilik etti.

Aıtqanyndaı kóp kúttirmeı qos dárigerdiń tóbesi kórindi.

Túnniń jýan ortasyna aınalsa da Almatydaǵy aǵylǵan kóliktiń qaraldysy báseńdemepti. Soǵan qaraǵanda aqshanyń sońyna túsken bátirlerge kún men túniń birdeı sıaqty. Jortýylmen kúneltetin taǵy ispettestendi. Baǵdarshamnyń qasynan yńyrana atyrylǵan nebir súlikteı jutynǵan mashınalardyń úni, ashyna aqyrǵan jyrtqyshtardyń daýsyna uqsaıdy.

Bular jol boıy tis jarmady. Tek Nurmolda:

— Osteomelıd bolmaýy kerek. Naýqas tarıhyndaǵy dıagnoz menińshe shalaǵaılyq, asyǵystyq kórinedi, — dep, bir-eki márte qaıtalady. Oǵan dáriger jaýap qaıtara qoıǵan joq. Sodan soń báriniń aıtatyny taýsylǵandaı mylqaýǵa aınaldy. Erli-baıly ekeýi úshin tezirek qarashyqtaryna baryp, sál de bolsa basynan keship jatqan azabyn jeńildetkileri keledi. Sondyqtan árbir qarys adym jer at shaptyrymdaı kórinip, dárýhana jetkizbeıdi-aq. Mine, Shapaı kóshesine de tumsyqtary ilindi-aý. Qas qylǵandaı qyzyl shamnyń kózi jyrbyń etkeni. Japardyń toqtamasqa lajy qalmady, aldynan júrginshiler ótip jatyr. Jol bos bolsa, buǵan qaramaı áldeqashan jaıyna jóneler edi. Jipsiz baılanyp tur, saǵatqa teń sekýnd tózimin sarqyp barady.

Valerıı Stepanovıch pen Nurmolda ishke bettedi. Bular tysta qala berdi. Áıtkenmen, bir sát eńselerin basqan aýyrtpalyq jeńildegendeı kórindi. Olar keshikken saıyn Aıbyndy muqıat tekserýde shyǵar dep jandary súıe tústi.

— Kúnim-aı, qaıtip jatyr eken japadan-jalǵyz? Ishine kirip, óz kózimmen kórsem-aý. — Bıbiniń júregi syzdap, áredik janǵan terezelerge kózin sata, telmire qaraıdy.

— Qoı endi, alańdama. Tek qudaı sátin salsyn de. — Ar jaǵy qoparylyp jatsa da Japar sabyrlylyq tanytqysy kep, áıeline basý aıtty.

— Táýba, táýba…

VI

Erteńinde tańerteń erte taǵy da dárýhanadan tabyldy. Keshegideı emes, «aýzy murny joq otaýdyń» bularǵa sál sańylaýlana esigi ashylǵandaı. Valerıı Stepanovıchtiń tapsyrýy boıynsha meıirbıke balalarynyń jaı-kúıin tap-tuınaqtaı etip jetkizdi.

— Jaǵdaıy bir qalypty, tipti, túndegiden keıin jaqsardy dep aıtýǵa da bolady. — Orystyń qol-aıaǵy balǵadaı sary kelinshegi tuzdaı kókpeńbek kózin qadaı baqjıdy. Túnde Valerıı Stepanovıch rezervtegi eń tańdaýly qymbat dári-dármekterdi qoldanǵan eken. Myna áıeldiń sony meńzegenin ańǵardy. — Ystyǵy otyz toǵyzǵa tómendedi. Bólim meńgerýshisi qazir keledi, sodan keıin ózi kirisedi.

Bulaı deıtini, profesor emdik prosedýrany óz qolyna alýǵa kelisimin bergen.

— Rahmet, kóp jasańyzdar.

— Oqasy joq. — Meıirbıke qyzmette júrgenin, asyǵys ekenin ańǵartyp keıin buryldy.

— Saý bolyńyz, — dedi erli-zaıypty ekeýi ony budan artyq irke almaıtyndaryn túsinip.

— Jaqsy… — Qazdańdaı basqandyqtan aq jelbegeıiniń etegi deleńdeı, lezde kózden jasyryndy.

Osy sózdiń ózin jasyq kóńilderine demeý etip, bular qala berdi. Endigi bar habardy Nurmolda arqyly bilmek, ol Valerıı Stepanovıchpen udaıy baılanysyp turatynyn aıtqan. Ári doktor ózimen tikeleı jolyǵýlaryna da ruqsat etken. Biraq «túske qaraı habarlasyńdar» degendi eskertti. Sondyqtan ol kisini kútýdiń eshqandaı máni joqtyǵy uǵynyqty.

— Jaraıdy, qudaıǵa amanat, júr. — Japar baıaý sóılep, áıeline qarady. Ol janarlary jasaýrap, jazǵannyń salǵanyna sharasynyń joqtyǵyn tanytty. Eri ony ózine qaraı ıyǵynan qushaqtaı tartyp, júrýge beıimdeldi. — Qazir jumysqa baraıyq, saǵat ondardan keıin Shyraıǵa kirip shyǵaıyq. Arasynda Nurmoldamen de telefonmen sóılesermiz.

Kóńilge alań aralasqannan keıin sharýanyń berekesi qashatyny aıan, keńsege kelgennen soń Japardyń eshteme jasaýǵa zaýqy soqpady. Áıeliniń de hali osyndaı ekenin alysta otyryp-aq túsindi. Seń soqqan balyqtaı del-sal bir tirlik bastaldy. Álsin-álsin dálizge shyǵyp temeki tartady, álsin-álsin saǵatyna qaraı beredi. Arasynda bastyǵyna kirip, oǵan barlyq mán-jaıdy maǵlum etken. Kez-kelgen ýaqytta jumystan júre berýge de ruqsat aldy.

Almatynyń aptaby býa tústi. Bular sanatorııge barǵanda-aq dala janyp tur edi.

Aıbyn aýyrǵannan keıin dárigerler ózderin aıypty sezindi me, Shyraımen jolyǵýǵa mursat berdi. Balalary bastyǵyp, ábden jetimsirep qalypty. Tomaǵatuıyqtaý sábı odan saıyn tompaıyp, úndemeıdi. Áke-sheshesi quraq ushyp, kezek betinen súıdi. Bir ýaqta Shyraı inisiniń shyqpaǵanyna tańdanyp:

— Aıbyn qaıda? — dedi sheshesine qarap, “ony nege ertip kelmeısińder” degen keıip tanytyp.

— Aıbyn basqa dárýhanada jatyr, balam. — Bıbi tereńinen kúrsinip, kishkene nárestesine jabyrqaý júzin kórsetpeýge tyrysyp, qushaǵyna basty.

— Nege?

— Aıaǵy kishkene aýyryp qalypty, jazylǵannan soń qaıta osynda ákeledi. — Ákesi qarashyǵynyń tarydaı júregin qobaljytqysy kelmedi.

— Jara shyqqan ba? — Jaýqat janarlary jalt etip, kip-kishkentaı búldirshin ákesine qarady.

— Iá.

— Tez jazyla ma?

— Tez jazylady deıdi.

Budan keıin oıyn balasy ózine ákelgen tátti, dámdilerdi túrtinektep kishkene jegen boldy. Báribir, qý júregi bir nárseni sezip turǵandaı burynǵysha masaıraı qoımady.

— Dári berip jatyr ma? — Mamasy qyzyn baýyryna tartyp, mańdaıynan sıpalaı jaǵdaıyn surady.

— Iá. — Shyraı basyn ızedi.

— Ýkol sala ma?

— Salady, ashy-y. — Kishkene qyz betin tyjyrtty.

— Sál shyda, botam. Sodan jazylasyńdar. — Ákesi júreleı otyryp, qyzynyń betinen súıdi.

— Iyǵym aýyryp qaldy, — dep balasy sol jaq qolynyń jeńin túre kórsetip, shaǵyna bastady. Ine kirgen oryn qyzyl shubarlanyp, bilemdene isipti. Ákeniń júregi ezilip ketti. Ári vıtamın ýkolynyń qalaı ashytatynyn ózi biletindikten, balasy úshin ózegi qyjyldady.

— Oǵan qyzdyrǵyshpen ystyq basý kerek.

Papasy qyzyna qaratyp aıtty da, endi áıeline burylyp:

— Qazir kirip meıirbıkesine aıtsańshy, kúnde bir-eki ýaqyt qyzdyrsyn. Qan uıyp, ýkol qatyp, bilemdenip tur ǵoı, jylý tıse eptep taraıdy.

— Maqul, qazir aıtamyn.

Sodan kóp bógelmeı, balalary maýqyn basty-aý degen ýaqytta Bıbi Shyraıdy óziniń tobyna qaraı alyp júrdi. Ákesi sábıiniń betinen súıdi. Bóbegi ketip bara jatyp tý syrtyndaǵy buǵan burylyp, kishkentaı saýsaqtaryn jybyrlatty.

Áke júregi bir bulqynyp, ornynan aýnap tústi.

*** *** ***

Ýaqyt tús áletine de ilinip qalǵan. Erli-baılylar taǵy da qalalyq 12-shi dárýhanadan tabyldy. Andyzdatyp jetkenderinde postaǵy aq halatty jandardan attap óte almady. Tańerteńgilik etenelikpen qarsy alǵan kózi tuzdaı boıjetken úshti-kúıli. Onyń ornyn basqa adamdar almastyrǵanǵa uqsaıdy, álgiler joldaryn kes-kestep onsha raı bermedi. Jáne sózderi biz qadaǵandaı, júıkege taq-taq tıedi.

— Kim kerek?

— Bizdiń balamyz osynda jatyr edi… — Japar kúni túsip turǵan soń buıymtaıyn meılinshe bıpazdap jetkizýge tyrysty. Aýzynan osy sóz shyqqany sol eken, álgi taz tyrnadaı ekeýdiń biri:

— Famılıasy kim?! — dep taq etti.

— Atamqulov. Jaǵdaıy qalaı eken?

Áke júregi mán-jaıdy bilgenshe baıyz tappaı tyzaqtap barady.

— Jaman emes.

— Valerıı Stepanovıch qaıda eken?

Sózge Bıbi aralasty.

— Ol kisi qazir bos emes. Qalaı bosaıdy, solaı sizder týrasynda aıtamyn.

Osylaı dedi de meıirbıke óz sharýasymen bolyp ketti. Bıbi men Japar esikten kózderin satyp, uzyna boıy sozylǵan dálizge telmire qaraıdy. Ary-beri ótken birli-jarym naýqas balalardyń qaraldysy bilinedi. Bular odan saıyn uldarynyń tóbesi kórinip qalatyndaı emine áýkeleri salbyraıdy. Áne-mine Aıbynnyń boıy seltıip bir buryshtan qyltıardaı… qarań beretindeı... Jandary qystyǵyp barady, biraq bul kúızelisteri eshkimniń qaperine kire qoımaıtyn tárizdi. Áıteýir, bebeýletken bir haldi bastarynan keshýde. Sóıtkeninshe, balalar bólimi meńgerýshisiniń ózi qudaı aıdap dálizge shyǵa kelgeni. Japardyń júregi deldirlep, atqalaqtaı jóneldi. Bıbiniń de janarynyń qıyǵynda beımálim nurdyń ushqyny qylańytty. Ol sostıysyp turǵan bularǵa selqos qana nazar aýdarǵany bomasa, júdemdete baspady. Samarqaý kórindi. Jol-jónekeı áldebir palata esiginiń tusyna irkilip, áldekimdermen bir-eki aýyz til qatysty. Solarǵa aınalyp, uzaǵyraq bógelip qalatyndaı qos miskinniń jandary tyzaqtap, bebeý qaqty. Biraq dáriger ekeýin alystan tanyǵan eken. Endi týra bularǵa qaraı bettedi.

— Sálemetsiz be, Valerıı Stepanovıch! — dedi báıekke túsken jigit sonadaıdan quraq ushyp. Onyń sońynan qosamjarlasa áıeli de amandasty.

— Sálemet, sálemet… — Qastaryna taıanyp jaýap qatty. Japar qos qolyn ala júgirdi. — Kishkentaıdyń hali keshegimen salystyrǵanda jaman emes. — Doǵdyrdyń ádeıi bulardyń qashqan qutyna sabyr sýyn sebeıin degeni me, alǵashqy lámin osylaı bastady. Keshegi salbyrap ketken eki urty eptep jınalǵandaı da kórindi. Eńsesi de jazylǵandaı ańǵaryldy. — Ystyǵy sál-pál tómendedi, kózin ashyp jatyr. Shatyndaǵy dombyqqan bezden analız aldyq, endi soǵan qarap aldaǵy isti josparlaımyz. Qanynyń quramyn taldaý boıynsha bilgenimiz, denesiniń bir jerinde qabyný prosesi júrýde.

Osy kezde Bıbi budan aryǵa shydamady ma:

— Kirip, kórip shyǵýyma bola ma? — dedi.

— Bolady.

Japardy aldaǵy is alańdatty.

— Sonda ne jasamaq oılaryńyz bar?

— Isik shalǵan mańaıdy ashýymyz kerek.

Tilin tistep, basqadaı saýal qoıýǵa shamasy jetpeı dińkesi qurydy. Basy salbyrap, eri moınyna ketken kúıi bosaǵaǵa súıendi.

Bul kezde Bıbi dárigermen birge ilgeri jyljyp ketken edi.

Japar tabaldyryqta kirgen-shyqqanǵa kedergi bolmaı, syrtqa bettedi. Jazǵannyń salǵanyna qarsy tura almaıtyn qaýqarsyzdyǵynan tereń kúrsindi. Osy jeke qalǵanynda-aq tuńǵıyq oı ony qat-qabat ıirimine tartyp, dedektete jónelgen.

Ózin jalǵyz tal qýraıdaı sezindi. Basyna baılanǵan taýqymet, kóldeneń kók atty turmaq týǵan baýyrlarynyń da baltyryn syzdatpaıtynyna qaıran. Aınaldyrǵan eki qarashyǵy birdeı ókpe aýrýyna shaldyǵyp sanatorııge túskennen keıin bireýi bolmasa bireýi keletin shyǵar dep kútken. Odan beri de bir aıdyń júzi jańardy, habar joq. Kúl bolmasań búl bol degendeı eshkim at izin salmady. Bir kezde bul eki ókpesin qolyna alyp qyrylyp qala jazdap shapqylaǵan inileri, endi buny qajet etpeıtin sıaqty. Tipti, «qyz bala — baýyrmal» degen sóz de jalǵandyǵyn tanytty. Ápkeleri de osy ýaqytqa deıin tyrs etip habarlaspady. Áıteýir, bári qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh. Tym quryǵanda telefon da soqpaıdy. Sodan baryp ózin jan-pende aıaq baspaıtyn aıdalada qalǵandaı sezindi. «Atadan altaý týsań da, bir jalǵyzdyq» degen sóz beker aıtylmaǵan eken. Dál qazirgi ýaqytta shynynda da qudaı —jalǵyz, bul — jalǵyz. Adasqan qazdaı kókiregi shýlap, kómeıine áldeqaıdan loqsyq tyǵyldy, janarynyń aıasyna ap-ashy sor baılandy.

VII

Qystaýǵa araǵa jyldar salyp jetetin avtoklýb keldi.

Malshy aýylyna keńshar bas kınoshysynyń túsip jatýynyń ózi úlken abyroı. Óıtkeni alty aı jaz kúnge qaqtalyp, alty aı qys aıazǵa dirdektep, aq qoıdyń sońynda júrgen qaımana qazaq az ba? «Bas-basyńa baı qaıda» degendeıin, álgilerdiń árqaısyna jekeleı bógelip, jáshigin dańǵyrlatyp otyratyn kınoshy jáne joq.

Ol syǵyryń osyndaı byqyǵan jurttyń mańdaıynan shertip júrip, kóńili unaǵan úıge ǵana atynyń basyn tireıdi.

Sodan soń tóńiregindegi jurt keshkilik qoıyn qoralaǵannan keıin, mingesip-ushqasyp solaı qaraı jóńkiledi. Onda da irgesi japsarlas kórshiler ǵana, áıtpese jyn-shaıtannyń shúldirine bola tún qatyp, ary-beri tekke sabylar qoıshy aqymaq emes. Odan da «qoıyn qurttap, aıranyn urttap» óz jaıymen ǵana typ-tynysh sharýasyn tyndyrǵanyn qalaıdy.

Al qoıshylardyń qońyz tirligine shikireıip shekesinen qaraǵan órkenıetti kınoshy, qyzyq qýyp kep qalǵandarynyń qolyn kartına kórgenderin maquldatyp, osy tusta tabelge topyrlatyp qoıdyryp alady. Sonymen sharýasy bitip jatyr, aılyq jospar oryndalady da shyǵady. El ilýde-shalýda bir oqpen eki qoıan atyp masaırasa, bul esh qınalmastan kósh jerdegi jurttyń qolyn bir keshte jınaıdy. Únemi solaı. Ar jaǵynda eki-úsh kún kekirelep et jep, jaz aıy bolsa, meldeginen atyp qymyz iship, súıegin aǵartyp aman-esen ortalyqqa oralady. Onda da qur qol emes, qoıshy baıqus darhan: «sender qalada turasyńdar ǵoı, obal-aq…» dep, aýyldyń ózin shahar kórip bireýi qoıyn, bireýi bir qaryn maıyn salyp jiberedi.

Sondaı avtoklýbtyń biri oılamaǵan tusta sýmań etip aıaq astynan esiktiń aýzyna kóldeneńdeı toqtady. Ári, ásheıindegi súıegi aýyr «gazıkterdiń» biri emes, anaý-mynaý keńshardan tabyla bermeıtin — «rafık».

Kókek aıynyń ishi-tuǵyn. Úkedeıdiń saqymanshylary bar, bala-shaǵasy bar bári aıaq astynan máz-maıram kúıge bólendi. Japardyń qýanǵany — ákesiniń baýyrynda otyryp, esh alańsyz kıno kóretini. Internattaǵy aptasyna bir kórsetetin fılm esh sińimdi emes edi. Saǵynyshtan ábden sartaptanǵan keýdesi áke-sheshesin ańsap, sazatyn da turatyn. Qolqasyna berish baılanǵandaı kókiregi únemi ashyp júretin. Sondyqtan ol jerde bal jese de — til úıirmes, sırk kórse de — tántilikten tamsanbas. Qara tanymaı ketse de qulatúzge baýyr basqysy bar, eshkim tektemeıtin jazıra dalada erke jeldeı esip júrgisi bar. Biraq, átteń…

«Rafık» mingen eki jigit maıly qasyqsha jylmań qaǵady. Ádette kınony bular qoımaıtyn, úlken-kishiniń kózi ábden úırengen bir adam bar edi. Nyspysy — Keńes. Jaz jaılaý, qys qystaýda únemi sol kisi ózi aralaıtyn. Ári ol eski «Gaz-52» býtkaly mashınasyn yńyrantyp jetetin-tuǵyn. Búgin onyń aldyn pysyqaılar orap ketkenge uqsaıdy.

Osy tosyndyq qana bala kóńiline eptegen selkeýlik túsirgendeı alǵashqyda úp etken qýanyshy aıaq astynan seıilip, tomyryqtana berdi.

Bul ekeýdiń bireýi ortalyqtaǵy mádenıet úıinde vokaldy aspapty ansámbldiń múshesi ekenin biletin. Aty — Tolık. Shyndyǵynda azan shaqyryp qoıǵan esimi kim ekenin ıt bilip pe, áıteýir, sóıtip orystandyryp ataǵandy búginde jurt óner kóredi. Qazaqsha esimderdiń bárin «kolhozbaı» dep qabyldaıtyn sıaqty. Sondyqtan «Mels», «Vasá» degenderiń bulardyń jataǵan ǵana aýyldaryna da etene.

Álginiń turqy unamsyzdaý, qýraıdaı qatyp-semgen taramys tápeltek neme. Sol bir qarys túrine qaramaı baıyzsyz sháltireńdegen bireý. Osy suryqsyz surqyna soraıǵan keńirdegi odan ármen «ár berip», shajyrqaıdyń bezindeı shaqyraıǵan kózi uzyn shashymen ándem jarasqan. Astyńǵy qalyń erni salbyryp, maımyldikindeı únemi aqsıyp tisi kórinip turady.

Bas terisi álgindeı kelise qoımaǵan. Jalpy jurtty qaıdam, ózin qazaq sanaıtyn halyqqa esh unamaıtyn gıtarany sabalap, toqal eshkiniń quıyrshyǵyndaı tynymsyz selteń-selteń etip júretin. Bir baıqalatyny — o basta juryn bop bitken usqynyna qaramaı, keýdesi aıaqqaptaı. Sahnada gıtarasyn sabalap shatyp-butqanyn, shamasy, kez-kelgenniń qoly jetpes úlken mártebe tutady.

Al qasyndaǵysyn bile qoımady. Internatta oqyp syrtpen aralasa almaıtyndyǵynan tanymaı turmasa, aýyldyki emes sıaqty.

Sóıtip álgiler ǵaıyptan taıyp malshy qaýymyna kıno qoıyp kele qalypty. Bulardyń myna taırańdary Japarǵa bireýdiń nanyn ozbyrlyqpen tartyp jegendeı kórindi. Mundaı oı túıýge jetelegen jaıt — jańaǵy, qazannyń túp kúıesindeı bále, sharýashylyqtaǵy jumysshylar komıteti tóraǵasynyń balasy. Kúlli mádenı-áleýmettik saladaǵy adamdar da, sharalar da sonyń quzyrynda. Osy joly jumyskomnyń bastyǵy kóneden kópshilikke qyzmet jasap júrgen adamdy ádeıi shettetip, tizgindi ulyna bergenge uqsaıdy. Onda da qıyǵyna ilingen kez-kelgen kóldeneń kózdiń sýqany súıe qoımaıtyn sumyraıy túz tósi tańsyq kóringendikten qıylyp, ótinip surap bolmaǵan shyǵar. Álde shynynda da óz tóteli bastama kóterip, eńbekten bel jaza almaıtyn qaýymdy bir serpiltip qaıtýǵa beri qaraı attandy ma eken? Ony sonshama dala tósine tartyp turǵan qandaı ǵalamat kúsh?

Balanyń sanasynda osy tektes túıtkilder tóńkerile sapyrylysty. Biraq eshqaısyna óz tarapynan jaýap taba almady. Áıtkenmen eshkimge bul pıǵylyn bildirip, tis jarmady. Kómeıine san saýaldy taıap qoıyp, óz-ózinen buıyǵa tomsardy. Anda-sanda murynyn eleýsizdeý bir-eki márte tartyp, qolynyń syrtymen súıkep ótti. Ásheıindegideı júgirip, asyr salmady. Kóńili áldenege alaǵyzatyndaı. Aǵalary osyndaı buıyǵylyqqa boı urǵannan keıin, qos inisi de oıynnyń qyzyǵyna túspeı, sonadaıdan beıtanys jandarǵa tańdana qaraıdy.

Shyndyǵynda da kýbalyqtarǵa uqsas nemeniń bar bolmys-bitimi tas jolda týǵandyǵyn, sonysynan aınymaı tas jolda óletinin anyq ańǵartady. Baıqaýynsha bul sapar — qanshalyq aýylda dúnıe esigin syǵalady degenimen, bunyń qyr tósine túsken birinshi joly. Jáne de sońǵy kólkekteýi, shamasy.

Nurǵanym kınoshylardyń kelgenin qurmet kórip, bir jaǵy qýana jyly-jumsaǵyn ázirlep, báıek qaqty. Tek Japardyń úlken ápkesi Tanagúldiń óńine bir jumbaqtyń ıirimi jasyrynǵandaı. Dastarhan basynda álgilerge týra qaramaı janaryn tómen salyp, jymıatyn sıaqty. Ásirese jalbyr shashtydan qystyǵatyndaı. Onysyn syrt kózden jasyryp buqpantaılaıdy. Sonysyna qaraǵanda áýelden tanys tárizdi.

Bul — balanyń ishki joramaly. Ápkesin birtúrli qyzǵanyp ketti. Júregi aýyryp, qynjylyp qaldy. Al, eki inisi men ózine tete ápkesi Qorlan esh qapersiz, aldaryndaǵy tabaqqa bıtin salyp, búgingi nápaqalaryn qazan qalasyna alańsyz jóneltýde. Júsiptiń támpish murynynyń ushy shyp-shyp terlepti. Áıtkenmen ony baıqaıtyn ol joq, tanaýyn anda-sanda tartyp qoıyp, «shyn tamaǵyn» uryp otyr.

Tanagúl aýdannyń ortalyǵynda jumys isteıtin. Ádeıi naýqan ýaqytynda sheshesine qolqabys berýge kelgen. Kóktem mezgilinde árbir mekeme birli-jarym keńse qyzmetkerlerin mal tóldetýge járdem etýge jiberetin ejelgi dástúr bar. Ókimettiń mundaı «qyryna» eń áýeli jastar iligetin, sondyqtan ol aldyn-ala qam jasaǵan. Bógde bireýdiń úıine barǵansha óziniń áke-sheshesine kómekteskeni álde qaıda jaqsy.

Boıjetkendi qystaýǵa osyndaı sebep ákegen.

Ortańǵy bólmede kıno bastaldy. Fılm bolǵanda qandaı — taza qazaqsha, barshasy mıyńa qolmen quıǵandaı sińimdi. Uǵynyqty. Sodan ba, elitip báriniń esteri ketken. Árbir keıipkerdiń sózi men isine qapysyz túsinip, Japardyń qulaǵynyń quryshy bir qandy. Áıtpese, mádenıet úıinen kórip júrgen qaptaǵan «Mosfılmderdi» uǵyna almaı, ıt zyqysy shyǵatyn. Mynaý bir jannyń rahaty.

Bala neme nasattanyp, ákesiniń óńine de barlaı qarady. Jel qaǵyp, kún jep totyqqan júzi sál basqasha reńge enip, qyzyqty kóriniske birjola berilgen eken.

— Oı-dóıt! — dedi saqmanshy jigit sanyn alaqanymen shapattap, — mynaýyń qyrǵyn ǵoı. — Bas qaharmannyń ákkiligine súısingendigin kópshilikten búkpeleı almady. — Bárin shyrq úıirip barady ǵoı.

Shynynda da tymaqseriligi bar bireý tómenetektilerdi tutastaı ıektep, qı tepkilenip júrip, oqystan mindeti jadynda oıana qoıatyn qorazsha qydıa qalady.

Kenet balanyń esine áldeqaıdan ápkesi sap etip oraldy. Jalma-jan jan-jaǵyn sholýyldap edi qaraldysyn baıqaı almady. «Kúńgirt bólmeden kózime túspeı tur ma» dep, odan saıyn muqıat barlady. Joq. Júregi shym etip, biz suqqandaı jıyryla titirendi. Sosyn álgi qazannyń túp kúıesindeı qonaǵyn janarymen jaýtańdaı izdedi. Moınyn artyna buryp, bir qalypty pyryldaı aınalǵan kınoapparatýra jaqty súzip ótti. Jýyr mańnan kózine shalynbady. Sol-aq eken, kezdeısoq aýzyna jyn urttap alǵandaı ishki dúnıesi asty-ústine shyǵyp, qoparyldy da jóneldi. Jańaǵy tamashaǵa eltigen kúıinen jurqana da qalmady. Lezde qaraptan qarap otyryp demigip, kókiregine qaıdaǵy óksik tyǵyldy. Atyp turyp syrtqa umtyldy. Aýyzǵy bólmede qazan-oshaqpen álek bop júrgen sheshesi:

— Úı-ı, qaıda júgirdiń, ishiń aýyrdy ma?! — dedi, munyń tapyr-tupyr júrisin ózinshe joramaldap.

Ashý men namysqa býlyqqandyqtan qapelimde jaýap qaıyrýǵa murshasy jetpeı úni kómeıine kepteldi. Irkilmesten júıtkite berdi.

Kókek aıynyń kógiljim túni tamasha reńine enip, tutastaı aspanǵa juldyzyn aıaýsyz shashyp tastapty. Aıdyń sulbasy biline qoımaıdy. Sodan ba, qoıý túnek tóńirekti tunshyqtyra tumshalaǵan. Áıtse de esiktiń aldyndaǵy kúıiske kirgen otar ap-anyq ańǵarylady. Odan ary tamanyraq atserke, oń jaq qaptalda uzynnan-uzaq sozylǵan tepelek qarańǵylyqqa malyna múlgıdi. Mańynan beısaýat qarań-qurańnyń sulbasy baıqalmaıdy.

Ózegin ıt tyrnaǵandaı halde osy túsiniksiz tuńǵıyqqa telmirip biraz bógeldi. Eshqandaı sódegeı-solpy dybys bilinbeıdi. Úıden arqan boıy jer uzap bardy da, muqıat qulaq túrdi. Sosyn, irgedegi tepelektiń esigin ashty. Bul engen birinshi bóliginde elektr jaryǵy samaladaı jarqyraıdy. Ar jaǵynda birinen-birine ótetin birneshe qoralar bar, solardyń bárin aralap shyǵýǵa oqtaldy da birden ol raıynan qaıtty. Aınyǵany, adam aıaǵy kóp júretin bul bazǵa olar kele qoımaıdy.

Dereý esikti tars jaýyp, qaıta keri júgirdi. Ondaǵysy úıdiń artynda sonadaıda qaraýytqan burynǵy baspana, qazirgi ýaqytta mal uryqtandyrý pýnktine aınalǵan jápireıgen toqal tamǵa, onyń soltústik qaptalyndaǵy shógindideı arsa-arsasy shyqqan kóne bazǵa barý-tuǵyn. Bardy. Áldeqashan paıdalanýdan qalǵan qorjyn tamnyń kishkene terezeleri bar báleni qymtaı búgip, muny túnere qarsy aldy. Aqyryn buqpantaılap kep, sol syǵyr terezeden ishke úńildi. Tas qarańǵy, eshtemeni kórip bolmaıdy. Bosaǵadan ary enýge júregi daýalamady.

Bul jaqqa jaryq tartylmaǵan. Naqtysynda tartylǵan, ony kúıek bitken soń aǵytyp tastaıtyn. Sondyqtan, bala turǵan jer tepelektiń tusymen salystyrǵanda áldeqaıda qarańǵy. Birtúrli boıyn úreı bıledi. Osyndaı «kóktem kezinde ıen úılerde ibilister kóp júredi» degen úlkenderdiń sózi esine oraldy. Boıy shym etip, jaýyrynynda júzdegen qumyrsqa júgirgendeı jybyrlady. Beımálim kúshtiń tyqsyrýymen artqa shegine berdi. Sheginip kele jatyp ıyǵynan asyryp sońyna japaq-japaq qaraıdy, eshteme joq sıaqty. Qarańǵyǵa tý syrtyn berip júreıin dese, aınalǵan sátinde-aq bir ábilet jelkesinen búre qoıatyndaı kórindi.

Sábı kóńildi úrgedek sezim bıledi. Bir jaǵy ashý kernegen ózegi ot sharpyǵandaı ashyp barady. Óziniń qoıanjúrektiginen dittegen maqsatyna jete almaǵanyna opyndy. Sonda da úıdiń daldasyna kep, shókken túıelerdeı órkesh-órkesh bolyp jatqan kóne bazdyń ornyna uzaq telmire qarady. Álden ýaqytta úmiti úzilgende baryp ishke bettedi. Bir abyroıy, munyń úıge kirgenin sheshesi baıqamady.

Kınoshylar topylǵan bólmeniń tabaldyryǵynan attaı sap, bosaǵasyna súıengen qalpy taǵy da ápkesin izdedi. Joq. Jalbyr shashty izdedi. Joq. Taýy shaǵylyp, dizerlep otyra ketti. Ekranǵa nazar aýdarmastan moıny tómen salbyrady. Sharasy taýsylǵandyqtan ba maqsatsyz kishkene kekilin joǵary qaıyryp qoıdy. Mańdaıy jipsigen sý eken. Eki beti alaýlap janyp bara jatqanyn sonda ańǵardy.

Qaraptan-qarap sheshesine jyny keldi. «Nege izdemeıdi? Nege sonsha beıqam?» Osyndaı saýaldar mıyna synalaı engenmen, jaýabyn taba almady. Ishteı arpalysyp, azapty bir sátti basynan keshti. «Áıem bilse…»

Óz oıynan ózi túrshikti. Uıattan dý etip júzi kúıdi.

Bir kezde abyr-dabyrdan esin jıdy. Sóıtse, kıno bitipti. Izinshe sham jandy. Bala birden áli syryldap aınalyp turǵan kınoapparatýraǵa nazaryn aýdardy. Mine, qyzyq, munyń dińkesi quryp izdegen shashty albastysy álginiń qasynda jarbıady. Qashan kelip alǵanyna qaıran. Sonsha álekke túskenine, aıaq astynan ózi aqymaq bolǵanyna qaraptan-qarap ashýy qozdy.

Súlderin súıretip ornynan ázer kóterildi. Kópshilikpen birge syrtqa shyqty. Eptep tynysy ashylǵandaı, tereńinen demin aldy.

Aspanda juldyzdar dál baǵanaǵydaı pyshyraı shashylǵan qalpy samsaı jymyńdaıdy.

Japar tósekke jatqannan keıin de dóńbekship uıyqtaı almady. Áldebir elestermen oısha salǵylasyp, uzaq bir tájikelesýden sansyraı sabyldy da, aqyry kirpikteri aıqasa bergenin ańdamady.

Erteńinde oıansa, úıdiń ishin bir júdeýlik jaılaǵan. Bala júregi ony birden seze qoıdy. Apyl-ǵupyl túregelip, syrtqa umtyldy. Kún áli erte bolsa da keshegi «rafık» úshti-kúıli. Ádette kıno qoıǵan adam uıqysyn qandyryp, tańerteńgilik asyn, bir júz gramyn asyqpaı iship, sodan keıin baryp attanatyn. Japar úshin mynaý bir tosyndyq.

Qaıran qalǵan kúıi kún shýaǵynan jasqanǵan janaryn jyrtıta ashyp, jan-jaǵyna qarady. Sheshesi sıyrlardy jańa saýyp bitse kerek, anadaı jerde buzaýlardy óriske aıdap barady. Malǵa jekirgen daýsy ádettegiden áldeqaıda qatqyl. Ol kúndegi tirligi boıynsha tóldi sál uzatyp, keri qaıtady.

Mundaı ýaqytta esiktiń aldyndaǵy jer oshaqta ydys-aıaqpen áýrelenip júretin ápkesi kórinbedi. Birden «á-á, Tanagúl ketken eken ǵoı» dep qorytty. Bir-aq túnde áke-sheshesin, baýyrlaryn qıyp, tastaı jónelgenine kóńili qońyltaqsyp, unjyrǵasy tústi. Sylq etip tabaldyryqtyń tepkishegine dińkeleı quıryǵyn basty. Ápkesimen qaraptan-qarap jaýyqty. «Qyz — jaý» dep burynǵylar beker aıtpaǵan eken. Alaqanda álpeshtep baqsa da endi, mine, óz týǵanyn dushpannyń aıaǵynyń astyna salyp berdi de qoıdy.

Áli bir múshel jasqa jete qoımaǵan balanyń zyǵyrdany qaınady, jigeri qumsha ýatyldy. Kenet, «múmkin, Tanagúl úıde shyǵar» degen de bir oı kókeıiniń arǵy shetinen qylańytty. Biraq onysy kóńilinde myǵymdyq tanytpaı, eshkiniń quıryǵyndaı shyjbań qaqty.

Aıtqanyndaı sheshesi buzaýlardy áýdem jerge aparyp tastap, qaıtyp oraldy. Óńi órt sóndirgendeı tútigip, kúl tartypty. Jaýlyǵyn bir jaq shekesine qaraı qısaıta orapty. Munysy ádeıilikten emes, sharqatynyń solaı qaraı jyljyp ketkeni bilinip tur. Ashýdan dolyryp, ózin-ózi ázer ustap tejegeni yzaly keskininen baıqalady. Aldynan kóldeneńdep ótip bara jatqan kók ala qanshyqty qolyndaǵy taıaqpen osyp jiberdi. Ol beıshara bir qańq etip, jany kózine kórine betalbat zytyp berdi.

— Ádira qalǵyr, qasqyr alǵandaı kerdeń-kerdeń etedi ǵoı! Jaman neme…

Munysy, sýyq júristilerdiń ańysyn ańdymaı, jer qaptyrǵanyńa bolaıyn degen sıaqty keıistikti bildirdi.

*** *** ***

Túnde kınodan soń tamaq ishilgennen keıin, eldiń bári jatyn oryndaryn tapqan. Tek birdi-ekili saqymanshy jastar qonaqtarmen áńgimelesip, temeki tartyp esiktiń aldynda irkilisti. Tanagúl sheshesine járdemdesip, ydys-aıaqty jınastyryp júrgen. Ále-sále bosaǵaǵa jaltaqtap, álgi qyz-jigitterdiń ústi-ústine shyqqan kóńildi kúlkileri men daýystaryna elegize qaraı berdi. Qyzynyń órekpı alaǵyzǵanyn ana baıqus ańdady.

— Bara ǵoı, qalǵanyn ózim retteımin, — dedi. Ondaǵysy «aýyldan syrtta júr ǵoı, kúndelikti boı jazyp jatqan joq, óz qurbylarynan shet qalmasyn» degen oıy-tuǵyn. Ári, ákesiniń nazaryna «jeńiltektikpen» ilinbeýin qalap, Úkedeıdi de «sen demińdi ala ber, otardy biraz ýaqytqa deıin men kúzeteıin» dep, jyly ornyna jatqyzyp qoıǵan. Alaıda, osy qyzyna jasaǵan qamqorlyǵy basyna taıaq bolyp tıetinin bilmedi.

Úıdiń bárin jıystyrdy da, otarǵa bet aldy. Jastar sol áńgimelesken qalpy esiktiń aýzynda qala bergen. Bul qoıdy aralady. Eki saýlyq qozdaǵan eken, solardy ishke kirgizdi. Aýyzdandyrdy. Bir-eki jetim qozy bar edi, álgilerdi emizdi. Biraq, qulaǵy túrik júrdi. Sóıtkeninshe, mashına gúr ete tústi. Bárin tastaı sap dalaǵa atyryldy, alaıda kóliktiń arty qyzaryp birtalaı jerge uzap úlgeripti. «Qap, myna balalar túndeletip ketkeni nesi, qudaıdyń tańy bar emes pe edi» dep qynjyldy. Sosyn oıynda eshteme joq, otardy taǵy bir súzip shyqty. Tóldegen mal kórinbedi. Úıge bettedi. Qolyn jýyp, sodan soń ishke kirdi. Endi birer saǵattaı myzǵyp alýǵa bolatuǵyn. Ornyna qısaımas buryn qyzynyń tósegine kelgen, qudaı atqanda ylym-jylym. Mańdaıyna bireý baltanyń shúıdesimen qoıyp qalǵandaı basy aınalyp, eseńgireı teńseldi. Arýaqtyń ábden atqanyn sonda bildi. Apalaqtap, qaıta keri júgirdi. Qaptaldas bólmedegi saqmanshy qyzdarǵa qaraı tapyraqtady.

— Áı, qaraǵym, Tanagúl qaıda?

Shetki bireýin aqyryndap yrǵap oıatyp, sharýasyn surady. Ol shyrt uıqy qushaǵynda eken, apalaqtap, áýelgide eshtemeni uǵyna almaı:

— Ne, a-a? — deı berdi.

— Tanagúl qaıda?

— Bilmeımin.

— Álginde ǵana birge turmap pa edińder?

— Biz úıge kirip ketkenbiz.

Nurǵanym tilin tisteı qoıdy. Endi kúıeýine ne betimen qaramaq? Júregi zýyldap, ishi alaı-túleı sapyrylysa bylyqty. Sharasy taýsylyp, ernin sylp etkizdi. Biraq onysyn ózi baıqamady, kúıgelektikten erkinen tys shyqqan áreket-tin.

Sharýasynyń bitkenin uǵyndy. Sosyn ornynan súıretile kóterilip, tysqa bettedi. Dalada qulaqqa urǵandaı meńireý tún. Tylsym qarańǵylyq eshqandaı habar bermeı tas-túıin melshıedi. Álgindegi mashınanyń jaryǵy áldeqashan izim-ǵaıym joǵalǵan. Qaraptan-qarap dińkesi qurydy. Qyzyn ádeıi ózi qashyryp jibergendeı kórindi. Denesi bolmashy dirildep, alqymy syǵymdaldy. Endi munyń ýaıym saýyp, atar tańdy kózimen atyrýy ǵana qaldy.

Dál solaı etti de.

Tań sazaryp biline bergen ýaqta seń soqqan balyqtaı sendelip, otardyń shetinde júrgen. Tosynnan jótelgen eriniń daýysy estildi. Únemi uıqydan turǵanynda osylaı jóteletini bar edi, úzdiksiz tartatyn temekisiniń zardaby. Ómir-baqı mal súmesine qarap kele jatqannan soń túz tirshiligine saı uıqysy sergek. Onyń ústine tól alý jaýapkershiligi tipti joǵary — jyly tósekte shaljıyp, tapjylmasa — eńbeginiń esh, sorynyń tuzǵa aınalǵany. Sondaı alań kóńilmen uıyqtaıtyn ol túnimen tórt-bes ret turyp, maldy qaraýyldaıtyn.

Nurǵanymnyń tipten quty qashty. Abdyraı úı jaqqa kóz tastady. Úkedeı shylymyn tutatyp úlgeripti, ernine qystyrǵan qyp-qyzyl shoq ábilettiń janaryndaı sonadaıdan «men mundalady». Uıalǵan tek turmastyń kebimen qarsy bettedi.

Áıeliniń qylpyn endi ańdaǵan Úkedeı, munyń sólbireıip syrtta júrgenine qaıran qala saýal tastady.

— Áli jatpaǵansyń ba?

— Jatqyzbasym jatqyzbady. — Keıı ún qatty.

— Ne bop qaldy? Kıno qoıǵandar qaıda, kólikteri joq qoı? — Kúıeýiniń de kóńiline sekemal engen be, suraqtardy ústi-ústine bastyrmalatyp jiberdi. Tumshalaǵan qarańǵylyq búrkemelegenmen, óń-túsiniń de aıaq astynan buzylǵanyn bilip tur.

— Bar bále solardan keldi! — Nurǵanymnyń úni qumyǵyp baryp, bir sát úzilis tapty. —Qyz joq!

— Ne deıd?!.

— Ne degeni nesi, qyzyń joq!

Úkedeıdiń qany mıyna shapty.

— O-o, ákeńniń aýzy!.. Seniń bergen tárbıeń! — Salǵan jerden áıeline zekı til qatty. — Zatsyz, qyzdy tyıyp ustamaı ma? Tanymaıtyn kóringen jyn-shaıtannyń etegine jabysyp, jóneı berse, shekemiz qyzǵan eken.

— Sen ne qarap júrsiń tárbıe bermeı, ákesi emessiń be? — Kúıeýiniń ózine dúrse qoıa berdi. — Men bir jaqtan ákelippin be?..

Sóıtip, tań qylań bere qoranyń shetinde urys bastaldy da jóneldi.

— Áı, ákemeseń, seniń qaǵanaǵyńdy jaryp shyqpady ma, ant urǵan! Nemene dep kókısiń?!

— Qanyń buzyq, ózińe tartqan da.

— Ne dep tantyp tursyń, ákeńniń aýzy… — Judyryǵy qosa júgirdi. Sart etip áıeliniń shyqshytyna tıdi. Nurǵanym qalpaqtaı ushty. — O-o, zatsyz, kórseteıin saǵan qany buzyqty. — Ashýdan qalshyldaǵan qalpy tepelekke burylyp, isinip-kebine ilgeri attady. Endi bógelse jaman qatynyn parsha-parshasyn shyǵaratynyn bildi. Qaı bir minezge baı adam, «bir kún qoı baqqannan, júz jyl aqyl surama» dep qazaq beker aıtpaǵan, odan da esiniń barynda áıelinen alystap ketkisi keldi. Biraq, janyn bireý tabaǵa salyp qýyryp jatqandaı, jaman kúıindi. Áp-sátte taýy shaǵylyp, júni jyǵyldy. Áldekim basa-kóktep kep, ordasyn oıran etkendeı sezindi. Saýsaqtary dirildegen qalpy temekisin ernine apara berdi. Óz kindiginen shyqqan balasynan mundaı ozbyrlyq kóremin dep oılamaǵan-tuǵyn.

Sońynda qatyny qaldy búkil qystaýdy basyna kótere ozandap. Biraq ishteı omyrylǵannan onyń baıa-shaıasyn estigen de joq. Áıteýir, tý syrtynda baqyraýyq túıeniń bajyldaǵan únindeı shań-shuń dybys qana shyǵyp jatty.

*** *** ***

Japar bul malaǵamnyń eshqaısysynan beıhabar-tyn, áıtkenmen myna kórgeni sol «ıt ashýyn tyrnadan alady» degendeıin kep. Jazyqsyzdan-jazyqsyz ala qanshyq qaharǵa ushyrady. Óıtkeni, sheshesiniń keýdesine jınalǵan zapyrannyń ýy býyp, janyn qoıarǵa jer taptyrmaı barady. Sondyqtan oǵan ár nárseniń bári júıkesine tıip-aq tur. Mine, saǵat erteńgilik segizden assa da, áli tyrs etken habar joq.

Qyzy sonshama aqymaqtyqqa baratyn aqylsyz emes edi, myna áreketin esh ishine syıdyra almady. Kózi tunyp ketken be, sheshem eken dep bir aýyz sóz aıtpaı ákesiniń aldynda ábden masqaralaǵany janyn osqylady. Tań sáridegi jegen judyryǵynyń da salmaǵy túk emes, «zatsyz» degen zaharly sóz shymbaıyna batty. Soǵan býlyǵyp, tútige tústi. Bir kezde «ózime de obal joq, tynysh otyrǵan qyzǵa «bara ǵoı, qataryńnan qalma» dep nem bar edi, toıtıtyp qara jerge qaratty da ketti, qý ǵana qar» degen oıǵa boı urdy.

Osyndaı ne bir tıanaqsyz, jalt etpe oı silemderine jolyqqanymen, qoly úırenshikti jumystaryn tyndyra júrdi. Áıtkenmen, is-qımylynyń bárinen qulyqsyzdyq, álde bir nársege alańdaýshylyq bilinip-aq tur edi. Bir shoqyp, eki qaraıtyn qarǵa sıaqty, qoly birdemeni bitirgennen buryn qos janary jol jaqqa súzile berdi. Keıde uzaq-uzaq kún salyp telmirip, erinderi bolar-bolmas qybyrlap óz-ózinen kúbirleı bógelip te qalady.

Munyń bárin qalt jibermeı ańdaǵan Japardyń zyǵyrdany qaınady. Qansha eseıse de ápkesiniń taza aqymaqtyǵyna mıy jete qoımady. Osy ýaqytqa deıin buǵan «tártipti, úlgili bol» dep aıtqan onyń sózi bátýásiz eken. Endi, qudaı biledi-aý, birde-bir áńgimesine qulaq aspaıdy. Bir aıaq asqa alǵysyz adamǵa bola tutastaı shańyraǵynyń abyroıyn aqtarǵanyn keshire alar ma?

Balanyń eki urty tompaıyńqyrap, kúnásiz janarlaryna muń sharbysy úıirildi. Sheshesinen de jıi dámil-dámil qara joldyń boıyna ún-túnsiz qadalady. Qaraǵan saıyn bezergen betpaq dala eshtemeden syr berer emes, bedireıip, janyń dál qazir shıq etip shyǵyp ketse de sol bir sazarǵan qalpynan tanbaıdy.

Jerge syzdyqtata bir túkirdi. Ala qanshyqtyń sary kúshiginiń úrpe-túrpesi shyqqan júnindeı, biri turyp, biri jatqan shashyn kishkentaı alaqandarymen retke keltirdi. Munysy shashyn shartty túrde sıpaǵany, áıtpese, ádemilikke áýestengeni shamaly. Ishin qyz-qyz qaınatqan yza men kekke shydamaı jasaǵan dalbasasy. Óz qımylyna ózi esep berip turǵan joq. Birde eki búıirin taıansa, birde qolyn qaltasyna salyp surlana qalady. Endi, mine, úıdiń irgesine júreleı otyryp, taǵy da shyrt túkirdi. «Týǵan oshaǵyna osyndaı da opasyzdyq jasaıdy eken-aý. Komsomoldar eshqashan aldamaıdy degeni qaıda?»

Úıdegi raıdan Qorlannyń da júni jyǵylyp qalypty. Ásheıindegi toıtańy joǵalyp, aýzy burtıyńqyraǵandaı kepke engen. Ol da birdemeni qybyr-qybyr istegensıdi. Al, eki inisi myna súreńsizdikten boılaryn aýlaǵyraq salǵylary kelgendeı, keshe tańerteń tóldegen saqmannyń tóńireginde túrtinektep júr. Ásheıinde úıge sý ishýge, nan jeýge jıi soǵatyn, búgin ondaı qulqylary joq. Paıymdaýynsha, «jas tólge qarap júrmiz» degen syltaýdy shyrǵa tutatyndaı. Negizi, otbasyndaǵy muzdaı qursanǵan sýyqtyq bárin aldy-aldyna bezdirip jibergen.

Ákesiniń qabaǵy da tunjyrap, búgindikke eshkimge tis jarmady. Baıqaýynsha jerge kirip kete jazdap qorlanatyn sıaqty. Taýy ábden shaǵylǵany salbyraǵan eki ıininen anyq bilinedi. Ánsheıinde ádemi kórinetin murtynyń shalǵysy da ebedeısiz tikireıip, kúnge totyqqan óńi odan saıyn kúreńitken. Júrisi de kúndegideı shıraq emes, sylbyr qozǵalatyn tárizdi. Shaı ishetin ýaqyty áldeqashan bolsa da, úıge qaraı aıaǵyn attap basqysy kelmeıtindeı. Dál irgeden sharýa qamymen ary da, beri de ótedi. Kóńili taǵdyrdyń táýkenshik syıynan birjola qalǵan sıaqty.

Baǵana Japardyń kózi bir shalǵanynda qoranyń qamys qabyrǵasyna arqasyn bere jaıǵasyp, asyqpaı mahorkasyn orap, áldebir tuńǵıyqqa shomyp temekisin tartqan. Sonda asqar taýdaı ákesiniń saly sýǵa ketkenin ańdap, ulynyń júregi qan jylady. Sonadaıdan qasyna tompańdaı baryp, bul da ún-túnsiz jaıǵasty. Kóńilin jubatarlyq birdeme aıtýǵa umtyldy, átteń, qapaly júrekti jadyratyp jiberer aýzyna mandymdy sóz oralmady. Bar bitirgeni urlanyp, japaq-japaq óńine qaraǵyshtaı berdi.

Qaırany taýsylǵan ákesi basyndaǵy kepkisin alyp tizesine kıgizdi de, sarǵaıǵan qaǵazǵa oralǵan temekisin ernine qystyryp ap uzaq sorǵylady. Shashynyń da aǵy ádettegiden molaıyp, mańdaıynyń ájimi men moınynyń qatpary da qalyńdaǵandaı. Kúrt qartaıyp ketkenge uqsady. Kerzi etiginiń qonyshy úzeńgi baýdan qajalyp, aqjemdenip jeline bastalypty. Bunyń kelgenine de selt etip kóńil bólmedi. Qalyń oıdyń ushtyǵyna jete almaı, ýaıym men qasiretke malshyndy da maltydy.

Japar «shirkin, eger úlken jigit bolsam, sońynan qýyp baryp, jerdiń tesigine kirse de izdep taýyp, sazaıyn tartqyzar em. Ákemniń shaǵylǵan taýyn solaı bútindep, kegin qaıtarar edim» dedi zyǵyrdany qaınap. Kenet, bala neme ákesiniń dál osy sát nendeı oı oılap otyrǵanyn bilýge qumartty. «Múmkin, alǵashqy tosyn soqqyny janyna aýyr alǵany shyǵar, sońyra tabıǵattyń óktemdigine moıynsunar. Tanagúl shynynda da birjola bólek ot tútetýge, úı bolýǵa bet burdy. Ońy men solyn tanyǵan boıjetkenniń aldyna nege qarsy turmaq? Olaı bolsa áke-sheshesi nege qıas qabaq tanytyp júr? Qudalary jaman emes, qyzmeti bar, abyroıy bar, bastyq. Árkimniń-aq sondaı adamdarmen syılasqysy kelmeıtin be edi? Qýanýlary kerek edi ǵoı, joq, qaıtse de munda bir dúmbilezdik bar» dep topshylady.

Úkedeı óziniń qasynda munyń jarbıyp otyrǵanyn endi ǵana ańǵarǵandaı, basynan aıaǵyna deıin maqsatsyz bir qarady da ornynan ilbı túregelip, taǵy da sharýasyna jónedi. Qoranyń astyn tazalaý, óz qaǵanaǵyn jaryp shyqqan tólinen jerigen tasbaýyrlardy telý, emizý degen sıaqty adamnyń júıkesine tıetin qyrýar jumys kútip tur edi.

Japar taǵy da japadan-jalǵyz qalyp qoıypty. Ákesine de, sheshesine de jany ashydy. Biraq, olardyń basyna túsken muń-nalany jeńildetýdiń jolyn taba almady. Tek qana ápkesine ókpesi qara qazandaı bolyp qabyndaı berdi, qabyndaı berdi.

Tapa-tal tústiń kezinde keshegi mashına shaıtan sıaqty sap etip, esiktiń aldyna toqtaı qaldy. Alysqa ańyra qarap, kózderin taldyryp jol kútkende qarasy da baıqalmap edi. Endi Japarǵa «á-á, bálem, qatyrdym ba» dep kókten túskendeı nasattana kep, býy burqyraı tejelgendeı kórindi.

Onnyń ar jaq-ber jaǵyndaǵy ul ishteı jábir shegip, tabaldyryqta sostıa turyp qarsy aldy. Ápkesiniń eki ezýi eki qulaǵynda, qaperinde eshteme joq qyzyl kóıleginiń etegi deleńdeı mashınadan túsip jatyr. Beıuıat ashyq omyraýy toq bitken óńirin sonadaıdan jaltyrata áıgileıdi. Qımylynan «bu júrisim uıat boldy-aý» degen sıaqty qymsynýdyń ushtyǵy da bilinbeıdi. Qaıta, bári oryndy tárizdi jaırań qaǵa kúledi. Sońynda — astyńǵy erini «jer tiregen» qaıystaı «kınomehanık». Áýmeserińniń áýkesi kete Tanagúlge áldenárseni aıtyp, basyn shulǵyp quldyq urady. Qazaqtyń uǵymyna salyp jalpaq tilimen keskindegende, myna laýqıyńnyń usqyny úı kezip qańǵyǵan buqashyqqa uqsaıdy. Al búgingi jastardyń kózimen qarasań, ekeýi kádimgi Gollıvýdtyń juldyzdary sıaqty.

Bala osy jıirkenishti kóriniske odan saıyn tyjyryndy.

Syrttaǵy motordyń únin estip sheshesi de etegine súrine-qabyna tysqa shyqty. Qyzyn kórgen betten sharqaıa daýysqa salyp, aıqaıǵa basty.

— O-o, jerdi qurtqan qý ǵana qanshyq! Júzi qara! Tirideı jerlediń-aý!

Boıjetkenniń óńindegi jańaǵy jarqyndyq izinshe úshti-kúıli semip úlgergen edi. Qulǵanadaı sońyna ilesken jyltyr qarasy da artynan pysyp, mashınanyń qalqasyna qaraı jylystady.

Nurǵanym enteleı basyp qyzynyń qasyna jetken bette shapalaǵymen osyp-osyp, jaǵynyń otyn jandyrdy. Etegi deleńdegen qyzyl kóılekti Tanagúl denesi búrisip, áp-sátte saltanatynan aırylyp, párýana kúı keshti.

— Mundaı saldaqylyǵyńdy kórgenshe, óz qolymmen baýyzdap óltireıin. Úıge kir, janyńnyń barynda!

Qyzy dedek qaǵyp, tilge kelmesten ishke zyp berdi. Óńi tastaı sýyq qarsy jolyqqan ákesiniń aldynda betimen jer basyp, tóbesimen júrgendeı tipten búgejektedi.

Muny kórip turǵan Japardyń ápkesine jany ashyǵanmen, kesheden beri ketip jatqan esesiniń sál de bolsa qaıtqanyna kóńili toǵaıdy. Osy sátte «áı, beri kel!» degen Úkedeıdiń qaharly úni kókten túsken qara tastaı júrekti solq etkizdi. Jel men kúnge qaqtalǵan qap-qara ul selt etip, ákesine qarady. Qarady da birden úreıi ushty. Qabaǵy qabaryp, eki kózi qantalap, júzi qaraýyta tútigipti. Murtynyń shalǵysyna deıin aıbyndanyp, kez-kelgen nárse ekpinine qarsy tura almaıtyn qara doly kúshtiń ıesine aınalypty.

Álgi jyltyr qara qurttaǵan eshkideı qypyjyqtap, aıaǵy alǵa júrmeı taısaqtady. Sonda da almas qylyshtaı áýeni tile qaq aıyrǵan ámirdiń zárinen quty qashyp, ilgeri ilbidi. Janyna taıanǵanda ábden qorlanyp, qany qaraıǵan áke onyń alqymynan shap berip ustap, shala týǵan túsikteı solańdatyp, silkip-silkip jiberdi. Bátirdi jaman dalbaı tumaq qurly sezbedi.

— Kórseteıin men saǵan basynǵandy. — Jaǵy qarysa, úni tisiniń arasynan ysyldaı shyqty. — Jaman qoıshynyń úıi, qolymnan qaǵatyn eshkim joq dediń ǵoı, á-á… Kókeńdi kózińe ákeleıin…

Jyltyr qaranyń tynysy tarylyp, birdeme-birdeme dep shińgirleı shyrqyrady. Al qasyndaǵy joldasynyń myna qaharly shaldyń aıbatynan sharýasy tynyp, kabınadan tysqa nazar tastaýǵa jaramady. Júregi tarsyldaı soǵyp, qoly qaltyrap otyrǵan ornynan tapjylmady. Til-aýyzdan da aıyrylyp, «áý» deýge de murshasy joq.

— O-o, shirik! Shirik jumyrtqadaı ýysyma salyp, byrsh etkize salaıyn ba?

Bala ákesiniń mundaı ashýlanǵanyn buryn-sońdy kórmegen. Álgi neme tilinen qaqpanǵa túsken túlkideı, jetegine op-ońaı kónip, sońynan sólpektedi. Qol-aıaǵy erbeńdep, eptep qarsylyq tanytatyndaı. Biraq, bary sol edi. Al shamasy jetse eshtemeden taıynbaıtyn naǵyz qarajúrek-tuǵyn.

Úkedeı qolyndaǵysyn laqsha baqyrtyp túpki úıge súırep ákeldi de, tórge qaraı ıterip kep jiberdi. Tyrapaı asyp, eki aıaǵy kókten kele qulady. Typyrlap, esin jıyp endi ońshalǵanynsha qara tastaı dizesimen keýdesinen basyp, ústine qonjıa ketti.

Sońynan ilesip júrgen balanyń júregi taısha týlap, záresi qalmady. Ashý ústinde ákesi myna sumyraıdy baıqamaı óltirip jiberetindeı. Sóıtip, basyna aıaq astynan bále jamalyp, qyrsyq jabysa ma dep qoryqty. Biraq, dizege salǵan saıyn aıyzy qanyp, keýdesindegi qyjylǵa sý sepkendeı boldy.

— Men sendeı saıtannyń sapalaǵyn bir-aq uıpap joq qyla salamyn! Kózińdi ashyp qara, bastyqtyń balasy bolsań — ózińe! Tiri turyp eshkimge namysymdy taptatpaımyn!

Kishkene ul ákesiniń sózine zeıinin kóp aýdardy da, ana jyltyr qaranyń aqtalyp, shyr-pyr qaqqanyn onsha tyńdaǵysy kelmedi. Ári, onyń myna sózderdi sonshalyqty túsine qoıatynyna da kúmáni bar. Óıtkeni onyń tek oryssha sóıleıtinin biletin. Sondyqtan, surlanǵan qalpy sostıyp, esil sózi zaıa jelge ushqan beıshara ákesine taǵy jany ashydy.

— Tyńdańyzshy, tyńdańyzshy… eshteme istegen joqpyn. — Eki ezýinen jyny sorǵalap, tastaı qamaldyń astynan sytylyp ketýge dalbasalaıdy. Iyǵyn japqan alý-dalý shashy baıynyń tepkisinde jatqan qatyndy elestetedi. — Mejdý namı nıchego ne bylo. Tek dıskotekaǵa bardyq.

— Nemene?! — Úkedeı býradaı barq ete qaldy.

Japar da tańnyń bir ýaǵyndaǵy qaıdaǵy dıskoteka dep oılady. Óıtkeni, qystaýdan aýyl ortalyǵyna jetkenshe, keminde eki jarym saǵat ýaqyt qajet. Ámbe, jyryndylar sytylyp jónelgende mezgil tún ortasynan áldeqashan aýyp ketken-tin. Ol mezette áıdik sháriniń ózinde jıyn-toı qulaq kesti toqtaıdy.

Kıno qoıǵysh nemeniń kóziniń aǵyn tutas qan jaýyp, aıasy jasaýrapty. Myna shaldyń dıskoteka degendi uqpaǵanyna odan saıyn degbiri qashyp:

— Tansy, tansy! — dedi ıegi dirdektep.

— Á-á, naǵyz shaıtannyń azǵyndaǵan úıirine barǵan ekensińder ǵoı. — Ashýyna býlyǵyp ysyldaǵan qalpy kózi baqjıǵan ábiletti alqymynan ózine tartyp, quıryǵymen jer basqyzyp otyrǵyzdy da, — myltyqty ákel! — dedi ulyna oń qolyn soza aqyryp. Japar shoshań etip sekirip baryp, júktiń irgesinde súıeýli turǵan qos aýyzdy qolyna ustatty. Muzdaı sýyq, uńǵysy úńireıgen qarýdy kórgende álgi tymaq seriligi bar jigit qoıannyń kójegindeı jerge jantaıa berdi. Óne-boıy tutastaı qalsh-qalsh etedi. Shúrippe basylmaı-aq, qudaıyna quldyq uryp taban astynda jan tapsyrýǵa beıil sekildi.

Myna kóriniske balanyń júregi jırene tyjyryndy. Oǵan jerde jatqan jigit kóringen tóbet ushqassa táıkúshiktene quıryǵyn butyna qysyp, borbaıyn ashyp aýnaı ketetin qańǵybas buralqy ıtaqaı tárizdi kórindi. Osynshama jigersiz borkemiktiń ózderine sonshama zalaldyq istegenine, keýdesinde sál saıabyr tapqan qyjyl qaıta boı kóterdi. Ári munshama jasyq, munshama pasyq silimtikke bola ápkesiniń bárin tárk etkenine aıran-asyr. Áıel balasynyń kózine qan tunǵanda jaýynyń qolyna týǵan ákesin de taıynbaı baılap beretinine, sábı bolsa da kózi jete tústi. Sebebi bul estigen ańyzdarda, jyrlarda sondaı qatygez tustar ushyrasatyn. Mine, búgin sol satqyndyqty dál óz basynan keship otyrǵanyna qaıran. Bárinen, bir-aq kúnde tirliktiń aldynda oısyraı jeńilgen ákesine músirkeı qarady. Bir túrli ózegi ýdaı ashyp, tamaǵyna óksik tyǵyldy.

Qara saıtannyń myna kebi Úkedeıdi de alǵashqy raıynan qaıtarǵandaı. Jaýym dep alqymynan alǵany, túkke turǵysyz juryn eken. Onymen teke tireskeni atyna laıyq emesteı. Sondyqtan ashýyn noqtalap, sabyrǵa minýge umtyldy. Bastapqy qurysh temirdeı aıbat berip, kespirinen kórinis tapqan sus birtindep, erigen muzdaı ydyrady.

— Sendeı ynsapsyzǵa sózimdi qor qylyp turǵan men de aqymaq. — Dushpanynyń tamaǵyn syǵymdaǵan sol qolyn serpip qaldy da ýysyn ashyp kep jiberdi. Ana neme oń jaq búıirine qaraı aýnap, qaqpannan qutylǵan-qutylmaǵanyna sene almaı bir ornynda typyrlady. — Má, myltyqty ornyna qoı, — dedi ulyna qaıtadan. Bala sózge kelmesten ushyrtyp qasyna jetti de zildeı qos aýyzdy qos qoldap ustaı berdi. Sol zamatynda ákesi álgini úıine urlanyp kirgen qara mysyqtaı jelkesinen búrip, dalaǵa qaıta súıreı jóneldi. Ol bos tulyptaı sóleńdep, jeteginde ketip barady. Eń syrtqy tabaldyryqqa taıanǵanda bar pármenimen laqtyryp kep jiberdi. — Bar, joǵal! Qaıyra meniń kózime kórinbe, qudaı kórsetpeı-aq qoısyn.

Alaqandaryn bir-birine qaqty da, dáneme bolmaǵandaı tepelek jaqqa baıaý aıańdady. Al, «kınomehanık» mashınasyna qaraı júdemdete basty. Bir kezde motor úni gúr etip otaldy da, «rafık» ornynan oqyra tıgen sıyrsha oqalaqtaı atyryldy. Bala sostıyp esiktiń aldynda turdy da qaldy. Sálden keıin baryp, sheshesiniń qus qaıtararlyqtaı barqyraǵan daýysy qulaǵyna jetti. Soǵan qaraǵanda bul bar oı-qıalymen basqa álemge aýyp ketse kerek.

— Qý ǵana qanshyq, janyń barynda kózińdi qurt! Bulǵaqtatyp uzatamyn ba desem… Basyma qasiret bop úıirilip tur ekensiń ǵoı, ońbaǵan! Sendersiz de jegen taıaǵym az edi… júzimdi odan saıyn qaralap… — Sheshesiniń sózderi bir-birimen qabyspaı, úzik-úzik shyqty.

*** *** ***

Japar odan aryǵa tózbedi, aıaǵyn sanap basyp ákesiniń sońynan tepelekke qaraı ilbidi. Biraq, kúńgirtteý qoranyń ishinen jan-pendeniń qylpy bilinbedi. Uzynnan-uzaq kólbeı salynǵan biteý bazdyń bir jerinde júrgen shyǵar degen oımen, qulaǵyn túrip biraz bógeldi. Tyrs etken dybys baıqalmady.

Ininiń aýzynan tóńirekke baspalaı qaraıtyn sarshunaqsha moınyn sozǵan ul oqys murnyn tartty da, tanaýyn sol qolynyń syrtymen súıkep ótti. Sosyn, bir-aq kúnde ómirdiń shyrshýynan ábden jertezekteı taptalǵan ákesine qolqabysyn tıgizýge nıet qoıdy. Sóıtti de kelesi bólektegi jeke-jeke sharbaqtarǵa qaraı sekirip tústi.

Áldebir muńǵa bólenip júrip, aqqa jarymaǵan jaman-jáýtik qozylardy emizgen boldy. Qoly sharýa tyndyrǵanymen qańǵalaqtaǵan qıaly áldeqaıda edi. Ara-arasynda kishkentaı keýdesin kere kúrsinedi. Shamasy, onysyn ózi de baıqamaıtyn syńaıly.

Kimge jany ashıtynyn bilmeı sanasy sartaptandy. Bastapqyda ákesi úshin júregi aýyrdy. Sonsha jasqa kelgende, alaqanyna salyp mápelep baǵyp otyrǵan balasy bárin tárk etip, mysy men bedelin qas pen kózdiń arasynda belden basa, kúresinge tastady. Endi, túnnen bergi oqıǵa men baǵanaǵy shań-shuńǵa kýá bolǵan úıdegi saqmanda júrgen bógdelerdiń betine týra qarap, anany úıt-búıt dep qalaı aıta alady? Erteń, olardy túzde emes, kópshiliktiń ortasy aýylda kórse, qalaı júzi janbasyn? Kóldeneń kók attylar da «ananyń qyzy sóıtken» dep, saýsaǵyn shoshaıtyp syrtynan kúlmesine kim kepil?

Ara-tura oıynan jańyldyryp, emizip jatqan asaý qoıy da julqynyp qalady.

— Qos, janýar, qos!

Jińishke, bala daýsymen eshtemeni uǵynyp jarytpas haıýandy da tártipke shaqyryp qoıady. Áıtkenmen, kókiregin jaralaǵan oqıǵanyń ýyty tula boıyn syzdatyp, qaıyra óziniń daldasyna tarta beredi. Endi, sheshesine jany ashydy. Esin bilgeli telim-telim bop, ebil-debil haldegi baıqus anasy qasiretten qan jylap, basyr qaıǵydan qabyrǵasy qaıysary anyq. Kókiregine kón jamaǵandaı, myna taǵdyrynyń tartqan syıynan jarylýǵa shaq qap, keń dúnıege syımaı bebeýleıtini qaq. Úmiti men armany, bári-bári jer men jeksen bop kúıregeni de aqıqat. Búıtip bala tapqansha batpaq tapqanym da durys eken dep túńilýi de yqtımal. Buǵan deıin de «ul tapqan qatynnyń baǵy zor» dep aıtyp otyratynyn óz qulaǵymen talaı estigen. «Ul azar bolsa — tóbeleser, soqtyǵysar, áıteýir, aman júrse jarady. Qyz ǵoı munda qurtatyn dińkeni…» deıtin beıshara sheshesi. Álde, kúnniń-kúninde áıteýir betimen jer basatynyn áldeqashan bildi me eken?

Kishkentaı júregi bir bulqynyp ótti. Ákesine de, sheshesine de jany ábden ashydy. Al solardyń aıaly alaqanynyń ystyq tabyn bir-aq sátte umytyp, bir túnde jatqa aınalǵan ápkesine ókpesi qara qazandaı. Osynshama ynsapsyzdyǵyna qaıran. Buryn mundaı beıbastyqqa óńge barsa da óziniń ápkeleri eshqashan barmaıtyndaı kóretin. Endi, mine, ol uıǵarymy ádiram qaldy. Bir aýyz sóz aıtpaı úıden qashyp shyǵyp, oınap-kúlip, erteńinde túk bolmaǵandaı tús aýa kelip turǵany qandaı qarabettik. Batyrlar jyryndaǵy kóńili aýǵan áldebir jigit úshin ákelerine qarý jumsaıtyn qarajúrektik ózimen qursaqtas ápkesinde de bar tárizdi kórindi. Jany túrshigip ketti. «Qyz — ákege jaý» degen kóne sóz qulaǵynan ketpeı yzyńdap turyp aldy. Bir kezde esin jısa, emizip otyrǵan qozy qoıdyń jelinin taba almaǵan ba, óz betimen zarjaqtyqqa salynyp, bebeýlete mańyrap tur eken.

— Oı, aqymaq, mine, mynda.

Jelkesinen búrip ap, durys jalanbaı saýyryna sharbysy qatqan saltaq nemeni, qaltyrańdatyp saýlyqtyń baýyryna qaraı ıkemdedi.

Bir zamattarda úıge keldi. Úıdiń ishi ólik shyqqandaı, sup-sýyq. Óristegi saqymanshylar birtindep tústikterin iship ketip jatyr. Olarǵa búgin ádettegideı ystyq tamaq ta jasalynbapty. Qur shaımen ashqursaqtanyp attansa kerek. Óıtkeni, jınalmaǵan dastarhannyń betinde qolmen týralǵan taba nannyń úzindileri jatyr, sary maı tur. Qaımaq ta bar eken, ár-ár jerden aǵarańdaǵan qant kórinedi.

Yldym-jyldym júgire basyp, búkil bólmelerdi aralap shyqty.

Ádette, bul qystaýda eki otbasy otyratyn edi. Sońǵy kezde alyssynyp eshkim qonystanbaıtyn bolǵan soń, as úıden japsarlas qabyrǵany kórshige qaraı tesip, esik saldyryp, úsh bólmeli úı jasap alǵan.

Eshkim joq. «Tanagúl qaıda eken?» dep ishteı ýaıym saýdy. Sosyn bul da otyra qap daıyn dastarhannan shyny aıaq shaı ishti de, syrtqa bettedi. Sheshesi boshalaǵan ingendeı sendelip atserkeniń arǵy betinde júr. Júzin tómen salyp, aıaǵynyń basyna qaraǵan qalpy aýzy jybyrlap sóıleıtindeı. Shamasy, ózegin órtegen ot-jalyn baıyz taptyrmaı ary-beri aıdaıtyn syńaıly.

Qasyna barýǵa zaýqy soqpady. Bara qalǵan kúnde de ne dep jubataryn bilmedi. Sosyn, taǵy da eshtemege qulyqsyz qalpy ıen túzge qaraı aıańdady. Ondaǵysy, aýlaqta úıýli jatqan qordalardyń ústine shyǵyp, tóńirekti qaraýyldamaq. Ápkesi jaqyn mańda júrgen shyǵar, syrtynan baqylap qoımaq. Satqyndyq jasasa da kókirek nesibesin birge talasyp emgen uıalasy.

Eptep júregi syzdap aýyrdy. «Óz qolyńdy óziń kese almaısyń» degen qazaqtyń máteliniń mánisin endi uǵyndy. Qansha aqymaqtyqqa barsa da Tanagúldi dalaǵa tastaǵysy joq.

Shoqańdaı júgirip úıilgen kóńge tyrmysa órmeledi. Sheshesiniń ápkesin úıden qýyp jibergenin ábden bilip keledi. «Keshke eshkimge baıqatpaı úıge ertip kelermin» dep oılady.

Tóńirek kóktemniń jaıma shýaq shuǵylasyna malshynyp, manaýrap jatyr. Áldeqaıda boztorǵaı entigin basa almaı shyryldaıdy. Biraq bir tutamǵa tolmas turqy kózge shalynar emes, zaryǵa tógilgen úni qulaqqa talyp jetedi.

Asyqpaı aınalany súze qarady. Ara-kidik alystan qaraıǵan iri-qaranyń nobaıy bilinedi. Taı shaptyrym mańnan saqmanshylardyń qylpy baıqaldy. Basqa eshteme nazaryna ilinbedi. Áıtkenmen bul tus batys pen soltústikti ǵana sholýǵa mursat beretin. Sebebi, ońtústik pen shyǵysty alyp, bir-birin qýalaı salynǵan shatyrly biteý baz tur. Ol jaqty baıyptaý úshin sol qoralardyń tóbesine nemese arǵy jaǵyndaǵy úıilgen qordalarǵa shyǵýy tıis.

Birden solaı qaraı tartqysy kelip turdy da, «múmkin osy tusta shyǵar» degen oıdyń súresimen taǵy da biraz kidiristedi. Úmitpen ár kezeńdi muqıat sholyp, tóbeniń basynda shoshaıyp birqaýym bógeldi. Ábden kózi talǵanda baryp, kelesi qaptalǵa buryldy.

Aıtqanyndaı-aq kóp qınalmaı ápkesin alystan kórdi. Ústinde órtteı qyzyl kóılegi bar ol, mıdaı jazyq dalada qaıda buqpantaılasa da «men mundalaıdy». Degenmen qystaýdan tym uzap, shymqap ketipti. Nobaıy bilingenmen, qımylyn alystan baıqaý qıynǵa soqty. Bir shoq tobylǵy ósken dóńeste júrgeni nemese otyrǵany belgisiz, aldamshy saǵymmen tolqyndana býaldyr tartady. Birde ol aýyldyń ortalyǵyn betke alyp, ketip bara jatqandaı kórindi. «Biraq, onda barǵanda kim bar, kim kútip otyr?» dep oılady. «Barmaýy tıis». Endi birde tapjylmaı áldenege qarap turǵandaı kórindi. «Kóktemniń topyraqqa toıynbaǵan jylany arbap tur ma» degen úreı keldi kókeıine. Kenet boıy tyz etip, jany túrshikti. Sálden soń ápkesi beıqam, óz oıymen ózi ońasha qalyp otyrǵandaı bilindi.

Bala tereńinen demin aldy.

Bir ýaqtarda óz-ózinen shaldyǵyp, úıge oraldy. Ákesi arbamen otardan jas tóldegen saýlyqtardy ákelip túsirip jatyr eken. Sony kóre sap, júgire basyp tepelekke umtyldy. Ondaǵysy qoshaqandardy shatystyrmaı, árqaısysyn ózdi-óz enesiniń baýyryna salýǵa kómektespek.

Bul taıanǵanda Úkedeı sarybas saýlyqty tepelekke kirgizdi.

— Andaǵynyń qozysy qaısysy? — dep daýystady shińkildek únimen. Óıtkeni árbir qoıdyń tólin sharanasy keppeı bir-birine jaqyndastyrýǵa bolmaıtynyn biletin. Eger qozylar ústileri qurǵamaı, alda-jalda bir buıymǵa qatar oralyp kelse, eneleri tabanda jerinedi. Sondyqtan árqaısysyn jeke-jeke qapqa nemese qorjynǵa salyp jetkizetin.

— Anaý qońyr qaptaǵy egizder.

«Egiz» degendi estip kóńilin qýanysh jaılady. Jyldamdatyp, qapty jerden kóterip aldy. Onyń ishinde jas tólder tynymsyz typyrlaıdy. Jaǵy sembeı úzdiksiz mańyraıdy.

Myqshyńdaı basyp tepelektiń tabaldyryǵynan attady. Sol sátte ákesi de qarama-qarsy jolyqty. Birden kúrekteı qolyn sozyp, qońyr qapty ilip aldy. Sóıtti de jerge aqtaryp tastady. Eki áppaq qoshaqan domalańdaı tyrańdady. Sonadaıda mańyrap baıyz tappaǵan eneleri de dedekteı jetti. Sony kútkendeı ákesi qoshaqandardy artqy sıraqtarynan alyp kóterip, júrdi de jóneldi. Balajan saýlyq ákesiniń sońynan qarys súıem qalmaı úkideı ushty. Úkedeı birden ony tıesili orny, ońasha sharbaqqa jaıǵastyrdy. Uly aldyna shelekpen sý qoıdy, bir ýys shóp baılady, kishkentaı naýaǵa bolar-bolmas jem saldy. Ondaǵysy jelini aqqa jarymaı qalmasyn degen oıy edi. Jáne de kez-kelgen jas tóldegen qoıǵa osylaı jasalatuǵyn.

Ákelingen alty saýlyqty da bárin jaıǵap, rettestirdi. Bul kezde kún de kishi besinge eńkeıgen-tin. Qazir shamalydan soń jas saqmanǵa jem berip, ishke kirgize bastaıdy.

Ákesi arbasyn aıdap, qorany aınala berdi. Bul úıge bettedi. Esiktiń aldyndaǵy oshaqtan tútin býdaqtaıdy. Shamasy sheshesi keshki astyń qamyna erterek kirisken sıaqty. Odan árirekte qıdyń tútini bilinedi. Baıqus anasy eki qolyn úsh etip, birneshe sharýany qabat istep júrgenin bildi. Tamaqpen qosa taba nan pisirip jatyr eken.

Tabaldyryqqa taıanǵanynda qolyndaǵy tegenege salynǵan qamyry bar sheshesi qarsy jolyqty. Basyndaǵy oramaly bir jaq shekesine qaraı qısaıyp apty. Samaı shashtary da qobyrańqy. Muny kóre sap:

— Bar, álgi qý ǵana qanshyqqa aıt, jerdiń tesigine kirip ketse de tez kelsin dep jatyr de, jany barynda! — dedi ashýǵa býlyǵyp. Sál bolsa jaryla jazdap turǵandaı kórindi.

— Maqul.

Quldyrańdaı júgirip qoradaǵy tory qunanyn ertteı salyp, óristi betke ustap typyńdaı aıańdatty. Jele-jortyp júrisin júdemdete tústi. Ápkesi sol baǵana bul kórgen tustan uzaı qoımapty. Biraq, Japar eki ara qysqarǵan saıyn birtúrli óz-ózinen qystyǵyp, Tanagúlge qaraı betteı almaı keledi. Oǵan baryp birdeme dep aıtý uıat sekildi. Áńgimeni neden bastaryn bilmedi. Áıteýir bir kúshtiń ıtermeleýimen ilgeri jyljıdy. Bastapqyda qýzap edi, endi qunanynyń aıaǵyn ilbitip qana bastyrady.

Qaraptan-qarap júzi ottaı jandy. «Meni kórip qazir qysylady ǵoı» degen oıdyń súresimen ápkesine jany ashydy. «Tońyp ta ketken bolar…»

Balanyń bulaı qorytatyn da jóni bar edi. Kóktemniń kúni tamyljyta tógilgenimen, áli syzdan aryla qoımaǵan samaly, dalada uzaq júrgen adamdy jıde qaqtyrady. Al, Tanagúldiń ústinde qyzyl jibek kóıleginen basqa óńgedeı buıymy joq-tuǵyn. Áldeqashan sazaryp, jaq júni úrpıip ketkeni aıqyn-tyn.

Jondanyp bitken qońyr beldiń oıdymǵa aınalǵan tusyndaǵy bir top tobylǵynyń arasynda ápkesi júzin túz dalaǵa berip, júrelep otyr eken. Endi qaýlap kele jatqan kóktiń arasynda qyp-qyzyl kóılegi ony sonadaıdan shoq qyzǵaldaq ispetti kórsetedi. Al, jel alyp qashqan qoıý qara shashy, qyzǵaldaq qaýyzynyń ortasyndaǵy shymqaı qara daǵy sıaqty. Biraq, jaqyndap kep onyń tý syrtynan qaraǵan adamnyń kóńiline sekemal túsiretin keıpi de bar. Óıtkeni, aıdalada keshki saýyqqa kıetin qyzyl kóılekpen ǵana japadan-jalǵyz júrgen boıjetkenniń bul «seıili» esh aqylǵa qonbaıtyn edi. Ańyzǵa birtaban jaqyn malshy qaýymy alas-peles kóktemniń kezinde jyn ba, shaıtan ba deýi de múmkin.

Ápkesiniń myna nazaly sıqyn arqan boıy jerden-aq, tý syrtynan ańdaǵan balanyń et-júregi ezilip júre berdi. Oǵan Tanagúldiń qazirgi hali Muńlyqtyń keskinin elestetti. Keshegi qyzyl ińirden bastalyp, baǵanaǵa deıin jalǵasqan óshpendilik tabanda ydyrap, aıaýshylyqqa aınaldy.

Tipti, boıjetkenniń qatty qapaǵa bólengeni sonshalyq, ókpe tusyna taıanyp qalǵan at tuıaǵynyń dúbirin de ańdamady. Áıtpese, nátinde sekemshil Tanagúl baǵana-aq sál sybdyrǵa jalt qarar edi.

Inisi bir jaq qaptalynan kep, quryq salym jerge toqtady.

— Seni tátem shaqyryp jatyr, «úıge júrsin» deıdi.

Tanagúl oqys únge selt etip, bu turǵan jaqqa moıynyn sál burdy da tis jarmady. Mólideı qara shashy júzin jartylaı jaýyp, óńin tutas kórsete qoımady. Biraq, baýyry onyń qyzarǵan janaryn baıqap úlgerdi.

— Júr…

Balanyń da beti kenet dý ete qaldy. Neden qysylyp, uıalyp bara jatqanyn bilmedi.

Ápkesi óstip jerge shuqshıǵan kúıi nedáýir ýaqyt únsiz otyrdy da, bir sát bunyń betine kózi botalaı qarap:

— Sen… kórip turdyń ba?.. Kókem qatty urdy ma? — dedi.

— Kimdi? — dedi bul tańdanyp. — Tátemdi me?

Tanagúl úndegen joq. Osy únsizdik balanyń kóńilin bir-aq sátte astan-kesteń etkendeı boldy… Kóz aldyndaǵy dúnıe túgel qyp-qyzyl bolyp ketti… Qyrdan asyp bara jatqan kúnniń kózi qyp-qyzyl… Tanagúldiń kóılegi de qyp-qyzyl… Qyp-qyzyl dúnıeniń arasynan Tanagúlge qaıta bir qarap edi, onyń beti kúreńitip, sazara qalǵan eken… Tek kóılegi ǵana qyp-qyzyl…

VIII

Bıbi ulyn kórip, jabyńqy kóńiline sál de bolsa demeý taýyp shyqty. Biraq kirpikterine kózmonshaqtaryn da ile qaıtypty.

— Botaqanym, jatyr kip-kishkentaı bop.., montıyp. — Iegi kemseńdep, ıkemge baǵynbaı bolmashy qaltyrady. Únine de diril aralasyp, kókireginen jalyn atqan qasirettiń lebi esti.

Eri bolsa áıeliniń árbir sózin qalt jibermeı aýzyn baǵyp keledi. Bir jaǵynan onyń saǵyzdaı sozǵanyna shydamy taýsylyp, degbiri qashyp barady. Sonda da tyzaqtaǵan tózimin sabyrǵa jeńdirip, baıyptylyqqa umtyldy.

— Quldyǵym, bop-boz bop bozaryp, jer tartypty. Ary-beri qozǵala almaıdy. Myna ystyqta taban aýdarmaı jatý, azaptyń azaby. Shúmektegen terden tósegi shylqyldaǵan sý.

— Medbıkeler qaıda?

— Úı-ı, olardyń ábden etteri úırengen ǵoı, selt etpeıdi.

— Qalyń syrqat jandardyń ortasynda júrgennen keıin, adamnyń azaptanǵany qalypty kóriniske aınalyp ketken de. — Kúıeýi lajy taýsyla kúrsindi.

— Endi she, qaısibirine júgire bersin.

— Tym qurymaǵanda balaǵa jel qaqtyryp, tósenishin jańalap turýǵa bolmaı ma? Salmaǵy da joq, bir-aq japyraq qoı. — Japar eki ıininen tereń demin tartyp, dármensizdikten saly sýǵa kete kúıindi.

— Qaıta, bul, túnnen bergi yqylastyń aýǵany, dári-dármegi jaǵynan durystap qaraı bastaǵan syńaıly. Ystyǵy tómendepti, qazir bir qalypty otyz jeti de jetini kórsetip tur eken.

— Jylamap pa?

— Joq. Tyrnaqtaıynan aýyrsa odan saıyn tomsara túsetin ádeti, meni kórgende de «qyńq» degen dybys shyǵarmady, kúnim.

— Sý berdiń be?

— Berdim, shólden tili tańdaıyna jabysyp qalypty. Tóseginiń janyna tabýretkany qoıyp, taǵy da sýsyn qaldyryp kettim. Bir eresekteý balaǵa sý berip tur dep tabystadym.

— Palatada qansha bala jatady eken?

— Toǵyz bala. Baqaly kóldeı byq-byq etedi, aýasy qapyryq.

— Iá, alla, óziń jar bola gór, — dedi Japar dińkesi quryǵandyqtan budan basqa qaılasy bolmaı. Bıbi de endigi áńgimeniń tek sanaǵa artyq salmaq túsiretinin uǵyndy ma, úndemedi.

Bir mezetterde kúıeýi ony jumysyna aparyp salyp, óz mekemesine qaraı asyǵys attanyp bara jatty.

Erteńinde tańerteń ertelep jetip balalarynyń halin suraǵandarynda, kezekshi medbıkeniń jaýabyn estip, bir sát aqyldan aljasyp, erli-zaıypty ekeýi de ańyra meńireýlendi. Degenmen, Japar birinshi tilge kelip:

— Operasıany qashan jasap edi? — dedi jany qystyǵyp.

— Keshe.

— Keshkilik operasıa týraly eshteme aıtpadyńyzdar ǵoı.

— Sizderdi basy artyq alańdaýshylyqqa uryndyrǵymyz kelgen joq. Ony estip ap túnimen uıyqtamaıtyn edińizder. Ári jaı bolyp ketse de «ishke kirgizińder, operasıadan soń jaǵdaıy qalaı, kóremiz» dep, álek salýlaryńyz ábden múmkin.

— Endi jaǵdaıy qalaı?

— Jaqsy.

— Nendeı kesel ekenin bile aldyńyzdar ma? — Áńgimege Bıbi endi aralasty. Tanaýy qýsyrylyp, jasaýraǵan janaryn úreıdiń tumany torlaǵan.

— Dáriger jazǵan dimkástiń tarıhyna qaraǵanda, jambas súıek pen urshyqtyń bekigen jiginen sary sý alǵan.

— Qazir oıaý ma?

— Joq, uıqyda.

— Narkozdy artyq berip qoıǵan joqsyzdar ma? — Bıbiniń úni yshqyna, shyrqyraı shyqty. Ábirjigendikten bet poshymy da qubań tartyp, ózgerip saldy.

— Bári shamamen. Operasıadan keıin oıandy. Oıatamyz. Endi, bálenbaı kúngi janyna batqan keseldiń zalaly ketip, tynyǵyp jatyr.

— Shynynda da jaı uıyqtap jatyr ma? — Qý shesheniń júregi baıyz tappaı barady. — Men kirip, kórip shyqsam bola ma?

— Árıne, jaı uıyqtap jatyr. Qasynda qas qaqpaı meıirbıke otyr, ár jarty saǵat saıyn qan qysymyn, ystyǵyn tekserip.

— Ystyǵy qandaı?

— Otyz altynyń ústinde ǵana.

— Meni kirgizińizshi, — Bıbi jalyna ún qatty, — kórip shyǵaıyn.

— Ondaı ruqsat berýge quziretim jetpeıdi. Saǵat on birde dáriger keledi, sol kisi sheshedi. Biraq, alańdaýdyń esh reti joq, bári jaqsy.

— Aıtqanyńyz kelsin! — Bul beısharanyń qolynda dáneńeniń joqtyǵyn bilgen Japar, onyń lámine qarsylyq tanytpady. — Jaraıdy, myna sýsyndy aparyp berińiz, shóldep oıanady ǵoı.

— Maqul.

— Múmkin bolsa, tósenishin jıi aýystyryp tursańyzdar. Ystyq kúnde terge malshynyp, kórpe-jastyǵy tez dymdanar. Sý buıymǵa qaıtip jata alady?

— Esh alańdamańyzdar, Valerıı Stepanovıch aıyryqsha tabystaǵan, qaraýsyz qalmaıdy.

— Rahmet sizderge!

— Saý bolyńyzdar.

Bulardyń qolyndaǵy paketin alǵan boıjetken kózden jasyrynyp úlgerdi. Álginiń sózine ne ılanaryn, ne ılanbastaryn bilmegen ekeýi bosaǵada lám-mımsiz óz oılarymen alysyp, turyp qaldy. Meńireý adamdaı bir-birine til qatpaı biraz bógeldi. Bir jaǵy dúdámaldy, bir jaǵy qýanyshty habar ári-sári kúıge túsirdi.

— Júr, saǵat on birde kelemiz.

Japar áıelin qoltyǵynan alyp, ilgeri jeteledi.

Ekeýi qaıta qaıyrylyp oralǵanda Valerıı Stepanovıch salqyn qabaqpen qarsy aldy. Óńi birtúrli sharshańqy kórindi. Onyń osy salbyrańqy ıinin baıqaǵan bular áldeqandaı úreıden tiksinip, ishteı qobaljydy. Sonda da Japar dárigerdiń aldynda quraq ushyp, sonadaıdan qos qolyn ala júgirdi.

— Sálemetsiz be?

— Sálemet…

Bıbiniń janary úreıden baqyraıa jasaýrap, erniniń ushymen ǵana amandasyp, sálemdesýdiń meziretin jasady. Sodan keıin ekeýi de bir sát irkilis tapty. Áldenárse suraýǵa júrekteri daýalamaıtyndaı, tek urty sýalǵan hırýrgtiń bet-júzine japaqtaı qaraı beredi. Ol da bir sózge sarań neme sıaqty, álde bulardyń tózimin sarqa túskisi kele me, áıteýir, ózdiginen aıaǵyn ilgeri baspaıtyn shaban jylqydaı mızimeıdi.

Dál tabaldyryqtyń aýzynda úsheýi ańdysyp uzaq turdy. Bir-birine til qatýdan qorqatyn syńaıly. Japardyń mıy shaǵylyp bara jatty.

— Balanyń hali jaqsy…

Osy bir aýyz sóz júıkege túsirgen bar aýyrtpalyqty demde shaıyp ótti.

— Reanımasıada…

— Ba-a… Baryp… Baryp shyǵaıyq, — Japar aıaq astynan tutyǵyp, aıtar sózinen jańyldy, — ruqsat etińiz.

— Árıne. — Dáriger sońyna moınyn buryp, áldekimge áldenárselerdi aıtty. Japar onyń ne dep jatqanyn estimedi, bar yntasy balasynyń qasyna tezirek jetý. Aıaq astynan eki qulaǵy tas bitelip, meńireýge aınaldy. Bir abyroıy, kózi eptep kóretin sıaqty. Bireý bularǵa qarsy júrip keledi. Kelgen bette aq jamylǵyny qoldaryna ustatty. «Kı» dep berip jatqanyn uǵyndy. Sosyn, asyǵys jelbegeı jamyla salyp, sál uzap ketken dárigerdiń sońynan umtyla bergen. Áldebir kúńgirlegen beısaýat únnen eriksiz bógeldi, sóıtse, ishke kirgende aıaqqa ilip júretin tápishke usynǵan ısharatty uǵyndy. Sonda ǵana baryp, aıaqkıimmen kirýge bolmaıtynyn topshylady. Áıeline qarap edi, ol qaıta sabyrly tárizdi kórindi. Myna ishki tártiptiń barlyǵynan habardar sıaqty, bashpaıyndaǵy shandymasyn sheship úlgeripti.

Reanımasıaǵa kirgenderinde Aıbyn bir-aq japyraq bop jatyr eken. Óńi qup-qý. Kishkentaı erinderi dombyǵyp, tilinip-tilinip keberzigen. Eshtemeden beıhabar. Áke-sheshesiniń kelgenin, áldekimderdiń tóńireginde júrgenin múlde sezbeıdi.

Muny kórgen Bıbi bet-aýzy kemseńdep jylaǵan qalpy ushyrtyp ulynyń qasyna jetti de, qolynan ustap dizerlep otyra ketti. Odan aryǵa dáti barmady. Erinderi jybyrlap áldenárselerdi aıtatyn syńaıly. Biraq eri eshtemeni uǵyna almady, áıteýir balalary úshin allaǵa quldyq ura jalbarynǵanyn topshylady.

— Uıyqtap jatyr ol.

Dárigerdiń úni nyq shyqty. Áıtkenmen tamaǵy qurǵaǵandaı qyryldaı estildi.

— Narkozdyń ýytynan uıyqtap jatqan joq pa?

— Árıne, ony búgin keshke deıin uıqy tarta beredi.

Arada únsizdik ornady. Meıirbıkeniń biri kelip, Bıbini naýqastan ary tamanyraq alyp ketýge nıet jasady.

— Jaqyndamańyz, mazasyn alasyz… demalsyn.

— Álbette, — qaıtadan dáriger sózin jalǵady, — dáriniń dárgeıine túsken dertti aǵza onyń zaharynan birden boı alyp kete almaıdy. Ýaqyt óte kúshi qaıta bastaıdy, sol kezde uıqy da seıiledi. Onyń ústine bálenbaı kúngi buzylǵan tabıǵı uıqy da boıdy býǵan kesel jeńsik tapqannan keıin dendep, meńdeı beredi. Sondyqtan balalaryńyzdyń qazirgi jaıyna kúmánmen qaramańyzdar. Osyndaı eki sebepten alqymdaǵan uıqy shynashaqtaı nemeni alyp urmaı qaıtsin. Bárinen buryn operasıa óte sátti ótti.

Japar Valerıı Stepanovıchke buryldy. Hırýrg buǵan nazaryn toqtatyp, meılinshe túsindirýde. Tek ábirjimeýin suraıtyndaı.

— Qaıtadan sarysý jınalmaı ma?

— Jınalmaýy tıis, barynsha qadaǵalaımyz.

— Ol neden bolǵan?

— Aǵzaǵa jaqpaıtyn bir nárseden keri reaksıa týyndaǵan dep topshylaımyn. Sonyń áserinen jambastaǵy usaq tamyr talshyqtary seme bastaǵan. Osynyń yqpalynan kelip qalypty júıe buzylǵannan soń, qozǵalysqa kóp túsetin býynda sarysý jınalǵan. Mundaı tándegi áldebir kúshterdiń sebebinen órbıtin artyq prosesterdiń bárin ańǵarǵysh eń jaqyn ornalasqan bez qabynǵan. Sodan baryp balanyń ystyǵy kóterilip, aıaǵyn ala almaı qalǵan.

— Reaksıa qaıdan týyndaýy múmkin?

— Ártúrli sebebi bar. Ýkoldan da bolýy yqtımal. — Dáriger eki janaryn budan almaı bajaılaı qarady. — Kez-kelgen naýqastan eń birinshi em jasalynbaı turyp, «alergıań bar ma» dep suraıtynymyz sondyqtan. Túpkilikti ǵylymı zertteý júrgizip, dárigerlik qorytyndy shyǵarylmaı, keıde aldyn-ala jón bilisken kúnniń ózinde de shalystyqqa urynatynymyz bar. — Valerıı Stepanovıch áńgimesin short úzip, birdeme uǵyndyń ba degendeı tipti tóne tústi. Sodan keıin kilt burylyp, esikke bettedi. Tabaldyryqqa taıanǵanda sál bógelip, ıyǵynyń ústinen sońyndaǵylarǵa qarady da:

— Endi bólmeni bosatyńyzdar, naýqas aǵzaǵa artyq-aýys júristiń ózi qatty yqpal etedi, — dedi.

Budan soń Japar kidiristegenderiniń artyq ekenin uǵyndy. Biraq tósektiń bas jaǵyndaǵy áıelin syrtqa alyp ketýge taıanǵanda, ulynyń mańdaıynan aqyryn ǵana sıpap ótti. Dymdy sekildendi. «Iá, óziń jar bola gór» dep, ákesiniń arýaǵyna ishteı syıyndy.

Qudaı qoldady ma, álde dárigerdiń qoly shynymen de jeńil me, erteńinde-aq Aıbynnyń reńine qan júgirip, beti beri qarady. Sońǵy kezde únemi kilgirip, kirpigin qımyldatýǵa shamasy kelmeıtin janaryna nur baılanyp, bular barǵanda kúletin boldy. Muny kórgen Bıbi men Japar ishterinen «ıá sát» dep, dátke qýat etti. Kelesi kúnderi keýdesin kóterip otyra alatyn jaǵdaıǵa jetti. Odan soń eptep júre bastady.

Asa zaryqtyrmaı ózi jatqan sanatorııge qaıtadan aýystyryldy.

*** *** ***

Úshinshi bólim. BÁTÝA

I

Jan qystyǵyp, baýyr et ezilgen mezet aqyryndap sońda qala berdi. Derttiń qaterli osteomelıd emes, sonyń jeńildeý túri bolǵanyna áke-sheshesi táńirge myń márte shúkirána etti. Balalarynyń rıasyz sábı kúlkilerin kórip sharshaǵandaryn da, shaldyqqandaryn da umytty. Damyl tappaı kúnde «Kóktóbe» sanatorııine shapqylaýmen boldy.

Bul kezde shilde de aıaqtalyp, sarsha tamyz da týǵan-tuǵyn. Aǵashtardyń basyndaǵy jasyl jelek te ár-ár tusynan sarǵyshtanyp, ásheıindegi bolar-bolmas samal jelge jelp eter jelikpe minezinen ajyraǵandaı. Dúnıeniń bári sarkidir tartyp eseıip, bu jalǵanda birtoǵa baıypty tirlik bastalǵandaı. Táńiriniń yqylasy aýyp, qos qarǵalary da aman-esen saqaıyp úıge oraldy. Tórt kózi túgel otbastarynda tabysyp endi maýyqtary basyla bergende, qyrkúıek týyp, alǵashqy qońyraý da soǵyldy. Shyraı mektebine, Aıbyn balabaqshasyna bardy. Sonyń artynsha kóp uzamaı kúzdiń alǵashqy salqyny da bilindi. Burnaǵy kúngi az ǵana baıyptylyq baıansyz eken. Qazannyń basynda tolassyz jańbyr bastalyp ketti de, sońy qarǵa baryp ulasyp toqtady. Oıdym-oıdym jınalǵan sýdyń betine kilegeılenip muz qatty. Jurttyń bári aıaq astynan búrseń qaǵyp, yzǵardan syrt aınalady.

Aýa raıynyń qubylmalylyǵyna qaramastan Japardyń kóńili bir sát baıyz tapty. Balalary aman, baýyry bútin, jandy alqymnan alǵan sheshilmeı jatqan máselelerdiń bári sońynda qaldy. Endi, talaıdan beri keıinge ysyryp qoıǵan jumysyna alańsyz kiristi. Jazǵandaryn qaıta jıystyryp, jazatyndaryn ret-retimen josparlady. Jáne osy aralyqtaǵy bir jaǵymdy jańalyq, munyń kóńilin múlde áýeletip jiberdi. Sońǵy bes-alty jylda jaryq kórgen eńbekteri jastar syılyǵynan úmitker retinde usynyldy. Qudaı sátin salsa, buıyrtqany qashpas dep jaqsylyqqa joryǵan.

Biraq, ol úshin qyrýar jumys isteýi tıis, mashaqaty kóp nárse. Jatqan bir kúrdeli de jumbaq «oıyn». Ádilqazylary bar, qatysýshylary bar: uzyn-yrǵasy elýge tarta adamnyń basy quralsa, jalpy sonyń tóńireginde júretinderdiń qarasy júzden aspaq. Myqty-myqty alty-jeti top jiktelýi de múmkin. On toǵyzynshy ǵasyrda atty báıgege qosqanda on shaqyrymdaı jerden shaýyp kele jatqan sáıgúlikti kútip ap, jinikken bileýitter kómbeden súırelep alyp ótetin. Onda da adýyndylary ǵana, aıbyny barlary ǵana bulaı toptanyp báıgi attarynyń aldynan shyǵa alady. Qalǵan el-jurttyń bárine ondaı quzyr berilmeıdi.

Sol dástúr qazaqtyń qanynda áli jalǵasyp keledi. Tek, súırelep jetekteýdi kóptiń kózine túsirmeı, mádenıettilikpen órkenıetti túrde jasaıdy. Qaıta, burynǵylardyki áldeqaıda ádil sıaqty. Óıtkeni, at joq degende mejeli jerdiń negizgi denin óz shamasymen shaýyp, qajyr-qaıratyn

tanytady da sodan keıin baryp qoldaýshylarynyń demeýine ilesedi. Al myna jerde ondaı óresi de, qaýqary da joqtardy shúý degennen jetekke alady. Aqyry kómbeden birinshi ótkizedi.

Solardyń ıleýinde taptalmas úshin tynymsyz, qoǵamdasqan tirlik jasalýy tıis. Biraq, Japar kimge baryp aqyldasyp, sharýany neden bastaryn bilmedi. Barlyǵy óp-ótirik eshtemeden beıhabardaı toń-torys syńaı tanytty. Tipti, aqyrynda báıgige qaıdan ǵana qatysqanyna jyny keldi, óz-ózin sókti.

Osyndaı aýmaly-tókpeli ólara shaqta qasynda bir joldasy bar Sapar kele qalsyn. Tóbesi jap-jalpaq bolyp, óńi kúreńite totyǵypty. Betteri oıdym-oıdym, burysh-burysh bileýlenip tur. Eki ıini salbyrap, mazasy qashyńqyraǵan sharshańqy kepte. Qysyńqy bitken kózderi bar ma ázir, joq pa ázir ǵana jyltyraıdy.

Basyndaǵy kepkisin kire beristegi kıimilgishtiń ústine qoıdy da, dabyrdy estip zaldan shyqqan Japarǵa qos qolyn usyndy.

— Halderiń qalaı? — Úni de kómeski ári tamaǵy aýyrǵan ba, bolmashy qyryl aralasqan.

— Jaqsy. — Japar sózdiń aıalǵysy bolǵannan soń ǵana osylaı jaýap qaıyrdy, áıtpese, baýyrlaryna degen ókpesi qara qazandaı.

Arada únsizdik ornady. Sońynan ergen jigit te úı ıesine únsiz alaqanyn tarbıta sozdy. Osy bir yńǵaısyzdyqty baıqatpaı jiberýge tyrysty ma, Sapar:

— Ákel kýrtkańdy, — dep, qasyndaǵy joldasyna óz úıine kelgenin ańǵartyp, qurmet kórsetýge tyrysty. Ol syrt kıimin sheship, qolyna ustatty. — Tórge óte ber.

— Qaıdan júrsińder?

Ebedeısizdikti eptep seıiltpek úshin Japar jón surasqansydy.

— Taldyqorǵannan.

— Tátemderdiń halderi jaqsy ma?

— Jaqsy.

Sheshesiniń amandyǵyn bilgennen soń, basqa eshteme suraýǵa zaýqy soqpaı keri burylyp, tórgi bólmege bettedi. Sońynan ere kirgen qonaqtar da jaıǵasty.

— Tanysyp qoı, mynaý menen úlken baýyrym — Japar. — Sapar janyndaǵy jigitke qarady. — Al, bul jigit, — endi nazaryn aǵasyna aýdardy, — meniń joldasym — Marat.

Marat ornynan turyp kep qolyn berdi. Sol kezde ǵana Japar onyń keskinine barlaı qarady. Qysyńqy bitken kózderi kókshil kórindi. Kózine qaraı óńi de sary jaratylypty. Beti bezeýdiń daǵynan jyrtylǵan jerdeı bujyr-bujyr. Bir túrli shimirigip ketti. Onyń ústine elden erekshe eki shyqshyty qańyltyrdaı qabysyp, bet poshymy at jaqty bitken. Ári úshkildeý ıegi sál alǵa ımıińkıgen suryqsyzdaý adam eken. Buryn-sońdy Sapardyń tóńireginen kórgen pendesi emes. Talaı márte «osy seniń turaqty jora-joldastaryń bar ma, solarmen birge júrseńshi» dep inisine zar qaqqan. Mine, taǵy da kóldeneń kók attyny «joldasym» dep ákepti. Munysyn jaqata qoımady.

Selqos qolyn aldy. Sosyn ún-túnsiz qonaqtarmen birge teledıdar qarady, biraq jan-dúnıesi alaı-túleı. Terisine syımaı, ashýdan shamyrqanyp otyr. «Taǵy da bir sharýasyna men qajet bolǵanmyn ǵoı» dedi ishteı inisiniń bul kelisin qorytyp. Baǵana-aq ıt terisin basyna qaptar edi, amal qansha, qasyndaǵy tanymaıtyn syrt kózden ımenip qana, óz-ózin ustap qaldy. Áıtpese…

Osy kezde seltıip zalǵa Aıbyn kirdi. Bir ýys kekili úrpıip, Sapardy jaǵattaıdy. Janarlary kúlim qaǵyp týysy ekenin bilip tur.

— Kele ǵoı, Aıbyn. — Sapar qasyna shaqyrdy. Bala birden jetip bardy. Sol zamatynda-aq ony aǵasy kóterip ap, tizesine otyrǵyzdy. Betinen bir ıiskep qoıdy.

— Seniń qaı jeriń aýyrdy?

— Ishim. — «Keýdeń aýyrdy» degendi bala neme óziniń túsinigi boıynsha ishim dep oılaıtyn bolsa kerek.

— Qaı jerińe operasıa jasady.

— Átpishimniń qasyna.

— Káne, qaısy? — Sapar kishkentaıdyń yshqyryn tómen túsirip, qaraı bastady.

— Mine, myna jerim, — dep, bala ózi-aq, pyshaq tıgen tusty saýsaǵymen kórsetti.

— Oı-búı-úıý, tyrtyq bop bitipti ǵoı. Aýyrdy ma?

— Az ǵana…

— Endi aýyrmaı ma?

— Aýyrmaıdy.

— Balabaqshaǵa baryp júrsiń be?

— Iá.

Osy kezde zal úıge Bıbi endi.

— Amansyńdar ma, Sapar! Apamdardyń hali qalaı? — dep, amandyq-saýlyq surady.

— Amanbyz, amanbyz. — Sapar úıdeı bop basyn shulǵyp, tómen tuqıa berdi. Ózinshe uıalǵany.

— Qatynaspaı kettińder ǵoı. — Jeńgesi bolmashy jymıdy, arǵy jaǵynda nazy búrkemelengeni bilindi.

— Qý tirlik qońyz tergizip júr de baıaǵy. Tamaq izdegen aıýandyq kepten aǵaıyn izdegen adamdyq kepke túse almaı jatyrmyz…

— Jaraıdy, amandyqqa eshteme jetpeıdi.

Japardyń ózi aıta almaǵanyn op-ońaı-aq áıeliniń oraıyn keltire ádemi etip aıtqany erine unady. Bolmashy ezý tartty.

— Shaı daıyn, dastarhanǵa júrińder. — Bıbi osydan soń jeńil qozǵalyp, as úıge bettedi.

Tamaq únsiz ishile bastady. Sapar da aǵasynyń otbasy abyrjyǵanda hal bilýge jaramaǵanyna qystyǵatyndaı, birtúrli qobaljyńqy. Áńgimeni neden bastaýdyń jónin tappady. Al, Japardyń boıyn kernegen ashý qaıtar emes, degenmen, onysy ózine ýaqyt ótken saıyn ókpege ulasyp bara jatqandaı kórindi.

— Nendeı sharýamen júrsińder? — Sút qatqan qoıý shaıyn bir urttap kesesin dastarhanǵa qoıdy da, inisine qarady. Ol qaryny ashyp kep qarbyta asaǵan aýzyndaǵy qýyrdaǵyn optyǵa jutyp, jyldamdata jaýap qaıyrýǵa yńǵaı tanytty.

— Marattyń mashınasyn Uzynaǵash jaqta bir túrik alamyn degen eken, yńǵaıy kelse sony ótkizip jibersek pe dep...

— Markasy qandaı?

— Folksvagen. — Áńgimege qonaq aralasty.

— Meken-jaıyn bilesiń be onyń? — Úı ıesi endi soǵan qadala nazar aýdardy. Ondaǵysy beımálim adammen ilesip baryp, baýyry taǵy da birnársege arandaı ma degen kúdigi edi.

— Bilemin, — kózin tómen salyp, qabaǵyn kótermegen kúıi sózin jalǵady, — jazyp berip ketken.

— Onymen qaıda jolyǵyp júrsiń?

— Taldyqorǵanda.

Budan ary taqymdaýdy Japar retsiz kórdi. Biraq, myna ekeýiniń aıtyp otyrǵan áńgimeleri onsha kókeıine qonbady. Ol nemeniń mıllıondaǵan avtomobıl satylatyn Almatynyń irgesinde turyp, sonaý Taldyqorǵandaǵy mashınany alamyn degeni qaı sasqany? Álde, aqymaqtardy ary-beri shaptyryp qoıaıyn degeni me? Nemese aldap soǵyp mashınany qolyna túsirip, aqsha turmaq basqan izderin de kórsetpeı ketpek oılary bar ma? Áıteýir aqylyna syımady.

Erteńinde ekeýi orazasyn ashysymen asyǵys attandy. Japar «álde qaıtedi» dep kúni boıy jumysynda elegizýmen, alańdaýmen júrdi. Jıi úıge telefon soqqyshtady. Eshqandaı habar joq, myna irgede tıip turǵan jerden qaıtyp oralmapty.

Kesh batty. Jumystan oshaǵyna qýzańqyrap, tyzaqtaı jetti. Álgi ekeýi áli kelmepti. Tamaqtaryn ishti, jatardyń aldynda ǵana qońyraý shyryldady. Júgirip bosaǵaǵa Japardyń ózi bardy.

— Kim bul?

— Biz ǵoı.

Sapardyń daýsyn jazbaı tanydy. Birden ıyǵynan júk túskendeı jeńildep sala berdi.

Ekeýi qurǵan aýyna túk ilinbegen balyqshydaı ıinderi salbyraı tabaldyryqtan attady.

— Keshiktińder ǵoı.

— Usaq-túıek sharýalarǵa aınalyp…

— Tym qurymaǵanda bir habar bermeısińder me? Men osy ýaqqa deıin bógelmeýleri tıis, endigi qaıtyp ketken de shyǵar dep uıǵarǵam. — Ekeýiniń betine qadala qarady. Arada únsizdik ornady. — Álgi túrikke bardyńdar ma?

— Bardyq. — Syrt kıimin sheship jatyp Sapar qulyqsyz til qatty.

— Ne deıdi?

— Bir tovarym bar, sol ótsin deıdi.

Japar óziniń oıynyń dál kelgenine tań qalmady.

— Endi, sodan keıin, qýzap qaıtpaısyńdar ma? — Úlkendik óktemdigin bildirdi.

— Odan biz qalaǵa tús bolmaı kelip alǵanbyz. Beker júrmeıik dep, basqa tirlikpen aınalystyq.

— Jaraıdy. — Bátýasyz áńgimeden Japardyń ózi qashty.

Bular óstip ájik-kújik til qatysyp jatqandarynda Bıbi as úıge ótip úlgergen eken, zaldaǵy dıvanǵa quıryq basqandary sol edi:

— Shaı ázir, — dep bosaǵadan boı kórsetti.

— Endi, erteń qaıtamyz. — Sapar dastarhan ústinde aldaǵy jaı-japsarlarynan maǵlum berdi. — Túske deıin bir sharýalardy bitirsek, tústen keıin jyljımyz.

«Ne sharýa» dep Japar suramady, qulqy soqpady. Óıtkeni, baýyrynyń osy ýaqytqa deıin tyndyrǵan mańyzdy dáneńesi joq, qur sólkekbaı júris. Sonda da shabýyldaýdan bir tynbaıdy. Erteńgi tirliginiń de sondaı ónbestiń isi ekenin bildi.

— Jaqsy, endi demalyńdar.

Osyny aıtty da aǵasy jatyn bólmesine bettedi.

II

Kún senbi edi. Japarlar tórt kózi túgel úıde-tin. Oılarynda eshteme joq, jaıbaraqat mamyrajaı otyrǵan. Balalar da bir nársege aldanyp byldyrlaı sóılep, óz betterimen oınap júrdi. Bir kezde qońyraý soǵyldy. Bıbi júgirip baryp «bul kim» dep surady da, kóp irkilmeı esik ashty. Zalda kitap oqyp otyrǵan eri de beısaýat dybysqa qulaǵyn túrip, elegize qarady. «Qaldaryń qalaı?» degen daýys qulaǵyna ap-anyq estildi. Aıaq astynan aıran-asyry shyqty, óıtkeni, bul Sapar ekenin túpte otyryp-aq jazbaı tanydy. Olar keshe Taldyqorǵanǵa qaıtyp ketken. Búgin qaıta Almatyǵa oralýlary, birtúrli kóńilge sekem tastaıdy. «Álde bir nárse bolyp qaldy ma?» degen kúmándi oı kókeıge eriksiz kepteldi. Jáne, inisiniń úni qalyptaǵydan qattyraq. Qastaryna shaýyp jetken kishkenelerdi erkelete aınalyp-tolǵanyp, báıek. Onyń osynysynan eptep iship, qyzyńqyrap kelgenin ańǵardy. Sosyn, “e-e, mashınalaryn satyp jiberip, sodan keıin arqany keńge salyp júrgenderi eken ǵoı” dep bir topshylady. Osy kezde Sapar:

— Japar qaıda, úıde me? — dep surady jeńgesinen.

— Úıde, úıde.

Izinshe-aq baýyrynyń tóbesi kórindi.

— Iá, halderiń qalaı? — Sonadaıdan meımanasy tasyp, toq kóńilmen arshyndaı kep aǵasynyń qolyn aldy. Sapardy óksheleı janyndaǵy joldasy Marat ta irkes-tirkes endi. Onyń óńinen ondaılyq ózgeris baıqalmaıdy. Keshegideı synyq qalpy, tipti bet súıegi odan saıyn shoshaıa shodyraıyp ketkendeı kórindi.

— Óı, sender qaıtpaǵansyńdar ma? Álde baryp keldińder me? — Aıran-asyr kúıi ekeýine ańtaryla qarady.

— Qaıtpadyq.

— Nege?

— Aıaq-astynan jumys tabylǵannan keıin, «qaıda asyǵamyz, osyny bitirip keteıik» dedik. — Áńgimege tek inisi ǵana aralasyp otyr, Marat sol salbyraǵan qalpy moınyn ishine ap toń-torys qaldy.

— Nendeı jumys ol?

— Bir klıent kezdesip, sony Bishkekke aparyp saldyq. Sodan qaıtyp kele jatqan betimiz.

— Ol neǵylǵan klıent?

— Almatydan Bishkekke optom kilem aparyp satatyn kommersant áıel. Kólik izdep júrip bizge ushyrasty, baǵasyna kelistik te shú-ý dedik te tarttyq.

— Olaryń durys bolǵan eken onda. Myna iship alǵanyń ne?

— Sharýany bitirgennen keıin… — Murynynyń astynan mińgirledi. Keńkildep, qýlana kúlgen boldy. Kir sińgen kúrekteı qoldarymen samaı shashtaryn sıpalap qoıdy. — Endi osy ketip bara jatqan betimiz, shaı iship alamyz da jóneımiz.

«E-e, jaǵdaıyń belgili boldy» dep Japar odan ary eshteme suraýǵa zaýqy soqpaı, ishteı bir ýaıymǵa batty. Aralarynda únsizdik ornady. Bir kezde inisi qaıtadan ekilene sóz bastady.

— Aqsha bar ma?

Japardyń zárezap júregi maı ishkendeı kilk ete túrshikti. Eń birinshi sanasyna oralǵany: «aqshalarynyń bárin sarqyp, jol júrerlik tıynsyz qalǵan ǵoı» degen oı boldy.

— Qaıdaǵy aqsha? Bir jalaqyǵa qarap otyrǵan adamda aqsha bola ma?

— Jylamashy, má aqsha. — Qoınynan pora-pora teńgeni sýyryp ap, aǵasyna usyndy. Munyń kózi ejireıip ketti.

— Bul qaıdan? — Úrkesoqtaı saýal tastady.

— Keshegi qyzmetimizge alǵan eńbekpulymyz.

— Joq almaımyn.

— Al.

Sapardyń birneshe márte iship ap, aqshany tekke shashqany jadyna oraldy. Odan da qazir alyp qalyp, muny tıimdi kádege jaratqandy jón kórdi. Áıtpese bosqa ıt rásýasyn shyǵarady.

Osyndaı tujyrymnan soń eriksiz qolyn soza berdi.

— Qansha mynda?

— Tórt júz dollar.

Saparlar kóp bógelmeı bir-eki shyny shaılaryn iship, qyzyl ińirmen talasa júrip ketti. Japardyń kókeıinde inisine degen basqasha bir aıaýly sezim oıandy. «Jazda qoly tımeı kele almaǵan shyǵar, sonyń aıybyn óteıin dep ádeıi burylǵan ǵoı. Áıtpese, bularǵa soqpaı tikesinen-tike kete berse de eshkim sókpeıdi. Keıde meniń ıt minezim uıalastyń ózin tasbaýyr jasaıdy-aý» dep ishteı ózin sókti. Bárinen buryn birdemde áıeliniń aldynda abyroıy ósti de qaldy. Burynǵy uıyǵan tirlikke basqasha reń kirip, ózgeshe jylý paıda boldy.

— Qaınymnyń jomarttyǵy bar eken-aý? — dep, kelinshegi de máre-sáre. — Tek iship júretini jaman. Jolǵa shyqqanda ne kerek sol?

Eri onyń bul lámine jaýap qatpady, únsiz tomsardy.

*** *** ***

Jeksenbi osyndaı janǵa jaıly jaımashýaqtyǵymen ótti. Dúısenbide taǵy da qarbalas jumys bastaldy. Seısenbi kúni besinniń kezinde telefon bezek qaqty. Ádettegi qyzmet babymen mazalap jatqan bireý shyǵar dep joramaldaǵan.

— Japar aǵa, siz be? — dep bastady arǵy bettegi adam. Daýsynan birden tanı qoıdy — Súleımenge tete nemere qaryndasy.

— Jazıra, qaldaryń qalaı? Úı-ish aman ba?

— Aman.

— Qaıdan zvondap tursyń?

— Úıden.

— Tynyshtyq pa?

— Sizge Sapar týraly aıtaıyn dep.

Japardyń zapys júregi zyrq etti.

— Oǵan ne bop qapty?

— Jańa bireý saparjaıdan telefon soqty. Saparmen birge Almatyǵa kelip edim deıdi.

— Iá. — Bir báleni aldyn-ala sezip, keýde tusy atqalaqtap barady.

— Sapardy mılısıa ustap alyp ketipti. Álgi adam: «Ol kameraǵa kirip bara jatyp, «baýyryma habarla» dep birneshe telefonnyń nómirin aıtty. Solardyń bárine kezekpe-kezek zvondap jatyrmyn, eshqaısysy jaýap bermeıdi. Siz ǵana telefondy aldyńyz, — deıdi. — Meniń atym — Jaıyq. Vokzalda turmyn, mashınamnyń nómiri — 327, aq tústi «Húndaı-Sonata». Eki saǵattaı kútetin múmkindigim bar, sodan soń ketemin” dedi.

Bireý qulaq shekesinen tas kúrzimen qoıyp jibergendeı Japar, myna jaısyz habardan eseńgirep qaldy. Ázer ózin qolyna aldy:

— Jaraıdy, der kezinde aıtqanyńa rahmet. Men qazir baryp bilemin...

Janyn shúbereke túıgen qalpy, ushyrtyp otyryp jańa saparjaıǵa jetti. Kóliginen túse salysymen birden kóz júgirtip, ıin tirese turǵan avtomobılderdiń arasyndaǵy aq mashınalardy alystan súzip, barlady. Álgi aıtylǵan «Húndaı-Sonatany» ońaı tapty. Biraq, mańynda ıesi bolmaı shyqty. Sodan kóp oılanbaı qalaaralyq jolǵa qatynaıtyn taksılerdiń shoqtana uılyǵysqan shopyrlaryna bettedi. Júrgizýshilerdiń janyna taıanbaı jatyp, asyǵystyqtan sonadaıdan daýystady.

— Jigitter, aralaryńda aq «Húndaıdyń» ıesi bar ma?

— Qaı aq «Húndaıdyń»? — Eki-úsheýi qatarynan jarysa jamyrady.

— 327-shi nómirli.

— Jańa ǵana osynda júrgen. — Japa-tarmaǵaı álgiler moıyndaryn sozysyp tóńirekterine qarasty. Olardyń osy áreketterinen barlyǵy bir-birin syrttaı biletinin ishteı topshylady.

— Áne! — dedi aralarynan murtty bireýi, ortalyq kireberis esik jaqty nusqap.

— Men tanymaıtyn edim, — Japar eptep abdyrańqyrady, — ústinde qandaı kıimi bar?

— Baspaldaqpen qatar túsip kele jatqan eki jigitti kórdińiz be?

— Bireýiniń kepkisi bar, bireýi jalańbas…

— Iá, dáp solardyń ózi. Jalańbas kele jatqany — siz izdegen jigit.

— Rahmet, kóp jasańyz.

Shuǵyl burylyp solaı qaraı empeńdeı júgirdi. Kúrtesiniń omyraýyn túımelep, ásheıindegi jyp-jınaqy júretin uqyptylyǵyn da umytqan, eki etegi deleń-deleń etedi. Sol ekpinimen jańaǵy áriptesteri syrtynan nusqaǵan beıtanys adamdardy qaptaldaı taıanyp kep:

— Jaıyq degen siz be? — dedi kepkisizine entige.

Ekeýi de short bógelip, dybys estilgen jaqqa jalt-jalt qarasty. Nyspysyn ataǵan jigit lezde muny janarymen basynan aıaǵyna deıin sholyp ótti. Óńine bir ózgeshelik endi.

— Iá. —Úni selqostaý.

— Men Sapardyń aǵasymyn, esimim — Japar. Nendeı jaǵdaı bolyp qaldy?

Anaý áńgimeni neden bastaryn bilmedi me, álde «mynaýy kim taǵy da» dep kúdiktendi me, aıtsam ba, aıtpasam ba degendeı kepte tosyla berdi.

— Álginde Sapar týrasynda... úıge telefon soqqan siz be? — Myna beıtanys adamnyń qapelimde til qatpaı bógelgenine Japardyń degbiri qashyp barady. — Álde men shatasyp turmyn ba?..

— Túkti túsinsem buıyrmasyn, — dedi bir kezde álgi.

— Iaǵnı, telefon shalǵan siz emes qoı?

— Men.

— Endi túsinbeı turǵanyńyz qalaı?

— Joq, aıaq astynan bolǵan oqıǵany aıtamyn.

Japar ańyra onyń aýzyna qarady.

— Almatyǵa baramyn degennen keıin, aqyr taksıstpin alyp keldim. Maǵan aqshasyn tólese, kim minse de báribir ǵoı. Sodan, «mynda kirip tamaq ishelik» dedi. Kirdik. Endi jaıǵasyp, aýzymyzǵa asymyzdy apara bergenimiz sol edi, kenet, «áne, anaý» degen áıeldiń úni kafeni titirentti. Jalt qarasaq, bizdiń stoldy suq saýsaǵymen nusqap bir jaýlyqty tur. Sońynda qaptaǵan mılısıa. Birden, tyrp etýge mursha keltirmeı bas salǵany. Tirek pýnktine meni de súırep apardy. Aqyry esh jazyǵymnyń joqtyǵy anyqtalǵan soń, on-on bes mınýttan keıin bosatty. Al, Sapardy alyp qaldy. Maǵan onyń tabystaǵany «osynda baýyrym bar, soǵan habarla» degen sózi boldy. Sodan keıin janushyra telefon shalyp, izdeý saldym. Mán-jaıdan qulaǵdar etý úshin, endi ózińizdi ǵana kútip turǵanmyn.

— Qazir, osy saparjaıdaǵy mılısıa pýnktinde otyr ma?

— Joq. Ony áketip qaldy.

— Qaıda?

— Bishkekke.

— Bish-kek-ke-e?! — Tosyn jaýapqa tańdanǵanynan ishegi úzile jazdap, sóziniń sońyn soza surady.

— Iá.

— Iási qalaı?

— Bilmedim...

Japardyń tipten aıran-asyry shyqty.

— Myndaǵy tirek pýnktindegi jańaǵy ustaǵan mılısıalardy tanısyz ba?

— Tanımyn.

— Menimen erip baryp, solardyń bireýin kórsetip jibermeısiz be?

— Kórseteıin.

Ekeýi saparjaıdyń ishine kirdi. Kirgen bette ońǵa burylyp, qýysqa ornalasqan quqyq qorǵaýshylardyń qýyqtaı uıasyna endi. Ishte bir serjant otyr eken.

— Mynaý jigit boldy, — dep Jaıyq demin ishine tarta sybyrlady.

Ol bulardyń kirgenine eleń etpedi, áldenársesine shuqshyńdap otyra berdi. Japar áńgimeni «sálemetsiz beden» bastady. Ol sonda ǵana kóziniń ushymen qıystaý bir qarady da, «ıá, tyńdap turmyn» degendeı ıshara tanytty.

— Keshirińiz, Atamqulov degen azamat jóninde bileıin dep edim. Men onyń aǵasymyn. — Birden tós qaltasynan tólqujatyn shyǵaryp, serjantqa usyndy. Ol mańǵazdaý keppen qolyna aldy da, ondaǵy sýret pen jazýǵa bir shekesinen oqshyraıa qarady. Sodan bar aýyrtpalyq óz ıyǵyna túsip turǵandaı, eki ıininen aýyr tynystady.

— Iá, Atamqulov degen azamat boldy. — Osyny aıtty da tilin jutyp qoıǵandaı sazaryp otyryp aldy. Japardyń tózimi taýsylyp, degbiri qashty.

— Ne búldirgen ol?

— Adam tonaǵan. Shekaradan ótip, basqa memlekettiń azamatshasyn tonaǵan. — Qanyn ishine tartyp, munyń betine tepsine qarady.

Bireý tóbesinen sar etkizip sup-sýyq sý quıyp jibergendeı, Japardyń júregi aıaǵynyń basyna túsip qala jazdady. Ózin-ózi zorǵa ıgerdi, uıattan tula boıy tutas janyp barady.

— Atamqulovtyń ózimen bir aýyz tildesýge bola ma eken? — dedi jańa Jaıyqtan ony Bishkekke alyp ketkenin estise de qasaqana saýal tastap.

— Ol munda joq. — Álgi jazǵan birden ekilene aıqaılap sanyn sart etkizip soqty da, eki qolyn eki jaǵyna jaza buǵan ańtaryldy.

— Al, qaıda?

— Qyrǵyzstanǵa áketti. Oqıǵa sol jaqta tirkelgen, izdeýshiler sol jaqtan qýyp kelgen. Osy jerden qylmyskerlerin ustady da aldy da jóneldi.

— Qansha qylmysker bosa da Qazaqstan azamatyn, ózge eldiń quzyryna bir sózge kelmesten berip jiberýge bola ma?

— Men sizge aıtyp turmyn ǵoı, qylmys sol jaqta jasalǵan. — Mılısıa alaqanyn jaıǵan kúıi oń qolyn aldyǵa soza túsip, buǵan shúılige túsindirýge tyrysty.

— Ony uǵyp turmyn, biz derbes óz aldymyzǵa Ata zańymyz bar memleket emespiz be? — Japar da oǵan enteleı ózindik paıymyn jetkizip baǵýda. — Sol zań boıynsha respýblıka azamaty naqty qylmys moınyna qoıylǵansha, otandyq quqyq qorǵaý orynynda bolýy tıis edi ǵoı. Nege sizder respýblıka azamatynyń aldyndaǵy memleketimizdiń konstıtýsıalyq zańyn saqtamaısyzdar?

Betine qany teýip, serjanttyń óńi kúreńitip shyǵa keldi.

— Ondaı zań soqqysh bolsań bastyqtarǵa bar, men eshteme bilmeımin. — Qolyn bir siltedi.

Japar da qaıran ýaqytyn qor ǵylyp, bul sózdi buǵan nesine ejiktegenine jyny qozdy. Mılısıa serjanttarynyń kóbi armıadan keıin jumys tappaı qalaǵa kelgen aýyldyń balalary ekenin biletin. Osylar memleketaralyq konvensıalardy oqıdy deısiń be? Alyp kel, shaýyp keldikti atqarsa jetedi.

— Al, naqty qaıda áketkenin bilesiz be? — Óz aǵattyǵyn túsine qoıyp, daýysyn báseńdetti.

— Qazir qaraıyn. — Ábden kir sińdi eski jýrnalyn kósip-kósip aqtara bastady. Kóp áýrelenbeı sońǵy paraqtyń birindegi oıdaq-soıdaq jazýǵa úńildi. — Bishkek qalasyndaǵy Alamedın aýdandyq ishki ister bólimine áketti. Izdeseń, endi, sol jaqtan izdeısiń. Budan basqa bizde málimet joq.

— Jaraıdy, rahmet. — Endigisiniń basy artyq áńgime ekenin bildi. — Siz maǵan kóp járdem tıgizdińiz, saý bolyńyz.

Kezekshi mılısıa otyrǵan ornynda úndemeı, qur bularǵa basyn ızegen qalpy qala berdi. Kóńilsiz keptegi Jaıyq ekeýi kútý zalyna bettedi. Saparjaıdyń ishi ádettegideı sapyrylysqan adamǵa toly. Biraq, bárin birdeı jolaýshy dep oılaý qate. Bireý — saýdager, endi qaısybiri osy saparjaıdyń turǵyny — panasyzdar, keıbireýleri osy jerde jumys isteıdi. Áıteýir, halyq yǵy-jyǵy.

— Habaryn bergenińe rahmet, Jaıyq, saǵan! Áıtpese biz ony «aýylda júr» dep izdemeıtin de edik. Bir keregi bolyp qalar, meken-jaıyńdy maǵan tastap ketpeısiń be?

— Maqul, jazyp alyńyz.

Japar tós qaltasynan qoıynkitapshasy men qalamyn shyǵaryp, júgirtip jaza bastady.

— Al, jaqsy.

Jaıyq qoshtasyp ilgerilegende, Japar seń soqqan balyqtaı sendelip ornynda bógelip qaldy. Mıyn túıgishtegen: «Ne isteý kerek? Kimge baramyn? Qalaı qutqaramyn?» degen saýaldar. Biraq munyń eshqaısyna jaýap taba alatyn emes. Qolynan eshteme kelmeıtini málim. Sonda da jan tapsyrar aldynda tuıaǵyn bir sermeıtin kóterem toqtydaı, eń qurymaǵanda áreket tanytyp, oqıǵanyń shyntýaıtyndaǵy mánisin bilgisi bar. Ony tek organda isteıtin janashyr, tanys adamyńa baryp bilmeseń, kez-kelgen quqyq qorǵaý mekemesi suraǵanyńdy birden qolyńa ustata qoımaıdy. Ne nárseniń bolsa da kózin tabý mańyzdy. Biraq, qalaı tappaq?

Oılanyp turyp-turyp, mashınasyna bettedi. Endigi betalysy — Ersultannyń jumysy — qalalyq mılısıa bólimi. Ol da bir túımedeıdi túıedeı jasap, sharýany tyndyrǵanynan baıbalamy kóp adam. Demeý kórsetip, súıemeldegennen buryn jer-jebirińe jetip, jeken sýyńdy iship, jeti nasyryńdy jerge kirgizip bitedi. Sonysyn bile tura bárine kónip áke-kókelep, sol arqyly bir habaryn alýǵa nıet qoıdy.

Kesh bolsa taıanyp qaldy. Kóshedegi qozǵalys odan saıyn yǵy-jyǵy bylyǵyp, qaıshalysa tústi. Bir abyroıy — onyń mekemesi jańa saparjaıdan onsha qashyq emes edi. Mundaıda ıek astyndaǵy jerdiń ózi ıt arqasy qıanǵa aınalatyn ádeti.

Ol jumysynda eken. Kabınetinde adamdar otyrǵanyna qaramaı ózimsingendikpen basa-kókteı kirdi. Ersultanmen jıi aralasqannan keıin myna azamattardy da bir kisideı tanıtyn. Bárimen emen-jarqyn qol alysyp amandasty. Japar syrt pishininen eshteme ańǵartqysy kelmeı:

— Jumystyń sońyna qaraı jınalyp qalypsyńdar ǵoı, — dep kúldi.

— Negizgi is jumystan keıin bastalady ǵoı. — Etjeńdi Qalambek degen kapıtan ezýi jaıyla yrq-yrq etti. Onyń bul astarly áńgimesiniń mánisin uǵynǵan qalǵan ekeýi de únsiz jymıdy.

— Mynalar «monshaǵa baraıyq» deıdi, men «búgin endi qoıa ǵoıyńdar, kúnde qańǵyp qatynnan uıat boldy» dep otyrmyn. — Ersultannyń únine kúlki aralasa shyqty. — Biraq, myna noıandar taqymdap, áketip barady… áıteýir, ańqalary kebedi de turady, ne bále ekenin bilmeımin. — Sońy qarqylǵa ulasty.

Japar bulardyń beımaral tirligine búrtúrli qyzyqty. Óziniń ishki ıt tyrnap jatqan jaıyn oılap, jan jarasy odan beter ýshyqty. Sonda da úsheýdiń lázzatty shaǵyn sýytqysy kelmeı ázildeı áńgimege maı quıyp, órtep qoıdy.

— Jigitter shaqyrsa bilip shaqyrady da…

— Iá, Erekeń barsa, bári osy qoǵadaı japyrylady.

Esimi jadynda joq aǵa leıtenant osyny aıtyp, odan saıyn qýlana jymıdy.

— Jaraıdy, qoıyńdar endi. Sál tizgindi bosatsań bitti, til men jaǵyna súıenip basyńa bar báleni úıip tastaıdy.

— Ereke, óziń ǵoı, eki kún monsha bolmaı qalsa, «monsha kórmedik qoı» dep jylaısyń. — Qalambek qurdasy shıqyldaı kúlip ázildeı ospaqtady. — Sodan keıin, bir jaǵy bastyq bolǵannan soń, jónsiz eskertý estip qalmaıyq dep, aldyn-ala qam jasaımyz da...

— Úı, seniń qam jasaǵanyńdy… Qaıda álgi dokýment, erteń ROVD-ǵa ótkizý kerek, áli joq. Eń birinshi, sharýaǵa aldyn-ala qam jasasańdarshy. Davaı, baryńdar, jarty saǵattan keıin maǵan ochetpen kelesińder.

Ekeýi jańaǵy ázil-ospaqtarynan tıylyp, montıǵan qalpy kabınetten shyǵa berdi. Sol kezde Ersultan buǵan qarap:

— Qalaı, úı-ishi aman ba? — dedi.

— Aman…

— Jaǵdaı durys pa?

— Jaǵdaı durys bolmaı tur ǵoı sol. — Birtúrli yńǵaısyzdyq tanytyp, júzin tómen saldy.

— Ne bop qaldy? — Kishileý, biraq domalaq bitken kózderi ejireıip, buǵan umsyna shúılikti.

— Oı, anaý Sapar óltiretin boldy. Mılısıa tutqyndap, Bishkekke alyp ketipti.

— Bishkekke alyp ketkeni qalaı?

— Sol jaqta buzyqtyq jasaǵan.

— Sonda, sońynan osy jaqqa qýyp kelgen be?

— Solaı ǵoı, táıiri.

— Ne degen myqty mılısıalar olar? Biz myna irgedegi poselkelerge barýǵa kólik tappaı, kólik tapsaq, benzın bolmaı qyrylyp jatamyz. — Basyn shaıqap qoıdy. — Qaı jerden ustaǵan?

— Saparjaıdan.

— Aldyn-ala tosqaýyl qurǵan ǵoı.

— Kim biledi? — Japar ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Sonda ne istep qoıypty?

— Bilmeımin. Sony bilip berýińe járdemińdi tıgizýińdi surap, ózińe kelip turmyn. Óıtkeni, senderdiń ROVD-nyń ýchastogynan jóneltilip otyr. Maǵan saparjaıdaǵy kezekshi mılısıa durystap eshteme aıta almady. Endi aýdandyq ishki ister organyndaǵy quzireti jetetin jigitterdi qosyp, qaıda áketkenin bilsek.

— Bishkek degen de Almatydan kem qala emes qoı, onda da bálenbaı ROVD bar. Qaısynan suraımyz.

— Saparjaıdaǵy tirek pýnktinde qyrǵyzdardan kelgen mılısıalar jóninde bir derek bar da... «Baqanyń tilin balyq biledi» degendeıin, sender suratsańdar olar kelgender kimder ekenin aıtyp bermeı me? Mysaly, maǵan Alamedın aýdanynan dedi. Múmkin kezekshi menen tezirek qutylýy úshin aıta salǵan shyǵar, sen naqty deregin alyp bershi.

— Áı, ákeńniń… — Kreslosyna shalqalaı otyrdy. — Tynysh qana júrmeı… arttaryna qaramaı, quıryqtaryna shala baılap júredi. — Keıı sóıledi. Sóıtti de biraz ishteı únsiz tyndy. — Qazir, mynalardyń esebin qabyldap bitkennen keıin bólimge baralyq.

— Saǵat, mine, altydan asty, oǵanǵa deıin olar ketip qalmaı ma?

— Bastyqtar onǵa deıin otyrady, onyń ústine qala boıynsha reıd júrip jatyr. Jumys qarqyny kúsheıtilgen.

Japardyń bul ýájge kónbeske amaly qaısy, basqadaı sharasy joq. Arqa súıeıtini ázirge tek — Ersultan.

Jańaǵy jasandy jigeri birdemde ýatylyp, eńsesi ezile ıini salbyrady. Jan qaltasynan temekisin qarmanyp, shyrpy tutatty. Múlgigen qalpy kók tútindi qunyǵa jutty. Osy kezde álgindegi jigitter qaıtyp oraldy. Bul sosyn dál qazir óziniń basy artyq adam ekenin ańǵaryp:

— Men dálizde kúte turaıyn, — dedi de, ornynan kóterile berdi.

*** *** ***

Bular Áýezov aýdandyq ishki ister bólimine kelgende, qarańǵylyq ábden qoıýlanǵan, el orynǵa otyrǵan kez-tuǵyn. Mashınany suǵyntyp, mılısıa ǵımaratynan ary ótip baryp, jınaq kasasynyń qasyna qoıdy da, Ersultan ekeýi keri júrdi. Sóıtse, bul bilmeıtin úlken ǵımarattan bólek, barak tektes shubatyla salynǵan bir qabatty úı jáne bar eken. Eń birinshi soǵan buryldy. Tabaldyryqtan-aq, Ersultannyń tanystary ushyrasyp qaýqyldasa amandasyp, tós túıistirip jatty. Sol úırenshikti hal suraý, birin-biri qaǵytý, ájýalaý. Terisine syımaı, shytynaǵan shaqta Japarǵa munyń bári aýyr soqty. Biraq, tisin tisine qoıyp, shydap baqty. Shydamaǵanda qaıda barady.

— Mısha qaıda? — dedi alǵashqy ushyrasqandardan Ersultan.

— Osynda.

— Ózinde me?

— Ózinde bolǵan.

Eskerýsiz úıdiń kire berisinen bastalyp uzynnan-uzaq sozylǵan dálizben ońǵa burylyp, qaptaǵan esikterdi keıin tastap, ańyratyp sonyń kabınetine keldi. Eńgezerdeı-eńgezerdeı ıyǵyna pagon ilgen úsh jigit qonaqtaǵan taýyqtaı tizile otyr eken. Onyń ishindegi bireýi ornynan atyp turyp, Ersultandy bas saldy. Taǵy da sol uzaq hal, jaı suraý bastaldy. Tózim sarqylyp baryp, júıke túgesilgende Erekeń dittegen saýalǵa jetti-aý.

— Mısha qaıda?

— Ol osynda. Qazir ǵana shaqyrtýmen bastyqqa shyqty. Keledi. — Qysqa ǵana jaýap qaıyrdy da, taǵy da óziniń áńgimesine kóshti. — Oı, Ereke, jolyǵyspaǵaly qansha jaz, qansha qys ótti. Bir mekemede istep júrip osyndaı halge jetip turmyz, basqa jaqqa aýysyp ketsek ne bolǵany?

— Aıtpa.

— Búgin osy kezdesýimizdi atap óteıik. Aıtqandaıyn, áıelim bosanǵan. — Jaǵasy jaılaýda, toqmeıilsip, esilte shubyrtty.

— Jaraısyń! Ul ma, qyz ba?

— Ul! — Ekpindeı esip, sózin nyǵarlaı aıtty.

— Oı, jaraısyń!

— Ýje, segiz aı, eńbektep júr.

— Deni saý bolsa, bala jyldam ósedi.

— Júr, esiktiń aldyna, temeki tartaıyq.

— Júr. — Ersultan solardyń yńǵaıyna kónip, erip bara jatty. Osy kezde Japar janushyryp:

— Ereke, qazir Mısha kelip qalady ǵoı, — dedi.

— Alańdama, ol ana ǵımaratqa ketipti. Esiktiń aýzynda kútemiz…

Osyny estigende baryp, Japardyń bebeýlegen jany sál saıabyr tapty. Sosyn, ózi de temeki tartyp aldanýǵa mynalardyń sońyn ala syrtqa ilbidi.

— Mıshada tyǵyz sharýań bar ma? — dedi álgi buǵan beıtanys jigit Ersultanǵa burylyp.

— Iá.

Beseýi úıirilip, kire beriste temeki tutatty.

— Qandaı sharýa edi ol?

— Mynaý inishektiń sharýasy, — dep, Ersultan álgilerge muny nusqady. — Inim — Japar.

Jigitter kezekpe-kezek qol alysty.

— Taǵy bir baýyrymyz bar Sapar degen, sony búgin mılısıalar ustap alyp ketipti.

— Úı, ol sóz be? — Jańaǵy esirip sóılep turǵan jigittiń aty Maqsat eken, sol taǵy da birden Alakól asyǵynan kelmeı, atyryla jóneldi. — Kez-kelgen jerden alyp shyqpaımyz ba ózimiz-aq.

— Joq, ony saparjaıdan ustaǵan bette Qyrǵyzstanǵa jóneltken.

Osy kezde baryp Maqsat tizginin tartty.

— Myna, ózimizdiń saparjaıdan ba? — Oń qolyn shoshaıtyp, tý syrtyna qaraı siltedi.

— Iá.

— Ne jasap qoıypty?

— Naqty bilmeımiz, sony bilý úshin Mıshaǵa jolyqpaqpyn.

— Á-á, kishkene qıynda-aý eken, — esken neme sál bógeldi, — biraq eshteme etpeıdi. Sheshiledi ǵoı.

Sóıtip ol «aıdaı saldydan az óldi, kóre saldydan kóp óldilik» nıetin tanytty. Japardyń zyǵyrdany qaınaı tústi. Áıtkenmen, tilin tistep, tis jarmady.

— Ereke, — dedi taǵy da Maqsat ózeýrep, — qazir kafege otyraıyq, eń qurmaǵanda kezdeskenimizdi atap óteıik.

— Eń birinshi myna sharýany bitirip alaıyqshy. Mıshaǵa Bishkekke telefon soqtyraıyq.

— Oǵanǵa deıin saparjaıǵa zvondap, ony qaı aýdanyna áketkenin anyqtap qoıaıyq ta.

Baǵanadan bergi Maqsattyń áńgimesinen osy sózi ǵana Japardyń janyna jaqty.

— Ondaǵylardy bilesiń be sen?

— Bilmegende.

— Júr onda.

Ishke qaıta topyrlaı kirdi. Biraq, eshqandaı mandytyp ol jerden jaýap ala almady. Áýelgidegi Japardyń ózi bilip shyqqannan basqa qosymsha basy artyq maǵlumat joq. Qaraptan-qarap jyny keldi, adamnyń taǵdyry mılısıalar úshin oıynshyq sıaqty kórindi. Eń qurymaǵanda qarapaıym ǵana kelgenderdiń aty-jónin, qyzmetin, laýazymyn, jumys telefonyn, meken-jaıyn jazyp alyp qalýy tıis qoı. Ári-beriden keıin qýǵynshynyń qoldaryna ustatyp jibergen adamdary qansha qunyker bolsa da — Qazaqstannyń azamaty. Al respýblıka azamatyn memleket meılinshe qorǵamaıtyn ba edi. Biraq, mynandaı dúregeıler uılyqqannan keıin ondaı erejeni qaıdan bilsin. Qyrǵyzstandy áli, sol — biryńǵaı tártiptik júıedegi odaqtas respýblıkalardyń biri, al, búgingi kúndi — baıaǵy keńes ókimetiniń zamany dep oılaıtyn bolsa kerek. Aıypkerdi óz ishimizde bir aýdannan bir aýdanǵa jóneltkendeı, jaıbaraqat qaraketsiz otyrǵandaryna qaıran.

Biraq, myna janyndaǵylardyń ony oılap bas qatyratyndaı jaılary joq. Óz betterinshe daýryǵyp, ózeýreı ekilenedi. Tipti, buǵan bola joldarynan qalyp, jipsiz baılanyp turǵandaı kórindi. Al, ana Mıshasynyń da kele qoıatyn túri joq. Kelesi ǵımaratqa júgirip baryp izdeý, jáne mynalardyń biriniń oıyna kirmeıdi. «Baltyry syzdamastyń qasynda basyń aýyrmasyn» degen osy.

Janyn qoıarǵa jer tappaı qaradaı býlyǵyp barady. Áıtkenmen amal qansha, qazir ólip ketse de budan basqa qaılasynyń joqtyǵyn bilip qana, shydamyna sabyr sýyn septi. Bir ýaqtarda baryp Mısha degeni boı kórsetti. Maıly qasyqsha jylmańdaǵan qasqa bas bireý eken, qysqasha amandasqannan soń kabınetine asyǵys endi. Sońynan Ersultan qosa kirdi. Osy kezde ǵana Japardyń «ýh-h» dep tynysy ashylǵandaı boldy. Bir jaqsy habar shyǵyp qala ma dep, degbirsizdene qabyldaý bólmesiniń buryshyndaǵy oryndyqqa qonjıa ketti. Baǵanadan beri tikesinen tike turǵandyqtan ba, eki aıaǵy saldyrap qalypty.

Arǵy jaǵynan kúbir-kúbir daýystar estilip jatty. Qulaǵyn qansha túrgenimen áńgimeniń nendeı baǵytqa órbigeninen maǵlum ala almady. Áıteýir, tolassyz kúbirdiń jalǵasqanyn janyna medet tutyp, elitip otyra beripti. Bir kezde esik tars etip ashylǵanda esin jıdy. Ersultan jaıdary júzben tabaldyryqtan beri attady. Bul ornynan ushyp túregeldi. Biraq, ol qapelimde tyrs etip til qatpady, múdirissiz ilgeri jyljydy. Amalsyz Japar sońynan ilesti. Umtyla berip, tóńirekti kózimen bir sholyp ótti. Sol ýaqta ǵana óziniń aýyzǵy bólmede baǵanadan beri japadan-jalǵyz qalǵanyn ekshedi. «Endi ana Maqsattar jolyqpaı-aq qoısa eken» dep tiledi. Biraq, ol tilegin qudaı bermedi, shyǵa beriste úıirilip álgiler tosyp tur eken.

— Ereke, jumys bitti me? — dedi bulardyń tóbesin kóre salysymen biri.

— Bitken sıaqty.

— Olaı bolsa, Maqsat «qazir kelemin, ketip qalmasyn, kútsin» dep, bas ǵımaratqa kirip ketti. Kúte turyńyz, — dedi álgi.

— Rahmet aıtyp júre bersek qaıtedi, — dińkesi quryǵan Japar mińgir etti, — jaǵdaıymyzdy bilip tur ǵoı…

Bular sál oqshaýlaý shyqty.

— Uıat shyǵar, ekeýmiz qyzmetti birge bastap ek, — Ersultan Japardyń óńine bajaılaı qarady, — baǵanadan beri qıyla shaqyryp jatyr, bir bes-aq mınýtqa kirelik.

— Ereke, ol sodan keıin uzap ketedi ǵoı.

— Sozylmaıdy, — munyń janaryna úńilip qarady, shamasy túr-álpeti buzylyp, ireńi qashsa kerek, — ábirjimeshi, erteń senimen birge ere baramyn, — dedi.

Japar shynynda da birtúrli bádáýı jalǵannan tıanaq tapqandaı, myna bir aýyz sózge ájeptáýir qýattana marqaıdy.

— Mısha ne tyndyrdy?

— Eshteme. Jańaǵy qalaı edi, Alamedınskıı me edi, sol ROVD-da eshkim bolmaı shyqty, sóılese almadyq.

Bekerden-beker ýaqytyn joǵaltyp, kúsh-qýatyn sarp etip sendelgen sharasyzdyǵyna kúıinip ketti. Amalsyz jerge qarady.

— Endi, eshkim telefondy kótermese, kimmen sóılespek? Renjimeshi.

— Renjip turǵan joqpyn.

Osy kezde «Ereke, men senderdi ketip qaldy ma dep qorqyp kele jatyr edim» degen Maqsattyń baryldaq daýysy kórden shyqqandaı jıirkenishti estildi. Japar eriksiz tyjyryndy. Qolyn bir siltep jónep bereıin dep bir turdy da, «erteń tanymaıtyn jerde mılısıalar bir-birin menen góri tezirek uǵysar» dep oılady. Osy oıy ǵana ishteı qaınaǵan ashýyn tejep, salmaq túsken júıkesine kúsh berdi.

— Júrińder, alysqa emes, myna saparjaıǵa-aq baryp otyra salamyz. — Maqsat jandy alqymnan alyp, taqymdap qoıar emes. Ersultan taǵy da Japarǵa qarady. Qabyrǵasy sógilgen ol:

— Ereke, bir on bes mınýt otyraıyq ta, odan aryǵa bógelmeıik, — dedi jalbaryna.

— Iá, myqtasa on bes-jıyrma mınýt.

Saly sýǵa kete turyp, kelisti.

Bári japa-tarmaǵaı mashınaǵa qaraı bettedi.

Saparjaıdyń Mate Zalka jaq búıirindegi ekinshi qabattaǵy kafege toǵysa endi. Ondaǵy daıashylar Maqsatty jaqsy tanıtyn bolsa kerek, bári jyly júzderimen, jaıdary amandasyp qarsy aldy.

— Jigitter, eki stoldy bir-birine qosyp jiberińder! — dedi Maqsat janyndaǵylarǵa pármen berip, óz úıine kelgendeı mundaǵylardy bılep-tóstep barady.

Áp-sátte mılısıalar kók qarǵadaı uılyǵysa jaıǵasty. Sapyrylysqan ne bir áńgimeler bastalyp ketti, qulaqqa súıkimsiz qarq-qarq kúlkiler jalǵasty. Birinen-biri aınymaıtyn tostar tolastar emes. Ýádeli on bes mınýt áldeqashan tabanyn jaltyratty. Ersultan da biraz býryldana masaıdy. Endi Japardyń Ersultanǵa degen ókpesi qara qazandaı qabyndady. Qamsyz, alańsyz qalpy bátýasyz áńgimege qyzý aralasýda. Bul odan ary shydaı alar emes.

— Ereke, júreıik.

Ol buǵan qyzara bórtken kúıi jaqamaı qadaldy.

— Bratıshka, kishkene shydaı turshy, qazir shyǵamyz. — Úni de óktem estildi. — Júrgende búgin qaıda barasyń? Erteń erte tań qulanıektene attanarmyz, toǵyzda sonda bolamyz. Sodan soń sharýaǵa kirisemiz.

Qyzyp alǵanmen daýlasyp bereke tappasyn uǵynǵandyqtan, dymy qurydy. Áıtpese, Erekeńniń ishken kúnniń erteńinde basyn zorǵa kóteretininen habardar-tyn. «Tańerteń turmaı ıt áýremdi shyǵarady-aý» dep úreılendi. Onyń syry málim bosa da, sonyń yńǵaıyna kónip, aıtqanyna júrgennen basqa eshteme qalmady. Jany ashıdy dep, pana tutyp kelgen adamynyń túri... Ersultannyń bul ádetin biletin Bıbiniń “Áýre qaınaǵa” dep at qoıyp júrgeniniń sebebi de osynda.

Myna daýryqqan jurt ózinshe bir álem boldy da, solardyń ortasynda otyryp-aq Japar japadan-jalǵyz qaldy. Óńeshinen bir túıir as óter emes, endi óz tútinine asyǵa bastady. Saǵat bosa on birge taıandy. Úı-ishi munyń osynsha joǵalǵan sebebinen beımaǵlum, endigi alańdaı ábirjigenderi anyq. Al bunyń jany qapasqa qamalyp azaptanyp, ekinshiden, dińkesi qurı jipsiz baılanǵany mynaý. Osynshama qudaıdyń kelekege salatyndaı ne jóni bar edi? Tálkekke túsirip, tamashalaǵanda ne utady? Mıy jetpedi. Ár qıyrdan boı kótergen neshe túrli saýaldyń sońynan dedektep, sabyldy kep sabyldy. Biraq, tirliginiń ózi dáıeksiz bop turǵanda, oǵan eshqandaı jaýap taba almaıtynyn uǵyndy. Bar biletini — erteń taǵy da kóringenge jalynyp, aqsha suraıtyny. Jaı-japsardy aıtýdyń ózi uıat. Bir emes, eki emes — únemi birinen-biri aýmaıtyn ýaqıǵany tizbekteıdi. Ári-beriden keıin olar muny osynyń bárin oıdan shyǵaratyn ótirikshige de saıýy múmkin. Endi eshkimge júzi daýalamaıdy, betinen basyp bara alar emes, biraq qalaı da Sapardy alyp shyǵýy tıis.

Bireý ıyǵynan nuqı túrtti.

— Jáke, — Ersultan eken, — bir aýyz tilegińdi aıtyp jiber, Mákeń saǵan sóz berdi.

Sol kezde baryp qalyń oıǵa shomyp, ábden maltyǵanyn bildi.

— Rahmet, jigitter. Búgin ózderińmen tanysyp otyrmyz, osy tanystyǵymyz dostyqqa ulassyn. Alyp qoıyńyzdar.

Taǵy da staqandar soǵystyrylyp, taǵy da ózeýregen qyzý áńgime qaıta arnasyn tapty. Taǵy da bul oqshaýlanyp, mynalarmen tuzy jaraspady. Sol kezde baryp tóńiregine nazar aýdardy, kafede bóten ózge eshkim joq. Órekpigen toptyń qarqyny ońasha ekendikterin bilgendikten be, údeı órshıdi. Ábden jinigip alǵan, birine-biri sóz bermeı, daýryǵady. Beımezgil tusta áýlikken óńge el bosa mekeme qojaıyny áldeqashan «biz jumys isteıtin mezgil aıaqtaldy, bosatyńyzdar» der edi. Bular shetireıgen qyzyl jaǵaly mılısıalar: sharasyzdan qurdaı jorǵalap, qyzmet etip júr. Tipti, basqa kóldeneń kózdi kirgizbeı esikti ishten qulyptap qoıypty. Osylaı oqaly shekpendiler kelgende tas bekinip alý qashanǵy ádetteri sıaqty.

Otyra-otyra sarjambasqa aınalǵan bókselerin shegelenip qalǵandaı oryndyqtan ázer kóterip, tolqynda shaıqalǵan kemedeı teńsele basyp syrtqa bettedi. Myna mıyna ıne júgirtkendeı taýqymetten qutylǵanyna Japar qudaıyna myń márte shúkirána aıtty. Biraq, erterek qýanyp qoıǵan eken, tysqa shyqqannan keıin de býy burqyraı uzaq qoshtasyp, bir-birin qıa almaı turyp aldy… Ýaqyt bolsa zymyrap bara jatyr edi.

III

Óli qonaǵa úıge kelgeninde Bıbiniń óńin úreıdiń izi jaılapty. Birdeme suraýǵa dáti barmaıtyndaı janarlary jáýteń qaǵady. Shamasy eriniń bet-pishinin kórip, tosylyp qalsa kerek.

Japar aıaǵyn zorǵa sheship, kýrtkasyn nemquraıly ile saldy da zalǵa ótip kresloǵa gúrs etip qulady. Sońynan áıeli ere kirdi. Biraq oǵan kúıeýi lám dep til qatpady. Taýy shaǵylyp, eńsesin jaza almaı meń-zeń kúı keshti.

— Bir áıel telefon soqty. — Bıbi osy sózdi aıtty da ármen qaraı jalǵastyrýǵa dáti jetpegendeı múdirdi. Japar bolsa ásheıinde «ne qylǵan áıel» dep tabanda suraıtyn edi, qazir oǵan eshqandaı qulqy joq. Baýyrynyń aqymaqtyǵyna nazalanýda, sondyqtan áldekimderdiń telefon shalǵany eleń etkize almady.

— «Sapardy qamap qoıdy» deıdi.

Sol-aq eken Japar oqys basyn kóterip:

— Qaıdan zvondap tur?! — dedi julyp alǵandaı. Osy kezde ǵana habarlasqan adamnyń tegin emestigin topshylady.

— Bishkekten.

— Bish-kek-te-en? — Ornynan túregelip ketti. Bar úıelmenimen qarsysyna kep turǵan kelinshegine tónip, mup-muzdaı keskinimen shúńireıe qadaldy. Bet-pishininen esi adasqan adamnyń keıpi bilinedi.

— Iá, ne aıtty?

— Qyrǵyzsha sóıleıdi, sóziniń kóbisin túsinbedim. Áıteýir, qamap qoıdy degendi uqtym.

— Qaıda jatqanyn aıtqan joq pa?

— Aıtty. Jazyp aldym.

— Óziniń kim ekenin she?

— Aty-jónin aıtty, esimi — Sara. Biraq meken-jaıyn, telefonyn málimdeýden qashqaqtady. «Qazir aqyldasamyn, durys dep tapsaq beremiz» dedi.

— Qaıyra habarlaspady ma?

— Joq.

Muny estigen jigittiń basy birden kókiregine qulady. Sosyn aqyryn salbyrap baryp, ornyna qaıta otyrdy. Beker Ersultanǵa ıtshe erip sabylyp júrgenshe úıge kelseshi, beımaǵlum adamnyń ózimen sóılesip, eptegen bolsa da bir maǵlumat alyp qalatyn edi. Endi ol qaıtadan telefon shala ma, shalmaı ma, bir qudaıǵa málim. Áı, jazǵan-aı… «jaqsydan — sharapat…» deýshi edi. Al ol muny synaıyn degendeı ot pen jaýdyń ortasynda turǵanda ýaqytyn shyǵyndap, jipsiz baılaǵany. Ádeıi janyna batyra túskisi kelgendeı omalyp, qysyr sózben sýaryp tapjylmaı qoımady ma? Endi, mine, qara basyp tikeleı qatysy bar adamnyń ózi úıine telefon shalǵanda sóılese almaǵanyn qara. «Erteń sony almaı-aq qoısam ba» dep te bir oılady.

— Men sol Sapardyń sharýasymen júrdim.

Bul kezde Bıbi qataryndaǵy kresloǵa jaıǵasqan edi. Solaı qaraı sál moınyn buryp qoıdy.

— Sen qaıdan estidiń?

— Jazıra zvondady.

Japar qysqasha ǵana búgingi oqıǵany baıan etti. Sodan keıin de biraz únsizdik ornady. Bir kezde Bıbi aqyryn jylystaı berdi. Shamaly ýaqyttan soń:

— Júr, shaıyńdy ish, — dedi.

Qurǵap ketken tańdaıyn jibitken syńaılandy. Áıtkenmen erteńgi joldyń azaby kóz aldyna elestep, kólbeń qaqty. Del-sal qalpy jatyn bólmege bettegen. Sol kezde bar bolǵyr telefon sharyldap qoıa bergeni. Japar arbańdaı júgirip, solaı umtyldy.

— Alo! — degen sharqaıa daýysty áıeldiń ashshy úni ańsap kútken armanyndaı boıyn birden sergitip jiberdi.

— Tyńdap turmyn.

— Bul, Japardyń úıi me?

— Dál solaı. Men — Japarmyn. Siz — Sarasyz ba?

— Iá. Oqıǵadan qulaǵdar bop jatqan shyǵarsyz. — Óktemdikpen til qatatyndyǵy ańǵarylyp-aq tur.

— Iá… — Munyń úni kómeskileý shyqty.

— Sizdiń baýyryńyz 2600 dollar aqshamdy osydan eki kún buryn aldap soǵyp, urlap áketti. Qudaı qoldaǵanda, barǵanymyzǵa qaraı tekke sandalysqa túspeı ony osynda ustap ákeldik. Endi, alǵandaryńdy qaıtaryp berseńder, is támam, baýyryńyz azat.

Myna kiriptarlyqqa ıtermelegen sózdiń batpan salmaǵy birden jan-júregin ezgiledi. Taban astynda aqshany qaıdan tapsyn. Biraq, inisi úshin jábirlenýshiniń aldynda quldyq urýǵa ázir. Áıtkenmen, istiń qalaı nasyrǵa shapqanyn bilýge asyqty.

— Men túkti de túsingen joqpyn, jamanattyń jetkeni ras, asyqpaı baıandap berińizshi.

— Oǵan ózińiz bilesiz, qalaaralyq baılanysqa aqsha kóp ketpeı me? Ári bul telefonmen túsinisetin áńgime emes.

— Olaı bolsa nómirińizdi aıtyńyz, men qaıta zvondaıyn.

— Joq… — Áıel bir túrli kúmiljidi. Izinshe, — qazir tura turyńyz, — dedi. — Bul onyń áldekimmen keńespek nıetin uqty. Bir mezet baılanys úzilip baryp, qaıtadan kelinshektiń «alo» degen úni estildi.

— Joq, olaı bolmaıdy.

— Endeshe, eptep bosa da onyń ne qylmys jasaǵanyn aıtyp berseńiz.

— Jańa aıtpadym ba? Meni qorqytty, aqshamdy urlady. — Únindegi óktemdik qaıtadan bel alyp bara jatty. — Zorlaıyn dedi.

Jigittiń mıyna qan quıylyp ketti. Yp-ystyq ábilet shekesin dý etkizdi.

— Qaıta sońǵy áreketin inińizdi aıaǵandyqtan jazǵan aryzymda kórsetpeı otyrmyn, erteń keshikseńiz, moınyna osyny da ilemin.

Japar myna qyzylkóz báleniń aldynda ábden aıyqpas tumanǵa qalǵandaryn bildi. Ańdaýsyzda kúrsingenin de baıqamady.

— Jaraıdy endi, ondaı qyzbalyqqa salynbańyz. Aqymaqtan bir aqymaqtyq is ketken shyǵar. — Meılinshe sabyrly kórinýge, únin salmaqty shyǵarýǵa tyrysty. Áıtkenmen, onyń bul pıǵyly qanshalyqty deńgeıde iske asyp jatqany belgisiz. — Men estigende-aq sońdaryńyzdan túre qýýǵa bar edim, biraq, qaıda baratynymdy bilmedim. Myna, ózińizdiń habarlasqanyńyz jaqsy boldy, eń qurymaǵanda istiń deregin aldym. Endi sizdi qaıdan tabamyn? Álginde men joqta sóıleskenińizde telefonymdy beremin depsiz, berińiz. Tańerteń alla qalasa, Bishkekte bolamyn.

Áıel aıtary taýsylǵandaı úndemeı qaldy.

— Alo, siz tyńdap tursyz ba?

— Iá.

— Qaı jerde jolyǵamyz?

— Qazir aıtamyn.

Arǵy bette áldekimmen kúbir-kúbir sóıleskeni membranadan kómeskilenip estildi. Shamasy onysy er adamǵa uqsaıdy.

Japardyń degbiri qashyp barady. Jany qystyqqannan mańdaıy jipsidi. Mynalardyń sozbaqtaǵa salyp, ushqasatyn tusty aıqyndaı almaı jatqanyna jyny keldi. «Kez-kelgen mańdy belgilemeı me» dedi ishinen. Sol kezde áıeldiń jaryqshaq úni qaıta estildi.

— Manas kóshesiniń boıynda, Frýnzemen qıylysqan tusynda kezdesemiz.

— Manasty qalaı tabamyz?

— Almatydan kirgen kósheniń aıaǵy Manasqa aınalady. Ortalyq bazardan ótkennen keıin úsh kvartaldan soń — Frýnze. Sonda toqtańdar. Mashınalaryńnyń nómirin aıtyńdar, senderge biz ózimiz kelemiz.

— Jaraıdy, kúni buryn jol kespelik, qudaı buıyrtsa saǵat toǵyz-onda sonda bolamyn.

— Naqty bir ýaqytty aıt.

— Onda.

— Kelistik.

IV

Túnimen Japar uıyqtaı almaı shyqty. Taǵy da nendeı bálege ushyraǵanyn oısha elestetse, jany jahanamǵa ketedi. Endi kimniń baryp tabanyn jalaıtynyn bilmedi. 2600 dollarmen ońaı-ospaq qutyla salmaıtynyn jáne uǵyndy. Ózi sińirine ilinip ázer júrgeninde myna qyjalatqa aparyp uryndyrǵan Saparǵa qany qaınady. As ta tók bar bolyp turyp qutyrsa bir sári, túgi joq, yńyrshaǵy aınalǵanyna qaramaı dandaısıtynyna esh zıyny jetpedi. Bala deıin dese bala emes, aqyl toqtatyp, ata saqaly aýzyn qapqan jasta. Soǵan qaramaı osyndaı ıttikten taıynbaıdy. Eń qurymaǵanda ábden ómirden taıaq jep, silikpesi shyqqan sheshelerin nege aıamaıdy? Baıqustyń bulardy tapqannan basqa jazyǵy joq qoı. Tirliginiń sońynda endigi qalǵany osylardyń azasyn tutyp, tatasyn tartýy ma? Eldiń shesheleri sıaqty baılyqqa meldeginen batpasa da, qarapaıym jurt qatarly nege onyń ýaıymsyz-qaıǵysyz júrýge quqy joq? Áldebir ýaqta qaıta, «ul-aı» dep barsha jaqsy úmitin bularǵa artqan ákesiniń erterek ólip qalǵanyna qýandy. Áıtpese, óreniniń osyndaı sumyraı júrisin kórip, jaryqtyq, jer bolyp, bir emes birneshe márte óler edi.

Uzaq ýaqyt sulq jatyp nebir oılardy shıyrlady. Erteńgi aıyptaýshy jaqtyń qunyker bularǵa qoıar sharttaryn oısha tuspaldady. Jábirlenýshiniń kóńilin tapqanymen, quqyq qorǵaýshy organdaǵylardyń kóńilin tabý áldeqaıda qıynǵa soǵatynyn jáne bir kókeıine túıip paryqtady. Osy tusta Ersultannyń kómegine arqa súıegisi keldi. «Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy» degen mátel qyrǵyzdarda da bar shyǵar dep topshyldy. Eger bar bolsa, Ersultannyń usynǵan bitimine olar da toqtaýy tıis. Óıtkeni, Almaty men Bishkek tıip tur, qyrǵyzdardyń da azamattary bulardyń qarmaǵyna ilinýi ábden yqtımal. Qalaı bolǵanda da mańdaıyna alaqandaı jez japsyrǵandar bir-biriniń ıyǵyndaǵy juldyzdaryn syılaýǵa tıis.

Osylaı oıynyń sońy ımandy ıirimderge qaraı tarta beredi. Sonyń ózi taptalǵanda adamǵa demeý eken.

Japar bas jaǵyndaǵy oryndyqtyń ústine qoıǵan saǵatyn alyp, terezeden túsken bolar-bolmas bozamyq sáýlege tosty. Tórtten ketip barady. Apyl-ǵupyl ornynan atyp túregeldi. Bir túrli denesin qorǵasyndaı aýyr sezindi. Bet-aýzynyń tyrysyp turǵanyn ańǵardy. Sosyn túnimen uıqyly-oıaýdyń ortasynda jatqanyn esine aldy. Adam kóńiline qypyl enip, beımaral kósilmegendikten osyndaı rabaısyzdyqqa ushyraıtyny belgili edi.

— Tym erte ketip bara jatqan joqsyń ba?

Qyrynan jatqan qalpy Bıbi ún qatty.

— Erte emes. Qazir baryp Ersultandy oıatqansha, bir bıe saýym ýaqyt kerek shyǵar.

Jeıdesiniń óńirin qadaǵan kúıi, teris qaraǵan qalpy jaýap qaıyrdy. Munyń sózinen keıin Bıbiniń de jyly tósekten túregelgenin tý syrtymen sezindi. Ol ıyǵyna halatyn ildi de, budan buryn jatyn bólmeden as úıge qaraı jyljydy.

Keshe óziniń tuspaldaǵany dál kelip, kóresini Ersultannan kórdi. Esiginiń aýzynda qońyraý soǵyp biraz baılandy. Bári ólip qalǵandaı qapelimde tyrs ete qoımady. Bir kezde áreń degende qatyny “kim bul” dep syńsı til qatty.

— Men ǵoı… Japarmyn.

— Tún ishinde neǵyp júrsiń?

Kúńkildegen qalpy jaý alatyndaı temir esiktegi qatarynan salynǵan úsh qulyptyń qulaǵyn, birinen keıin birin syrtyldata burady. Dýda-dýda áıeldiń tóbesin kórgende jigit:

— Qaldaryń qalaı? — dedi.

— Jaqsy.

— Erekeń úıde me?

— Qaıda bolýshy edi? — Uıqyly kózin jyrtıtyp, buǵan ańtaryla qarady.

— Oıanǵan joq pa?

— Jeti túnniń ishinde qaıda barmaqshy oıanyp? — Japardyń saýaly oǵan jyndy adamnyń sózindeı kórindi me, daýysy qatqyldaý shyqty.

— Sharýa bar. — Jigit sóılegen qalpy kýrtkasyn sheship, kire beristegi kıimilgishke ildi.

— Ne sharýa?

— Bishkekke baramyz.

— Jumysyn qaıtedi?! — Sholpannyń jany yshqyna til qatty.

— Keshe eskertken shyǵar.

— Ol ondaı jumystan suranǵany jóninde eshteme aıtqan joq.

— Oıataıyq.

— Oıansa… — Kúmiljip baryp sózin jalǵady. — Keshe «jaqsy» bop keldi ǵoı.

— Oıanar, «turmasam, ústime sý quı» degen.

Áıel jatyn bólmege kirip ketti, sońynan ilese barýǵa Japar ımendi. Degenmen onyń «tur-turlap» kúıeýin mazalaı bastaǵanyn ańǵardy. Tutqıyldan túıilgen bul qylyǵyn jaqamaı eri shamdanyp birdeme deıtindeı. Bir kezde Sholpan halaty sóleńdep qaıta shyqty.

— Ananyń turatyn shamasy joq.

— Men baryp oıatyp kóreıin.

— Kim baryp oıatsa da, mundaıda tura qoımaıtyn edi.

Japardyń júregi zyrq ete qaldy. Sonda da ekiudaı kúıde ilgeri ozdy.

Bólmede sáýlesi bolymsyz keshkilik sham kómeski syǵyraıady. Abajadaı tósekte qalalyq mılısıa bólimi bastyǵynyń orynbasary oń jaq qyrynan búrise jatyr. Kórpesin tars búrkenipti. Bólmeniń tymyrsyqtyǵy men araqtyń ashqyltym ıisi aralasyp, murynǵa jaǵymsyzdaý tıedi.

— Ereke! — Basyna búrkengen kórpesin sál tómen ysyryp, aqyryn ıyǵynan qozǵap kórdi — miz baǵatyn emes. — Ereke, Japarmyn ǵoı, tur! — Bolmashy qozǵaldy. — Áı, Ereke, jol júrýimiz kerek.

— Ne? Qazir tura turshy. — Sózin úzip-julyp, uıyqtap jatyp túsinde úrgen ıtteı myńq-myńq etti. Sóıtti de kórpesin qymtanyp ala qoıdy. Japardyń dińkesi qurydy. Sosyn, qaıtadan onyń kórpesin kúshtegendeı ashty.

— Ereke, ýaqyt ketip barady, saǵat toǵyzda Bishkekte, kezdesetin jerde bolýymyz kerek.

— Bish-ke-ek?.. — Osy kezde ǵana onyń sańylaýyna birdeme barǵandaı kórindi. Sol jatqan qalpy ózi jaratylǵannan kishkene kózderin syǵyraıta ashyp, buǵan nazaryn toqtata qarady. Qapelimde kim ekenin jyǵa tanymaı ári keshegi kúńgirtteý isin esine túsire almaı basy qatatyndaı.

— Keshe aıttym ǵoı Sapardyń jaıyn, mılısıalar ustap Bishkekke alyp ketipti dep.

— A-a, Japar, sen ekensiń ǵoı. Qazir bes mınýt jata turaıynshy, sodan keıin túregelemin.

— Óı, bes mınýtqa uıqyń qanbaıdy ǵoı.

— Kishkene uıqymdy ashaıyn.

— Uıqyń ashylmaıdy, qaıta sen qalyń uıqyǵa kire túsesiń.

Sonsha kergigenine zyǵyrdany qaınasa da, lajy taýsylǵandyqtan as bólmege bettedi. Sońynan Ersultan:

— Joq, qazir turamyn, — dep mińgirledi.

Qaıta Sholpanǵa ishi jylyp qaldy. Tańǵa jýyq ýaqyt bolsa da dastarhanyn ázirlep, shaıdyń qamymen júr.

— Turdy ma?

— Turaıyn dep yńǵaılanýda...

— Onda qudaı birdeme bereıin degen eken. Araq ishken kúni túnniń bir ýaǵy turmaq, ádettegi merziminen asqanda baryp zorǵa basyn kóteretin edi. — Maqsatsyz bir kúlip qoıdy.

Degbiri quryp, arada eki-úsh mınýt ótkennen keıin qaıta jatyn bólmege kelse, Ersultan odan saıyn jaılanyp, uıqyǵa alańsyz bas qoıypty. Sonshama ıt qurly kórmegenine ashýy qozyp, qany mıyna shapshydy.

— Ereke, jańa turamyn degeniń qaıda?! — Lyqsyp kep keptelgen ashýyn tejeı almady, kórpesin keýdesine deıin ysyryp tastady. Daýysy da qatqyl shyqty. — Barmasań, «barmaımyn» dep aıtpaısyń ba, adamdy jyndy qylmaı.

— Baramyn ǵoı…

— Endi turmaısyń ba! Meniń janym kúızelip, qumsha ýatylýda. «Bireýdiń joǵyn bireý ándetip júrip izdeıdiniń» kebi ǵoı seniki. Jolymnan qaldyryp… — Shamyrqanǵan ashýyn basamaı ekpindete sóıledi. — Barmasań, eshkim seniń tonyńdy sypyryp almaıdy. Adam dep keldim ǵoı saǵan.

— Osy, óz jónińmen óleıin deseń de, alqymnan syǵyp, jandy alyp óltirmeısińder. — Kózin ashpaǵan qalpy mińgirledi.

— Ýáde bermeý kerek edi.

V

Bishkekke kózdegen mejeden erte jetti. Buryn birdi-ekili kelgeni bolmasa qala buǵan múldem beıtanys-tuǵyn. Áıteýir jolshybaı surastyra júrip, ýaǵdaly jerge de ilikti. «Til — Kıevke de aparady» degen osy. Biraq, áli de bir saǵattaı ýaqyttyń barlyǵyn bilgen Ersultan jańa bir usynys aıtty.

— Osynda meniń joldasym turady. Dókeı bastyq, ROVD-da isteıdi. Kez-kelgen ýaqytta, kez-kelgen máselemen kele ber degen edi. Almatyda aýzy-murnynan shyǵaryp syılap jibergenbiz. Soǵan baryp kórelik, múmkin septigi tıip qalar.

— Tekke sandalmaımyz ba?

Ersultanǵa birtúrli kúmánmen qarady.

— Joq, ol bolsa bir kádege jaratamyz ǵoı. Beker qańtarylyp sarylǵannan, júrelik! «Júrgenge jórgem ilinedi» degen, bir jaqsylyq jolyǵar.

Joldasy ezýlep, óziniń degenine sap ózeýredi. Tańerteńgi qyzarǵan kóziniń qantalaǵany basylǵanymen, aıasynyń bolmashy móltildeı jasaýraǵany sol qalpy.

— Jaraıdy, baralyq delik. Keshigip qalmaımyz ba?

— Keshikpeımiz.

— Adresin bilesiń be?

— Bilemin.

Motordy gúr etkizip otaldyryp, beıtanys kóshelermen quıǵyta yzǵytty.

Kóringennen surastyryp júrip, álgi belgisiz «shoń» qyrǵyzdyń úıin zorǵa tapty-aý. Japar da áldenárseden úmittenip, ózin qýnaq sezindi. Ersultan ishke kirip ketkende bir qushaq jaqsy habar ákeletindeı degbirsizdenip otyrdy. Áldebir ýaqyttan soń onyń qaltarystan solbyraıǵan usqyny baıqalǵanda, qur sandalys bolǵanyn topshylap úlgerdi. Ol esikti ashyp janyna jaıǵasqanynda:

— Ne boldy? — dep surady.

— Úı, ákeńniń… úıinde joq. Issaparda deıdi.

Odan ary eshteme estigisi kelmedi. Gazdy basyp qaldy, mashına atyryla jóneldi.

Týra bastapqy betterin taýǵa bergen qalpy kep toqtady. Biraq syrtqa shyqpady. Eki janyndaǵy, salondaǵy aınalar arqyly túgel tóńirekti sholýyldaıdy. Degenmen «osy-aý» dep, aıdar taǵatyn birde-bir pendeniń usqyny kórine qoımady. Ári bular toqtaǵan mań adam aıaǵy sırek júretin, kópshilikten oqshaý tus eken. Mashınalar ary-beri damylsyz júıtkýde, degenmen salystyrmaly túrde olardyń qarasy da sırek.

Ýáde baılasqan ýaqyttan on bes mınýttaı asty, álgilerdiń tóbesi áli kóriner emes.

— Olar bizdi áldeqashan baıqady. — Únsizdikti buzyp, Ersultan áńgime bastady. — Ádeıi janymyzǵa birden salyp-uryp jetip kelmeı, syrttan baqylap tur.

— Onyń ne qajeti bar?

— Kim biledi, ózderiniń oılaǵandary bar da.

Jan qaltasynan temekisin alyp tutatty, Japar da bir buramyn ernine qystyrdy.

— Sóıleskende qyzbalyqqa salynbaıyq, bulardyń tili maıda halyq qoı. «Tili — maıda, dini — qatty» dep atalarymyz beker aıtpaǵan, — dep Ersultan bir yrqyldap kúlip aldy.

— ROVD-ǵa barǵanda mılısıalardyń jónin óziń tabasyń.

— Endi, sóılesip kóremiz, eń bastysy myna áıeldiń keshirim bergeni týraly aryzyn jazdyrtyp alýymyz kerek. Qandaı adam eken ózi, osyndaıdan aqsha tabatyn alaıaq bolýy da múmkin.

— Iá, olar alsa da 2600-in almaǵan shyǵar.

— Qaıta oǵan rahmet aıt, aıypker qolyna túskennen keıin qansha somany kórsetemin dese de yryq sonda edi. Degenmen bul áıeldiń adamshylyǵy bar ma dep oılaımyn, áıtpese, 10 myń dollar dese qaıter ediń? Artyńnan pysyp beresiń.

Japar myna júıeli ýájge tabanda jaýap qaıtara almady. Biraz oılandy.

— Qazaq «ótiriktiń ózine emes, qısynyna sen» degen. Ol bir alpaýyt bıznesmen emes qatardaǵy bireý bolsa, ondaı aqsha buǵan qaıdan keledi dep oılaıtyn jumyr basty pende tabylmaı ma? Tabylady. Sondyqtan qaljasyna qaraı, boıyna shaq, aqylǵa qonar aqshany kórsetip tur ǵoı. Búginde aqymaqty qolyńa kúndiz shyraq alyp izdeseń de kezdestirmessiń.

— Ol durys. — Ersultan temekisin qunyǵa sordy da, tuqylyn terezeden laqtyryp jiberdi. Izinshe shyrt etkizip túkirip tastady. — Biraq, keıbir jetesizder mundaı urymtal tusta kóptep qarbytyp qalǵysy keletini ras, sondaı ynsapsyzdan alshaqtaý ma deımin. Al, shyn joǵaltqan aqshasynyń ústine myń dollardaı qossa, onyń eshqandaı sókettigi joq, tartqan azaby bar emes pe?

— Ereke, biz sıaqty sorlylarǵa osynyń ózi — úsh-tórt jyldyq taban et pen mańdaı ter. Bunymen qutyla qoısaq bir sári, áli somasy aıtylmaǵan quqyq qorǵaý oryndaryndaǵylarǵa beretin aqsha taǵy bar ǵoı. Ol munyń mejesinen asyp túspese, kem soqpaıdy.

— Beresiń, endi qaıtesiń. Kópshilik jurt qolynda qarjysy bolyp turyp, bere almaı kúıip ketedi. Sebebi, basyn qaterge tigip, tıyn-tebendi ala qoıatyn adam da ábden tóńiregine sengende baryp alady. Eń birinshi istiń, sondaı jan-jaǵyndaǵylarǵa senetin bireýdiń qolyna túskenin qalaıyq.

— Mynalar keshikti ǵoı.

— Kúniń túsip turǵan soń, shydaısyń.

Mashına panelindegi saǵattyń tili on jarymdy kórsetip úlgeripti. Baǵanadan beri úsh-tórt adam ary-beri ótkeni bolmasa, sekemal týǵyzatyn eshkimniń qylpy biliner emes.

Bir kez aralarynda óli tynyshtyq ornady. Ersultan kúrsinip qoıdy. Túndegi ishisten mıy bylyǵyp otyrǵanyn Japar ishteı uǵyndy. Biraq, syrqyraı synyp bebeýletken basyn jazyp jiberýge esh reti joq. Qazir organdaǵy óziniń ordańbaılarymen sóılese qalsa, aýzynan jyndy sý burqyrap turǵany esh aqylǵa qonbaıdy. Tanymas jat jurttyń aldynda qyzyl tilge qushyryn tógip sóılegen sóziniń tekke rásýasy shyqpaı ma. Sondyqtan janyna myna azap qansha batsa da shydaıdy endi. Áıtkenmen, pátshaǵardyń araq sińdi kúıik ıisi múńkip tur edi. Qyrkúıektegi sasaıdaı sasyq.

Onyń búıtip tirideı qınalyp, shójigenin kórý — jany onsyz da shyrqyrap bara jatqan Japarǵa qosymsha soqqy bop darydy. Táńirdiń sonsha ózin kelemejge aınaldyrǵanyna qaıran. Eshkimge qylaýdaı bir zıandyǵy tımegen edi ǵoı. Eshkimniń betine jel bop qarsy kep, qotyryna qonbap edi… Ómir baqı qoı sońynda júrgen áke-sheshesiniń de bireýge tizesi batty deıin dese, ol múlde aqylǵa syıymsyz. Olardyń ózi ómirge tekke kelip, barsha ǵumyrlaryn qońyz terýmen zaıa ótkizdi. Jan-pendeniń júzine týra qasqıyp sóılegen adamdar emes. Soǵan qaramastan solardyń etekterinen órbigen bular da shyrshýy mol ıt tirliktiń qaq-soǵyn ǵana kórýi tıis. Nege olaı? Bir kezdegi árkimge azýyn batyrǵan dókeılerdiń balalary sol júristerinen jańylǵan joq: ishkenderi — aldynda, ishpegenderi — artynda. «Jaıa jegenniń balasy — jaıa jep, shylqyp júr; qońyz tergenniń balasy — qońyz terip, qyrtyp júr» degen mátel esine eriksiz oraldy. Onyń qylaýsyz aıtylǵan shynaıylyǵyn qapysyz moıyndady.

Kenet sheshesiniń súrepeti qashqan kespiri kóz aldyna elestedi.

Myna malaǵamdy estise taǵy da qan jutyp, sharasyzdan shaıqalyp ketetini málim. Dámil-dámil kúrsinip, onysyz da kúnge totyqqan óńi órt sóndirgendeı kúlgin tartatyny anyq. Bitikteý bitken janarlary muńǵa meımildep, aıasyn jas sharbysy torlary qaq. Ondaıda qaımyjyq erinderi óz-ózinen jybyrlap, beımaǵlum bireýlermen japadan-jalǵyz qalyp sóıleseri de bar. Munyń bári, álbette, endigi haliniń múshkildiginen týyndaıtyn lajsyzdyq belgileri. Baıqustyń, shylaýyshy shúıdesine qaraı syrǵyp, aǵarǵan samaı shashtary sonadaıdan qasiretin áıgilep, qobyrap shyǵyp keter edi. Júregi qansyrap, tirideı ólmeshiniń kúnin kesheri aıqyn. Sodan bir kezderde, jyny býǵan baqsydaı laǵa jóneler. Ondaǵysy, tym bolmasa aqylynan aljastyrǵan istiń nendeı báleket ekenin bilý. Sol úshin aýdan ortalyǵyna tartady. Aýdannan Almatyǵa telefon shalady. Sebebi, bir kezde ataǵy aspandaǵan aýylda sym tetiginiń isten shyqqany qashan. Múskin bátiriń endi taǵdyrdyń ashshy zaýalynan jel qýǵan túıeqaryndaı nemese oshaǵandaı, ıá, oshaǵandaı dedek qaǵar.

Anasynyń muń kireýkesi jaılaǵan qońyr kózderi elestedi.

Osy kezde selk etkizip uıqysynan oıatqandaı aldaryna altynshy markaly kók «Jıgýlı» kelip, alqyn-julqyn toqtady. Jolaýshy minetin jaǵynan baqa bas tapaltaq qara áıel atyp shyqty. Ekpini taý qulatarlyqtaı, ońaı-ospaqty eren kórmeıtin sıaqty. Álde mal ashýy — jan ashýymen bezektegen túri me eken…

Bular da salonnan syrtqa sýyryla berdi.

— Sálemetsiz be?! — Japar áýdem jerden-aq uly naǵashysyn ushyrastyrǵandaı báıek qaqty. — Sara sizsiz be?

Áıel túsken mashınanyń rýlindegi erkek te boı kórsetti. Baıqaǵany, bul kelgen beıtanys ekeýiniń syqpytynda alyp bara jatqan eshtemesi joq, kádimgi qara bazardaǵy salpyldaǵan kóp saýdagerdiń biri ǵana.

— Iá, menmin. Ózińiz Sapardyń baýyrysyz ba?

Irkilmeı júrgen qalpy jaýap qaıyryp, suraǵyn da tópeledi. Soǵan qaraǵanda kópti kórgen, ońaı-ospaqtan ımenbeıtinin ańǵartty.

— Dál solaı — Japarmyn. — Qolyn quldyq ura usyna berdi. — Ózińizdiń habarlasqanyńyz durys boldy… Bizdiń tarapymyzdan bir ıttik ketken eken. Aldyńyzda aıyptymyz.

Osy kezde shashy maı-maı bop, bir-birine jabysyp biltelengen tápeltek boıly erkek te taıandy. Usqynyna qaramaı sondaı pań kórindi, kózi shatynap tur. Japar eri shyǵar dep tuspaldaǵan, qatelespepti.

— Mynaý kúıeýim — Baıqal. Tórt birdeı úıelmeli-súıelmeli balamyz bar. Qýǵyn-súrgin, atys-shabys tıylmaǵannan soń munda Ándijannan osy kóktemge salym kóship keldik. Páter jaldap turamyz. Sol, tirshiliktiń qamymen Almatydan kóterme baǵaǵa kilem ákep, osynda ústine azyn-aýlaq tıyn-teben qosyp satamyz. Arasynan bolar-bolmas nápaqa túsirip, bala-shaǵamyzdy asyrap júrgen jaıymyz bar.

Áıel salǵan jerden jaı-japsardy áriden baıandaı jóneldi. Úsh erkek sonyń aýzyna qarap, sózin yjdahattylyqpen tyńdady. Bólgileri joq, áńgime irkilse, qymbat dúnıelerin joǵaltyp alardaı barlyǵy moıyndaryn sozyp, qalt bógele qalypty.

— Únemi Almatydan beri qaraı taksı retinde mashınalaryn jaldap, belgili bir adamdarmen ǵana júrýshi edim. Álgi, qyrsyq shalatyn kúni olardyń bári basqa bireýlermen mámilelesken be, áıteýir tabylmady. Sol arada bógde eki jigitke jolyqtym. Olar meni Bishkekke deıin jetkizip salatyn boldy. Sál sekemdensem de «musylmannyń balasymyz ǵoı» dep tujyrdym. Sóıtip, jolǵa shyqtyq.

Basyna usaq qyzyl gúlderi bar qara oramaldy sharta tartynypty. Onyń eki ushy munyń arshyndy sózi men qımylynyń yńǵaıyna qaraı selteń-selteń etedi. Keıde tili de shúldirlep, tym tez sóılep ketedi. Kózderi baqjıyp, mol alasy tóńkerilip qalady. Pushyq murnyn da dámil-dámil tartqyshtaıdy eken. Eki qoly da erbeńdeı aýany maqsatsyz keskilep, tushtańdaı jóneledi. Ózi de bir nátinde jeńil adam bolsa kerek, á degennen-aq baıqalǵany — ushyp-qonyp tur.

— Bishkekke qyzyl ińirde jetip, taýardy tórt úıge bólip túsirgenshe el ábden orynǵa otyryp qoıdy. Úsh saýda núktesi aqshamdy qolma-qol berdi de, tórtinshisi erteńgilik túske deıin beretin bop bátýa surady. Oǵan «jaraıdy» dedim, óıtkeni onymen jumys istesip kele jatqanymyzǵa jarty jyldaı ýaqytqa taıanǵan. Aramyzda senim men bir-birimizge degen ishtartýshylyq ornaǵan.

Japardyń syrdańdaý qyzyl ezý áńgimege ishi keýip barady. Ol úshin eń qajeti — Sapardyń myna beıtanys áıelge jasaǵan qylmystyq is-áreketi. Biraq ol tusqa jýyq arada jete qoıatyn túrleri joq. Degenmen, Saranyń áriden bastaǵany da ábden oryndy. Áıtpese, malaǵamdy óz kóziń kórmegennen keıin, ár jerinen úzip-julynyp aıtylǵan bas-aıaǵy joq áńgimeni túsine de almaı qalasyń. Sondyqtan, janyn salyp, oqıǵany asa bir qulshynyspen baıandap jatqan saýdager kelinshektiń árbir sóziniń astaryna mán bere, migirsiz úńildi.

— Sonyń bárinde sizdiń inińiz Sapar maǵan kómektesip, kilemderdi iriktep, ár úıge tıesilerin túsirisip, qol qabysyn tıgizdi. Meniń olardan sanap aqsha alǵanymdy da kórdi. Ne kerek, taýardyń bárin tastap, istiń bir kezeńin ıgergennen keıin, ol jigittermen esep aıyrystym. Sodan keıin sondaı meıirman kishipeıil jandardyń isine razy bolyp, jartylyq aldym.

Japardyń ishi qylp ete qaldy. «Bu qalaı» degendeı Ersultannyń betine qarady. Onyń nazary áıeldiń aýzynda eken. Qany júrmeı turǵandyqtan ba, óńi qara kúreń tartypty. Áńgime álpeti oǵan áser ete qoımaǵandaı.

— Óıtkeni, — Sara sózin úzdiksiz jalǵaı berdi, — erteń taǵy da bir márte Almatydan kilem ákelýge ýádelestik. Shopyr tatpady, denin Sapar túgesti. Meniń ishpeımin degenime boı bermeı maǵan bir staqanyn zorlap aldyrdy.

Taǵy da Japardyń sanasynda «bul jerde bir shıkilik bar-aý» degen dúdámal boı kóterdi.

— Sebebi, álgindegi mop-momaqan jigit eki staqan araqty qyzyl óńeshke jóneltkennen keıin, kisi tanymastaı ózgerip shyǵa keldi. Qoryqtym. Ári olar álginde adam aıaǵy sırek júretin ury tusqa toqtaǵan.

«Ekeýi burynnan tanıtyn adamdary emes, birinshi ret kórip otyr. Áý basta ondaı jerge toqtaýǵa nege jol berdi? Myna áıeldiń ózi saý sıyrdyń boǵy emes-aý».

Japardyń kúmándi oılary kóbeıe tústi. Áıtkenmen, qarsy saýal qoıyp, áıeldiń sózin bólmedi.

— Járdem surap baqyrǵan daýsyńdy estise de, bylaıǵy jurttyń kele qoıýy qıyn. Qoryqqandyqtan iship jiberdim.

Átúıirsiz áńgime jaısyz tıgendaı kúıeýi ornynan qozǵalaqtady. Janqaltasyn qarmanyp, áldenársesin izdeı bastady.

— Sosyn, lajy bolsa ketýge áreket ettim. Biraq oǵan Sapar kónbedi. Bir kezde, kúndelikti araq iship júrmegendiki, basym aınaldy. Tysqa barýǵa yńǵaılandym. Sómkemdi alaıyn dep edim Sapar: «qazir kelesiń ǵoı» dep bermedi. Olardyń meni kútetinine shák keltirmedim. Jol tabanynan tómenirek túskenim sol edi, mashına ornynan atyryldy da, Almatyny betke alyp tartty da jóneldi. Men baqyryp-shaqyryp, alý-dalý qalpy jolǵa shyqtym da, qarsy kele jatqan mashınaǵa qol bulǵap, aldyna jata qaldym. Basady dep te taıynbadym. Álgi jazǵan qıqyldap-shıqyldap kep toqtady. Birden atyp túregelip, shopyrǵa júgirdim. Soǵan bar jaıdy asyǵys-úsigis túsindirip, MAI-diń beketine deıin aparyp tastaýyn ótindim. Boda-boda túrimdi kórip shoshyp ketse kerek, álgi baıqus sózge kelmedi. Eń jaqyn beketke jetkizip saldy.

Japar taǵy da «sonda bular qalanyń ishinde emes, úlken trassanyń boıynda turǵany ma» dep oılady.

— Sol jerde aryzymdy jazyp, mashınanyń nómirin kórsettim. Qolma-qol izdeý de jarıalandy. Biraq olardyń Almaty túgili Taldyqorǵan ótip ketkenine áli qaıranmyn.

Mynaý beıshara kelinshektiń sózine qaraǵanda kókeıinde kúlkildi kúmáni joq, taza adamnyń aram nıettilerden aldanyp qalǵany aıqyn betke urady. Degenmen, bul aıyptaýshy jaqtyń sózi jáne zań oryndary úshin sheshýshi sóz osylardiki. Endi baıandalǵan jaıttyń ótirikten ara-jigin ajyratý úshin, Marat pen Sapardyń áńgimesin tyńdaý ábden qajet. Átteń, oǵan shara qaısy. Aıyptyń arqany qalaıda bulardyń moınyna oratylǵany oratylǵan. Sál bulqynsań, aǵash keńirdegińdi qylǵyndyra býnaıdy.

— Meniń qorqyp araqty ishkenim: «osyny ishpeseń, qazir kórsetemin» dep Sapar qystady, zorlaıyn dedi. Jan tátti, áldeqaıtedi dep, tyjyrynsam da tartyp jiberdim. — Óz-ózinen áıel aqtala sóıledi.

Baıqal muzdaı qursanǵan kúıi temekisiniń tútinin burq etkizdi.

Japar baǵanadan bergi kóptirme sózden oı qorytyp úlgergenshe, kelinshek negizgi qazyqtyń basyn qyltıtyp qoıdy. Munysy, kónbeı týlasańdar osy qazyqqa arandaısyńdar degen emeýrin edi.

— Qaıta, janym ashyǵandyqtan ol nıetin shaǵym aryzda jazbadym. Maǵan basy artyq eshteme keregi joq, alǵan aqshany ornyna qoıyp berseńder, bitti.

Bátirdiń kózi jemtigin arbaǵan jylannyń janaryndaı buǵan suǵyn qadap qıyla qapty. Japardyń júregi mystandyq zymıandyqtan shimirikti. Biraq, janyna tıgen soıqan soıyldyń aýyrlyǵyn ańǵartpaı:

— Sáke, «boq jemese ıttiń basy aýyrady» degen, onyń bul bilmestigin keshińiz. Aqshańyzdy qolyńyzǵa ustatamyz. Júrińizder, áńgimeni mashınada jalǵastyralyq.

Esikti ashyp, erli-baıly ekeýine salondy nusqady. Olar esh qamshy saldyrmaı ishke súńgip-súńgip ketti. Tórteýi jaıǵasyp otyrǵannan keıin, Japar qaıta sózin sabaqtady.

— Ospadarlyq is sizderdi úsh-tórt kún buryn jarǵa jyqsa da, jamanatty habar keshe keshke ǵana qulaǵymyzǵa tıdi. Sondyqtan bizdiń ózimizben birge tıyn-teben ala kelýge esh murshamyz bolmady. Eń birinshi ózderińizdiń bet-júzderińizdi kórip, bul nendeı oqıǵa ekenin bilgimiz keldi. Kórip otyrmyz, qarapaıym kóptiń biri ekesizder. Qaıta, sol tórt birdeı kishkentaılaryńyzdyń násibine qaraı aıypkerlerińiz qoldaryńyzǵa túsken. Áıtpese, sonaý Taldyqorǵan, tipti basqa memlekettegi qunykerdi tutqyndaý, allanyń sheberliginen. Táńiriniń ózi biledi, ári-beriden keıin sizdiń adal jan ekendigińizdiń aıǵaǵy. Biz de sol qarapaıym aýyldan shyqqan eldiń balasymyz. Qudaı sorlatyp qoıǵannan keıin amal qaısy, kári sheshemiz bar, myna Sapar úshin emes, sol kisi úshin keshirim aryz jazyp berińiz. Biz sol aryzdy qazir isti júrgizýshi tergeýshige aparyp tabystalyq. Al, aqshańyzdy, alla buıyrtsa, erteń keshki saǵat jetide ákep qolyńyzǵa ustatamyz. Oǵan deıin myna mashınany sizderge kepildikke tastaımyz.

— Olaı bola ma eken? — Baıqal baǵanadan beri birinshi ret myńq etti. Áıeli erine japaq-japaq qarady. Osy kezde Ersultan sózge aralasty.

— Tergeýshimen jolyqtyryńyz, zań oryndary qandaı peıilde ekenin bileıik, — dedi.

— Olardyń da qulqyndary jaman, qarmaqtaryna ilingenderdi tekten-tekke jibere qoımaıdy. — Baıqal áńgimeni tótesinen bastady. — Baıqaýymsha, onyń ústine Saparǵa tisterin qatty qaırap otyr. Myna mashınamen jetip barsaq, «halderi jaman emes eken» dep, adamnyń aqylyna syımas aqshany aıtyp laǵar. Sondyqtan muny qoıyp, meniń mashınammen júrelik. Surap jatsa «taksımen keldik» dersizder.

Japar myna tosyn usynystyń astaryn túsine almaı dal. Paıymdaýynsha munyń eki jaǵy bar. Birinshisi, kóliktiń qujattary qolyna tımeı, qarsy maǵynadaǵy aryz jazylmaıdy degen sóz. Ekinshisi, bulardyń meılinshe tergeýshige jolyqpaǵandaryn qalaıtyndaı.

Japar ózderine qajetti dúnıelerdi eptep bútindep alǵansha osylardyń degenine kóne bergendi jón kórdi. Sondyqtan birden qolq etip aıtqanyna kelise ketti.

— Jaraıdy, biz kóligimizdi avtoturaqqa qoıyp, kiltin qoldaryńyzǵa ustatalyq. Sodan keıin tergeýshige barǵanda sizderdiń taraptan jazylǵan qaǵazben baralyq.

— Maqul. — Saranyń kebersigen qaımyjyq erni jyp etti. — Qazir avtoturaqqa barǵanda, sol jerden ROVD-ǵa telefon shalalyq. Saparmen sóılesý kerek.

— Saparmen sóılesýge bola ma?! — Japar ańtarylyp, áıeldiń betine baqjıa qarady.

Kelinshek myrs etip kúlip jiberdi.

— Joq, sizdiń inińizben sóılesý múmkin emes. Myna tergeýshiniń aty da Sapar. Meni aınaldyrǵanda, óńkeı Saparlar aınaldyrdy ǵoı.

Sanasy san taramǵa pyshyraǵan jigit eptep bir nárseni túsingendeı boldy.

— Jaraıdy, jyljıyq onda, uzaq kúndi kesh qylmaı.

Ersultan óktem ún qatty. Shamasy, Japar bir sát óz oıymen ońasha qap, syrtqa ýaıymyn bildirip alsa kerek. Osy sózdi estigende baryp, jiti qımyldady.

— Sizder jol bastańyzdar, men ilesip otyramyn.

Erli-baıly ekeýi qunjań qaǵyp, ilgeri oza berdi.

*** *** ***

Jaman túrine qaramaı Baıqal mashınany shıraq aıdaıdy eken. Eski kók sholaǵyn saldyrlata oıqastatyp, bir-eki tusta jol erejesin de buza tópeledi. Birneshe ıir-qıyr súrleýlerge uryndyryp, jarty saǵattaı qalany ary-beri aralatyp, sháriniń shyǵys jaǵyndaǵy yqsham aýdandarǵa kelip bir-aq toqtady. Onda da birden esh jaqqa moıyn burǵyzbastan avtoturaqqa ákelipti. Muny Japarlar tumsyq tiregen qorshaýdyń syrtynan-aq baıyptady. Sondyqtan «Nıssan-Blúberdtiń» mańdaıyn úlken kók dýaldyń qaqpasyna ıindire tizginin tartty. Ersultan da kólikten birjola túsetin tusty ańǵarǵandyqtan súıegin aýyr qozǵap, súıretile tabanyn jerge qoıdy.

Bul kezde mashınasynan ytqyp shyqqan Baıqal, zyp etip bir qýystan kirip qaqpany ózi ashty. Dýal eki jaǵyna shalqasynan shaljıǵanda qańtarýly birneshe mashınalardyń qaraldysy kórindi. Osyny janarymen shalyp ótkenshe Baıqal buǵan «kólikti týra kúzetshiler otyratyn dúńgirshektiń qasyna qoı» dep ún qatty. Jańa tanysynyń bul erkinsýi de kózi bar qaraqty pendege kóp jaıtty ańǵartar edi.

Japar osyny ishteı túısindi, túısindi de dińkesi qurydy.

Mashınasyn yńǵaıly degen eń senimdi tusqa toqtatty. Sosyn asyqpaı kerek-jaraq dúnıesin rettep, jınastyrdy. Áldenárseni umyt qaldyrmadym ba degendeı moınyn sońyna buryp, salonnyń ishin taǵy bir quntaqtylyqpen súze barlady. Kózine eshteme iline qoımady. Sodan keıin shıraq qımyldap, syrtqa shyqty. Esikterin muqıat qulyptap, «Blúberdtiń» kilti men qujatyn Baıqaldyń qolyna ustatty. Ol shyrq aınalyp, qaraýyldan tosyn kóliktiń syrtqy sıpatyn yjdahatpen jazýyn surap, zyr qaǵyp júr. Munyń bergen dúnıesin de qaqshyp ap, yldym-jyldym aýdarystyra qarastyryp úlgerdi. Sóıtti de birden qoınyna súńgitip jiberdi.

Bul usqyny Japardyń ezýine bir túrli yzaly kúlki úıirdi. Biraq sazarǵan óńinen onyń ushqyny da bilinbedi. Mynaý ybyljyǵan ómirden jırengendeı tyjyryndy. Sosyn janaryn oń ıyǵynan asyra tý syrtyna tastap edi, nazary jeli bosaǵan shardaı sólbireıińkirep qalǵan joldasynyń sulbasyna baryp ushqasty. Qapelimde Saranyń tóbesi jýyq mańnan kórine qoımady. Eriksiz Baıqal jaqqa kóz júgirtti — shápkisi myjyraıyp, kúzetshimen ekeýi ǵana júr.

— Abaı bolyńdar, Almatydan kelgen meımandardyń mashınasy. Bireý birdemesin búldirip ketpesin.

Pátshaǵardyń tili maıda, ish tartyp sóılegende qolqa-júregińdi sýyryp ala jazdaıdy.

— Joq, a-a, qaraımyz ǵoı. Nesine otyr deısiń.

Avtoturaqtyń adamy aqtalyp, shyr-pyr qaqty.

Japardyń jańa tanysy aıaq astynan áldeqandaı bolyp, kúzetshiniń sózine qulaq aspady, álde oǵan endigi jaýap qaıyrýdy boıyna shaq sanamady ma, buǵan taıana berip:

— Júrińiz, mashınaǵa mineıik, — dep, ilgeri jaqty nusqady. Bul onyń degenine ún-túnsiz ilesti. Ersultan da kók «Jıgýlıge» qaraı bettedi. Osy kezde qaıdan ekeni belgisiz, Sara da ury ıtteı sap ete qaldy. Anadaıdan sambyrlaı sóılep keledi.

— Áreń sóılestim, kabınetinen shyǵyp ketipti, shaqyrmaıdy. Ishinde bir qudaıǵa qaraǵan bireýleri bar eken, sol taýyp berdi. Ol bolmaǵanda…

— Sonymen ne boldy, toq eterin aıtsańshy.

Baıqal áıeliniń sózin bólip, jekire tepsindi.

— Tura tursańshy, osy kóshede jarapazandaımyn ba? — Kelinshektiń kózi alaıyp, jaq júnderi úrpıe dúrdıdi. — Úıge baralyq, ana qaǵazdy jazaıyq…

Munyń «úıge baralyǵy» nesi dep, Japar ishteı tyndy. Sodan mashına ornynan jyljı bere:

— Sizderdikine barmaı-aq, osynda-aq jazbaımyz ba? — dedi kóp sózbuıdaǵa sala bergendi jaqatpaı.

— Eshteme joq, úı, mine, tıip tur. — Áıel taımańdap, erkekterdiń aldyn orap, ańdaýynsha úsheýin de baıqatpaı birtindep bılep-tóstep barady. — Ol jazý degen de bir — mashaqat. Bastapqyda ońaı-ospaq kóringenimen, jeme-jemge kelgende ne jazaryńdy, neden bastaryńdy bilmeı ańyrasyń. Sondyqtan, úıdiń irgesinde turyp, mashınada qysylyp-qymtyrylǵanymyz jaramas.

— Tergeýshi ne dedi? Túske deıin jolyǵatyn boldyq pa?

— «Saǵat on ekide habarlasyńdar, qaı jerde jolyǵysatynymyzdy sol kezde bátýalasamyz» dedi. Ózi bir jınalysqa ketip bara ma, asyǵys, keńinen sóılese almadyq.

Dińkesi quryǵan Japar saǵatyna qarady, on birden jıyrma bes mınýttaı asypty. Eriksiz kúrsindi.

Onyń bul ishteı tolqýyn Sara ańdady ma:

— Qazir tıisti qaǵazyn tapsyramyz, sodan keıin olar isti prokýratýraǵa jibermeı irkedi, — dedi nyq.

— Sapar qaıda isteıdi?

— Alamedın ROVD-synda.

Arada únsizdik ornady. Mashına oıdym-oıdym tas jolmen shoqalaqtaı jyljıdy. Únsizdikti taǵy da kelinshek buzdy.

— ROVD isti ne bary úsh-aq kún ustap tura alady eken, sodan keıin ol qujat túgelimen prokýratýraǵa ótedi. Árıne, odan keıin bul ispen múlde basqa adamdar aınalysady, tergeýshi de basqa bolmaq… Biraq, bizdiń áli bir jarym táýlik ýaqytymyz bar.

Myna lám jelkesinen tosynnan qoıyp ótken kúrzideı tıdi. Japaqtap, «áıeldiń aıtyp otyrǵany ras pa» degendeı Ersultanǵa qaraı beripti. Óz aqylyna salsa, aına qatesiz solaı sıaqty.

Mashına toǵyz qabatty úılerdiń aýlasyna toqtady.

— Mine, keldik. Biz osynda turamyz. — Baıqal kóterińki ún qatty. — Osy jerden páter jaldaǵanbyz.

Aıadaı ǵana bir bólmeli úı eken. Kire berisine tórteýi keptelip, aınala almaı qaldy. Ishten seńireıgen taǵy da bir tómenetekti baıqaldy. Onyń ar jaǵynan sostıǵan eki kishkene qyzdyń tóbesi kórindi. Burymdary bilte-bilte, kıimderi olpy-solpy. Qaladaǵy balalardyń keıpine múlde uqsamaıdy, qyshlaqtan búgin ǵana kelgen sıaqty.

— Turaǵymyz osy.

«Kúıimizdi kórdińder me» degendeıin qojaıyn eki qolyn eki jaǵyna jaıyp, meımandaryna sharasyz kepte qarady. Bulardyń myna jupyny turmystaryn ańdap, Japar Sapardyń isine uıalǵanynan órtene betimen jer basty. «Uryndyrǵanda da qudaı jóni túzý bireýge uryndyrmaı» dep kúıindi.

Osy kezde kishkene qyzdar sheshelerine baryp, birdemelerin byldyrlaı jarysa shurqyrasty.

— Tórge ótińder.

Baıqaldyń bastaýymen ilgeri jyljydy.

Kirgen bette kóldeneń iske kóp aldanbaı negizgi sharýaǵa kiristi. Ersultannyń kómegi osy jerde tıdi. Nebir qaǵazdy toltyryp júrgen jyryndy mılısıa emes pe, baǵanadan bergi estigen áńgimeni qorytyp júıelep qoısa kerek, eki jaqqa da tıimdi kózqarasty Saraǵa saýmalap aıtyp, jazdyryp shyqty.

Áıtkenmen, sóıtip ejiktep otyrǵandarynda saǵat tili on ekiden aýytqyǵan da edi. Úı ıeleriniń qystaýymen nan aýyz tıe salǵan kúıi, qaıtadan apyl-ǵupyl dalaǵa zaýlady. Biraq, Sara Saparmen sóılesip, búgin onyń bularmen kezdesýge murshasy jetpeıtinin habarlady. Muny estigende Japardyń júregi toqtap qala jazdady. Biraz mezgil tilden aırylyp, ózimen ózi qusalana arpalysty. Kesheden bergi alas urǵany, búgingi sabylyp jetkeni esh nátıjesiz aıaqtaldy. Borbaı eti borsha bop júgirgeni bári zaıa ketti. Tym qurymaǵanda tergeýshimen júzdesip, aptyqqan kóńildiń áptigin basar edi. Qudaı oǵan jetkizbedi. Ýaıym arqalap kelip, qorǵasyndaı aýyr da túnergen oıdyń daldasynda jer bop qaıtpaq.

— Alań bolmańyz, Japar, men ózim tergeýshimen jolyǵyp keshirim bergenimdi aıtamyn.

Arada ornaǵan tas túnek tynyshtyqty áıeldiń ǵana dáti baryp buzǵandaı kórindi. Mort syńǵan jigit salbyraǵan basyn eptep kóterip, eńsesin tiktedi. Bolar-bolmas jyly sózdiń ózi adamǵa demeý eken.

— Endi ne jasaımyz? — Ersultan erli-baıly ekeýine suraýly kepte qarady. — Siz jańaǵy jazǵan aryzyńyzdy bizge berińiz…

Ersultannyń sózi aıaqtalmaı jatyp kelinshek:

— Nege?! — dep, shorshyp tústi. Jylmysqy kózderi aınalyp, oǵan jep jibererdeı shuqshıdy.

— Ba… baǵanadan beri kelispedik pe, aqshalaryńyzdy erteń keshke alyp kelemiz dep… — Ersultan kenetten tutyǵyp, myna betpaqtyqtan taıynyp qaldy. — Ákelemiz. Ol azdaı kepildikke taǵy da mashınamyzdy tastadyq. Berińiz, endi, sonaý kórshi respýblıkadan at sabyltyp jetkenimizde biz de kóńilimizdi eptep bosa da, «qarmanarlyq birdeme bar» dep demdep qaıtalyq. Áıtpese, myna júrisimiz nátıjesiz qur sandalys...

Áıeldiń usqynynan álgindegi jaıdarylyq ylym-jylym joǵaldy. Itke shabýyldaǵan sasyq kúzendeı qalsh-qalsh etedi. Osyny ańǵarǵan Japar taǵy da bir bálesin búldirip alarmyz degen kúmánnen úreılenip:

— Jaraıdy, ol qaǵaz sizde bola bersin, — sabyrly kepte erli-zaıypty ekeýine nazaryn kezek bógedi, — biraq, tergeýshige qalaıda búgin jolyǵyp, aýyzsha bolsa da keshirim bergenińizdi aıtyńyz. Aqshańyzdy erteń keshke alatynyńyzdy jáne qosa aıtyńyz. Al, qolyńyzǵa pulyńyz tıgende osy qaǵazdy esh qarsylyqsyz, eshqandaı yń-jyńsyz bizge beresiz. Osyǵan keliselik.

— Árıne, árıne… — Baıqal shybyndaǵan jylqydaı shyjbaqtady. — Biz bireýdiń synyq kúresh dúnıesin paıda kórgen adamdar emespiz, biraq áldeneshe aýzymyz kúıgen. Sondyqtan qorqaqtaımyz, ári ózderińizdi birinshi ret jolyqtyryp turmyz. Kimniń kim ekenin bilmeı jatyrmyz, bilmegen soń…

Osy sózin aıtyp bitkenshe jelkesin qasydy, qolyn qaltasyna saldy, salmaǵyn bir aıaǵynan bir aıaǵyna aýystyrdy.

— Onyńyz oryndy, kim-kim de birinshi kóre sap, asatpaı jatyp quldyq demek joq degen sıaqty, jaıylyp tósek bola qoımaıdy. Degenmen, azamattyq bátýaǵa kelelik. Sizder keshki saǵat tórtke deıin tergeýshimen sóılesip, jańaǵy sózderdi jetkizińizder. Biz oǵan deıin kútelik, sosyn onyń telefonyn berińizder.

Erli-zaıypty ekeýi biriniń betine biri qarady.

— Ony jasaı alasyń ba-eı? — Baıqal kelinshegine kúńk etti.

— Maqul, osy aıtqandaryńyzdy oryndaıyn. — Áıel eriniń saýalyna jaýap qaıyrmaı, Japarǵa baǵyttap sóıledi. — Saǵat tórtte qaıda jolyǵamyz?

— Týra osynda jolyǵalyq.

— Kelistik.

— Endi bizdi jol-jónekeı álgindegi shaǵyn bazarǵa jetkizip tastańyzdar. — Baǵana bulardyń sońynan ileskende bir bazardyń tusynan ótken edi, Japar sony meńzep ekeýine ótinish bildirdi. — Orazamyzdy áli ashqan joqpyz, ózegimizdi jalǵalyq.

— Úıge júrińizder. — Áıel qaıtadan maıda únmen jalpaqtaı til qatty, jańa ǵana sazara ysqyrynǵany izim-ǵaıym joǵalǵan. — Bir sháýgim shaı tabylady ǵoı. — Eshteme bolmaǵandaı tym jaıbaraqat.

— Júrińizder, júrińizder! — Oǵan eri qosyldy.

— Joq, rahmet. Bosqa joldan qaldyrmaıyq, jańaǵy buıymtaıymyzdy oryndap kelseńizder, myń márte quldyq. Biz tek bazarǵa deıin jetip alalyq, eger ol sizder baratyn joldyń ústi bolmasa, onda da qysas joq.

— O ne degenińiz, aparyp salamyn ǵoı.

Baıqal da tipti alystan saǵyndyryp qudalary kelgendeı jylmaı jortaqtap, ushyp tur.

Bir demde nysanaly mańǵa tumsyq tirep úlgerdi. Jol boıy eshkim tis jaryp, lám demedi. Barlyǵy kesheli bergi ıt áýreshilikten sharshaǵandaı, árkim ár bólek, ózdi-ózi oı ıirimderine malshynǵan. Japar osyny uǵyndy. Kenet, onyń kókeıine qıturqy bir saýal kep kepteldi. «Dál qazir tórteýmizdiń ýaıymymyz eki túrli me eken?» dep bir qoıdy. «Joq, úsh túrli» degenge keldi. Sońyra «tórteý shyǵar» dep te oılady. Múmkin…

Bazar jańaǵy turǵan jerlerinen onshama alys ta emes kórindi. «Bilmegen jerdiń oı-shuńqyry kóp» degen sol, taıaq tastam jer ekenin boljaǵanda asyqpaı aıańdap-aq jaıaý jeter edi.

— Jaraıdy, tórtte jolyǵamyz.

— Maqul.

*** *** ***

Kók mashına jyljı berdi, bul ekeýi qalyń nópirge bet aldy. Bazardyń shetinen eń birinshi kózge urǵany joq-jitiktiń beınesi boldy. Iyǵyna elde joq qurymdy jamylǵan eki-úsh súmeńbaı nemeler qylqıyp, aıaqqa oraldy. Odan ary tamanyraq tyshqan sasyǵan qytaıdyń ótelderi saýsyldap tur. Týra aına qatesiz Almatydaǵy kórinis. Bir aıyrmashylyǵy, bul jerdegi orystardyń: memlekettik til orys tili bolsa da, búgin ǵana alqaptan aılap-aptalap júrip kartoshka terip qaıtqandaı, ıinderi salbyrańqy. Basyrqyp, bas bildirip tastaǵan taıdaı, aıaqtaryn eptep saqtyqpen basatyn sıaqty. Adamdy eriksiz oılandyratyn náste.

Olardyń búgin búrisetindeı de jóni bar. Tań atqannan beri eki-úsh qaıtara ótkinshi jańbyr sebezgilegen. Bular kókeılerine qypyl engennen soń ony onsha eren kóre qoımaǵan, tipti áýeli nóserdiń búrkigenin de baıqamaǵandaı. Jerge oıdym-oıdym irkindiler jınalypty, aıaqtyń asty ybyljyǵan laıǵa aınalǵan. Kúzdiń shuǵylasy nársiz sáýlesi kóńilge tıtimdeı de qýanysh syılaı alar emes. Aǵashtyń japyraǵy da, alashtyń pendesi de diril qaǵatyndaı.

Bir kezde muryndaryna kúıgen maıdyń ısi shalyndy. Sonda ǵana Japar munda ózderiniń nendeı nıetpen kele jatqandaryn topshylady. Aýqattaný kókeılerinde bar edi ǵoı. Onda da Ersultanǵa bola bazar izdegen, ózine salsa, nár tatpaq emes. «Baıqus áli basyn jazǵan joq. Jumysta bolsa endigi murtynan kúlip, býy burqyrap otyrar edi. Qaıta muny syılaǵanynan tentirep osynda kelip tur. Rahmet onysyna. Áıtpese, janyna ne zor týypty?»

Uzyn dáliz tárizdendirip jasaǵan lápkelerdiń orta tusynda, shatyrdyń astyna qoıylǵan tórt-bes stoldyń qaraldysy baıqaldy. Eki jaq qaptaldaǵy jabaıy saýda oryndarynyń aıqush-uıqysh temirlerine jip kerip, soǵan karton qaǵazǵa «palaý, laǵman, ystyq shaı» dep oıdaq-soıdaq qolmen jazyp qoıypty. Bul, endi, jarnamanyń qazaq pen qyrǵyzsha túri.

Bulardyń bolmashy irkilgenin ańdap qalǵan aspazshy áıel:

— Baıke, kelińizder, kelińizder! Aýqat iship ketińizder, — dedi meımildegen yqylaspen.

Eki erkek lám dep til qatpastan solaı qaraı buryla berdi. Jańaǵy áıel ıesin kópten kórmegen ıtshe bulardyń aldyn oraı arsalańdap, kózine nur júgire qýandy. Biraq onysynyń bári jasandy. Bul búgingi saýdagerlerdiń boıyna tán minez-tin. «Qudaı-aý, mundaı táıkúshiktikti jurt qaıdan birdemde meńgere qaldy, álde osyǵan oqytatyn bir jerde aıarlyqtyń astyrtyn akademıasy bar ma eken» dep Japardyń burynnan qaırany shyǵatyn.

— Bári bar osynda, baıke. Palaý deseńiz — palaý, laǵman deseńiz — laǵman… — Etjeńdileý poshymyna qaramaı ushyp-qonady. Qutty bir taǵamyn tegin beretindeı qıylyp qoımaıdy, múmkin ótip bara jatqan kisiniń qaltasynda kók tıyny da joq shyǵar. Bálkim, munyń pisirgen asyna onyń janyndaǵy puly jetpeıtin shyǵar. Maqsattary qalaıda otyrǵyzyp ishkizý sıaqty. Ishkennen keıin tappasyna qoımaıdy, «aqsham jetpeıdi dese» qańǵyp júrgen mılısıa kóp, sonyń bireýine ym qaǵa qoısa bitti. Álgi kók soqqyr mundaı «alaıaqtyń» qolyn burap alady da ketedi, sodan ary qaraı ol paqyryńnyń taǵdyry dáp osy aspaz bop báıek qaqqan nemeniń qolynda. Oqıǵasyna tuzdyqty qosyp, qaǵazdy jandyryp-jandyryp jazyp jiberse, «túgim joq» degen pátshaǵaryńnyń ózi «bálenbaı ese aqsha beremin» dep jalbarynar. Áıteýir, osy elden erekshe elpildeýdiń arǵy jaǵynda bir zymıandyq jatatyndaı kórinedi.

Japardyń esine bala kúngi kórinis oraldy.

Bulardyń úıi týra Oıjaılaýdyń shetindegi jurtta otyrdy. Ári taban aýdarmaı sol jerdi jeti-segiz jyl jaılady. Jerdiń bári jaqsy ǵoı jaryqtyq, bul qonystyń bir kemshiligi — úı-ishine óte qolaısyz. Óıtkeni, ol jurt — týra aıdaý joldyń ústi edi. Damylsyz ústirttegi jaılaýǵa keńshar men ujymsharlardyń otar-otar maly aıdalyp jatady. Kósh tolyǵymen ótip ketkenshe eki kózderin ózderi baǵyp otyrǵan qoıdan aıyrmaýlary kerek. Óıtpese, tórt aıaqty mal, zyp etip bógde otarǵa qosylyp ketýi yqtımal.

Sóıtip, sondaı qyraǵylyqpen bir kóshti ilgerletip salyp ýh dese, bet aldyndaǵy qyrqadan ekinshi ubaq-shubaq sozylǵan kóshtiń aıqaı-uıqaıy estilip, tóbeleri kórinedi. Bular taıly-taıaǵymen tutas qaıta malǵa shabýyldaıdy. Bul oıyn qyzyǵyna toımaıtyn sábıge tutqynmen para-par edi. Eldiń balalary taıǵa minip shapqylap, úıdi-úıdi aralap qydyryp

júrgeninde Japarlar jipsiz baılanyp, «mal qosylyp kete me, birli-jarymy bólinip ózekte qalyp qoıǵan joq pa» degen dúdámalmen tıtteı júrekterine alań kirip turǵany.

Keıde, kósh úıdiń qasyndaǵy ózektegi bulaqtan shyǵa almaı, uzaq bógeledi. Álgi mal aıdaýshylar sońdarynan túre qýyp kele jatqan eshkim joq bolǵandyqtan arqany keńge salatyndary bar. Otardy sýǵa qulatyp, ózderi úıdek-túıdek kúıi qalqıǵan qarasha úıge túsedi. Sodan baıqus shesheleri jolaýshylarǵa shaı berip, bolsa tamaǵyn usynyp, qashan da quraq ushyp kútip jatqany. Sóıtip, tańnyń atysynan keshtiń batysyna deıin keminde jıyrma adam tamaq ishetin edi. Olardy keldi-ketti dep jáne eshkim sókpeıtin ári renjimeıtin. Óıtkeni, halqymyzdyń ejelgi salt-sanasyn saqtap qalǵan qyrda otyrǵan jurt úshin kóldeneń ótip bara jatqan qaımana kisige de tyrjyńqy qabaq tanytý esh aqylǵa syımaıtyn, ol ólimmen teń edi. Bir jaǵynan sheshesi Nurǵanym: «meniń de balalarym kóshkende mal sońynda osylaı tilderi tańdaılaryna jabysyp, tóbelerinen kún ótip júredi ǵoı» deıtin, ásirese, olardyń arasyndaǵy kishkenelerine jany ashyp. Júrginshiler shaıǵa da qanatyn, qymyzdy da simiretin. Onda eshkim «mynaý meniń tamaǵymdy iship ketti ǵoı» dep oılamaıtyn, «yrysymdy ishpeıdi» dep, aldaǵy kúnde qudaıdyń beretinine esh shák keltirmeıtin. Al bazarǵa baryp bir nárseni satý, onyń ishinde tamaq satý — baryp turǵan qas masqara-tuǵyn.

Aspazshy aldylaryna ákep ystyq sorpany qoıǵanda baryp Japardyń bala kúnine qulaǵan oı-qıaly ydyraı bastady. Býy burqyrap laǵman keldi, ásheıinde eń súıikti taǵamy edi, qazir tamaǵyna bir nárse keptelip, as júrgizbeı býnaıtyndaı. Al Ersultan ystyq sorpaǵa birden bas qoıǵan. Keshegi túngi soıqannan keıin kelesi kúni tús aýǵanǵa deıin nár syzbaı júrý baryp turǵan erlik. Sol qaıtalanbas erlikti búgin qasyna serik bop ergen Ersultan buǵan kórsetti: jaýapkershilik artyp shyqqannan keıin, júrdim-bardym salǵyrttyqqa boı urmady.

Aspazǵa tapsyrysty Japardyń ózi bergen. Basynda joldasynyń neni qalaıtynyn bilgisi kep «Ereke, ne ishemiz» degen edi. «Sorpa ishelik» degen ol odan aryǵa barmady. Biraq qurǵaq sorpanyń topyraqqa toıynbaǵan jylandaı «shalajansar» buǵan onsha áser ete qoımaıtynyn baǵana-aq topshylaǵan, sosyn tý syrtyna moınyn buryp aspazshy áıelge ıek qaqty. Ol baıqusyń atyrylyp-aq tur, birden bularǵa qaraı saldy.

— Iá, baıke…

— Taza araqtaryńyz bar ma?

— Bizde bári taza, «samopal» joq. — Jańa soıylǵan maldyń ókpesindeı bop jaıylǵan qytyqsyz beti búlk etpeıdi.

— Ras pa?

— Qudaı ursyn, baıke!

Japar nazaryn Ersultanǵa aýdardy, ol birdeme aıtar eken dese, basyn tuqıtyp eńsesiniń bárin tabaqqa salyp jiberipti. Bulardyń áńgimesin estimeıtin sıaqty. Biraq, dastarhannyń ústine bir shólmek kelse, «ket, ári» deıtin de emes.

— Onda bizge bir tazasyn ákelińiz.

— Jaraıdy. — Qol-aıaǵy jerge tımeı etjeńdi áıel demde dóńgelenip bara jatty.

«Áı, qaıran naryq-aı…» dep oılady jigit. Baıaǵyda dáıekshini shaqyrsań kelse de kergip basyp, áıtpese «qazir» dep qoıyp, sidigińdi sarǵaıtyp, dińkeńdi qurtatyn edi. Búgin, mine, lábbaı uryp turǵany. Tipti, saǵan ómirdegi eń qymbat qımas janyndaı qıyla qarap, erı qylmıady. Osynshama aıarlyqty qaı búıirine syıǵyzyp kelgen? Áıteýir, túpki maqsattary málish dúnıelerin qymbatqa buldap, qaltańdaǵyny barynsha áriden qoparyp alyp qalǵysy bar.

Kókeıine taǵy da bir qyzyq baılam oraldy.

Jaralǵannan qalada turǵan adam alyp murjalar men qara tútinnen basqa eshteme kórmeıdi. Keıin óse kelip, solardyń kóbi ózi de alyp murja salǵysh ınjener bolyp shyǵady. Qartaıǵanda zahar qaratúnegin shashqan sol tajalyna «men saldym» degen nasattanǵan kóńilmen súısine qarar. Osynysy úshin muny el de tóbesine kóterer. Tipti, ondaı adamnyń kóretin túsi de ındýstrıaldy bolyp keler. Al, myna maıly qasyqsha jylpyldaǵandardyń kóretin túsi qandaı eken?..

Demde shólmek te stoldyń ortasynan oryn aldy. Japar eki staqanǵa quıyp, bireýin joldasyna usyndy.

— Ereke, kel, mynaý tamaqtyń astynda qalsyn.

— Ishpeımin.

— Qoı endi, dál qazir bir júz gram paıdasyn tıgizbese, zıanyn keltirmeıdi.

— Júrmeı tur, araqqa qaraǵym joq.

— Birinshisin qystap jiberseń, arǵy jaǵy jaqsy bop ketpeıtin be edi.

Ersultan úndemedi, qyzyl buryshqa kómilgen laǵmanyn shanyshqyshyna bappen oraı berdi.

— Baǵanadan beri «tergeýshimen jolyǵamyz ba» dep bógeldik, endi áriptesterińmen kezdespeıtin boldyq, kel, alyp qoıalyq.

Onyń qoly aqyryn staqanǵa qaraı jyljydy.

Ekeýi qaǵystyrdy da kóp irkilmeı tartyp-tartyp jiberdi. Izinshe Japar taǵy bir qaıtara quıyp qoıdy, ondaǵysy Ersultandy «adam» qalpyna tezirek ákelgisi kelgeni edi. Bir jaǵy ózi de aqyldan aljastyrǵan myna ábiletten bir sátke bolsa da qutylýdy jón sanady. Sál ótpeı-aq eptep, tábeti de ashylǵandaı syńaıy baıqaldy. Kesheden beri joǵalǵan aýzynyń dámi de qaıta kirgendeı sezindi. Arqasynyń qurys-tyrysy da jazylyp, boıy balbyraı baısal tarta berdi.

— Búgin eshteme bitpegendeı kóringenimen, kóp sharýa tyndyrdyq, Ereke. Qysylǵanda osylaı ıyqtan bireýdiń demegeniniń ózi, túsingen adamǵa baqyt. Buǵan «táýba» deý kerek, qashan da «táýbamyzdy» joǵaltpaıyq. Kel, sol úshin...

Jańaǵydaı emes Ersultan esh qarsylyqsyz staqanyn soǵystyrdy.

— Durys aıtasyń, osyndaıda bir-birimiz úshin kúımegende qashan shabylamyz? Aqymaqtyqpen azapqa salsa da baýyrdyń bary jaqsy. Inileriń kishilikten erkeleıtin shyǵar, al meniń aǵalarym kóresini kórsetip kele jatyr. Ózińnen úlkenniń aqymaq bolǵany qasiret eken. Biraq, dalaǵa tastaı almaısyń… Alyp qoıalyq.

Ekeýi qaıyra soǵystyrdy da, bul joly múdirissiz siltedi.

Lezde Japar samaıynyń jipsigenin baıqady. Ersultannyń óńi de qyzylshyraılanyp, bal-bul jana qalypty. Baǵanaǵy ala-qula júdeý keıpinen arylyp, ádettegi baısaldylyǵyna engen.

— Qudaıdyń myna áıelge qarasqany ǵoı, áıtpese sonaý Taldyqorǵannan Sapardy Almatyǵa týra aldyna aıdap alyp kele me? Mańdaı terimen tapqan adal aqshasy bolyp tur ǵoı.

Japarǵa kishirek domalaq kózderi ejireıe qadaldy.

— Solaı shyǵar… — Bul ony qulyqsyz qoldady.

— Tórt birdeı balasy bar eken, solardyń kóz jasy ǵoı jibermeı turǵan.

«Bizdiń kóz jasymyz kimniń ústine tógilmedi, nege bizderdi qan jylatqan adamdardy nazamyz urmaıdy? Álde, jeti atamyzǵa jetetin táńiriniń aldynda jasaǵan kúnámiz bar ma?»

Joldasynyń kelesi ýájine esh jaýap qaıyra almady. Kerisinshe onyń bul sózi muny odan saıyn tuńǵıyqqa batyra tústi. Maqsatsyz murtyn sıpap, ıegin saýmalap basyn kekjıtken qalpy bir sát oı qorytty. Eptep bileýlengen betiniń bulshyq etteri jybyr-jybyr etkendeı boldy. Shynynda da Ersultannyń aıtyp otyrǵan sózinde ýyzdaı uıyǵan ımandylyq bar. Qudaı aljastyraıyn degennen keıin endi qaıtesiń, áıtpese bir buralqynyń nanyn tartyp jeıtin Sapar sonshama teksiz emes edi. Átteń, qara basqannan keıin ne shara.

— Kel, mynany endi qaldyrmaı ala salaıyq.

Baıqasa óz ýaıymymen ózi laýqılanyp ketipti. Jalma-jan esin jıyp saǵatyna qarady. Ýaqyt ta biraz bop qapty, úshten asyp barady. Sosyn qolyna staqanyn alyp joldasymen bir soǵystyrdy da tartyp jiberdi. Aýzyna spırtten bólek hımıalyq qosyndylardyń dámi bilindi. Baǵanaǵy pátshaǵardyń bul ónimdi óz qolymen istegendeı sóılegenine zyǵyrdany qaınady. «Bilmeımin» dep shynyn aıtsa qaıtedi, bireý birdemesin kesip ala ma? Araqty ol shyǵarmaıtyny eldiń bárine aıan ǵoı.

— Eje, beri kelińiz. — Osynda bolǵaly úırengen sózderin Ersultan kádesine jaratyp paıdalanyp-aq tyrysty.

— Baıke, ne deısiz?

— Bir pachki temeki berseńiz.

— Maqul.

Ketkeni sol edi, álginiń oralǵany odan da tez boldy.

— Minekeıińiz.

— Esep aıyrysalyq. — Japar endi qozǵalý kerektigin baıqatty. — Teńgeni alasyzdar ma?

— Ala beremiz. Bizge teńge, dollar, rúbl, som — báribir.

Onyń qolyna suraǵan somasyn ustatty da, qoshtasyp syrtqa bettedi.

— Kelip turyńyzdar.

Aspazshy sonda da sońdarynan qalmaı jalpaqtady.

*** *** ***

Ýaǵdaly tusqa on bes mınýttaı buryn jetti. Áıteýir, óz taraptarynan kishkentaı da kinárat jibergileri joq. Qalaı da jábirlenýshiniń kóńilin taýyp, qolynan túk kelmese de jyly-jyly sóılesýge nıet etken. Biraq, qarsy jaqtan ondaı tap-tuınaqtyq bilinbeıdi. Taǵy da erteńgiliktegideı kúttirip qoıdy. Sarsańdyqpen jarty saǵattaı ótti. Japar óz-ózin áıteýir «olardyń da qoldarynda turǵan eshteme joq, tergeýshiniń yńǵaıyna jyǵylyp, sonyń tóńireginde aınalsoqtap júrgen shyǵar» degen sıaqty buldyr úmitke ıek artyp aldaýsyratady. Jalpy, bul ómirde bir nársege senim artpasań, aram qatasyń — ólip qalasyń. Osy qaǵıdatty ustanǵannan keıin túpki baılamy negizsiz bolsa da, sol syrdaqtyń ózine taban tirep baıyzdaýǵa bel baılady. Biraq, Ersultannyń toqtaýsyz balpyldaı aıtqan áńgimesi janyna shoq basqandaı batyp barady.

— Kúıeýi de bir qudaıǵa qaraǵan adam, áıeline basý aıtyp, toqtamǵa shaqyrýda. Ózderi Ándijandaǵy soǵystan qashyp kelgen bosqyndar. Endi myna jaqta arandaǵandaryn qarashy… Ras, shylqyǵan kommersanttyń bireýi bolsa, búıregim búlk etpes edi. Mynandaı jaǵdaıda aıypkerdi eshqandaı mılısıoner aıamaıdy. Men ózim mılısıonermin ǵoı, — keýdesin qolymen nuqyp, basyn ızep, qulshyna sóıledi, — olardyń psıhologıasyn bilemin. Al, myna baıqustar tergeýshige “keshirim bere gór” dep aıtýǵa ózderi shabýyldap júr… Azamat eken.

Baǵanaǵydaı emes, joldasynyń qan-sólsiz óńine qyzyl júgirip, ózin sondaı shıraq sezinetindeı. Temekiniń tútinin de bappen ernin shúıirip, shıyra úrleıdi.

— Endi qaıtemiz, Ereke. — Japardyń jany qystyǵyp ketti, biraq onysyn laq etkizip kórsetpeýge tyrysty. — Jazmysh solaı, shara bar ma? Jazǵan qulda sharshaý joq degendeı, «mine, kesetin bolsań basymyz» dep aldyna quraq ushyp kelip turmyz. Budan basqa qolymyzdan ne keledi, aıtshy óziń? Sottalmaq túgili atylyp ketse de, aldyna moıynsunbaıtyn bezbúırekter tabylady ǵoı.

Daýsyn kótergen joq, oıyn baıaý, nyq jetkizdi. Áıtkenmen qabaǵy shytylyp, jaǵy sýala qalǵan edi.

— Qalaı da Sapardyki durys emes, eń qurymaǵanda erkekke urynbaı ma? Sóıleskenge de, qorǵashtaǵanǵa da aýzyń baryp, batylyraq kirisesiń.

— Onykin durys dep, qolpashtaǵan eshkim joq, dál qazir bizdiń maqsat — bireý. Myna áıeldiń aqshasyn berip, qalaıda Sapardy qamaýdan alyp shyǵý. Sodan keıin onymen tárbıe jumysyn júrgizemiz.

— Joq-á, sóz qozǵaýdyń ózine aýyz barmaıtynyn aıtam da.

— Endi qaıtemiz, júzimizge kóń jamap, betimizben jer basyp turmyz. — Japar budan soń shıryǵa jóneldi. — «Áıelinen uıalǵan urpaqsyz qalady» degen… Bet monshaǵymyz tógilip eshkimge týra qaraı almasaq, myna sandalys júrisimizdiń mánisi ne? Aǵalarynyń ynjyqtyǵynan Sapar onda keminde jeti-segiz jylǵa kete barady. Uıalady ekenbiz dep úıden shyqpaı qarap otyramyz ba? Tiri adam tirshiligin isteıdi degen baıaǵydan kele jatqan sóz bar emes pe? Álde biz ólikpiz be? Aıypker bolsaq ta syrt kózge bar ekenimizdi bildirýimiz kerek shyǵar.

— Qol-aıaǵy balǵadaı, poshym-bitimi anaý…

Osy kezde Ersultannyń sózin aıaqtatpaı kózderine ystyq bop qalǵan kók «Jıgýlı» kóldeneńdep kep toqtady. Japar birden solaı qaraı bettedi. Baıqal da mashınasynan alqyn-julqyn shyǵyp, umtylyp keledi. Ar jaǵynan bozboran áıeliniń usqyny kórindi. Basyna baǵanaǵy jıeginde kómkerilgen usaq qyzyl gúli bar qara oramalyn sharta býynypty. Onyń eki ushy úrikken taıynshanyń qulaǵyndaı jelkesinen edireıedi.

— Zorǵa jolyǵystyq. — Sara sambyrlaı ún qatty. — Jınalystan jańa ǵana bosady. Kóp kútip qaldyńyzdar ma?

Ol ózin aıypty sanap, aqtalatyndaı. Kózderi de bir túrli uıalys taýyp, týra qaraı almaı jypyq-jypyq etedi. Oǵan kúıeýi qosyldy.

— Sizderdi joldaryńyzdan bógep…

— Jaraıdy oqasy joq, sharýany tyndyrsańyzdar jarady.

— Rettedik. — Baıqal nyǵyz sóıledi. — Keshirim etetinimizdi aıttyq.

— Iá, ıá. — Oǵan Sara qosyldy. Endi Japar sonyń aýzyna qarady. Bul kezde janyna Ersultan da taıanǵan. — Tústegi jazǵan qaǵazdy kórsettik, sizderdiń «erteń keshke deıin aqshany qaıyramyz» degen sózderińizdi aıttyq, inińiz Sapardy erteń bosatýyn suradym. Ol kelisti.

— Telefonyn berdi me? — Japar shydamsyzdyq tanytty.

— Berdi. — Kúıeýi short qaıyrdy. — Úıiniń de, jumysynyń da telefonyn berdi.

— Biraq, — oǵan áıeli kúmiljip baryp, jalǵasa ilesti, — bul sharýa jóninen aýdandyq prokratýra habardar bolyp úlgeripti. Is qazir solardyń baqylaýynda eken. Sondyqtan… — Tilin jutyp qoıǵandaı taǵy da múdirdi. Múláıim kózderin buǵan bir tóńkerip, lezde taıqytyp áketti.

Myna áıeldiń jáne bir báleni kómeıine taqap kele jatqanyn Japar ishteı uqty. Uqty da onyń batpan salmaǵynan jan-dúnıesi qaltyraı jóneldi, áıtkenmen bul áljýazdyǵyn eshkimge bildirmeýge tyrysty. Degenmen aqquba óńi kúreńitip ketken edi.

— Sharýany bir jola jaıǵaý úshin azyn-aýlaq qarajat kerek bolyp tur. Onysyz tergeýshi túk isteı almaıdy.

— Qansha? — Úni qystyǵa, tamaǵynan qarlyǵyp shyqty.

— Meniń aqsham bar, olarǵa beretin aqsha bar, barlyǵy — alty myń dollar.

Mynany estigende jigit tóbesine tas qulaǵandaı eseńgirep, aqylynan aıyryldy. Alaıda, bul kútpegen quqaıy emes edi. Óıtkeni, jábirlenýshiniń shyǵynyn ornyna qoıǵanmen, mılısıa qolyna ilikken bátirdi tekten-tekke jibermesin baıaǵydan biletin. Osy quıturqylyqty bile tura, qyrǵyzdardyń quqyq qorǵaý ornynyń áreketi ózderinikine uqsamaıtyn shyǵar degen ańǵal oıǵa boı urǵany bar. Sóıtse aljasypty, shekpendilerdiń qomaǵaı kóńili qaı jerde de jemsaýlyǵyna basady eken. Eger shyndyǵynda da aqshany alyp, bosatatyn bolsa, qaıta ashyǵyn aıtyp turǵan myna tergeýshi — azamat. Óıtkeni ol, qansha ádildikti jaqtaǵanymen, ishki qurylymdaǵy ábden qalyptasqan «saltty» attap qaıda barsyn? Teginnen tegin bosata almaıdy, bosatyp jibergenniń ózinde onyń qara basyna qater tónedi. Sebebi, «Alatyn nárseni ózi ǵana qymqyryp, eshkimdi ortaqtastyrmady. Ishki ister júıesi jekemenshigi me edi? Bul qaıdan shyqqan aıtaltaq, kimniń shikirási?» dep, ondaǵy keýdesine nan pisken nebir apaıtós «suńǵylalar» álgi bátirdi jerge qazyq qyp qaǵyp jiberer. Sondyqtan onyń bul ýáji eshqandaı óreskeldik emes-tin, naǵyz jany ashyǵan adamnyń isi. Al aqshany qaltaǵa basyp ap sharýany tyndyrmaıtyndar qanshama?

Barlyǵy bir sát únsiz tunjyrady. Japarlar myna qoıylǵan shartty estip tilden aıyrylsa, ana ekeýi zil batpan sózdi jetkizip, aıypty bop tur.

— Keshki segizderden keıin úıge habarlassyn dedi.

Qaıta áıel bárinen ójettik tanytty. Qurdymǵa batqan úsh erkekti osy bir aýyz lámimen-aq shyjymynan ustap sýyryp aldy.

Ersultan ekeýi mynalardyń betine japaq-japaq qarady.

— Qazir, sabyr saqtańyz. — Sara jalma-jan sómkesin qoparystyra jóneldi.

— Óı, jańa qaltańa salǵan sıaqty eń ǵoı. — Kúıeýi kúıgelektenip barady.

— Joq, sómkeme salǵam, — búgejektegen qalpy jaýap qaıyrdy, — mine, taptym.

Áıel bir japyraq qaǵazdyń búkteýin asha bastady.

— Jazyp alyńyz.

Japar súıkektete jóneldi.

— Endi ózińizdiń telefonyńyzdy berińiz, — dedi Saraǵa.

— Iá, aıtaıyn…

Sóıtip, derekterdi táptishteý aıaqtaldy.

— Al, endi, erteńge deıin hosh-salamat. — Japar qoıyn kitapshasyn qaltasyna salyp jatyp, negizgi sharýaǵa kóshti. — Sizderge rahmet, kinámizdi keshirip qana qoımaı, járdemderińizdi de aıamadyńyzdar. Alla jar bolsa, aqshalaryńyzdy erteń keshki jetide jetkizemin. Endi biz úshin árbir mınýt qymbat, sondyqtan eshtemege qaraılamaı tap qazir saparjaıǵa baryp, Almatyǵa júrip ketkenimiz lázim. Saý bolyp turyńyzdar.

— Oıbaı, o ne degenińiz, saparjaıǵa deıin jetkizip salamyz ǵoı. — Sara shyr ete qaldy. Ádettegideı kúıeýi qostady.

— Mashına bar emes pe, otyryńyzdar.

Bular olardyń kórsetpek qyzmetine ún-túnsiz kelisti.

VI

Saparjaıǵa kelgenderinde ádettegideı adam jyrtylyp-aıyryldy. Japarlar kasaǵa burylmaı birden taksıler aıaldaıtyn batys jaq bettegi alańqaıǵa tartty. Jaryqtyqtar tizilip, sonadaıdan «men mundalaıdy». Bulardy áýdem jerden qalt jibermeı baǵyp turǵan soıdaýyldaı-soıdaýyldaı jigitter, jandaryna taıanǵanda:

— Qaıda barasyńdar?! — dedi qos-qostan daýryǵysa.

— Almatyǵa.

— Kelińder.

Álgi lek bularǵa qaraı tutasymen sál lyqsyp baryp toqtaldy.

Bul toptan arytamanyraqta «Taksı, taksı! Kimge taksı kerek?! Almaty, Jambyl, Shymkent! Kez-kelgen jaqqa júremiz» dep, bireý jinige aıqaılap óz betinshe ary-beri sendeledi. Qarap tursań onyń myna keıpi qutty bir jumyrtqalaıyn dep mazasy qasha qyt-qyttaıtyn mekıendi elestetedi. Baıqaýynsha onysy mynalardyń aıqaıshy-jarnamashysy sıaqty. Osy eldi bórliktirip dańǵaza kótergeni úshin de tıyn-teben alatyn bolsa kerek. Sondyqtan da onyń kondýktor degen sıaqty «aıqaıshy» — «krıkýn» degen janama aty bar.

— Qaı mashına?

— Anaý asfált tústes «Aýdı». — Sıdań sary orys jigiti tiz qatar turǵan kólikterdiń shet jaǵyn nusqady. — Qanshaýsyńdar?

— Ekeýmiz.

— Avtokólikke bara berińder.

— Shopyry kim?

— Men.

— Júrmeımiz be?

— Endi eki adam kerek.

— Biz asyǵyspyz.

— Olaı bolsa, mashına — úsh myń eki júz teńge. Tóleseń, tipti jaqsy, júre beremiz.

Myna shartqa tótep bere almaı Japardyń ishi qylp etti. Qaltasynda ekeýiniń jolyna jeterlik qana puly qalǵan edi.

— Basqa, júreıin dep turǵan mashına joq pa?

Tóńirekti barlap, moıynyn soza jan-jaǵyna qarady.

— Bizde kezek. Jańa ǵana adamyn toltyryp Almatyǵa bir mashına ketti. Qazir meniń kezegim.

Osydan keıin ekeýiniń saýaly taýsylǵan. Ún-túnsiz álgi mashınaǵa qaraı bettedi. Eń qurymaǵanda jumsaq kresloǵa otyryp, saldyrap qalǵan ón-boıyna tynym bergisi keldi.

Kóp sarylǵan joq, taksıge júrginshiler jyldam tolady eken. Eń birinshi syrdańdaǵan orys áıeli jetti. Jas shamasy elýlerge taıanǵan, biraq kóńili jas sıaqty. Jutynyp tur. Aıaqty qazdań-qazdań basady. Shashyn sirestirip buıralap tastapty, eki betti súrmelep boıaǵan. Qasty kerip, kirpikti qaıqaıtyp qoıypty. Sırek bitken qasynyń shalǵaıyn qaryndashpen ádiptep, kem-ketigin qara nálmen toltyryp jiberipti. Sheńbirek atqan omyraýyn maqtanysh kóretindeı tyrystyra fýtbolka kıipti, butynda sport shalbary. Eki myqyny syrtqa teýip, músini minsiz bilinedi. Boıy da suńǵaq, bitiminiń bári osy eńseliliginen ádemi kórinetindeı baıqaldy. Áıtpese, qaptaǵan orystyń jaman mátróshkeleriniń biri ǵana tárizdi.

Kelgennen ár nárseni bir aıtyp sóıleı keldi. Shamasy anaý-mynaýyńdy eren kórmeıtin ózindik bir sasyq pańdyǵy bar syńaıly.

Budan keıin arada bes mınýt óter-ótpeste bet-aýzynda ıne shanshar oryn joq tutastaı tikenektengen tórtinshi klıent jetti. Eki ıini salbyrap, kıimderi olpy-solpy kórindi. Osy usqynyna qaramaı ol da ózinshe bireýdiń shikirásin pir tutpaıtyn syńaıly.

Sóıtip, tórteýi jolǵa birge shyqty. Áp degenshe-aq Qazaqstannyń shekarasyna kelip qalǵan-tyn. Japar «osylaı sydyrta berse, kázir-aq baramyz ǵoı» dep ishteı qorytqan. Munysy ózine basý aıtqany edi. Onysy asylyq bolǵan eken. Qyrsyq qylǵanda shopyr Georgıevka poselkesine burylyp, maqallanyń áldeqaıdaǵy bir túkpirine dendep ene tústi. Bul óreskeldigi klıentteriniń shymbaıyna batyp bara jatqanyn bilip, aqtala ún qatty.

— Baǵana Almatyǵa qatynaıtyn joldasym aıaq astynan Shymkentke attandy. Úıine de kire almady. Sony maǵan jol-jónekeı eskerte sal dep edi, endi, aıyp etpeńizder. — Qaq mańdaıynda turǵan salonnyń ishindegi aınaǵa qarap, bulardan keshirim ótingendeı qýystana jymıdy. — Ary ketse, on bes-aq mınýt. Odan artyq bógelmeımiz. Birge jumys istep júrgennen keıin… — Sóziniń sońyn aıaqtaı almaı tilin juta bógeldi. Óıtkeni oǵan eshkim ıá «maqul», ıá «joq» degen beıil bildire qoımady. Osynyń ózi túsingen adamǵa túpkilikti qarsylyq edi.

Árıne, muny estigende Japar áınekteı shytynady. Áıteýir, qyrsyq aınaldyryp, kedergi aıaǵyna tusamyssha oralady. Ánsheıindegi tikesinen túzý júretin taksı de búgin bura tartyp, muny keleke etetindeı. Biraq, ashyq qarsylyqqa shyǵyp, «mashınany jaldaǵannan keıin Almatyǵa deıingi endigi qojaıyn — biz, eshqaıda burylmastan túzý júr» dep, qıastyq tanytpady. Ózin terisine syımaı bara jatsa da sabyrǵa shaqyrdy. «Pende bolǵannan soń, pendeniń taýsylmaıtyn sharýasy bolady. Sondaı bir qyjalat kórgen tirlikpen burylyp bara jatqan shyǵar. Áıtpese, tý arqasynan aıazdaı qadalǵan alty kózdiń suǵy beısharany jaı taptyryp otyr deısiń be» degen bir kóshebeli oıǵa tireldi. Sodan keıin janyn qansha shúberekke túıe bebeýlese de, kónýge bet burdy. Kónbegende qaıda barady. Azar bolsa boqtasar, aqshasyn alyp túsip qalar. Sodan keıin eki keshtiń ortasynda kim muny barar jerine deıin ákete qoısyn. Almatyǵa jetýin jetedi-aý, biraq, qaı kezde jetedi? Áńgime osynda. Tekten-tekke bir on bes mınýtqa bola úsh-tórt saǵatynan aıyrylyp qalýy ábden múmkin. Sondyqtan, bárine tózýge týra keledi.

Tisin tisine qoıyp shydap baqty. Biraq ýádeli on bes mınýt emes jarty saǵattan astam ýaqyt shopyrdyń sharýasymen aınaldy. Ol áldebireýdiń úıine kirip, áldebir nárselerdi alyp, áldebir sharýalardy qozǵap, áldebir jaıttarǵa kelisip rúlge zorǵa otyrdy. Endi bir bes mınýt bógelgende, Japardyń óti jarylýy ábden múmkin edi, biraq, jaq ashpaýǵa bar-tuǵyn. Óıtkeni, búgingi ashýy erteńgi sharýasyna qyrsyq bop jamala ma dep, barlyq azapty únsiz kóterdi.

Mashına poselkeniń bir qıyr shetindegi oqalaq-shoqalaq jolmen ilbı zorǵa jyljıdy. Baǵanaǵy osy qarqynmen áp-sátte jetermiz degen úmiti ózin bos aldaý ekenin ábden uǵyndy. Boıyndaǵy bolar-bolmas jigeri túgi qalmaı túgesilgendeı kórindi. Keýdesin qara tas basqandaı tynysy taryldy. «Aýdı» asfált jolmen baýyryn jazyp júıtkite jónelgende de, ol shapshańdyq munyń ýaıym jaılaǵan kóńilin sergite qoımady. Tasbaqaǵa mingendeı talaby shaǵyldy.

Kún baıyp kele jatty. Bir jaqsysy batar kúnniń sáýlesi tý syrttarynan túsip, kóz nurymen talaspaıdy. Sondyqtan janarym qaryǵady dep qoryqpaı aldyǵa batyl qaraýǵa bolady. Ilgerini tolyq baqylaı alǵan adam kez-kelgen tyǵyryqtan shyǵyp kete alatynyna árkez senimdi. Mine, salqar dala arsa-arsa omyraýyn jaıyp tastap, uzynnan-uzaq sozyla keriledi. Oń jaq qaptaldaǵy jota-jota bop bastalǵan qońyr taýdyń etegi tunyp turǵan berekeniń mekeni ekenin anyq ańǵartady. Ara-kidik kózge ilinip qalatyn jylqy, iri-qara, solardy kózdep túrtinektegen salt atty baqtashy bári-bári Japardyń kóńiline sondaı jaqyn. Bir kezde ózi de at ústinde mal sońynda júrgen.

Osy bir sana-túısigine sonshama etene beıqam kórinis ózine tartyp sál sergitkendeı bolyp edi, ábden meńdegen ýaıymy qaıtadan bolmashy serpilgen kóńilin sary aýrýdaı sarǵaıtyp jiberdi. Jer órtense el kóredi, jan órtense pendeniń nazary shala qoıýy qıyn degen osy. Tańy aıyryla, tili tańdaıyna jabysyp shapqylaǵan jol sharshatty. Qorǵasyndaı oı odan árman janyn janyshtap tastady.

Qarap otyrsa búginde keshegi kúni pyshaq ústinen bólisetin bezbúırektiktiń tóńireginde toptasqandardyń aldy mınıstr bola bastapty. Qysqasha qaıyrǵanda rekettik toptardyń tóbetteri. Sonda ádildik qaıda, «demokratıalyq qoǵam quryp jatyrmyz» dep urandaıtynymyz ne? Jurtymyzdyń elim dep eńirep, halqy úshin kókiregimen jer jyrtyp júrgen azamattary qaıda? Myna bir bozókpeler bılik basyna qalaı keldi? Árıne, aqymaqqa da belgili —aqshanyń kúshimen. Azyn-aýlaq qana shyǵyn shyǵaryp — tyshqannyń murnyn qanatyp, sosyn sonyń ornyn toltyrý úshin qaıtadan jambasqa bopyr aqshany basady. Osy jolda «reforma» degen betperdelik sózdi kóldeneń tartyp, boıyndaǵy barsha «óneri» men «talantyn» jumsaıdy.

Tipti olar «reket» degen sózdiń ózin pir tutady. Óıtkeni osy tásil arqyly biraz nátıjege qol jetkizip otyr. «Áli de qol jetkizemiz, «Rynoktyq Ekonomıkadaǵy Keleńsizdikterdi Erteń Túzeımiz» dep, aldaryna maqsat qoıǵan. Sondyqtan reformany jeleý etip qara basy úshin qaraıǵan halyqty qan qaqsatyp, tutastaı eldi sorlatyp barady. Sasyq baılyqty odan eshkim qyzǵanbaıdy da, átteń, qaǵanaǵynan qaǵynyp shyqqan báleler halqynyń qundylyqtaryna qol salýda. Kelimsekterdiń soıylyn soǵyp, ana tilimizdi ádirem qaldyrýǵa beıil. Ári, sol ózindik pıǵylyn ishteı ustanyp qana qoımaı, ultyna qarsy ashyqtan-ashyq qamshy silteıtinder qanshama. Álgilerdiń túsinigi boıynsha qaıda ómir súrse de bári-bir, tek aqshany qoldaryna ýystap tursa boldy. Al halqymyzdyń múddesi úshin kúresse, túz tósinde týǵandar ǵana kúrese alady.

Jalpy, bıznesmender ınflásıany súıedi. Neǵurlym aqshanyń quny túsken saıyn, soǵurlym nasattanady. Óıtkeni, mundaı jaǵdaıda ókimetten alǵan nesıesi eleýli paıyzdarǵa ózinen-ózi arzandap otyrady. Soǵan qaraǵanda memlekettiń bedeli, halyqtyń turmysy olardy onsha oılandyrmasa kerek. Moldanyń tileýi jaman demekshi, bedekshilerdiń de nıeti qaraý-aý. Al, nannyń baǵasy óskendegi aýyldaǵy halyqtyń kóńil-kúıin kórseń… Qansha bala kıimniń joqtyǵynan jańa oqý jylynda mektepke bara almaı qaldy. Bul — tek qazaq halqynyń basyna úıirilgen zaýal. Buǵan qazir nazar aýdaryp otyrǵan eshkim joq, tyrnaqtyń kóbesine jańadan túsken kúbirtki sıaqty. Ony qara tasqa shertip-shertip jiberýdiń ornyna, ańysyn ańdyp, beıtarap qalǵan jaıymyz bar. Soqtaly zobalańnyń áli talaı janyńdy sýyryp, aýyrtatyn kezi alda.

Japardyń kóz aldyna jáne bir kórinis elestedi.

Almatynyń irgesinen onsha qashyq emes Kerbulaq aýdanynyń aýmaǵyn aralaǵany bar. Sonda kórgeni, japan túzdegi jalǵyz úı malshynyń áıeli bosanypty. Baıqustyń qol-aıaǵyn baýyryna alǵanyna ekinshi kún eken. Beıshara áldekimderdiń áıelderindeı aldyn-ala dárýhanaǵa baryp, janyn saqtamapty. Ári perzenthanadan shyqqanynda bir qushaq alqyzyl gúl usynyp, osy baqytty sátin eshkim beınetaspaǵa túsirmeıdi de. Ony búıtip esh pende ázdektetpes, óıtkeni, perzenthanaǵa barmaq túgili kúnin kórip alsa jarar. Jáne de týyp jatqan qatynnyń aldy nemese sońy osy ma? Qudaı berdi, bosandy. Táńirige munyń jany kerek bolsa, dáriger turmaq pirge barsa da taýsylatyn dámi taýsylar edi.

Sondyqtan eshkimdi áýrege salmaı qotandaǵy qoı sıaqty óz shańyraǵynda bosana bergen. Biraq etegine orap alǵan shıki ókpesin shaıatyn sabyn joq. Amal qansha… Jańa týǵan náresteni shomyldyratyn ıis sabyny turmaq, kir sabyny tabylmas shopan baıqustar-aı, qaı zamanda da julynyń qurttaǵany qurttaǵan… Qyl aıaǵy qora-qopsysynyń da saý tamtyǵy qalmaǵan. Elektr júlgesi tartylǵan ustyndardy áldeqashan jumyrtqadan jún qyrqatyndar qıyp alyp ketken. Sóıtip, japan túzdegi jalǵyz úı adamzat órkenıetinen múlde tysqary, múlde úreıli.

Japar eki ıininen aýyr kúrsindi, áıtkenmen onysyn ózi de ańǵarmady. Taıqylaý bitken mańdaıy tyrysyp, kirpikterine nala kireýkesi ilingen. Arqalyqqa jaýrynyn tiregen qalpy shalqalaı otyryp, muń sharbysy jaılaǵan janaryn qımylsyz qaldyrǵan.

Nan men benzındi jeke adamdarǵa satqyzýdy toqtatý kerektigine ábden kózi jetti. Óıtkeni, bul ónimder — úkimettiki de emes, halyqtiki. Keıbir aýyldarda isherge as joq, asharshylyq bastaldy. Bizge shynaıy repressıa endi kerek sıaqty.

Iirimderine tartyp toqtaýsyz jetelegen suryqsyz saýaldar, beımálim áldebir nárseni qýalap dalbasalaǵan jigitti birinen-birine ótkere berdi.

Kredıt kósegemizdi kógerte me? Nesıe alý — teńgeni turaqtandyrýdyń kózi emes. Jazýshy Ernest Hemıngýeıdiń «Ia znaıý… A vy nıkto ne znaete starık neset vzdor. Etot starık tolko ı godıtsá byt na posylkah ı hodıt provodnıkom s ınostransamı. Inostranes prıshel súda ı hochet sdelat to, chto poıdet na polzý ınostransam. A rasplachıvatsá prıdetsá nam. Ia za to, chto poıdet na polzý nam vsem, ıa za nashý bezopasnost degeni bar edi. Osy —shyndyǵynda da qudaıǵa qaraǵan sóz. Bul jerdegi «starıgi» biz úshin qoǵam ózgergenmen bıliktiń basynda otyryp qalǵan «kónekózderdiń» juqanasy sıaqty. Jurtqa ótirik kúlip, múmkindigi barda satatynyn satyp, sosyn bir kúnde eline tabanyn jaltyratyp taıyp turmaq. Sodan keıin onyń tatasyn ózimiz tartamyz, túzdiń balalary.

Kóńilin sambyrlap sóılegen áıeldiń úni bóldi. Ol baǵanadan beri osylaı qulshyna áńgimeni kóıitip otyrǵan. Sóılesip, ynta-shyntasymen peıil qoıǵan adamy — shopyr. Ásheıingi jaǵdaı bolsa birge kele jatqan óńgelerin janynan da júrgizbes edi.

Ilgeri umsyna túsip, júrgizýshiniń qulaǵyna aýzyn taqap anekdotty áı kep sapyrady. Taksıge sál keshtetip kelip qalǵanyna dińkesi quryp, jyny qozatyndaı.

Baǵana Japarlar taksıshimen bitimdeskennen keıin Ersultan birden aıaqty kósip jiberip aldyńǵy orynǵa jaıǵasqan. Sodan soń jyly ornyn bireýge bersin be. Ári, mılısıa emes pe, kásibı uǵymy boıynsha ol aldyda bolýy tıis. Tártip solaı.

— Bir jańa qazaq alty júzinshi «Mersedespen» kele jatypty. — Áıel osy sózdi aıtty da elden buryn ózi syńsyp kúlip aldy. Ne úshin býynyn joǵaltqany beımálim, álde, kelemejdiń oqıǵasy keremet pe? — Jolda ony MAI toqtatypty. Inspektordyń qasynda kádimgi pıngvıni bar eken. «Qaıda barasyń?» dep surapty jańa qazaqtan. «Almatyǵa». «Olaı bolsa, myna pıngvındi zoobaqqa apar» depti joldyń qudaıy. «Jaraıdy, problema joq» dep kelisipti qonaqjaı jurttyń ókili sózge kelmesten. — Áıel taǵy da syńǵytyp kúle jóneldi. Shopyrdyń da ezýi eki qulaǵyna jetipti.

— Sodan.

— Sodan… Bul oqıǵa túske qaraı bolsa kerek. Tústen keıin álgi ınspektor «Dostyq» dańǵylynyń boıynda tursa, manaǵy alty júzinshi «Mersedes» Medeý jaqtan aǵyzyp kele jatyr deıdi. Tanı qoıypty. Sosyn jalma-jan ala taıaǵyn shoshań etkizedi. Sol-aq eken mashınanyń dońǵalaǵy jer tisteı toqtaıdy. Izinshe jańa qazaq kabınadan shyǵady, júrginshi jaǵynan pıngvınniń tóbesi kórinedi. Syrt pishimi dırıjerge uqsas neme eki jaǵyna kezek bultańdap kele jatyr deıdi. Máz. Eki qolynda eki balmuzdaq. Qazaq ta máz. Muny kórgen ınspektor birden dúrse qoıa beripti. «Áı, neǵyp mynany zoobaqqa aparmaǵansyń?» deıdi zekip. Sol zamatta jańa qazaq: «Apardym, baseke! Zoobaqty araladyq, endi Medeýge baryp kele jatyrmyz» depti.

Salonnyń ishin quıymyr nemeniń quıqyljyǵan kúlkisi aldy da ketti. Shopyr da keńkildep, jetisip qaldy. Buǵan ásheıinde bir aýyz sózdi qur jibermeıtin Ersultan úndemedi. Al, Japar, myna syqaq namysyn shymshylasa da teksiz nemelerdiń ájýasyna til qatpady. Tek «saldaqynyń aýzyna basqa ulttyń aty túspedi me eken, á-á» dedi ishinen.

Ymyrt úıirildi. Áli de taban astyn tolyq baǵdarlaýǵa bolatyndyǵyna qaramastan, keıbir qarsy jolyqqan mashınalar jaryǵyn qosypty. Almatynyń da shamy jana bastaǵan. Mine, bes-on mınýttan keıin bular qalaǵa da kiredi. Bireýlerge azapty joldyń aýyrtpashylyǵy keıin qalyp, arqany keńge jazatyn ýaqyt taıanǵan shyǵar. Al, Japar úshin alamantasyrǵa toly qıamet súrgin aldynda tur. Biraq, isti neden bastaryn jobalaı almaı dal bop keledi. Ýádeni berýin berdi, endi erteń keshki jetige deıin alty myń dollar aqshany qaıdan almaq? Kókten saýa ma, jerden qaza ma? Ol ázirshe bir qudaıǵa ǵana aıan sharýa. Ondaı nyq sheshimdi kimge senip aıtqanyn ózi de bilmeıdi.

Janyǵa kúıgelektengennen be, jasar aılasynyń joqtyǵynan ba, maqsatsyz saǵatyna qarady. Bes mınýtsyz segiz. Iaǵnı, munyń jıyrma úsh saǵat bes mınýt mursaty bar. Osy ýaqyt ishinde bir qaraket isteı almasa, onda eshkimge ókpesi júrmeıdi. Sara keshirim jasaımyn degen aryzyn jyrtyp tastaýy múmkin, kerisinshe Sapardyń basyna basqadaı qosymsha bále-báterdi úıýi de ábden yqtımal. Bárin kútýge bolady. Ister tirligińdi osy aralyqta tyndyryp, sharýany bitirýiń kerek. Odan keıingi sóz sóz emes, odan keıingińniń barlyǵy bos dalbasa.

Mıy shanyshqylaı jóneldi. Sol qolymen mańdaıyn ustady. Osy qalpy uzaq ýaqyt sulq otyryp qaldy.

— Meni úshinshi Aqsaıdan túsirip ket. — Jolshybaı áıeldiń úni tyń, Almatyǵa jetkennen keıin tipti qunjyń qaǵady. — Vasá, saǵan rahmet. — Bul máńgirip otyrǵanynda ekeýi áldeqashan tanysyp úlgeripti. — Sondaı jyldam, sondaı jaıly jettik, jol azabyn tartqan joqpyz. Qol-aıaǵyń jeńil eken. Telefonymdy bilesiń, habarlas...

«Páli, telefonyna deıin berip úlgeripti», ony qashan aıtqany munyń jadynda joq.

— Men «Arman» bazaryna deıin baramyn, — dedi beti kókaıaz neme mińgirlep.

Qarap otyrsa, bári bir baǵyttyń ústinde. Eń sońynan Ersultan ekeýi túsetin bop shyqty.

Áıel mejeli jerine jetip, bularmen hosh aıtysyp qalǵannan keıin salon da, tynys ta keńeıip sala berdi.

VII

Ersultandy úıine aparyp sap, ózi on eki múshesin saldyratyp bosaǵadan zorǵa attady. Bul kez saǵat tili toǵyzǵa taıanǵan mezgil-tuǵyn.

Aıaǵyndaǵy týflıin sypyryp, kýrtkasyn laqtyryp tastady da, aptap ústindegi uzaq aıdaýdan qatalap kep qudyqqa zaýlaǵan shańyraq múıizdeı, eshqaıda moıyn burmastan birden telefonǵa umtyldy. Kúıeýiniń óńi adam tanyǵysyz buzylǵandyqtan ba, Bıbi qapelimde bir aýyz sóz qata almady. «Qalaı baryp keldiń, ne boldy?» deýge de batyly jetpedi. Tek sostıǵan kúıi eriniń kire beristegi týmbanyń ústine tastap ketken syrt kıimin alyp, joǵaryǵa ildi. Osy kezde qos birdeı kishkeneleri de tóbeleri shoshaıyp zal úıden irkes-tirkes shyqqan edi. Ákeleriniń órt sóndirgendeı usqynyn kórip, ekeýi de bosaǵada seltıe úrikken kójektiń keskinine endi. Ánsheıinde jumystan úıge kirgende tanaýlarynan ıiskeıtin papasy, búgin bularǵa kóńil de aýdarmady. Ózimen-ózi jany shyjǵyryla telefonnyń qulaǵyn burap jatyr.

Osy kóńilsizdeý kórinisten keıin be, qyzynyń shashy seldirep, áldenárseden sekemal alǵandaı ári sol dúdámal dúnıege ókpelideı aýzy burtıa qalypty. Ulynyń kózderi baqyraıyp, buryn boıy úırenbegen myna toń minezge janary jasaýraı nazar aýdarǵan. Murynyn eleýsizdeý eki-úsh márte tartyp qoıdy. Beımálim bir jamanshylyqty ekeýiniń de ishi bilip, sodan keıin jetimsireı jasyǵandaı.

Bıbi kishkenelerin:

— Júrińder, bylaı baryp otyralyq, — dep, qaıta zalǵa qaraı alyp ketti. — Shyraı, sen sabaǵyńdy oqyp bittiń be? Kel, taǵy bir qarap shyǵaıyqshy.

Osy aralyqta kúıeýiniń «alo» degen barlyǵyńqy úni estildi.

— Sálemetsiz be! Sapar bar ma eken?

Qaınysynyń atyn estigende kelinshek eriksiz eleńdedi. «Sapary nesi, ol qamaýda otyr emes pe?» dep oılady ishinen.

— Jaraıdy, onda men jaıyraq taǵy da bir habarlasamyn. Saý bolyńyzdar…

Eptegen tarsyldaǵan daýys shyǵaryp, telefon tutqasynyń qaıtadan ershigine qoıylǵany bilindi. Osy kezde kelinshek ornynan túregelip erine qaraı júrdi. Japardyń óńi júdeý kórindi, eki ıini salbyrap saly sýǵa ketkenin ańǵartady. Ne bylaı, ne olaı ótpeı, irgege súıelgen tulyptaı telefonnyń qasynda sólbireıedi.

— Júr, qolyńdy jýyp tamaǵyńdy ish, dastarhan ázir.

Kúıeýiniń betine qarap osyny aıtty da, ózi bógelmesten as úıge bettedi.

Tamaqqa zaýqy soqpady. Tek úsh-tórt shyny sút qatqan qoıý shaı ishti, onda da meıiri qanyp ishpedi. Pyshaqtyń júzinde otyrǵandaı júregi qylpyldady da turdy. Álgi telefon soqqannan keıin jáne bir saǵatqa jýyq mezgil ótkennen soń, qaıtadan Bishkekti tere bastady. Sátin salǵanda osy joly tergeýshi úıinen tabyldy.

— Sálemetsiz be, Sáke! Men, Sapardyń aǵasy Japarmyn. Almatydan arnaıy ózińizdi izdep baryp, sizben jolyǵysa almaı kettim. — Baıandaıyn degen oıy tuzdaı ýatylyp, sózi kibirtikteı shyqty. — Biraq, siz tarapynan aıtylǵan jyly sózdi kóńilime medeý tuttym. Rahmet, meni kórmeı jatyp járdem qolyńyzdy sozǵanyńyzǵa. Bárin Sara arqyly bildim, ol kisi de bir úlken júrekti adam eken. Iá, aıyptymyz. Biz jaqtan keleńsizdeý kemshilik ketti. Árıne, aıybymyzdy jýamyz. Erteń keshke saǵat jetilerde, qudaı buıyrtsa, búkil ımandylyq-materıaldyq shyǵyndy alyp, ózderińizge baramyn. Tek isti toqtatyp, baýyrymdy shyǵaryp berińiz. Sizdiń aıtqanyńyzǵa tolyǵymen kelistim. Al, ony bosatýǵa negiz bolýy úshin qandaı qaǵazdar kerek?

Bir sát Japar tutqany qulaǵyna ustaǵan qalpy melshıe tynym tapty. Ara-kidik «ıá», «maqul» degen taqilettes jeke sózderdi sholaq qaıyrady. Bir kezderde baryp ar jaqtaǵy adammen jyly qoshtasty. Sodan keıin izinshe qaıtadan telefonnyń qulaǵyn aınaldyra bastady. Kóp uzamaı «qaıyrly kesh, Baıqal» degen daýsy shyqty.

— Iá, jettim… Rahmet… Aman…

Osyndaı úzik-úzik sózderden keıin Sarany surady. Shamasy, álginiń áıeli dál qasynda tursa kerek, Japar onsha kóp bógelissiz sózin jalǵastyrdy.

— Tergeýshimen sóılestim, sizdiń aıtqanyńyzdyń bárin buljytpaı qaıtalady. Áıteýir «bosatyp beremin» dep tur, osy jaqsy sózin jarym yrysqa jorımyn.

Jábirlenýshi jaqpen kóp qazbalap sóılespedi, bar taptap aıtqany erteń keshke qalaıda Bishkekke jetetini týraly boldy. Sodan keıin bolar-bolmas saıabyr tapty. Onda da teńsele basyp baryp zaldaǵy kresloǵa shalqasynan túsip otyrdy. Basyn kekjıtip arqalyqqa jelkesin tiredi. Óne-boıynyń del-sal saldyrap, tabanynyń ýdaı ashyǵanyn endi bildi. Bir sát bul dúnıeniń kúıbeńin esinen shyǵarǵysy keldi. Biraq áste de olaı jasaı almady. Bárin umytpaq bop ózin-ózi qansha zorlaǵanmen, bir bále maı ishkendeı júreginiń basynda kilkip turyp aldy. Ábden taýsyldy, kúızeldi. Kúızelý qaılanyń sarqylǵanynda keýleıtin «sezim» ekenin myqtap uǵyndy. Endeshe ol julymyr neme Japardy áldeqashan jep bitirgen edi. Bálkim sondyqtan bolar osylaı quty qashqan qalpy oı qýyp, eles qýyp óz-ózinen sóıleı bastady. Erinderi jybyr-jybyr etip, ar jaǵyndaǵy uǵynyqsyz ún kúbirge ulasady. Kózin kilgirte jumyp, áldebir jalǵan dúnıeniń bozamyǵyna sińip bara jatyr edi.

— Mashınany avtoturaqqa qoıyp pa ediń, uıyqtap barasyń ǵoı, — degen áıeliniń úninen selk etip qaıta beri oraldy. Birden kózin ashyp, basyn kóterdi. Qarsy aldynda Bıbi buǵan súzile qadalyp, nazaryn baılapty. Bul nege ekeni belgisiz, birden júzin taıdyryp áketip, betin sol alaqanymen ýmajdaı sıpalady.

— Mashınany kepildikke Bishkekke tastadyq.

Basqadaı eshteme aıtýǵa shamasy jetpedi, zaýqy da soqpady.

— Jat onda, naýqastanyp qalǵan joqsyń ba, óńiń qashyp tur ǵoı.

Bul Bıbiniń saýalyna jaýap qaıyrmaı, qarsy suraq tastady.

— Balalar qaıda, uıyqtap qaldy ma?

— Iá, túnniń jarymy bolmady ma?

Osy kezde aqshany qaıdan alýy kerektigi jónindegi oı endi ǵana mıyna saq etip jabysty. Jantásilim etkende jebeıtin bireý bar. Biraq ony týystary jan-jaqtan talap, ábden qajytyp bitti. Sonyń bárin bes saýsaqtaı bile tura, mazalamasqa lajy joq.

Ol jany ashyp, qol ushyn sozatyn et baýyr jaqyny — Súleımen. Ákeniń tárbıesin kórgen, ózi de jaratylysynan ańǵarly. Odan basqa eshkimge úmit arta almaıdy. Árıne, uıat. Uıat bolsa da…

Ornynan samarqaý kóterildi. Denesin aýyr qozǵap telefonǵa jetti. Qudaı qoldaǵanda uıaly telefonyn óshirmepti, kóp kúttirmeı ar jaǵynan úni estildi.

— Assalaýmaǵaleıkúm! Qaldaryń qalaı?

— Qal nashar, — dedi bul.

— Aıyptaýshy jaqpen sóılestiń be?

— Sóılestim, alty myń dollar surap otyr. Erteń keshki jetige deıin ýaqyt berdi, oǵan úlgermesek, bitti.

Ekeýi de tilsiz qumyqty. Aradaǵy bolar-bolmas únsizdik Japarǵa tym uzaqqa sozylǵandaı kórindi.

— Onda, — áńgimege birinshi Súleımen kóshti, — tańerteń erte ofıste jolyǵalyq, sol jerde bul máseleni sheshemiz.

— Jaraıdy.

— Jaqsy.

*** *** ***

Súleımenniń osy bir aýyz lámi boıyna sonshalyq mol kúsh bergendeı dúr silkinip, serpilip sala berdi. Jańaǵydaı emes ózin qýnaqy sezindi. Sosyn «qoı, demalaıyn, erteń munan da áleýet jumys kútip tur» dep ishteı topshylap, jatyn bólmesine bettedi. Áıeli bul jatyp qalǵannan keıin de jybyrlap, túrtinshektenip áldebir úıishilik tirliktermen aldanyp júrdi.

Álginde jastyqqa basy tıisimen kózi ilinip ketetindeı kórinip edi, kerisinshe, sońynan qulǵanadaı qalmaı ıektegen oı taǵy da jabaǵyny ortaǵa alyp talqyǵa salǵan ıtqustaı tus-tustan qaýmalady. Sodan keıin-aq zilmaýyr tartyp aıqasa bastaǵan kirpikteri salmaǵynan ajyrap, kózin jumsa da qaıyra ilinbedi. Eshteme oılamaýǵa tyrysyp baqqanymen, sálden keıin taǵy da bir jel qýǵan ebelekteı áldebir baıansyz aldamshy dúnıeniń sońynan dedektep bara jatady. Ábden ebil-debili shyǵyp, súrmeli tirliktiń túıtkiline jaýap taba almaı tıtyqtap qınala býlyqqanynda baryp, jalǵan dúnıege beker aramter boǵany esine oraldy. «Túı, jańa ǵana eshteme oılamaýǵa bekip edim ǵoı» dep, kelesi jambasyna aýnap tústi. Biraq, kózin qystap jumǵanymen kóńili taǵy da myna keńistikti qıandap shyǵa berdi. Ony ózi de baıqamady.

Nege taǵdyr osynshama azapqa salǵanyn bilmeıdi. Sońyna ilesken inileriniń sonshama aqymaqtyqtaryna ishi qazandaı qaınaıdy. Elge qarasań, bári úlkeniniń aıtqanyn tyńdap, birbetkeı tirlik keshýde. Ne de bolsa jaqsylyqqa, ilgerige umtylýda. Aırandaı uıyp, bereke-birlikteri jarasa qalǵan. Olardyń eń birinshi oılaıtyndary — ata-analaryna jamanshylyqtaryn kórsetpeý, shamalary jetse tek qyzyqqa keneltý, rahatqa bóleý. Al, munyń baýyrlary nege sonsha túısiksiz, dártesi qysqa jaratylǵanyna qaıran. Qarap otyrsa bári bir qap, bir saptan shyqqan. «Aldyńǵy dońǵalaq qalaı júrse, sońǵy dońǵalaq solaı júredi» dep aıtyp qazaqtyń shatasqan jeri osy eken. Sońǵy dońǵalaq bir izdilikten shyǵyp ketýi múmkin, keri ketýi de yqtımal. Biraq, qazaq joǵarydaǵy ýájimen bolar-bolmas aljassa da, sońyra ol kináratyn tutastaı túzep jibergen. Árıne, ómirden alǵan sabaq arqyly: «bir bıeden ala da týady, qula da týady» depti. Ras, osy qudaıy sózge kelgende Japar jeńilis tabady. Jeńilis tabady da, inileriniń kinárattaryna keshirimmen qaraıdy. Jaratqannyń uıǵarymymen o bastan alapes bop týsa munyń jasaı qoıatyn ne qaılasy bar? Ókinedi, barmaǵyn shaınaıdy. Barmaǵyn shaınaǵanmen ne paıda — adam baýyrdy satyp almaıdy, jaman eken dep bireý jaqsy baýyryn bermeıdi. It bolsa da solardyń túsken shalshyǵyna túsip, solardyń kúıgen otyna kúıedi. Átteń, amal ne, tirlikten túıirdeı de jaqsylyq kórsete almaı kele jatqan sheshelerine, mine, taǵy da bir «syı» tartpaq. Tek, bári jabylyp áziz anasyn tirideı óltirýge aınalǵandaryna ishi qara qazandaı qaınaıdy. Ishqusa bolsa — osy ýaıymnan ishqusa. Ishkeni aldynda, ishpegeni artynda bop eń qyzyq kóretin jasyna jetkende, uldarynyń arqasynda biryńǵaı zaýal tartyp keledi. Qashanǵy tarta bermek…

Taǵy da óziniń kózi baqyraıyp oıaý jatqanyn ańǵardy. Ýaqyttyń birazyn tekke ysyrap jasaǵanyna, erteńgilik mylja-myljasy shyǵyp, basy zeńıtinine ishi ýdaı ashydy. Eriksiz kúrsinip, kelesi búıirine qaraı dóńbekshidi. Sonda baryp baıqady, Bıbi de ornyna jaıǵasypty. Ol qashan kelip kórpege tumshalana qymtanǵanyn tipti bilmepti de.

Basyn jastyqqa qoıyp, dún-dúnıeni umytýǵa tyrysty. Ózine-ózi osylaı ýáde bergenimen zamatynda saıtan oıdyń sońynan jadylanyp, sý betindegi qaltqydaı qalqı aǵyp ketip bara jatqanyn baıqady. Onyń sońynan birjola elitip, tereńine batpaı tejelgenine qýandy. Bul da bolsa tabandylyqtyń beti. «Endi budan bylaı san qabat ıirimmen aqqan ábilettiń tolqynyna urynbas úshin ne jasaǵan raýa?» dep oılady. «Taptym. Sanaıyn, sóıtip jatyp kózimniń ilingenin baıqamaspyn» degen tujyrymǵa toqtaldy. Osylaı istese uıqysy qashqan adam uıyqtaıdy degendi bir jerden oqyǵany bar. Janaryn jumyp, ishteı sanaı jóneldi: bir, eki, úsh… alpys jeti… júz jıyrma tórt…

…Bular nege tym azǵyndap ketken? Áıem qudaıdan jatpaı-turmaı ul suraǵanda aıaǵy osylaı bolsyn dep surady ma? Joq, árıne. Ala jipti attamaıtyn adal, jigerin sharyqqa qaıraǵandaı namysshyl, tirliktiń kóldeneń shyrshýyna moıymaıtyn qajyrly perzent súısem dep armandamady ma? Nege endi ákeniń osy tilegi qabyl bolmaıdy? Uldary shetinen jasyq, qoldarynan bir is tyndyrý kelmeıdi. Bul azdaı bári túısiksiz. Al, ákeleri she? Etinen et kesip alsa da qyńq demeıtin naǵyz eren edi. Ómirdiń nebir quıturqysyn kórgen, sonyń bárine qasqaıa qarap turyp tótep bergen. Tótep berip qana qoımaı, tas-talqan etip jeńip shyqqan. Ári sonyń bári sanasyna máńgilik tereń izin salyp ketse de, sol bir zaýal shaqtardy eshkimge bildirtpedi. Ómirden opyq jep, tutastaı ǵumyrynda qasiret arqalap ketti. Sol qasiretiniń ishinde jasyndaı jarqyldaǵan aqıyq armandary bolmady ma… Sol armandaryna uldary arqyly jetkisi keldi, ózi shyqpaǵan bıikterge urpaǵynyń kóterilgenin qalady. Al, biz she? Áke amanatyn arqalaýǵa eshqaısymyz jaramadyq: kókjasyqpyz, bosbelbeýmiz. Munyń bári qurysynshy, súıekke tańba bop túsetini — jol toryǵan qaraqshymyz. Oıymyz da, nıetimiz de qaraý. «Qaraýsyń… qaraýsyń… qaraýsyń… qaraýsyń…»

Áldekim qulaǵynyń túbinen osy sózdi damylsyz aıtyp, ústine tónip turǵandaı kórindi. Kenet basyn julyp ap, tóńirekke qulaǵyn túrdi. Sonda baıqady, uıqy men oıaýdyń ortasynda jatyr eken. Jańaǵy dybys tipti aıqyndala túskendeı kórindi. Endi anyq baǵdarlady, telefon damylsyz shyryldaýda. Ornynan apyl-ǵupyl túregelip, apparat turǵan kire beriske qaraı júgirdi. Osy kezde Bıbi de keýdesin kóterip munyń sońynan qarap qaldy.

— Alo!

— Japar!..

Jigit sheshesiniń daýysyn birden tanydy. Úninde kúızelistiń izi bar. Jan dúnıesi aqpandaǵy aıazdaı qaqap sala berdi.

— Táte, halderiń qalaı?

— Hali bar bolsyn. — Demin tereńnen alyp baryp toqtady. — Quryp qaldyq qoı, quryp… Ana, Sapardyń jaıyn estigen shyǵarsyń. — Nurǵanymnyń kókiregi qars aıyryla kúrsindi.

— Estidim. Baryp qaıttym. — Lekip kep qaǵan ashýyn barynsha búrkemelep baqty.

— Sonyń jamanatty habary qulaǵyma tıisimen janym qystyǵyp, baıyz tappadym. Tanagúldiń úıine tarttym, qazir senimen Qapalǵa kelip sóılesip turmyn. Aýyl tyndy ǵoı, tyndy. Basyń aýyryp, baltyryń syzdasa habarlasa qoıatyn telefon da joq. — Ekpindete sóılep, sońyn alqynyp baryp bitirdi. — Ne deıdi, ne bitirdiń, neni búldiripti?

— Ittiginen taýyp otyr.

— Ittiginen urynsa da, endi bir qaılasyn jasamaısyń ba?! — Únine zil ilesip, zekire sóıledi. — Ózim bara qoıatyn, tipti, bóten el eken.

Sheshesiniń sońǵy sózine ne kúlerin, ne jylaryn bilmedi.

— Jasap jatyrmyn, táte. Biraq, ol qanshalyqty nátıjeli bolatynyn bilmeımin. Sharýany jaıǵaý úshin aqsha kerek, mende ondaı qarajat joq.

— Qansha surap otyr?

— Alty myń dollar.

— Ol bizdiń aqshamen qansha?

— Shashyń jetpeıdi.

— Endi qaı betimdi aıttym… Bir amalyn taýyp, shyǵar.

— Iá, men sol Qyrǵyzstannyń sotymyn. — Japardyń shamy qozdy. — Qolymnan kelgenniń bárin jasap jatyrmyn, endi qaıt deısiń? Ármen qaraı kelmes qapasqa jibermesin dep, mashınamdy kepildikke berip, erteń keshke deıin mursat alyp oraldym. Jerden qazsam da sol aqshasyn aparyp berýim kerek.

— Olaı bolsa, — sheshesiniń úni aıaq astynan bekinip, qatqyl shyqty, — erteń baryp, mashınańdy al da qaıt, eshteme jasama! Sapardy shyǵaramyn dep birdeme isteseń, árekettenseń qudaı bar ǵoı, jolyń eshqashan bolmasyn, jaraı ma?! — Tepsinip, qaharyna mindi. — Jolyń bolmaǵyr…

— Jaraıdy, jaraıdy.

Óz sheshesiniń minezin bes saýsaǵyndaı bile tura, bolmashy ustamdylyqqa shamasy jetpeı shyrt ete qalǵanyna ókindi. Sóıtkeninshe Nurǵanym tutqany tastaı saldy. Ózegi órtengen jigit membrananyń úzik-úzik dybys berip, bebeýlegenin qulaǵyna biraz ustap tyńdap turdy da, tutqany ershigine qoıdy.

Saǵat bul kezde ekiden asqan-tyn. Eri moınyna ketip, tósegine bettedi.

Aqyry uıqysy uıqy bolmady, tań atqansha dóńbekshýmen shyqty. Sońǵy eki kúngi jol azaby da tyrapaı asyryp alyp urmady. Túsingeni, qajyǵannan ýaıymnyń ýyty kúshti eken, uıyqtatpady. Sodan keıin altydan kete turyp aldy, jolǵa ázirlendi. Búgingi eń alǵash bastaǵan isi, qaltasyndaǵy qalǵan pulyn sanady, bar bolǵany úsh júz teńgeniń o jaq, bu jaǵy. Úıge nan alatyn ǵana aqsha qaldyrdy. Sosyn ertemen qarańǵylyqty jamylyp, qalǵyǵan kóshege bettedi.

VIII

At basyn tirer jeri Tóle bı men Áýezov kósheleriniń qıylysy edi. Oǵan jańa saparjaı arqyly barmasa, basqadaı reti joq.

Troleıbýsqa minip, mejeli tusqa da kelip jetti.

Tym erte bolǵandyqtan ba, ánsheıinde adam yǵy-jyǵy qaptaıtyn saparjaıdyń tóńiregi de tazdyń shashyndaı seldir. Ár-ár tustan shashyraǵan shanjaý-shanjaý kisilerdiń tóbesi kórinedi. Trotýardyń boıymen bastary qaltańdaı úsh-tórt allanyń pendesi táńiriniń aıdaýymen dedektep bara jatty. Solardyń sońǵy jaǵyn ala Japar da ilbı ilesken.

Kúzdiń dymdy kúni súlkıgen qabaǵyn ashpaı túnerip tur. Dáýreni taýsylǵan sary japyraqtar aıaqtyń astynda shashyla sapyrylysady. Túnde jaýyn jaýǵan ba, álde shyqtyń nálinen jer sonshalyq ylǵaldanǵan ba, keıbir japyraqtar asfáltqa jabysyp qalǵan. Kenet Japardyń nazary jol jıegindegi aǵashtyń túbinde eleýsiz otyrǵan er adamǵa aýdy. Aldyna ábden lastanǵan áldebir juryn shúberekti jaıyp tastap, qyryq bir shóptiń basy — qumalaǵyn úsh jikke bólip qoıypty. Ádette bul kepke qartamys jandar enetin edi, al mynaý — tepse temir úzetin otyzdardyń jýan ortasyndaǵy jigit. Súıek bitimi de iri kórindi. Biraq, kóz aldy kógildirlenip, jaǵy sýalyp júdeý keskinde buǵan telmire qarady. Bastapqyda «kún kóris nemese túndegi ishken araǵynan basy aýyrǵanyn jazý úshin otyrǵan bireý ǵoı» dep topshylaǵan. Sóıtti de mundaı tańsyq emes kóriniske den qoımaı óte bergen, tek onyń jastyǵy men tań atpaı jol kútkendigi kókeıine oı saldy. Oqys, «qudaı ádeıi osyny maǵan ushqastyryp turǵan shyǵar, pal ashtyraıynshy» degen pıǵyl sanasynda qylańytty. Sol-aq eken kilt bógelip, keri buryldy. Erinbeı, álginiń qasyna taıanyp keldi. Ol jasaýraǵan jasyq janarymen buǵan úrke qarady.

— Qumalaq ashasyń ba?

— Ashamyn.

— Bir tartqanyńa qansha alasyń?

— Ózińiz bilesiz qansha usynsańyz da… qudaı berekesin bersin. — Myj-myjy shyqqan shúbereginiń shetin dombyqqan qoldarymen jaımalap, qyrtysyn jatqyzǵan boldy. Biraq onysy munyń bul ónbes isine kónetin emes.

Japar endi baıqady. Jaımasynyń astynda karton bar eken, shúbereginiń tórt buryshyn taspen bastyryp qoıypty.

Jigittiń kóńilin ekiudaı sezim bıledi. «Pal ashtyryp, jolymdy baıqap kórsem be eken» degen nıet boı kóterdi. «Óz aldyńdy óziń kestirip qaıtesiń?» Onysyna ekinshi bir ishki ún basý aıtty. Aqyry, sanasyna ornyǵyp qalǵan birinshi pıǵyl jeńdi. Sál oılanyp baryp:

— Bir márte qumalaǵyńdy tartyp jibershi, — dedi beımálim janǵa tikesinen-tik turǵan qalpy tóbesinen tónip. Osy sóz aýzynan shyqqany muń eken pidirána pende allaǵa minájat ete jóneldi.

— Iá, on segiz myń ǵalamdy jaratýshy táńirim, qara aqqa almasyp kele jatqan tustaǵy aıtar sózime dýa bere gór.

Mynaý ıesinen adasyp, qańǵybastyqqa ushyraǵan ıtteı usqynsyz miskinniń alǵashqy sózi óne-boıyn dý etkizdi. Shyntýaıtynda da quty qashqan músápirdiń biri bolsa da, túbi tegin emesteı kórindi.

— Qaıat nuryńnan pendeńdi qaǵajý etpe,

Kópirme sózdi kóıiter aq azý etpe.

Peıishten shyqqan qoıymnyń qumalaǵy ediń,

Ashylmaı kelgen áli kún ǵajaby kópke.

Perishte tilmen sóıleshi, tinimdi jaryp,

Ete gór meniń peıishteı túnimdi jaryq.

Jaqsylyq qana shyqqaısyń kómeıden kúmbir,

Alǵaısyń kelip shatassam tilimdi qaryp.

Bissimillarahymallahı, ıá rabbym, jar bola gór!

Kókke kótergen kúrekteı alaqanymen betin sıpady da, dúrdik erinderi jybyrlap, áldenárseni kúbirlegen qalpy isine kiristi. Tóńiregindegi myna tirshilikti birjola umytqandaı. Qabaǵy kerilip, keıde túıilip óńiniń ózi myń qubylyp sala berdi.

Jańa onsha peıil qoımaı turǵan Japar júrelep, qumalaqshynyń aýzyna kirip kete jazdap otyrǵanyn bir-aq ańdady. Ol kerisinshe munyń bar-joǵyn múlde qaperden shyǵarǵandaı, ári-beriden keıin qurǵaq sózden qaıyr izdegen pendeniń bary ne, joǵy ne báribir sıaqty kórindi. Óz betinshe laǵyp, toqtaýsyz kúbirleıdi. Sálden keıin Japar tóńiregindegi ótip jatqan jurttan qysyla bastady. Al, myna beımaǵlum jan qulan túzde japadan-jalǵyz qalǵandaı, osy jalǵyzdyqtan jetek urǵandaı shalyqtap otyr. Endi baıqasa basyn shulǵyp, denesimen ilgerindi-keıindi ızeńdeı bastapty. Kózi jumylyp, tátti bir sarynnyń býyna eltigendeı múlgıdi.

— Asyǵys jolǵa jınalyp barasyń.

Birden munyń maqsat qoıǵan isinen bastaǵanyna jigit tiksine selk etti. Sonda da saparjaıdyń mańynda jolyǵysqannan keıin ádeıi «jolǵa jınalyp barasyń» dep tuspalmen aıtqany shyǵar degen pıǵylmen bul naqtylyqty onsha eren kórmedi.

— Jolǵa shyqqanǵa deıin aldyńda alaquıyn sapyrylysqan shapqylas tur. Buryn-sońdy kórmegen, bilmeıtin adamdarmen qym-qýyt jolyǵysasyń. Sonyń bárinde olarmen aralaryńda bátýaǵa kelý, bitimdesý tirlikteri bolatyn syńaıly.

Júrisinen jańylǵan jorǵadaı osyny aıtty da kilgirip, basyn keıkıtken qalpy sileıip qaldy. Álden ýaqytta betaldy kúbir-kúbir ete bastady. Soǵan qaraǵanda muny bylaı qoıyp, ózi áldekimmen tildesip ketken. «Iá, ıá» dep basyn ızep, taǵy da teńseliske kóshti. Al jigittiń bar yndyny palshyǵa qulap, tóńiregindegi tirlikti ol da umytty. Jańaǵy ary-beri ótken adamdardan shimirikkeni úshti-kúıli joǵaldy. Eki kózi beımaǵulym pendeniń keskininde.

— Árıne, júregińe qatty batatyn kesel bar, janyń osy turǵanda sodan qystyǵyp tur. Biraq ol keseldiń nendeı dert ekenin bilmedim. Áıteýir, búgin keshke kóńilińe alǵan sharýań bitedi. Bir kúnniń ishinde bir aı, qala berdi bir jylda bitpeıtin is tyndyrasyń. Aıbynyń ústem, desiń peren. Degenmen, jolǵa óziń mejelegen mezetten áldeqaıda keshigip shyǵasyń. Soǵan qaramastan barǵan jaǵyńda da isiń ońǵarylady.

Japardyń tóbesinen bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı tula-boıy tutasymen túrshige titirendi. Arqasynda myńdaǵan qumyrsqa jybyrlap júrgendeı shymyr-shymyr etedi. Bul neniń qudiretinen ekenin ózi de ańǵara almady. Bir sát ár qımylyn qalt jibermeı ańysyn ańdyǵan qumalaqshyny da qaperinen shyǵaryp alǵandaı, myna tylsym dúnıede japadan-jalǵyz qalyp qoıypty. Selt etip esin jıyp, álgi paqyrǵa tesile qarady. Dál aldynda kóziniń asty kógildirlene dombyqqan, ishkilikten mıy synyp, basy aýyryp, quty qashqan bir juryn otyrdy. Jańaǵy qudiretti keskin-kelbetinen zamatynda aıyrylǵan. Tipti, munyń esin alyp, basyn aınaldyrǵan sózdi aıtqan múlde bul emes sıaqty. Ony táńiri qolma-qol osynaý paqyrǵa almastyra qoıǵandaı.

Japar endi ǵana aınalasyna kóz saldy. Adam qarasy áp-sátte qoıýlanyp, kóshedegi kólikter de sýdaǵy naqan balyqtardaı lek-legimen shoǵyrlana júıtkıdi. Bylaıǵy turysynyń ersi ekenin bilip, jalma-jan jan qaltasynan júz teńgelikti sýyryp ap, qumalaqshynyń qolyna ustata saldy.

— Rahmet, aıtqanyń kelsin!

— Áýmın.

Jigit aıaǵyn júdemdete basyp, uzaı berdi.

*** *** ***

Ofıske kelgeninde tas bekitýli qara esikke mańdaıy tireldi. Sol kezde ǵana ýaqyttyń qaı mezet ekenin shamalamaq bop, saǵatyna qarady, segizden endi ketip barady. Osy zamatta esiktiń ishki jaǵynan bir dybys bilindi. Kishkentaı jeldetkishke uqsas temir sydyrmasy ashyldy da, onyń arǵy jaǵynan ejireıgen kóz kórindi. Izinshe:

— Sizge kim kerek? — dedi óktem ún.

— Áli keńseniń ıeleri kelgen joq pa? — Tym erte ekenin bilse de, uıalǵan tek turmastyń kebimen jorta saýal tastady.

— Toǵyzdarda bolady.

Osyny aıtty da aǵashtyń dińindegi inine zyp berip kirip ketetin tıindeı, jyljymaly tosqaýyldy tez jaba qoıdy. Taǵy da ofıs aýzy-murny biteý otaýǵa aınaldy. Sonda baryp keńsede qaraýyldan basqa jan-pende joq ekenin túısindi. Lajsyz bosaǵaǵa telmirmeı, arytamanyraq jyljydy.

Áýezov pen Tóle bıdiń qıylysy birdemde yzy-qıý shý men ary-beri ótken júrginshige lyqa tolypty. Buıyǵy qala sapyrylysqan qyzý tirliktiń ortasyna aınalǵan. Tus-tustan dedektegen jurt, jan-jaqtan antalaǵan mashına birden kózge urady. Áıteýir, barsha qaýym asyǵys. Barlyǵy búıtip japa-tarmaǵaı umtylyp, dittegen jerge búgin barmasa, kúlli dúnıeden qur qalatyn syńaıly.

Japar jan qaltasynan temekisin shyǵardy. Tutatty da qoıý tútindi bir-eki qunyǵa jutyp jiberdi. Sosyn sendelip ilgeri júrdi. Qarsy mańdaıynan jaılap esken kúzdiń syzdy jeli óńiri men etegin deleńdetip ótti. Erqashty jylqydaı qabaǵyn shytyndy. Teńsele basyp, áýdem jer uzap baryp qaıtadan keri buryldy. Osy qalpymen keńsege kelip tireldi. Saǵatyna qarady, áli erte. Taǵy da teris aınaldy. Mejeli tusqa barǵanda qaıtadan keri qazyǵyna qaıtatyn arqandaýly attaı, trotýardyń qos jıegindegi shoq taldyń qatary sıreı bastaǵanda sońyna buryldy. Osy qalpymen osy aralyqty keminde bes-alty ret júrip, bes-alty tal temeki tartqan shyǵar. Týra toǵyzda tabanyn keńseniń tabaldyryǵyna tıgizdi. Áli eshkim kelmegen eken, áıtkenmen esik ashylypty. Qaraýyl ishke kirip otyrýǵa mursat berdi. Sodan bes-alty mınýt ótkende baryp alǵashqy qyzmetshiniń tóbesi kórindi. Bul — qashan da arsalańdap júretin etjeńdi bitimdi Álmurat edi. Ol kórgen bette:

— Jáke, qal qalaı? — dep, qolyn usyna yrjıa berdi.

Onyń bulaı ish tartatyny Japar men ekeýiniń áıelderi bir oblystan, ekeýi bir-birine «bajalarmyz» dep ázildese, iltıpat tanytatyn. Álmurattyń kelinshegi de muny kórse «jezde» dep qoıatyn.

— Qalaı, bajeke, úı-ishi tegis aman ba, baldyzdyń qali jaqsy ma?

Japar osy sózdi aıtyp bolǵanynsha Álmurattyń keń qushaǵyna kómilip qaldy. Neshe kúngi japa shekken júregi bir túrli eljirep ketti. Mynandaı alǵaýsyz kóńilmen álpeshtegen iltıpatty kópten beri kórmegen edi.

Óstip del-sal bolyp turǵanynda Álmurat:

— Bajeke, saspa, inishekti shyǵaryp alamyz, — dedi bul jaıynan tolyq habardar ekenin ańǵartyp. — Kerek somasy alty myń dedi me? — Osy jaǵyn naqtylaı túsýge umtylyp, úıelmenimen úńile qarady.

— Iá, alty myń. — Japar abdyraı til qatty.

— Keshke deıin jasaımyz. — Tipti sózi nyǵyz, óz-ózine senimdi.

— Sen ony qaıdan estidiń?

— Túnde Súleımenmen sóıleskenińde, biz qasynda bolǵanbyz, sol kezde bul sharýany tyndyrýdyń jartylaı jobasyn syzyp qoıyp edik. Júr, ishke kirip áńgimeleselik.

Bular abajadaı kireberisten túpkeri jyljydy. Sol jaqta ekinshi qabatqa kóteriletin baspaldaq bar eken. Álgimen joǵary órlep, uzynnan sozylǵan dálizge tap keldi. Sony boılap júrgende ekinshi esik osylardyń otyratyn orny bop shyqty. Keńseniń qaıda ekenin syrttaı bilgenimen buryn-sońdy Japar munda bas suqpaǵan edi.

Álmurat yńyldaı ándetip, aldyda ózi júrdi.

Japar bul jigittiń osy toq kóńiline árqashan yrzashylyqpen súısinetin. «Eshqandaı problemasy joq pa eken» dep te oılaıtyn. Búgin de joldasynyń sol ádetinen jańylmaǵanyna ishteı qýanyshty.

Ol esikti ashyp jatyp:

— Sol zamatynda sheftan tapsyrma aldyq, — dep, tyńnan bir áńgime bastady. — On tonna qant qazir bazarǵa shyǵarylady. Básekelesterdiń qatary seıiletin tus qysqa qaraı satamyz ba dep qorytqamyz. Oǵan qajettilik týǵannan keıin tekke ustap qarap otyramyz ba?..

Stoldyń basyna jaıǵasyp jatyp, «durys emes pe» degendeı buǵan salıhaly kózben qarady. Japar tıysh júrmeı, áldekimderdiń isine kedergi jasaǵanyna jaman qýystandy. Sondyqtan bolar lám dep aýyz ashýǵa sóz tappady. Ne maquldaryn, ne joq derin bilmedi. Osyndaı tyǵyryqqa tirelgeninde Álmurattyń ózi ony tuıyqtan alyp shyqty.

— Buǵan qosymsha eki mashınany satyńdar dep tapsyrdy.

Bul tipti Japardyń kútpegen ýáji edi, kózi baǵjań etip sharasynan atqyp kete jazdap:

— Ne úshin? — dep qaldy. Tamaǵy da qarlyǵyńqyrap, úni qyryldaı estildi. Jańaǵy yńǵaısyzdanǵany beker eken, mynaý odan da soraqy kórindi.

— On tonna qant bir kúnde óte qoımaıdy ǵoı. Qazir bazar tolǵan — qant. — Álmurat múlde sabyrly, óńinen tıtteı de qynjylýdyń taby bilinbeıdi. «Esemiz áldebireýlerge ketip jatyr ǵoı» degen pendeshilik qynjylýdyń ushqyny da joq, quddy bári osylaı bolýy kerek tárizdi. — Sondyqtan qolymyzǵa naqty aqsha túsiretin joldardy qarastyrdyq. Mine, qazir, toǵyzdan asyp barady, — toq bilegindegi saǵatyna bir úńilip qoıdy, — bizge mursat keshki jetige deıin ǵana berildi ǵoı. Solaı emes pe?

— Solaı…

— Endeshe, ary ketkende beske sheıin ǵana ýaqytymyz bar dep esepte. Sonda bar bolǵany on, on bir, on eki… — saýsaqtaryn búgip sanaı bastady, — segiz saǵatqa tolar-tolmas. Osy aralyqta alty myńdy jınaı qoıý degen ońaı sharýa emes, biraq jınaımyz.

Japar bul sharýany bir kisiniń tyndyratyn isi emes ekenin áý basta-aq túsingen. Degenmen, sonshama adamǵa salmaq salatynyn bilmepti.

— Ol qandaı mashınalar? — Eleýsiz saýal tastady.

— Jaman mashınalar emes, jyldam ótýi tıis. — Bajasy avtokólikterdiń jaqsy ekendigine, sondyqtan kez-kelgen kórgen kózdiń qyzyǵýshylyǵyn týdyratynyna bir túrli qýanatyndaı, nasatty. — Ári áldeneshe arzan baǵaǵa beremiz.

Japardyń júregi taǵy da maı ishkendeı lyq ete kilkidi. Bireýlerdiń soryn qaınatqanyna ishteı ózin kústanalady. Álmurattyń áli óńi ózgergen joq, sol qalpy ekpindete tústi.

— Ekeýi de osal markalar emes, bireýi — 230-ynshy aq «Mersedes», ekinshisi — kúmis tústes 929-shy «Mazda». Klastary joǵary, sýper salon, bári avtomat…

Onyń sóziniń sońyn estýge shamasy jetpedi. Mıyna bireý biz suǵyp aǵandaı basy zyńyldady. Sonshama qymbattyń dúnıesin bosqa bergendeı arzanǵa úlestirý obal-aq. Osyndaı áreketke barýǵa bulardy ıtermelep turǵan naq ózi ekenin bilip, jerge tóbesimen kirip kete jazdady. Átteń, tek tesik tabylmady, tesik tabylǵanda áldeqashan jeti qabat jerdiń astynda jatar edi. Budan áldeqaıda sol jeńilirek...

Osy kezde telefon baıbalam sala shyryldady. Osynaý tosyn shyqqan ún muny uıqysynan oıatqandaı boldy.

— Da-a. — Álmurat mańǵazdana daýsyn sozdy. — Sálem… — Áldekimmen qysqasha amandasty. Sosyn arǵy bettegi kisiniń ýájin tyńdaı tosyldy. Ol áldebir jaıttardan buǵan maǵlum beretindeı. Bul «ıá… durys… sóıtińder…» degen sıaqty sózderdi sholaq qaıyryp otyrdy. Bir kezde baryp qana:

— Jetpegenin myna qoımadan alyńdar tezdetip, sodan keıin bárin kóterme baǵamen jiberińder. Uqtyńdar ǵoı… — Sál irkildi. — Onda qýzańdar.

Qysqasha osyndaı pármen berdi de tutqany kertigine qoıa berdi.

— Jigitter ǵoı, ana qoımadaǵy qant shamaly qalǵan, sony bazarǵa aparyp tastapty, qazir osynda keledi. Alańdama, keshke deıin ol somany shyǵaramyz.

Munyń unjyrǵasy salbyraǵanyn «aqsha tabylmaı qala ma?» dep ýaıymdady dep túsinse kerek, osyndaı basalqy sóz aıtty.

— Joq, endi alańdamaımyn, biraq osynsha dúnıeni men úshin dalaǵa tastaǵandaı kórip otyrmyn.

— Oǵan esh qysylma. Dókeı tapsyrma berdi, biz oryndaýymyz kerek.

— Bilem ǵoı, sonda da eńbekpen tapqan násteni bosqa rásýa etip...

— Oı, dúnıe búgin — bar, erteń — joq. Al, baýyrdyń jóni basqa. Basymyzǵa bult úıirilgende odan qaýymdasqan túrde qutylý — áýelden qalyptasqan tirligimiz. Esh qysylma, osynda jigitterdiń sharýasyn sheshý úshin qanshama mashına jiberdik. Jınaǵan dúnıemiz ózimizge qyzmet etpese, onyń qajeti qansha?

— Túsinemin ǵoı bárin, sol dúnıeni jınaýǵa meniń tıtteı de qatysym bolǵan joq qoı.

— Bajeke, sen de balanyń sózin aıtady ekensiń, Súleımen baýyryń júr emes pe?

Japar osy kezde sózden tosyldy.

— Qazir Temir keledi, ol mashınany alýshylarmen sóılesýge mindettengen. Sodan keıin biz de munda otyrmaı iske kirisip, klıentterge kólikterdi kórsetý úshin qalaǵa shyǵamyz.

Myna aıtylǵan jaıttyń bári jaqsy, áıtse de osy dúnıeni quraý úshin mańdaı terin tókken jigitterdiń soryn bul sopaq astaı qaınatyp jatqandaı sezindi. Ári, Súleımenniń tóńireginde júrgen azamattardyń bárin jaqsy tanıtyn edi. Olar kórgen jerde jandary qalmaı quraq ushady. Jańaǵy esimi atalǵan Temir de — sondaı jigittiń bireýi.

Jan qaltasynan temekisin aldy. Tutatqan kúıi bir burq etkizdi de, ornynan túregeldi. Kabınettiń ishinde ilgerindi-keıindi júrdi. Sonda baıqady, tór jaqta taǵy bir esik bar eken.

— Mynda kim otyrady?

— Dókeı.

Japar baryp tutqasyn tartyp kórdi. Esik aıqara ashyldy. Jutynǵan ádemi kabınet. Qaıtadan jaba saldy.

— Súleımen saǵat on birlerde tóbe kórsetedi, oǵan deıin sharýany bir yńǵaılastyryp qoıýymyz kerek.

*** *** ***

Japar jalǵyz emes ekenin uǵyndy. Sodan ba tereń kúrsindi, onysyn ózi de baıqamady. Bir túrli keńsirigi ashyp, adasqan loqsyq tamaǵyna tyǵyldy. Ony ańǵartpaýǵa tyrysyp jaılap basyp terezege bardy da, syrtqa qadalyp turyp aldy. Nemere inisiniń azamattyǵyna ishi eljirep, jany súısindi. Eger ol kópshil bolmasa, mynalardyń bári mańaıyna shoǵyrlanar ma edi. Árıne, joq. Jáne qashan da Súleımen týystarǵa qol ushyn berip, járdemdesip júrgeni. Jalǵyz ózi onshaqty otbasyn asyrap otyr dese artyq aıtqandyq emes. Osynyń bárine yqylas, peıil taba biletin mundaı ishti jigitter ómirde sırek. Sol sırektiń biri óz týysy bolǵanyna Japar marqaıyp qaldy. Keshegi unjyrǵasy túsken keıpinen áldeqaıda qýnaqy kórindi.

Osy kezde esik ashyldy. Japar keri buryldy. Temir tabaldyryqtan attap, ishke kirip keledi eken.

— Sálem, baýyr! Úı-ishi tegis aman ba? — Kishilik tanytyp, qushaǵyn aıqara ashty. Japar da ony keýdesine basty.

— Aman, aman. Ózderiń qalaısyńdar?

— Jaqsy.

Sodan keıin baryp ol Álmuratqa kóńil aýdardy. Onymen de tós túıistirdi.

— Túnde qanshaǵa deıin boldyńdar? — dedi Álmurat oǵan.

— Sender ketkennen keıin kóp uzamaı biz de qaıttyq, onsha qyzyqty eshteme baıqalmady.

— Qazir qaıdan kelesiń?

— Analarmen sóılesip… olar qazir avtoturaqqa barady. «Sonda jolyǵysamyz» dep aıttym.

— Kettik onda, júrelik.

Álmurat birden sharýaǵa kiristi.

— Kettik.

Sol-aq eken úsheýi apyr-topyr syrtqa bettedi. Dalaǵa shyǵa beris tusta Japar jáne bir top tanys jigitterdi ushyrastyrdy. Bári ábiger keıipte sıaqty. Olardyń syqpytynan osy jerdegi qoımaǵa, qant alýǵa kelgenin topshylady. Álmurat:

— «Eń az kóterme baǵamen satylatyn qanttyń kólemi on qap» dep qasaryspaı, bir qap bolsa da bere berińder, — dep shegeleı tapsyrdy. — Tezdetińder, jáne saǵat saıyn habarlasyp, sharýanyń betalysynan maǵlum etip otyryńdar.

— Jaraıdy.

— Biz shamalydan soń qaıta osynda bolamyz.

— Maqul.

Úsheýi laǵyl qyzyl 100-inshi «Aýdıge» minip, «Aqsaıdy» betke ustap tartty. Álgi satylatyn «Mazda» sol jaqtaǵy avtoturaqtardyń birinde-tin.

Á degenshe-aq, ushyrtyp jańa saparjaıdyń tusyna ilikti. Álmurat etjeńdiligine qaramastan mashınany áýelden shıraq júrgizetin. Kázir de ıintiresken kólikterdiń arasyna synasha qaǵylady. Keıbir tustarda baǵdarshamnyń qyzyl kózine de toqtamaı, zý ete qalady. Onda da tóńiregin jiti sholyp, eshqandaı kederginiń joqtyǵyn áp-sátte baǵamdaı alatyndyǵynan. Qysqasy, ózine sondaı senimdi, áıtpese áldeqashan kóldeneń kesirge arandar edi.

— Inishekter erkelik jasap qoıyp pa?

Temir sońyna moınyn buryp, art jaqta otyrǵan buǵan ázildeı saýal tastady da eptep jymıdy.

Ádette bul — kez-kelgen nársege salqynqandylyqpen qaraıtyn jigit. Qoıan-qoltyq aralaspaǵannan keıin Japar ózi ishteı solaı topshylaıdy.

— Erkelegende qatty erkelep…

— Áı, eshteńe etpeıdi, aǵasy bolǵannan keıin báriniń erkelegisi keledi de…

— Myna jerde me edi?

Bulardyń endi bastalǵan áńgimesin Álmurattyń saýaly buzdy.

— Iá, osynda. Biraq, ókpe tusynan tóte kiretin jol joq, sondyqtan «Elektronıka» zaýytyna deıin jaqyndap baryp keri burylasyń.

Tóle bı kóshesimen tramvaı júretin jeli tartylǵandyqtan kez-kelgen jerinen burylyp ketýge qolaısyz edi — bir jaqty. Sondyqtan arnaıy jerden ótpese, relske baryp asylyp qalady. Áıtpese, qozǵalys erejesin saqtaýǵa dál qazir bularda qulyq joq. Temirdiń «Elektronıka» zaýytyna deıin baramyz» degeni sondyqtan-tuǵyn.

Kóp uzamaı mashına kilt burylyp, kelesi qaptaldaǵy jarysa sozylǵan jolmen keri saldy. Onymen de baýyryn jazyp kósilmeı áýdem jer barysymen tizgindi ońǵa tartty. Qatarlasa jatqan eki qaqpaǵa jetelegen kishkene taq-taqtyń oń jaqtaǵysyna tústi. Bul — avtoturaqqa aparady eken de, kelesisi tehnıkalyq stansasyna tireıdi eken.

Darbazadan ótisimen taǵy da ońǵa tartty.

Kire beris aýzy sonshalyq tar bop kóringenimen, ishine engende qoltyǵy keń jatqan úlken mekemege tap keldi. Uzynnan-uzaq sozylǵan qatar-qatar lapastar jasalypty, ana basy men myna basyna vıntovkanyń oǵy ǵana jetse jeter. Ári ony-muny qoıatyn lávkeleri joq demeseń, bular ádettegi saýda bazarlarynyń shatyrly júlgelerine uqsaıdy. Kúnniń kózinen, qar men jaýynnan qorǵaıtyn osy jabyqtyń astynda suǵynyp-suǵynyp nebir kólikter qańtarylǵan. Arasynda bókseleri salbyraǵan, qanattary qıqaıǵan jaman-jáýtigi de bar, olar kóbine Reseıdiń shyǵarǵan ónimderi. Álgilerdiń ortasynda azýyn aıǵa bilegen súlikteı shanshylǵan keremetteri de tur. Tústeri de ár alýan. Syrtqy pishininiń ózi bir asqan pańdyqty ańǵartady.

Tereńge dendemeı bir-eki qatardan ótken soń Álmurat tejegishti basty. Úsheýi sereıip-sereıip kólikten túskende jan-jaqtan arpyldaı antalaǵan bir qora ıt jep jibere jazdady.

— Ket-eı!

— Jat!

— Joǵal! — dep japa-tarmaǵaı zildene jekidi. Biraq oǵan yǵatyn sháýildekter joq, shamalary jetse balaqtan ilip qalmaq. Tisin tisterine qoıyp, jer baýyrlap kep shabalanady. Arasynda arbıyp dúregeı ovcharkalar da júr.

Osy kezde endi bir qatardan keıin turǵan álgindeı uzynnan-uzaq sozylǵan kúnqaǵardyń qasyndaǵy dúńgirshekten shyqqan eki kisiniń ypyny kórindi. Olar myna qojalyqtyń baqtashylary ekeni aıtpaı-aq bilindi. «Qojaıyndarmyz» degendeı qımyldary samarqaý. Álgi jyrtylyp aıyrylǵan arsyzdaryna da salǵyrttaý zekidi. Sol-aq eken jaýsha atoılaǵan óńkeı ynsapsyzdar taıynyp, qumyǵa arpyldap baryp, birte-birte tyıyldy. Sodan keıin ǵana «kermedegi» temir tulparlardy qaraýyldaýshylarmen tildesý múmkin boldy.

— Vasá, qal qalaı? — dedi Temir.

— El qatarly.

Jaǵasy myj-myj, óńiri alqam-salqam kerjaq qolyn usyndy. Janyndaǵy kúıelesh-kúıeleshi de kúrekteı alaqanyn soza berdi.

— Bizdi izdep eshkim kelgen joq pa?

— Ázirshe eshkim. — Usqynyna qaramaı jer álemdi ustap turǵandaı eki qolyn qaltasyna salyp shirengen Vasá basyn shaıqady.

— Mashınaǵa eshkim tıisken joq pa?

— Kim tıissin? Jańaǵylardy kórdiń ǵoı, túnde odan da kóbeıedi. Bireý-mireý jolasa, jaryp jeıdi. — Óziniń sonshalyq áleýettiligine nasattanǵandaı, sap-sary ystanǵan tisterin kórsete yrq-yrq kúldi.

— Jaraısyń, kúzet solaı bolýy kerek. — Temir oǵan dem bergen qalpy «Mazdaǵa» qaraı bettedi. Álmurat pen Japar da onyń ókshesinen ilesti. «Mazda» bergi shette eki-úsh mashınadan keıin ǵana qańtarylypty.

Japar ony syrtynan kórgennen-aq sulýlyǵyna súısindi. Pishini erekshe — endi de uzyn. Kógildir kúmis taqylettes eken, qas júırikteı tuqıyp tur. Sondaı kelistiligimen sonadaıdan «men mundalap» kórer kózge tap salady. «Mynandaı «tulparǵa» minip júrýdiń ózi keremet qoı» dep oılady ishinen. Al, salony múlde ǵajap — naǵyz qarakók bekzatylyqqa laıyqtylyǵyn tanytady.

«Mazdanyń» esigin ashyp, bular ary-beri aınaldyryp qarap júrgende qyzyl «Aýdıdyń» janyna taǵy bir kólik japsarlasa toqtady. Sol-aq eken ıtter qaýǵa tıgen órtteı dúrk kóterile shabalana jóneldi. Úsheýi de dybys shyqqan jaqqa kóńil aýdardy.

— Keldi ǵoı.

Temir baıaý ǵana til qatty. Sóıtti de onysyz da aınadaı jaltyraǵan áınekterin súrte bastady.

Jańaǵy mashınadan túsken ekeý bulardyń qasyna taıandy. Syryqtaı-syryqtaı orystyń eki jigiti. Bireýiniń qap-qara murty bar. Jyly amandasty. Sodan birden «taýarǵa» yqylastary aýdy. Shyr aınalyp eń birinshi syrtqy nobaıyn baǵdarlady. Sosyn kapotty ashty, ekeýi eki jaqtap ishki qurylysyna shuqshıdy. Ary shuqyńdady, beri shuqyńdady, áıteýir, uzaq aınaldyrdy. Ara-arasynda ózderi ájik-kújik suqbattasyp, Temirge de birli-jarym saýaldar tastady. Aqyrynda, qoıatyn eshqandaı kinárat tappaı qaı jylǵy ekenin qaıyra surady.

— Jigitter, kórip tursyńdar, sońǵy modelderdiń biri — shyqqanyna ne bary bes jyl. — Temir shytyna qabaǵyn kirjıtti.

— Bes jyl merzim degen, bular úshin túk emes. — Álmurat gúr etti. Ásheıinde ázilkesh jaıdary jigit, mundaıda muz qursana qalady. Muny Japar birneshe jerde baıqaǵan.

— Iá, ıá…

Ekeýi qarsy ýáj aıtpaı jarysa bastaryn ızedi.

— Qujattary durys pa?.. Qýǵyn-súrginnen aman ǵoı… — Qara murttysy qadala qarady.

— Oǵan qam jemeńiz, mine qujattary! — Álmurattyń kózderi qutyrǵan buqanyń kózderindeı qantalaı talaýrady. Shalt qımyldap tós qaltasynan býmajnıgin sýyryp ap, ishinen qattalǵan qaǵazdardy alyp shyqty. — Mynaý, mashınanyń tehnıkalyq qujaty, erinbeı-jalyqpaı ondaǵy kórsetilgen sıfrlardy matordyń nómirimen salǵastyryńdar. Al, mynaý, meniń atyma jazylǵan senim hat, satýǵa tolyq quqym bar. Mine — tólqujatym, muny da senim hatpen salystyrýlaryńa ábden bolady. — Osylaı táptishtep, árqaısyna jeke-jeke toqtaldy. — Osy mashınaǵa qatysty endigi mańyzdy qaǵaz, MAI mekemesinen alynǵan «izdeý salýda joq» degen anyqtama. Bárimen muqıat tanysýlaryńa tolyq múmkinshilikteriń bar. Biraq, jańaǵy sózderiń artyq, álde biz áldekimderge uqsap turmyz ba?

Mundaı quntaqtylyqty kútpegen ekeýi qapelimde abdyraı aıyptaryn jýyp-shaıýǵa tyrysty.

— Jo-joq… Degenmen, naqtylyq jaqsy ǵoı.

— Dúdámal saýaldyń basyn ashyp alǵandaryń da durys. — Temir olardy yńǵaısyzdyqtan qutqaryp jiberdi.

— Naqty qanshaǵa beresińder?

— Úsh myń.

— Eki myńyn qazir, bir myńyn keıin berýlerińe de bolady, — dep túzedi Temir. — Óte arzan… Shuǵyl túrde aqsha kerek, sol úshin ǵana satyp jatyrmyz, áıtpese…

— Men sizben tolyq kelisemin, mynandaı mashına qaı jerde de qymbat. — Murttysy sóılegen qalpy taǵy da eńkeıip, mashınanyń art jaǵynan astyna úńildi. Shamasy, kenjirdiń tesilgen-tesilmegenin baıqaıyn degen bolar.

— Otaldyryp kórelik.

— Álbette.

Temir mashınaǵa bettedi. Qara murtty júrginshi jaǵynan taıanyp ishine otyrdy, prıborlardy baıqamaq. Izinshe mator gúr ete tústi.

«Mazda» áýelde avtomatty podsostyń yqpalymen sál kúshene gúrildegenimen, keıin qyzyp alǵannan soń únsiz aǵatyn tereń sýdaı «mylqaýǵa» aınaldy.

— Eshqandaı áńgime joq eken, — dedi baǵanadan beri aýzyna sý urttaǵandaı melshıgen ekinshi orys.

— Biz tústen keıin eki myńdy alyp oralamyz, — dedi murttysy. Onyń tyqaqtaýyna qaraǵanda, negizgi almaq osy tárizdi.

Bul kezde Temir ekeýi de salonnan syrtqa shyǵyp, mashınanyń qasynda turǵan edi.

— Jaqsy, tezdetińder. Almaty úlken qala, búginnen qalsańdar keshigýleriń múmkin. Maǵan qaı klıent aqshasyn buryn usynsa, men kiltti sonyń qolyna ustatamyn.

Temirdiń munysy kópe-kórneý ótirik edi. Iá, ras, Almaty úlken qala, biraq bular eshqandaı jerge habarlandyrý bermegen. Mashına satý týraly baılamdy keshe Japar telefon shalǵannan keıin Súleımen jasaǵan. Áıtpese bul jigitter ústinen tıyn-teben túsirip júrgen avtomobıl saýdagerleri emes.

— Oǵan daý joq, biraq, biz olardyń báriniń aldyn oraýǵa tyrysamyz. — Murttysy jymıyp kúldi.

— Ony senderdiń jyldamdyqtaryń kórsetedi. — Temir «Mazdany» óshirip, púltpen esigin qulyptady. — Menimen qalaı habarlasýdy bilesińder, peıdjerge habar jibere salarsyńdar. Bári durys bolsa — mashına senderdiki, osy jerden aıdap alyp ketesińder.

— Kelistik onda, baılanysqa ózimiz shyǵamyz.

Álgi ekeýi quraq ushyp, báıek qaqty.

Sodan keıin naqty bitim jasalǵandaı qol alyp qoshtasty. Sóıtti de bul top eki mashınaǵa bólinip minip, demde izim-ǵaıymǵa aınaldy.

IH

Úsheýi salyp-uryp ofıske qaıtyp oralǵandarynda ýaqyttyń ózi biraz mejege taıanǵan-tuǵyn. Baǵanaǵy qap kóterip júrgen jigitter úshti-kúıli. Ekinshi qabattaǵy kabınettiń esigi de tas bekitýli. Bular ketkennen beri jan balasy keńsege attap baspaǵanǵa uqsaıdy.

Japar saǵatyna qarady, on birge bes mınýt bar. «Qazir Súleımen de kep qalar» dep topshylady. Jańa álgilermen saýdalasyp júrgende júregine túsken salmaq bolmashy ydyrap, ózin sergek sezingen. Endi myna tórt qabyrǵaǵa tyǵylǵannan keıin be, eski derti qozyp, qaıtadan keýdesin kerneı bastady. Bastapqyda bári yńǵaıyna kele keterdeı kórinip edi, jańaǵylardiki de jáı bulardy aldaýsyratyp júrgenge uqsady.

— Jáke, sýsyn ishińiz.

Temir buǵan shynyǵa quıylǵan «Kola» usynyp jatyr eken. Sol kezde baryp óziniń kenezesi kebe shóldep otyrǵanyn ańǵardy. Buǵan deıin qalaı baıqamaǵanyna qaıran. Temekini tarta-tarta tili men tańdaıy da ábden qýyrylǵanǵa uqsaıdy.

Álmurat áldekimmen qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq qalpy telefonmen áńgimeni kóıitýde. Eki ıyǵy selkildeı kúlip, áldenársege ózinshe máz. Dáý de bolsa tilge tartyp, yntyǵa shúıirkeleskeni tómenetekti sıaqty, sózi maıda — maıly qasyqsha jylpyldaıdy. Úni de sybyzǵynyń dybysyndaı syzyla qalypty. Ásheıinde Japar onyń osy kúlki shaqyrar keıpin ájýalar edi, dál búgin oǵan zaýqy joq. Myna poshymyna salqyn ǵana ezýin tartty. Ishine syımaı kómeıin kergen mardymdy ýáj tiline oralmady.

Sýsyndy bir-aq ekpinmen simirip sap, ydysyn qaıtadan Temirge usyndy. Ol qaıyra ylqyldata toltyrdy. Japar «Kolany» aýzyna apara bergende túbinen qaınap shyǵyp, áýege sekirgen kishkene búrtikteri ezýine qondy. Endi jańaǵydaı qunyǵa bas qoımaı, shynynyń erneýine samarqaý ernin tıgizdi. Bir urttap, oryndyqtyń arqalyǵyna shalqaıdy.

Esine túndegi sheshesiniń sózi oraldy.

Nege muny sonsha kústanalaǵanyn áli túsinbeı dal. Osy ýaqytqa deıin jeke qara basy úı-ishine zardabyn tıgizip, ýaıymǵa salyp, tatasyn tartqyzǵan emes. Qandaı qıynshylyq bolsa da, nendeı kesirlerge ushyrassa da, bárin jalǵyz júrip jeńýge tyrysty. Jeńdi de. Bir abuıyry, jamanshylyǵyn anasynyń qulaǵyna tıgizgen joq. Jamanshylyq deıtin de alyp bara jatqan eshteme emes, sonda da tirliktiń kákir-shúkirin estise mazańdaý ana júregi bir ornynda baıyz taýyp tura almas edi. Sary ýaıymǵa salynatyny ekibastan. Ómirdegi qıyn náste — ýaıymnyń mújigeni, osy keselden ózi sheshesin qorǵashtaýyn qorǵashtap-aq baqty. Biraq, qolynan kelmeı jatyr, inileri birinen keıin biri munyń kókeıine túıgen ardaqty armanyna qarsy balta silteıdi. Osyndaı álpesh kóńilmen júrgende anasynan «jolyń bolmasyn» degen sózdi estýge laıyq pa edi? Nege aıtty eken sheshesi? Bir kezde «áreń kórgen Japarym» deýshi edi, «búkil qyzdar osy qarǵamnyń jolynda qurbansyńdar» deýshi edi… Jany murnynyń ushyna kelip qystyqqan shyǵar. Áı, osylar-aq taýsyp bitti, onysyz da arsa-arsasy shyqqan sheshelerin ajalynan úsh kún buryn óltiretin boldy. Óńkeı maqaýpester nege osyny oılamaıdy eken?..

Aýyr kúrsindi. Sol kezde ǵana óziniń myna joldastarynan jyrylyp, basqa álemniń aralyna japadan-jalǵyz tentirep ketkenin bildi. Saǵatyna qarady — on bir jarymǵa taıanypty. Jan qaltasynan temekisin aldy.

— Súleımen kelmedi ǵoı, — dedi Álmurat.

— Keıde tańǵa deıin sharýalarmen júrip qalatyny bar edi, uıyqtap jatqan bolar.

— Onda analarǵa «Mersedesti» kórsetelik, zvonda.

— Túske deıin shefti kelmeıdi dep oılaısyń ba? — Temir oǵan qarsy saýal tastady.

— Kelse, kúter. Ýaqytty tekke óltirmeı baryp qaıtalyq, eger olar daıyn bolsa. Kim biledi, tústen keıin shuǵyl sheshetin taǵy da bir sharýalar shyǵatyn shyǵar.

Temir telefonnyń qulaǵyn alyp, noqattardy tere bastady. Izinshe áldekimmen sóılese jóneldi.

— Tımka, adamdaryń qaıda? Túndegi aıtqan birinshi Almaty jaqqa jiber. — Daýysy úzilip qaldy, degenmen kóp irkilmedi. — Iá, ıá. Mashına sonda. Biz, mine, sol jaqqa ketip baramyz, jıyrma mınýttyń shamasynda bolamyz. Jaqsy.

Taǵy da úsheýi apyl-ǵupyl atqa qondy.

Qaı kezde de qalanyń kóshesi mashınadan bir arylmaıdy. Kúndiz tipti qutyra qaǵynady: jyrtylyp-aırylyp, bir-birine qyr kórsetip, joldy kese oıqastaıdy. Eger oǵan tótep bere almasań, kópe-kórneý kóldeneń kók attylardan qaǵajý kórip qalasyń, aldyńdy orap, qoltyǵyńdy jazdyrmaıdy. Esek mingendeı ıtinip, baratyn jerińe tózimińdi sarqyp jetesiń. Ol azdaı, keıde, ala taıaq ustaǵan ákireńbaılar joldy jaýyp, sidigiń sarǵaıǵansha jipsiz baılap jibermeıdi. Álden ýaqytta ylyqqan ıtshe shubyrǵan álem-jálem bir lek qıqýlata ótip bara jatady. Shetelden kelgen delegasıa — memlekettik deńgeıdegi joǵary laýazymdy meımandar. Sondyqtan jol berip, sharýamyzdan qalyp qarap turýymyz tıis. Óıtkeni olar balamyzdyń balasyna keter kóp-kóp ınvestısıa ákele jatyr.

Osyndaı kedergiler ushyraspasa, mashınaǵa birinshi Almaty degen sóz be, táıiri… Jańaǵy Temir aıtqan jıyrma mınýtta dittegen jerden tabylýy ábden múmkin.

Qudaı saqtaǵanda ondaı tosqaýylǵa ushyrasqan joq. Degenmen de tamyrdaǵy uıyǵan qandaı kólikterdiń legi ıin tireskennen aǵyzyp kete almaı kibirtiktep, dámil-dámil tizgin tartýǵa týra keldi. Quddy bir atty aýyzdyqqa súıep shapqandaı, eshkimniń qoltyǵyn sóge kósilýge murshasy jetpedi.

Japar sary ýaıymǵa salynyp, taǵy da saıtan kóbelekteı qalbalaq qaqty. Kenet bu dúnıege qaıta oralyp, tóńiregin baǵdarlaǵanda qaı tusta kele jatqandaryn ańǵara almaı, qaırany taýsyldy. Áıteýir mashına qysqa-qysqa kóshelermen dámil-dámil ońǵa-solǵa burylyp, qaıdaǵy bir úılerdiń arasyna dendeı sińip barady. Birinshi Almaty ekenin biledi, al naqtysyn topshylaý qıynǵa soqty. «E-e, meniń esim shyǵyp qalǵan eken ǵoı…» dedi ishteı óziniń eptep aljasa bastaǵanyn moıyndap. Biraq, syrtqa tyrs etip tis jarmady.

Bir úılerdiń qasyna toqtady. Álgi úılerdiń mańy biteý garajdar. Sol garajdyń aldynda bulardy taǵy da bir myjyraıǵan eki orys qarsy aldy. Bireýi birden mán-jaıdy baıandaı jóneldi.

— Sizderdiń kele jatqandaryńyzdy aıttyq, qazir hozáıka kiltti ákeledi.

«Hozáıka» degeni ol nendeı áıel, mundaǵy turǵan shyntýaıtynda kimniń mashınasy — Japarǵa beımaǵlum. Bar biletini, urlyq nemese qylmystyq jolmen kelmegeni, oǵan senimdi. Tapsa bul jigitter, adal eńbekterimen, qaısarlyqtarymen, ádildikterimen tabady. Jurtshylyqtyń ishindegi túıini sheshilmeı júrgen máselelerdi dabyra qylmaı tigisin jatqyzatyn osylar. Bir jaqtyń shaǵymdanýymen, kelesi aıypty degen azamattarmen jolyǵysyp, mán-jaıdy solardyń aýzynan estip, eki jaqtyń áńgimesin ekshep baryp, túbegeıli sheshim jasaıdy. Uıǵarym qara qyldy qaq jarǵan týra bolsa, ádil bılikke kim quldyq urmasyn, araz aǵaıyndar kinásin túsinip, bir-birimen bitimdesedi. Osy ózara tatýlyqty ornatqany úshin, jigitterdiń aıtqan bılikterine rızalyqpen syı-syıapattaryn berip jatady. Myna mashınalar da sondaı ýshyqqan araqatynasty esh janjalsyz lekerlegenderine tıesili kádeleri shyǵar.

Dýaldyń aýzyna irkilgen Japar osylaı oı túıdi. Bul kezde bulardy qarsy alǵan ekeýimen Temirler júre sóılesip, arytamanyraq baryp bógelgen. Álgi Chapaevtyń sarbazdary zálittes eki orystan áldenárselerdi táptishteı suraýda.

Sarǵaıyp kóp kútken joq, semirýge bet alyp kele jatqan orystyń aq sary kelinshegi jetti. Ózinshe máz, eki ezýi eki qulaǵynda.

— Prıvet, Tımýr! — dedi sonadaıdan syńǵyr qaǵyp.

— Gde ty gýláesh, skolko mojno jdat? My toropımsá. — Temir aıaq astynan ázilge bura buldanyp, áıeldi shyqpyrta jóneldi. — Raz komanda postýpıla, ty doljna nahodıtsá zdes.

— Da bros ty, Tımýr, ý mená semá, detı. Ele otorvalas.

— Shýchý, shýchý. — Temir kúlip, áıeldiń arqasynan qaqty.

— Tvoıa shýtka grýbaıa, — áıel basyn shaıqaǵan qalpy, plashynyń jan qaltasynan bir býma kiltti sýyryp aldy. Kóp uzamaı úsh-tórt garajdan keıingi temir esiktiń aýzyndaǵy qulypqa jarmasa berdi.

Esik shalqasynan ashyldy. Sol-aq eken kózge aq boz jorǵadaı súzilgen minsiz áppaq «Mersedes» otsha basyldy. Kúńgirt garajdyń ishin sáýlelendirip turǵandaı kórindi.

— Osyny satamyz ba?

— Iá. — Álmurat baıaý basyn ızedi. — Ala qoısa endi…

— Qaı jylǵy?

— 90.

— Sýdaı jańa ǵoı.

— Analarǵa durys túsindirip pe ediń? — Álmurat Japardyń saýalyn jaýapsyz qaldyryp, darbazanyń tusyndaǵy Temirge daýystady.

— Durys túsindirgem.

— Joq qoı. Bizben qatar shyqsa, osy ýaqytta kelýleri kerek edi.

— Kim bilsin, tappaı júrgen shyǵar. Men ádeıi myna jerden kóshe jaqty qaraýyldap turmyn.

— Jaraıdy onda, mashınany otaldyryp syrtqa shyǵaryp qoıaıyn.

— Sóıt.

Álmurat «Mersedesti» kishkene qyzdyryp, keń jerge ákep qoıǵansha Temir de, qasynda alýshylar bar, osylaı qaraı bettep kele jatty.

*** *** ***

Jalpy, bir nárseni ótkizip jiberý sonshalyq qıyn ba, álde búgin Japardyń jolyna jýa bitip tur ma, mynalar da mashınany kórip kózderi qyzyqqanymen qaltalarynan sýyryp qolma-qol aqsha ustata qoımady. Bir jaǵy shú-ý degennen eshkim janyna pulyn salyp shyqpaıdy da ǵoı, birinshi kóredi, sodan on oılanyp, júz tolǵanady. Kez-kelgen adamnyń basyndaǵy jaıt. Biraq, ony Japardyń jaıy kótere me, yrǵalyp-jyrǵalyp júrýge esh murshasy joq. Mine, qazir saǵat birge taıandy. Munyń endi alty saǵattan asar-aspas qana ýaqyty bar. Onyń úsh saǵaty Almaty men Bishkektiń ortasyndaǵy jolǵa shyǵyndalady. Sonda úsh-aq saǵat ýaqyty qalypty. Sodan keıin arǵy tirligi esh kádesiz, jaý ketkennen soń qylyshyńdy boqqa shaptyń keri. Sara muny odan ary kúte almaıdy, inisiniń basyn bir-aq aýyz sózimen múrdemge jibermek.

Ne bir jaýabyn tappas saýaldar mıyna san myńdaǵan kódedeı qadaldy. Ásirese, ýaqytynyń ótip bara jatqanyn sezingende, kókiregi qars aıyryla jeti nasyry jerge kiredi. Keýdesinen jany shıq etip shyǵyp ketpegendikten ǵana amalsyz otyr.

Sharasyzdan qoly temekige júgirdi. Terezeni sańylaýlaı ashyp, sıgaretin tutatty. Jan-jaǵynyń bári sol baıaǵy báz qalpynda. Ary-beri aǵylǵan mashınalar, joldy boılaı ilbigen beıqam adamdar… Bári-bári munyń ishqusta qaıǵysynan beıtarap. Jandary eshqashan eshtemeden qystyǵyp kórmegendeı, ári qystyqpaıtyn da sıaqty.

Ýaıymnyń ýytyna bólenip, bir sát ishi ýyljydy. Súleımenniń qamqor qolyn sozǵanyna júregi eljiredi. Abzal azamattyǵy — myńnyń birinen ǵana tabylatyn úlken qasıet. Áıtpese, aǵaıynnyń bir aýyz sózine bola osynsha dúnıeni bir kúnde satýǵa buıyrý — ekiniń biriniń isteıtin sharýasy emes. Munyń uqqany, oǵan dúnıeden buryn — kisiniń kóńili qymbat. Ári-beriden keıin osy jigitterdiń bári sonyń tóńireginen shyqpaı júrgendiginiń ózi onyń boıynda parasat táńirisiniń barlyǵynan. Áıtpese, bul kúnde kimdi-kim jarylqaǵandaı. Jalǵyz ǵana ishine qonbaıtyny, osy tyndyryp júrgen isin zańdastyryp, áli kúnge shaǵyn kásiporyn qurmaı-aq keledi. Bir reti túskende:

— Súleımen, bir fırma ashyp qoısańshy, — degen.

— Bar ǵoı fırmalar. Fırma ashý túkke turǵysyz. Osyndaǵy bir jigitter kúnine onshaqty fırma ashyp, onshaqty fırmany jaýyp jatady.

— Nege? — Bul aýzy ańqıa qarady. Súleımen qur ezý ǵana tartty.

— Keıbir fırmalar bir aıǵa ǵana kerek bolady…

Japar odan ary taqymdap suramady, óıtkeni Súleımen týmysynan kóp ashyla qoımaıtyn adam, sózge tym sarań. Qaıta myna áńgimesiniń bári — muny eń jaqyn týys sanap sheshilgendegisi. Onyń osy jumbaqtyǵyn Japar da sol kúıi qalǵanyn qalaıdy. Nege ekenin jáne ózi de bilmeıdi. Bir túısinetini, neǵurlym az sóılegen adam, soǵurlym bıikteı beredi. Búgingi atjalmandar qoǵamynda osyndaı sý shaıyp ketpes salmaqty bolǵan da qajet sıaqty. Sondyqtan ony sóıletip, syryn ala bergisi kelmeıdi. Biraq ishteı baýyrynyń fırma ashyp, kózge túsetin, kókeıge qonatyn ispen aınalyspaǵanyn unata qoımaıdy. Degenmen, myna otyrǵan ofısiniń ózi ony zańdy tulǵadaı sezindirdi. Kúnde qasynda júrgen joqpyn, men bilmeıtin kásibi de bar shyǵar dep qorytty.

Keńseniń esigin taǵy da úsheýi ashyp kirdi. Bular ketkeli munda eshkim attap baspaǵan tárizdi.

— Saǵat birden asypty ǵoı, Súleımenge telefon soǵaıyn. — Álmurat bulardan keńes suraǵandaı ún qatty da, telefonnyń qulaǵyna mindi. Kóp áýrege salǵan joq, áldekim tutqany aldy.

— Qal qalaı, Súleımen bar ma?

— Ol joq. — Arǵy jaqtaǵy daýys tutqanyń ózinen bularǵa anyq estildi.

— Qaıda?

— Bilmeımin, baǵana shyǵyp ketken.

— Jaraıdy onda.

Álmurat tutqany uıasyna qoıdy.

— Kep qalar. — Eki joldasyna dúdámal kepte qarady. — Kútelik.

Eshkim oǵan lám demedi. Temir stoldyń ústindegi grafınnen sý quıyp ishti. Al Japarǵa báribir edi, sol dal-daly shyqqan qalpy seńireıip otyra berdi. Baǵanadan bergi mazalaǵan jaýaby joq saýaldar munyń ishin úńgip, qur keýekke aınaldyryp tastaǵandaı, súlderi ǵana.

— Bir jerden tamaq ishelik. — Temirdiń qarny ashsa kerek, usynys jasady.

— Úı, qazir dókeı kep qalady, onymen jolyǵysyp, mán-jaıdy aıtyp, tústikke sodan keıin baraıyq.

Japarǵa Álmurattyń baılamy unady. Ózine salsa, eshqaıda barǵysy kelip turǵan joq, eki búıiri toq sıaqty, asqa tábeti shappaıdy.

— Sotkasyna zvondaıyq.

— Baǵanadan beri zvondap otyrmyn, óshirip tastaǵan.

Budan keıin úsheýi de bir aýyq únsiz tomsarysty. Japar jan qaltasynan temekisin qyltıtty. Sıgaretin tutata berip Álmurattyń dúnıe órtenip ketse de temeki tartpaıtynyna tańyrqady. Jalpy, bul biletin bedeldi de beldi jigitterdiń kóbi «tútinge» úıir emes, araqty aýyzdaryna tatyp almaıdy. Olardyń boıyndaǵy jaman ádetke degen kirpıazdyq qaıdan daryǵany da beımaǵlum. Jáne de kóbine júretin jerleri — keshki klýbtar, meıramhanalar… taǵysyn-taǵy kópshilik oryndary. Solardyń jýan ortasynda tynystaǵanymen juqqysh nárselerdi boılaryna jýytpaǵandaryna tań. Bálkim, jaman ádetten ózderin aýlaq ustaýy, qajettik týyndasa kez-kelgen ýaqytta bitimgershilik ornatar áńgimege bara beretindiginen shyǵar. Al, ondaı jaǵdaıda aýzynan araq sasyp tursa sóziniń ne átúıiri qalady? Sondyqtan, ózderine mundaı «lázzattan» tushynýǵa úzildi-kesildi tyıym salar. Osy qaǵıda bulardyń tirligindegi birinshi shart bolsa kerek.

Beısaýat dybystan úsheýiniń de qulaqtary eleńdesti. Sóıtkeninshe Súleımenniń ózi de kirip kele jatty. Sońyna ilesken taǵy da eki jigit bar.

— Tań atqannan beri qoldaryńa túsken aqsha osy ma? — Ishtegi úsheýimen amandasyp jatyp, izindegi álgilerge keıisti kepte saýal tastady.

— Búgin ne qyrsyq atqanyn bilmeımin, saýda júrmedi. — Anaý búgejekteı jaýap berdi.

Súleımen kabınetine bettegen kúıi «júrińder» dep barlyǵyn ózine shaqyrdy. Japardan basqalary ishke endi.

— Otyryńdar.

Oryndyqtardyń tarsyly bilindi.

— Sonda bazarda qant kúndegiden kóp pe? — Súleımen baıaý da sabyrly sóıledi. Ol ádette daýysyn kótermeıtin, sol daǵdysynan jańylǵan joq.

— Kóp. Mashına-mashına bop syrtta ıintiresedi.

— Onda túsirińder baǵasyn. Jaı halyqqa ózindik qunymen, tipti odan da tómen satyńdar. Bizdiń bir-eki-aq saǵat ýaqytymyz qaldy.

— Óıtsek, janymyzdaǵy óńge saýdagerler renjıdi.

— Renjimeıdi. Renjise, búgin úılerine qaıta tursyn. Al sender qara halyqtyń alǵysyna bólenesińder. Túsindińder ǵoı.

Bir sát bári tym-tyrys qaldy.

— Saǵat beste senderdi osynda kútemin.

— Maqul.

— Júre berińder.

Ekeýi sólbireıip shyǵyp kele jatty. Japar ózin mynalardyń aldynda kúnáhardaı sezindi, olardyń júzine týra qaraı almaı qıpyjyqtaı berdi. Bári tanys jigitter, árkimniń bala-shaǵasy bar. Ortaq dúnıe bolsa da, qoldaryndaǵy baryn arzanǵa berý obal-aq.

Osyndaı oıdy sanasynda topshylaǵan jigittiń beti dýyldady.

Ar jaqtan Temirdiń sóılegeni estildi.

— «Mazdaǵa» eki myńdy tústen keıin ákelmek. «Mersedestiń» aqshasyn erteń beremiz dedi. Ýaqyt tyǵyz, áıtpese… — Temir de dińkesiniń quryp otyrǵanyn ańǵartty.

— Tamaq ishtiń be? — Álmurat áńgimeni basqaǵa aýdardy.

— Joq.

— Úıden qashan shyqtyń?

— On birden kete, birden analarǵa bazarǵa bardym…

— Onda tústenip alaıyq, — Temir ún qatty, — biz de nár syzǵan joqpyz.

— Júrińder.

Úsheýiniń dúrk kóterilgeni bilindi.

Jaqyn mańdaǵy kafeniń birine toqtady. Dastarhanǵa jaıǵasyp as mázirin qaraı bergenderinde Temirdiń peıdjeri shıqyldaı jóneldi. Japardyń júregi birge lúpildedi. Temir qaltasynan álgisin alyp, qarap:

— Solar, — dedi.

Jaqsy sóz barlyǵynyń kóńilin aıalap ótti.

— Ne deıdi?

— «Habarlas» depti, telefondarynyń nómiri bar.

— Nómiri qandaı, aıtshy. — Súleımen janynan «uıalysyn» shyǵardy. Temir sandardy tizbekteı jóneldi.

— Alo, qazir sizben Temir sóılesedi.

Tutqany Temir aldy.

— Da. — Basqa sóz aıtpaı qulaǵyn tosty.

— Biz jarty saǵattan keıin sonda bolamyz, kele berińder.

Telefondy qaıtadan Súleımenge usynyp:

— Eki myń bar, — dedi.

Japardyń ózegine bir sańylaý túskendeı, óshken úmiti tutanǵandaı boldy. Tula boıy bir ysyp, bir sýyndy. Ishken asy da boıyna taramady, óńeshine kepteldi.

*** *** ***

Tamaq ishisimen Álmurat pen Temir avtoturaqqa jónedi de, bular Súleımen ekeýi ofıste qaldy. Ońashadan ońasha otyryp, ókpelesken adamdaı til qatysyp sóılespedi. Súleımenniń tabıǵatyn bes saýsaǵyndaı biledi, sózge joq. Al ózi bolsa ne dep áńgime bastamaq, oǵan kúıiti kelip otyr ma? Dál osy qazir qoınynan bózi, aýzynan sózi túsken. Ine jutqan ıtteı bir bále týra baryp júreginiń basyna qadaldy da, muny kúıkentaıdaı kilmıtip qoıǵan. Eshtemege zaýqy soqpaıdy. Ýaıymdaı, ýaıymdaı et júregi ezildi. Oı men sher degen bále meńdeı berse, kókiregi men tili saırap turǵan adamnyń ózin meńireýge aınaldyratyn bolsa kerek.

Esine ákesiniń inisi Ydyrys aǵasy oraldy. Ómiri kúlgen adam emes. Syrtqy syqpytyna qarap mylqaý ma dersiń. Ne bir tosyn kórinister de onyń tilin shyǵara almaıdy. Dúnıe astań-kesteń tóńkerilip, qyzyl alaýǵa oranyp órtense de miz baqpaıdy. Malshynyń úıine sırek keletin mashına esiginiń aldyna toqtap jatsa da selt etpeıdi. Odan túsken adamdar «Assalaýmaǵaleıkúm» dese, «Ýaǵalekým» dep selqos qana jaýap qaıyrady. Bar bolǵan-bitkeni osy.

Japardyń áli esinde, Ydyrys aǵasy budan jastaý kezinde múlde basqasha-tuǵyn. Basyna jastyqty nemese tulypty tastap shalqasynan túsip, keýdesine dombyrany kóldeneń qoıyp kúmbirletip tartatyn. Ádemi maıda qońyr daýysymen áýeletip án salatyn. Bet-aýyzdary qojalaq-qojalaq bular shaýyp jetip barsa, ázildep birdeme aıtatyn edi, erkeletetin edi. Al, úlken kisilerdiń baıandaýy boıynsha aǵasy bozbala, jigit kezinde áńgimeshil, saýyqshyl bolypty. Jaratylysynan kelisti keskini de kóptiń ishinen birden oqshaýlap, ımanjúzdiligimen ózine úıirip tursa kerek. Kúı tartyp, án salǵanda kórgen kóz súıinip, estigen qulaqtyń quryshy qanypty. Sondyqtan boıjetken qyzy bar qatyndar Ydyrysty ishteı qalap, syrttaı ton piship júredi eken.

Sóıtken aǵasy aqyrynda tili bar mylqaýǵa aınaldy. Dombyrany ǵumyrynyń sońǵy jıyrma shaqty jylynda qolyna da ustamaı ketti. Qas qylǵandaı ókimettiń bir otar qoıdy baǵýǵa janyna qosqan kómekshisi shyntýaıtynda mylqaý bolyp jolyqty. Alaıda mylqaý tili bar buǵan qaraǵanda áldeqaıda baj-buj etken daýysyn jıi shyǵaratyn. Sóıtse, oı men ýaıym boıdaǵy bardyń bárin aqyrynda qurtyp tynady eken. Sonda ol kisiniń kókireginde nendeı keseldiń berishteı baılanǵanyn Japar osy kúnge deıin bilmeı dal. Múmkin, ushqyr qıaly men armany bola tura ǵumyr-baqı qoı baqtyrǵan ómirine nazaly shyǵar. Elýden sál asyp baryp máńgilik kóz jumǵany da, sol nazanyń onyń túbine jetkendigi, bálkim. Qurǵyryń tuqym qýalaıtyn qulǵana ma, endi Japardy taýyp otyrǵandaı…

Basy zeńidi, beımaǵlum bále qolqasyn tutap, eriksiz tereń kúrsindi.

Bir zamattarda aıaqtyń dybysy bilindi. Bul salbyraǵan basyn kóterip esikke qadaǵansha álgi ekeýiniń tóbesi kórindi. Murttarynan kúledi, soǵan qaraǵanda qoldaryna qarǵa sańǵyǵan tárizdi.

— Mine, alyp keldik. — Jańǵalaqtaý Álmurat sózdi elpildeı bastady. — Bir myńyn kelesi jumada beredi.

Qolyndaǵy muqıat oralǵan aq qaǵazdy Súleımenniń aldyna tastady. Súleımen oǵan nazar da aýdarǵan joq.

— Qazir bazarǵa baryp qansha jınaldy, sonyń bárin osynda jetkizińder, — dedi pármendi kúıde. Álgi ekeýi kelgen izimen tize búkpesten keri qaıtty.

Taǵy da ekeýden-ekeý shoshaıyp qala berdi. Taǵy da qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornady. Sóıtip ún-túnsiz qansha otyrǵany belgisiz bir ýaqta Súleımen saǵatyna qarap ap:

— Besterdiń shamasynda ana jaqqa telefon soq, — dedi baıaý Bishkekti meńzep.

«Olarmen ne dep sóılesemin?» degen suraýly kepte inisiniń betine tańdana ańtardy. Ol da buǵan kóziniń qıyǵymen nazaryn aýdardy.

— «Shyǵa almaı jatyrmyn. Somanyń jartysyn taptym, qalaı da tań atqanǵa deıin jetemin. Kesh bolyp ketti demeseńder, aqshany túnniń ishinde aparyp beremin» de.

Myna sóz kókeıine qondy. Olardyń da «álde qaıtty» dep dińkeleri qurıtyny ekibastan. Eshteme bitirmese de habaryn berip turǵany jón eken. Erteń júz kórisip sóıleskende de — beti ashyq.

— Aqyl eken.

Saǵatyna qarady, tórtten ketip barady. Ýaǵda boıynsha jigitter qazir kelip qalýy kerek. «Al, qur qol kelse qaıtemin?» dedi únsiz úgilip. «Joq, tań atqannan keshke deıin bazardaǵy saýda isinde olaı bolýy múmkin emes. Jylý jınap júrgen joq, naqty taýarmen... Ári, qantty arzanǵa berýge kelisti. Arzanǵa bergenniń ózinde bularǵa qajetti somanyń kólemi qalaıda ýystaryna túsýi tıis. Bári aldyn-ala eseptelgen, saýsaqtaryn tanaýlaryna tyǵyp qaıtpas».

Sońǵy paıymy jigerlendirip jiberdi, kókeıinde áldeqashan joǵalǵan senimdi tiriltti. Súleımenniń aralasqan sharýasy aıaqsyz qalmaıtynyn biletin, bul da bir yńǵaıyna qaraı betteıtinine ózin-ózi nandyrdy. Atjalmandaı boı kótergen kúmáni ydyrady.

Taǵy da temeki tartty. Taǵy da ary-beri sendeldi. Ánsheıinde sazara tapjylmaıtyn ýaqyt baıyz tappaı syrdaqtap barady. Keledi degen jigitter keshige berdi. Mine, saǵattyń tili besten de aýytqydy.

Súleımen telefonnyń nómirin tere bastady.

— Sálemetsiz be, — degen úni de shyqty. — Myna abonamentke «habarlassyn» degen sálemdememdi joldańyzshy. Rahmet.

Tutqany qaıta uıashyǵyna qoıdy.

— Besten ketti ǵoı, Bishkekpen sóıleseıin be? — Taǵy da aqylǵa sala inisiniń betine qarady.

— Sóıles.

— Búgin shyǵa almaı qalmaımyn ba?

— Ábirjime, qudaı buıyrtsa qalaı da attanasyń.

Japar úndemedi. Úndemegen qalpy aldyǵa umsynyp baryp kesheden beri jadynda jattalyp, kókeıinde tataýsyz saıraǵan Baıqaldyń úıiniń nómirin tizbektedi.

Budan keıin de biraz ýaqyt ótti. Bólmeniń ishin kúńgirttik jaılaǵannan keıin sham jaqty. «Tóle bıdiń» boıyndaǵy tynbaı aǵyp jatatyn kólikterdiń qatary eselene túskendeı. Bul sıyq el jumystan qaıtyp, adam aıaǵy artatyn kesh mezgilin áıgiledi. Qońyr kúzdiń erte úıiriletin ymyrty qol sozym jerde ǵana qalǵan. Al, álgi kelmek azamattardan áli habar joq, ne telefon da shalmady.

Japar taǵy da shydamsyzdanyp temeki tartty, taǵy da ersili-qarsyly júre bastady. Osy kezde ańdar baǵyndaǵy haıýanattardyń alaqandaı ǵana tordyń ishinde ary-beri mazasyz shabatynyn túsindi. Baıqustardyń ishi qamyryqtan tútep, aqylynan aljasyp, boıyn kernegen dertten dedek qaǵady eken ǵoı. Olar sol kezde jan-jaǵyndaǵy tirshilik ataýlyny kórmeıtin, eshtemeni bilmeıtin bolsa kerek. Túzdiń tósin ańsaı-ańsaı ýaıymnan laýqıǵa aınalyp, bezektegen kezi paqyrlardyń. Dál solar sekildi óziniń de bir ǵana inisiniń jaıynan basqa eshtemeni boljaı almaıtynyn baıyptady. Sonyń dertinen qan sıip turǵanyn ańǵardy. Al Súleımenniń dúnıe tóńkerilip ketse de bylq etpeıtinine súısindi. Bul tek batyrǵa ǵana bitetin minez. Osy salmaqtylyq túsingen adamǵa kóp jaıtty ańǵartady.

Bir kezde baryp esik shalqasynan ashylyp, bes-alty jigit saý etip kirdi. Olardyń arasynan Álmurat pen Temirdiń tóbesin kórip, Japardyń janarynda jylt etken nurdyń ushqyny qylańytty. Ortalarynda erteńgilik osy ofıstiń tóńireginen baıqap qalǵan, tús áletinde Súleımen ertip ákegen jáne kesheli-búgindi kezdestirmegen azamattary bar. Bári munymen japa-tarmaǵaı amandasty.

— Mine, úsh jarym myń, — sózdi Álmurat bastady, — qudaı atqanda búgin saýda júrmeı-aq qoıǵany. Saǵat tórtterden asa úsh myńǵa jeterlik teńge jınaqtalǵanda-aq ol jaqtan shyǵyp ketkenbiz. Senderdiń habarlaryń peıdjerge túskende valúta aıyrbastaıtyn pýnkt izdep, shabýyldaýda edik. Qyrsyq qylǵanda esh jerde dollar joq. Bir jerden eki júzden, bir jerden úsh júzden jıyp, sandalyp júrdik.

Keshikken jaılaryn osylaı qysqa ǵana maǵlum etti. Qalǵandary jaq ashpady.

— Durys, basqa aqshanyń reti bolmady deısiń be? — Súleımen tomsara til qatty. Sálden soń, — endi myń dollar kerek, — dedi jigitterge barlaı nazar tastap.

— Biz ketkennen keıin bazardaǵy jigitter qansha shyǵarǵanyn bilmeımin, keıde qol keshke qaraı júretin edi. — Álmurat kúńkildeı kúmiljidi.

— Olar munda kelmeıdi ǵoı.

— «Kelińder» dep eskertken joqpyz.

— Kórińdershi, kórshi fırmanyń býhgalteri bar ma? — Súleımen tómen jaqtaǵy jigittiń birine ıek qaqty.

Ol shyqty da, demde qaıtyp oraldy.

— Bar.

Súleımen ornynan kóterilip, dálizge qaraı bet aldy. Kóp aınalmaı qolyna kók qaǵazdar ustaǵan qalpy qaıtyp kirdi.

— Mine, endi, bári ázir. — Júzine eptep jylý júgirgeni baıqaldy. — Alty myńdy beresińder, bes júz — joldaryńa. — Aǵasynyń betine qarap qoıdy. Japardyń qýanyshtan júregi atqalaqtaı jóneldi. — Aldaǵy sharýa allaǵa ǵana aıan, taǵy bir nársege tıyn-teben kerek bolsa, jat jerde kimnen suraısyńdar?

Japardyń odan saıyn emetaıy ezildi. Marqum ájesi Zertonnyń jıi qaıtalaıtyn «tamam aıyl jınalyp — quıysqanǵa jetpeıdi, tamam aýyl jınalyp — týysqanǵa jetpeıdi» degen maqaly esine oraldy. Jaryqtyq, ómirdi kórip, arǵy-bergini ekshegennen keıin aıtqan eken ǵoı. Áıtpese, Súleımen bolmasa mundaı jaqsylyqty kimnen kórmek. Iá, ıá, qol ishine ıkem…

Kóz ańǵaryna lyqsyp kep jas tyǵylǵandaı sezindi. Demde tutaǵan kókiregi ashylyp, sap aýanyń keńdiginen jas sábıdeı qaqala tunshyqqandaı túıilgenin ańǵardy.

— Qazir Bishkekke taksıletip tartyńdar. Temir, sen birge bar. —Súleımen ótkir kózderin joldasyna qadaı, bolmashy irkildi. — Tanymaıtyn jer, tún ishi, qaltasynda aqsha…

Ol birden:

— Maqul, — dep kelisti.

— Japar, má, muqıattap salyp al. — Inisi aǵasyna bir býma aqshany ustata berdi. Mynandaı qamqor sózdi buryn-sońdy estimegendeı Japar qatty tolqydy. Uıalystan tolqydy. Shyntýaıtynda aǵa inige qamqorlyq tanytýy tıis edi, ondaı úlkendik munyń qolynan kelmedi. Ózin qor sezindi. Sóıte tura «Temirdi mazalamaı-aq qoı» dep aıtýǵa murshasy jetpedi. Ishteı onyń ilesip baratynyna qýandy, Súleımenniń ańǵarlylyǵyna súısindi.

— Myna jerden keshkilik as ishelik, — taǵy da Súleımen uıǵarym jasady, — sodan keıin birden atqa qonasyńdar.

Osydan soń-aq otyrǵan jurt túp kóterilip, syrtqa lap qoıdy.

…Saparjaıǵa kelisimen Baıqalmen, Saramen sóılesti. Jolǵa shyǵyp bara jatqanyn, qolynda aqshasy baryn málimdedi. Osy týrasynda dál qazir tergeýshige de habarlaýlaryn ótindi.

Bul kezde saǵat tili jetiden áldeqashan aýytqyǵan-tyn.

Eń sońynan Bıbige qysqasha mán-jaıdy uǵyndyrdy. Ol muny tań qaldyryp, tosyn jańalyq aıtty.

— Sapar telefon soqty.

— Qaıdan… qalaı?!. — Jany yshqyna surady.

— «Tergeýshiniń kabınetinen sóılesip turmyn» deıdi.

— Ne dedi?

— «Jazyǵym joq. Qaıdan bolsa da aqsha taýyp ákep, meni qalaıda qutqarsyn. Taldyqorǵandaǵy úıimdi satyp, qudaı aman qoısa barysymen qaıtaramyn. Qazir qolymda kisen, myna jaqta bol-boldyń astyna alyp jatyr…» dedi. Bar aıtqany osy.

— Jaraıdy onda, eshtemege alańdamańdar, dám tartsa erteń qaıtyp oralamyz. Qasymda Temir bar. Balalardyń betinen súı.

— Maqul. Taǵy da… — Bıbi jáne bir tyń áńgime bastaǵysy kelgendeı asyǵa sóılegen qalyp tanytty. — Sapardan buryn bir jigit zvondady. «Bolar-bolmas sharýaǵa otyr. Tezdetip shyǵaryp áketińder. Men jańa ǵana sol jaqtan bosadym. «Baýyrymnyń úıine habarlas» dep amanattap edi» dedi.

— Basqa eshteme aıtpady ma?

— Joq.

— Jaqsy, saý bolyńdar.

— Jolyń bolsyn…

Bul asyǵys tutqany ornyna ile sap, taksıler turatyn alańqaıǵa zaýlady. Sol jerde Temir júrgizýshilermen kelise berýge qalǵan.

H

El orynǵa otyrǵanda bular Bishkekti betke aldy.

Saǵat on birlerden kete «Tuńǵysh» yqsham aýdanyndaǵy 72-inshi úıdiń esiginiń aldyna toqtady. 178-inshi páter segizinshi qabatta-tuǵyn, bul kezde lıfti istemeıdi, jaıaý kóterilýge týra keldi.

Qońyraýdy basqany sol edi, ar jaǵynan apyl-tapyl júgirgen aıaq dybyry bilindi.

— Kim bul? — Baıqaldyń daýysyn jazbaı tanydy.

— Men ǵoı, Japar.

Úı ıesi esikti ashty. Ashylǵan esikpen qatar kelýshilerdiń murnyn tymyrsyq ıis sharpyp, júzderine janǵan órttiń jalynyndaı lep tıdi. Óıtkeni, aıadaı ǵana baspanada bir qora adam úıme-júıme edi. Japar sál shimirigip, jırengenin bildirtpeýge tyrysyp tabaldyryqtan attady. Temir de ishke endi.

— Assalaýmaǵaleıkúm.

— Álıkýmmassalam. Aman-esen kelip qaldyńyzdar ma? — Baıqal eski qudasyn kórgendeı, aldyǵa túsip jortaqtap barady. — Álginde telefon soqqanda atqa qonsańyzdar, óte jyldam jetkensizder.

— Keshikkenimizdi sizder basqasha túsinip qala ma dep, janym shyr-pyr qaǵa apshysy qýyryldy. Aıyp etpeńizder.

— Esh oqasy joq, ol bir bes-on som emes, bireýden ala qoıatyn, bárin túsinemiz.

Osy kezde shashy dýdyraǵan Sara zaldan tóbe kórsetti. Ashylǵan esiktiń qıǵashtaı qıyǵynan jerde sulap jatqan kisilerdiń nobaıy baıqaldy, soraıǵan, tyrıǵan sıraqtar nazarǵa shalyndy.

— Amansyzdar ma?

— Aman, aman. — Japar basyn ızedi.

— Baıqal, meımandy nege bosaǵaǵa turǵyzyp qoıǵansyń, as úıge ótpedińder me?

— Joq, rahmet! Balalar uıyqtap jatyr, men jeti túnde mazasyn almaıyn. Tek sizderge qaıtyp oralǵanymdy bildireıin dep ádeıi buryldym. Erteń qaı jerde, saǵat qanshada jolyǵamyz — sony aıtyńyzdar?

Erli-baıly ekeýi bir-birine qarady.

— Aıt-eı, qaıda jolyǵamyz? — Baıqal sańyraý úırekteı barq etti. Butyndaǵy trıkosynyń tizesi jańa kúshiktegen qanshyq ıttiń salbyraǵan baýyryndaı alǵa shyǵyp ketipti.

Áıel oılanyp baryp:

— Onda erteńgilik segiz jarymda, týra keshe tańerteń alǵash ushqasqan jerde kezdeselik.

— Maqul. Aqshany qazir alasyzdar ma, erteń sol kezdesken ýaqytta bereıin be?

— Qazir! — Saranyń úni tóske tıgen balǵadaı qulaqty shyń etkizdi.

Japar qoınynan qaǵazǵa oralǵan pulyn ap, eki myń alty júz dollardy sanap alaqanyna saldy.

— Endi maǵan osy aqshany alǵanyńyzdy rastap, meniń inim Saparǵa budan bylaı esh kiná taqpaıtynyńyz týraly qolhat berińiz.

— Jaraıdy, jaraıdy.

— Sodan keıin keshegi tergeý ornyna jazǵan qaǵazdy da berińiz.

— Álbette.

Sóıtip, mundaǵy sharýany bir tıanaqtap tastap, «ýh» dep jeńildep qaldy. Ózderin kútip turǵan kólikke ekpindete kep mindi.

— Baýyrym, bizdi durys qonaqúıge jetkiz.

Shopyr sózge kelgen joq. Quıǵytyp otyryp «Ystyqkól» meımanhanasyna bir-aq apardy.

Jol-jónekeı júrgizýshiniń aıtýy boıynsha «Ystyqkól» Bishkektegi eń myqty otelderdiń biri eken. Muny estigennen keıin «oryn tabylmaı qala ma» dep qaýiptengen, sóıtse bos nómirler jetkilikti. Ákimshiliktegi kelinshek ekeýiniń atyna birdemde qaǵaz toltyryp úlgirdi. Taksıshimen sol jerde esep aıyrysyp, qaıyr-qosh aıtty.

Nómirge jaıǵasqannan keıin aıaq-qoly saldyrap ábden silikpesi shyǵyp, tıtyqtaǵanyn ańǵardy. Múshe-múshesi ıkemge kónbeı bólek-bólek júr. Temir de kesheli beri jaı jatyp, erte turyp, kúni boıy shapqylap, súrligip qalypty. Birden sheshindi de dýshqa kirdi. Odan keıin Japar da shaıyndy. Bul shomylǵansha Temir býfetke dastarhan jasatyp qoıypty. Soǵan baryp tańdaı jibitti.

Qansha dińkesi qurysa da, jastyqqa basy tıisimen uıqy jeńdemedi. Kerisinshe adam qatty sharshaǵanda kózin ilindire almaı áýrelenetin syqyldy. Onyń ústine báribir oı mazalady: «erteń mynalar aqshany alýyn alyp ap, isti tyndyrmasa qaıtemin» degen saýal qulaǵynyń túbinde sary masasha yzyńdady.

Sóıtip jatqanda qulyp syldyrlady. Izinshe esik ashylyp, Temirdiń tóbesi kórindi.

Ol álginde «men ary-beri júre turamyn» dep, syrtqa ketken. Boıdaq emes pe, tynym tappaı biraz jerdi sharlap kelse kerek.

— Bizdiń qonaqúılerge jetpeıdi, — dedi munyń oıaý ekenin bilip.

— Nesi?

— Barlyq jaǵynan. Eń birinshi — arhıtektýrasy, meıramhanasy da nashar. Bir qalyspaıtyny — jezóksheler kóp, jáne bir ońtaılysy — arzan.

— Qoı qursyn.

— Shaldyqqanymyzdy baspaımyz ba?

— Aýlaq, odan saıyn bir bálege shatylarmyz.

Temir yqylyq ata kúldi.

— Jat, demal.

Ol teledıdardy qosty. Shynynda da aına qatesiz Almatydaǵy arnalar, adam ataýlyny azǵyndyqqa tárbıeleıtin beıádep beıneler.

— Jaraıdy, jataıyq. — Temir ózin-ózi basalqyǵa shaqyrdy. Japar úndemedi.

*** *** ***

Túnimen elegizip, degbiri qashty, mandytyp uıyqtamady. Tańerteń erte turyp aldy. Temirdiń de uıqysy sergek eken, keıbireýler tárizdi tósekte ılenip jatpaı, kózin ashqan bette atyp túregeldi. Álde ózine júktelgen jaýapkershilikti sezingendikten be, álde daǵdysy solaı ma, ony únemi qasynda júrmegendikten Japar bilmedi. Biraq, qamshy saldyrmaı jaǵdaıdyń bárin rettep ońtaılandyrǵanyna kesheden beri ishi jylyp keledi.

Bir-bir shyny shaı ishti de, tysqa bettedi.

Dala sondaı yzǵarly. Kúzdiń qara sýyǵy tabaldyryqtan syrtqa attasymen qursaýlaı qarmady. Bular óńirlerin qymtanǵanymen óńmenderinen ótip barady.

Túnde baıqamapty, qonaqúıden shyǵa salǵanda oń jaq qaptalda úshkildeý bitken nardyń órkeshine uqsas qońyr shyń tur. Áıtkenmen basynda bir shókim qar joq. Onyń eki qaptalyndaǵy silemderi taıpaqtaý, sońy buırattanyp baryp bitedi. Ary qaraı jazyqqa ulasyp ketetin bolsa kerek. Baýyry aǵash ataýlydan jalańash, ne burala bitken ózekshe de joq — áli taǵdyrdyń tepkisin kórmegen ájimsiz mańdaıǵa uqsaıdy. Kúngeı bolǵannan keıin de tatyrań zálittes. Qonaq úı qalanyń shetine ornalasypty, budan joǵary qaraı qalqaıǵan birde-bir qabyrǵa kórinbeıdi.

«Ystyqkóldiń» aldynan kóldeneńdeı ótken túp-túzý asfált jol, sol bıikke qaraı uzynnan-uzaq shanshyla sozylǵan. Shamasy anaý qalyń bákene buırattardyń arasynda dókeılerdiń saıajaılary irge tepse kerek. Óıtkeni minsiz tóselgen tas jol tataýsyz saıraıdy, mundaı jaqsylyq ókimet adamdaryna ǵana jasalýy yqtımal. Ári, osy topshylaýdy naqtylaı túskendeı beısaýat qybyr etken mashına da joq. Ala taıaqty jinikken nemeler qarapaıym jurtqa, belgili bir mezetterde bul baǵytpen júrýge tıym salatyn bolýy tıis.

Ekeýi joldyń jıeginde jıde qaqty. Sonaý bıiktiń teriskeıinen soqqan jel syńar órkesh shyńnyń tusynan ekige jarylyp ótip, ber jaǵynda qaıtadan túıisip, osy qara joldyń ústimen túp-túzý shaharǵa qaraı esh kedergisiz elire jóńkiletindeı. Esirik neme qoıyn-qonyshty keýlep, súıekti syrqyratyp barady. Qas qylǵandaı qalaǵa qaraı dóńgelegen bir kólik joq. Ekeýiniń jaq júnderi úrpıip, kókpeńbek bop ábden jaýrady.

— Qap, jańa taksı shaqyrtpaǵanymyz-aı, — dep ókindi Japar.

Sarǵaıyp, baǵanadan turǵandarynan beri eki-aq mashına tómen quldılady. Olardyń ózi almady.

— Baryp taksı shaqyrtsaq pa?..

— Keregi joq. Bir shyǵyp kettik, qaıtyp oralmaı-aq qoıalyq. — Temirdiń bul baısaldylyǵy unady.

Ekeýi oryndarynda sekirip-sekirip qoıdy. Temir qoldaryn erbeńdetip, jattyǵý tásilderin jasady.

— Áne, bizdiń mashına keledi. — Joldasy yqylyq ata kúldi. Óıtkeni, bir jaq qanaty synǵan kári qazdaı oń jaǵyna jantaıyp alǵan eski «Moskvıchtiń» tóbesi kóringen edi.

— Ala qoısa ol.

— Alady.

Qol kóterdi. Álgi baıqus bular jaq qaptalyndaǵy kishkene qyzǵyltym shamyn jypylyqtata berdi.

Qalanyń ortasy taýdyń bókterine qaraǵanda yq eken. Abuıyry, ýádeli tusqa kesimdi ýaqytta dál ilikti. Bular kelgennen keıin kishkeneden soń Baıqal da uryp-soǵyp kók tulparymen qara kórsetti.

— Oı-búı-ı, tońyp qalypsyzdar ǵoı, — deıdi Sara kógergen túr-álpetterin baıqap.

— Oqasy joq, amansyzdar ma?

— Amanbyz, — dep eri qolyn sozdy, — júrińizder, mashınaǵa minińizder.

Ekeýi amandasysymen kók «Jıgýlıdiń» ishine súńgidi.

— Tergeýshimen sóılese aldyńyzdar ma?

— Sóılestim. — Saranyń úni taq etip estildi. — Qazir onymen astanalyq gastranomnyń aldynda jolyǵamyz, sodan keıin birden inińiz otyrǵan mekemege tartamyz. Ol sol jerden baýyryńyzdy bosatyp beredi.

— Tergeýshi Saparmen saǵat qanshada jolyǵamyz?

— Toǵyzda. Búginnen keshikkenderińizde is respýblıkalyq prokýratýraǵa ótetin edi, onda meniń de paıdam shamaly... — Áıel jaýabynyń sońyn, Japardyń topshylaýyna qaraı burdy. — Siz qazir Saparǵa úsh myńdy ustatasyz, al tórt júzdi maǵan berip qoıyńyz.

— Nege?

— Ol aqshany meni Almatyǵa alyp barǵan mılısıalarǵa beremin, óıtpesek, olardyń aýzyn qaıtip jabamyz? Bireýi bolmasa bireýi shý shyǵaryp júrer… Túnde sizder kelgennen keıin sóıleskenimde Sapar solaı dep aıtty.

Jigittiń ishi seziktene qylp etti. Myna áıeldiń lámi kóńiline kúmán týǵyzdy. Degenmen, «suraǵan somasyn ákeldik, eger sharýamyz tynyp jatsa, ony kim alsa da biz úshin báribir emes pe» degen oı kókeıiniń túkpirinde basymdyq tanyta ornyqty.

— Jaraıdy, — bir aýyz qarsy sózge kelmeı kelisti, — tek sizge taǵy da tórt júz dollar aqsha ústeme qosqanymdy rastap, qaǵaz berińiz.

— Beremin. — Áıel sómkesin aqtara bastady, shamasy qalam men qaǵaz izdep jatsa kerek. — Osy jerge toqtashy. — Kúıeýine de pármenin tanytyp úlgerdi.

Mashına oń qaptalyna qıystaı berip, tejeldi.

— Ne dep jazaıyn? — Moıynyn sońyna buryp, artta otyrǵan bularǵa qarady.

— Bilmeımin, ne dep jazýǵa bolady? — Japar abdyrańqyrap qaldy. — Iá, bylaı jazyńyz: «Men azamatsha Sara Bálenbaeva aıypkerden 2600 dollar aqshamdy tolyq jáne ımandylyq turǵyda shekken zardabym úshin 400 AQSH dollaryn aldym. Endi oǵan qoıatyn eshqandaı kinám joq» dep jazyńyz.

Áıel súıkektete jóneldi. Birdemde qaǵazy ázir boldy. Japar qarap:

— Búgingi kúndi kórsetińiz, kýá retinde kúıeýińiz ben myna meniń joldasymdy jazyńyz. Sonyń tusyna bular qol qoıady.

— Maqul. — Áıel bárine beıil.

Japar taǵy da qaǵazdy qarady. Endigisi kókeıine qonatyn sıaqty. Sodan keıin baryp kók qaǵazdy usyndy. Osydan soń mashına ilgeri jyljydy.

Ýaǵdaly gastronomnyń aldyna toqtady. Qalada qyzý tirshilik bastalǵan — ary-beri aǵylǵan mashına, qaıshalysqan adam sát saıyn molaıyp, ústemeledi. Kóshedegi saýda lavkeleri de ashylypty, jumysshylary bolsa kerek, tóńireginde ony-muny kótergen áldekimder qybyrlaıdy. Aıaldamadaǵy adamdardyń qatary qalyńdady.

Saǵat toǵyzdan ketip barady, álgi keledi degen tergeýshiniń tóbesi kóriner emes. Ómiri ushyraspaǵan adamy bolsa da, Japar ol shyǵady degen jaqty jiti qadaǵalap, janaryn sol baǵyttan almady. Bir ýaqtarda:

— Áne, kele jatyr! — degen Saranyń daýysy qulaǵyna maıdaı tıdi.

— Qaısy?

— Ústinde kók syrmaly kýrtkasy bar, qolyna portfel ustaǵan adamdy kórdińiz be? Áne, anaý joldyń ar jaǵyndaǵy úıdiń buryshynan shyqty.

— Iá, ıá… — Maquldaı basyn ızedi.

— Sol endeshe kútken kisimiz.

Japardyń tipti degbiri qasha tústi, al tergeýshi bolsa mańǵazdanyp, aıaǵyn basar emes. Áıteýir ilbip, bergi betke ótti. Sonadaıdan baıqap otyr, jap-jas jigit. Mashınaǵa arqan boıyndaı qalǵanda Japar qarsy bettedi.

— Sálemetsiz be! — Ókimet kisisi shikámshil keletinin eskergendikten, erlerge ersileý turǵyda amandasty. Anaý munyń betine bir qarady da, usynǵan qolyn aldy. — Men — Japarmyn. Rahmet sizge, qamqorlyǵyńyzǵa syrttaı rıza bolyp jatyrmyn. — Dúnıeniń tórt buryshyn tirep turǵandaı kelýshi bedireıip, úndemedi. — Júrińiz mashınaǵa. — Japar ózi buryn baryp esigin ashyp tur edi:

— Óte berińiz, men bergi shetine otyramyn, — dep alǵash ret ún qatty.

Mashına jyljyp ketti.

— Baıke, qaıda baramyz? — Baıqal tergeýshige nazar aýdardy.

— ROVD-ǵa, sol jerden tıisti qaǵaz alýymyz kerek.

— Jaraıdy.

— Sapeke, ıttigimizdi keshirip jatqan sizderge kóp rahmet. — Japar jalpaqshesheılik tanytyp, telefonmen ǵana bir márte sóılesken adamyna endi oraıy kelip turǵanda mán-jaıdy tolyǵyraq túsindirýge tyrysty. —Baqań men báıbishesine aqshasyn jáne aıyppulyn berdik, ol kisilerdiń endi eshqandaı narazylyǵy joq.

— Iá, azamat bir shalys basqan shyǵar… Aqshamyzdy aldyq, basymyz aman, odan basqa ne kerek, keshirip otyrmyn.

Mynaý jasyna jetpeı jaǵy sýalǵan, bas terisi súıegine jabysqan qaıraqtaı bireý eken, ún shyǵarmady. Tek aýdandyq ishki ister bóliminen alysyraq toqtaýǵa pármen berdi. Ishke kirip, keńsesinde jarty saǵattan astam aınalyp, zaryqtyra ázer oraldy. Sodan keıin baratyn mekemelerine tartty. Onysy ıt ólgen jerge qonystanypty. Mashına qaıdaǵy bir dalamen, qaıdaǵy bir toǵaımen buralańdatyp jaı jolmen júrdi de qoıdy. Aqyry dittegen jerlerine jetti-aý.

Tergeýshi túsip, túrmege qaraı aıańdady. Japar da sońynan ilesti.

*** *** ***

Bular kelgen mekemeniń syrty tutastaı dýalmen qorshalypty. Onyń aýlasyna mashına kirip shyǵatyn úlken bolat darbaza salynypty. Bul qaqpa toqpen ashylyp, jabylatyn sıaqty. Qaqpanyń oń jaq qaptalyndaǵy ishkeride eńseli sur úı «men mundalaıdy», aınala qorshalǵan tórt metrge jýyq bıik dýaldyń ózinen belýarynan kórinip tur. Tegi, úsh qabatty ǵımaratqa para-par, al tereze ataýlydan jurdaı.

Osynyń ókpe tusyna, ıaǵnı, qaqpanyń sol jaq qaptalyna taıpıǵan shatyrly úıshik zálittes birdeme ornalasypty. Boıy dýaldan sál qalqyńqy. Alyp qorǵan eńsesin basqannan keıin de úıshik tárizdes kóringeni bomasa, kádimgi bir qabatty úı. Úlken darbazany bekitken jýan ustyn álgi úıdiń dál irgesine bitise ornatylǵan. Al aýlany qorshaı júrgizilgen dýaldyń ana basy munyń sál sozyńqy salynǵan qabyrǵasyna jymdasa kep bitken. Óziniń bólek kirip-shyǵatyn nán temir esigi bar.

Ekeýi álgi temir esikke baryp qońyraý soqty. Ishten bireý kóz tesikten syǵalady da, ilgeshekti ashty. Mılısıa tabaldyryqtan attady, bul da ilgeri jyljydy. Bosaǵadan ótisimen ar jaǵynda baqylaý pýnkti bar eken.

— Osynda turyńyz. — Buǵan qatqyldaý kepte ıegin qaqty. Sosyn, — Shaımardanov ornynda ma? — dedi kúzettegilerge. Shamasy, Shaımardanov myna mekemeniń bastyǵy bolsa kerek.

— Ornynda.

Tergeýshi baqylaý pýnkti arqyly ar jaǵyndaǵy temir dýalmen qorshalǵan ashyq aýlaǵa kirip ketti. Baıqaýynsha, myna kúzettegilerdiń bári ony tanıdy, bir aýyz lám demesten baratyn jaǵyna ótkize berdi.

Japar biraz qańtaryldy. Jubanysh izdedi me, temekige aıyryqsha zaýqy shapty. Syrtqa shyǵaıyn dese qaıta munda kire almaı qalatyn kórindi. Eki qaraýyl bedireıip, budan kózderin taıdyrmaıdy. Bir kezde shydamy taýsylǵan jigit:

— Myna aýlaǵa kirip turýǵa bola ma? — dedi.

— Kirińiz, biraq esikten ary attap uzamańyz.

— Maqul.

Aýla tutastaı asfálttalǵan. Myna «taıpıǵan» úı ishke qaraı uzynnan-uzaq sozylyp, áýdem jerge baryp bitedi eken. Quqyq qorǵaýshylar otyratyn ákimshilik ǵımarat osy sıaqty. Sonadaıda eki oqaly shabarman úsh-tórt kisige aýlany tazartqyzyp júr. Ara-arasynda jekip, tap-tap beredi. Bas-kóz demeı sypyra balaǵattaıdy. Soǵan qaraǵanda álgiler, qoldaryna túsken suraýy joq miskinderge uqsaıdy.

Bir-eki márte osynda jumys isteıtin pagondy qyzmetshiler eńseli úımen eki ortaǵa ary-beri qatynady. Aıbynyn syrtqa tastaǵandardan Japar «neǵyp tursyń, qaıdan keldiń, kim jiberdi» dep aıta ma dep, sál ımenshektendi. Biraq, edireńbaılar buǵan edireıe qaraǵanymen, tis jarmady. «Sapar qaı jerinde jatyr eken? Meniń kelip turǵanymnan beıhabar-aý» dep oılady. «Ash shyǵar…»

Bir máýirtte «tapal» tamnan dabyrlasa sóılesken adamdardyń úni estildi. Kóp bógelmeı qaraldysy da baıqaldy. Aralarynda tergeýshi de bar. Ony kórip kókiregine qýanyshtyń shýaǵy úıirildi. Ol qasyndaǵy etjeńdi ofıserge áldenárseni túsindiretin sıaqty. Kenet Sapar muny baıqap qap:

— Mynda kelińiz! — dep daýystady da, janyndaǵy adammen sóılesip, bógelmesten eńseli úıge qaraı bet aldy. Bul sátinde-aq júdemdete sońdarynan erdi. Olardy qamaq úıiniń esigine ilindirmeı qýyp jetti.

— Sálemetsiz be! — dedi tergeýshiniń qasyndaǵy gújban qaraǵa. Ol súzegen buqadaı kújireıe qadalyp munyń basynan aıaǵyna, aıaǵynan basyna deıin ejireı kózimen sholyp shyqty. Biraq, amandasýdy min sanady. Taltańdaı basyp ilgeri ozdy. Áıtkenmen Japar qotıynnyń onysyna qylaýdaı da renjimedi.

Álgi taltańbaı ishke kirisimen bosaǵanyń aýzyndaǵy kúzettegige:

— Atamqulovty ákelińder, tergeýshi kelip tur! — dedi sholaq qana buıyryp.

— Qup!

Dereý aldyndaǵy burandasyz «biteý» telefonnyń tutqasyn ala sap, «Atamqulovty ákelińder!» dedi áldekimderge.

Japar «ary barýyma uryqsat etpes» dep osy dálizde bógelis tapty da, ana ekeýi ishkerige ótti. Kóp aınalmaı tergeýshi de munyń qasyna qaıtyp oraldy. Biraq bir-birimen tis jaryp sóılespedi.

Ekeýi sostıysqan qalpy birshama kútti. Bir ýaqtarda esiktiń tarsyldap ashylǵany, aıaqtyń dybysy bilindi. Kóp uzamaı sol jaqtaǵy qaptaldan qolyn artyna aıqastyra ustaǵan Sapar kórindi. Sol-aq eken:

— Atamqulov, toqta! — degen zárli ún de ilese qabattasty. Sapar qalt bógeldi. Dybystan keıin ǵana baryp buıryqshyl álginiń tóbesi qylańytty. Qolynda qolshoqpary bar, beline pıstolet baılaǵan jylpyldaǵan bireý. Pishini bir-aq qarys, bir-aq ýys beti bar, biraq shyǵyrdaǵy tıindeı shıraq. Ústindegi asaı-múseıi boıyna bý berip, esektiń aıǵyryndaı qydyńdatyp qoısa kerek. Jan-jaǵyna alaq-julaq etip, ábjylansha ysqyrynady. Qaljasyna qaramaı «dúrdıgen» usqynyn kórip, dúnıeniń tórt buryshyn tirep turǵan osy eken deısiń. Osqyrynǵan janarymen sonadaıdaǵy sostıǵan tergeýshi men ekeýin súzip ótti. Sóıtip, óz-ózinen kijingen qalpy kire beristegi postaǵyǵa taıandy.

— Muny qaıda aparamyz? — Daýysy da sýyrdyń aıǵyrynyń aıqaıyndaı shaq-shaq. Nátinde osynyń bári qoldan jasalǵan minez sıaqty. Jalpy, mılısıa degen paqyrda ult, násil degen náste bolmaıtyn syńaıly. Reseıdiń qyzyl jaǵalysy da osylaı qyzylkózdenedi, qazaqtyń oqaly qara myqyrlary da osylaı qasarysady. Bári — bir sort.

— Tergeýge. Tergeýshi kelip tur. — Postaǵy neme aıaq astynan aıyp arqalaǵandaı aqtala ún qatty.

— Jýrnalǵa solaı rásimdediń be?

— Iá.

Tergeýshi álgilerdiń qasyna bardy da, kıiz kitapqa qolyn qoıdy.

— Kisenmen áketesiz be? — Endi tergeýshige qarady.

— Joq.

— Baıqańyz.

Japar sonda baryp inisiniń qoly kisendeýli ekenin bildi. Ózin-ózi julyp jegen qydyńbaı ony kisennen arylta bastady. Omyraýy alqam-salqam Sapar álginiń qasynda túıeniń jampozyndaı. Eki ıyǵy keń, boıy suńǵaq. Degenmen tutqyndaǵy kúnder arqasyna aıazdaı batqany bilinedi. Shashy úrpe-túrpe, jipsıgen kózi shúńireıip ishine kirgen. Ánsheıindegi búırek beti sýalyp, oıdym-oıdym. Óńi jer tartyp, kúreńitipti. Eki ezýi tompaıyp, salbyrańqy kórindi. Jeıdesiniń jaǵasy julma-julma, shalbary ýmaj-ýmaj, kútiminiń qıýy qashqan. Súrliktirgen uzaq sabylystan keıin tań asyrylyp, endi ǵana er-turmany sypyrylǵan jylqydaı sendelis ústinde.

Úsheýi syrtqa bet aldy. Temir esikten shyǵysymen kók «Jıgýlıge» syǵylysa tıelip ap, «shú-ý» dedi de jónep berdi. Sapar Sarany kórip bir sátke qıpyjyqtap uıalys tapqandaı syńaı baıqatty. Áıel de qanyn ishine tartyp, sazara qaldy. Abyroı bolǵanda ekeýi de lám-mım demeı ishteı tyndy. Kim biledi, ishki tolqynysyn basa almaı, bireýi sóz bastaǵanda áldebir qupıanyń kilti ashylyp keter me edi. Biraq, aqshasyn alyp kóńili tynǵan jaq ta, baýyryn tutqynnan bosatyp arqasyn keńge tastaǵan jaq ta endigi qalǵan dúnıeniń sol jabýly qazan jabýly kúıinde ashylmaǵanyn qalaıtyndaı. Olardyń qazirgi keskin-kelbetteri tek osyny ǵana ańǵartyp turdy.

Áýdem jer uzaǵanda tergeýshi pende ataýly joq ný toǵaıdyń ortasynda:

— Men osy jerde túsemin, — dedi.

Mashına kilt toqtady. Japar men ekeýi syrtqa shyqty.

— Rahmet sizge. — Japar taǵy da sózin alǵystan bastady. Aman-esen attanyp ketpeı, jik-japar bolýdan jalyqpady. — Mine, sizdiń eńbegińizge — úsh myń.

Qoınyndaǵy búkteýli qaǵazdy qolyna ustata bergen. Sol-aq eken tergeýshiniń kózi baǵjań etti.

— Qalaı?!

Japar eshtemeniń baıybyna bara almaı, tergeýshiniń betine ańyra qaraǵan qalpy tejeldi.

— Nege? Tórt júzi qaıda?

Osy kezde ǵana baryp onyń shabyna shoq qaryǵandaı oqys shorshyǵanyn túsindi.

— Tórt júzin tańerteń Sara «ózim beremin» dep aldy. — Bir túrli ýádeden taıqyǵan adamdaı qýystandy, únine de diril aralasty. — Júrińiz, sóıleselik.

Ekeýi mashınaǵa qaıtyp oraldy. Syǵylysa jaıǵasty. Janyndaǵylar ańyrysa qaraıdy.

— Sara, siz, búgin tańerteń alǵan tórt júzdi Sapekeńe berińiz. — Áńgimeni Japar qıdalamaı tótesinen bastady.

— Iá, ıá… — Áıel aıaq astynan búgejektedi. — Men ony «ózim aparyp beremin ǵoı» dep oılaǵanmyn, minekeıińiz. — Tórt tal «kókqulaqty» sómkesinen sýyryp ap tergeýshige usyndy. Tergeýshi Sapardyń óńi demde qarasurlanyp, ysqyrynǵan ábjylandaı yzbar shashty. Jyldam álgini qaqshyp ap, tós qaltasyna saldy da:

— Jaqsy, — dep syzdana til qatyp, mashınadan syrtqa shyǵa berdi. Bular da eshtemege qaraılamaı oryndarynan qozǵaldy. «Blúberdti» qaldyrǵan avtoturaqqa jetkenshe eshqaısysy tis jarmady.

Mashına sol qoıǵan oryndarynan tapjylmapty.

— Tekserińizder, bári qaz-qalpynda. — Kiltti usynyp jatyp Baıqal jańaǵy yńǵaısyz kórinisti jýyp-shaıǵysy kelgendeı, ish tarta til qatty.

— Rahmet, ornynda shyǵar. — Japar da meılinshe sypaıy bolýǵa tyrysty. — Meniń qujattarymdy ákeńiz.

— Minekeıińiz. — Qoınyndaǵy bylǵary kitapshasynyń arasyndaǵy qujattardy buǵan usyndy. — Muqıat qarańyz.

Japar bir-eki sholyp shyqty, bári tap-tuınaqtaı sıaqty.

Rúlge otyryp, mashınasyn gúr etkizdi.

— Endi, aıyp etpeńizder, Báke... Budan bylaı jaqsylyqta jolyǵaıyq. — Qoshtasyp, úsheýi atqa qondy.

— Eshteme etpeıdi, pende bolǵan soń táńiriniń jazǵanyn kóremiz de kónemiz.

Bular jyljyp bara jatqanda Baıqal sońdarynan osylaı dep daýystady.

*** *** ***

Tórtinshi bólim. JAPA

I

Japardyń ıyǵynan búkil zilbatpan sypyrylǵandaı jeńileıip qaldy. Biraq baýyryna degen ókpesi qara qazandaı qaınady. Áıtkenmen til qatyp, tis jarmady. Ol da óziniń kinásin sezingendeı art jaqta mólıip otyrdy. Jáne úsh-tórt kúnde sylynyp túsipti. Túrmede ómir jaıly, bolashaq týrasynda «jaqsylap» oılansa kerek.

Rúldegi Japardyń basyna san oı kelip, san oı ketti. «Endi budan bylaı sheshelerin qan qaqsatpasa jarady» dep topshylady. Bárinen ǵazız analarynyń ǵaripshilik pen dilgirlikten sor keshkeni janyna qatty batady.

Osylaı sanasyn oı ıektese de, kóshedegi jazýlardy jiti qadaǵalady. Bir yńǵaıly jerden aýqattandyryp almasa, ystyq tamaqtyń betin kórmegeli biraz bolǵan shyǵar. Ámbe, Temir ekeýi de keshe keshkilik apyl-ǵupyl ishken astan keıin, ishekterin maılamapty. Onyń da shekesi qyzyp kele jatpaǵany aıqyn.

Qaladan shyǵa beriste birinen-biri aýmaıtyn qaptaǵan ulttyq ashanalardyń baryn biletin, sonyń birinshi jolyqqanynyń qasyna toqtady.

— Júrińder, tamaq ishelik.

Janyndaǵy ekeýi ún-túnsiz kelisip, aqyryn syrtqa sýyryldy.

Bular ábigermen ary-beri shaýyp júrgende tústiktiń mezeti ótip ketipti. Sodan ba myna ashanada jan balasy joq. Ádettegideı aspazshylar bulardy kórip kózderinde kúlki oınap, jyly shyraımen, quraq ushty.

Stol basyna jaıǵasqannan soń Japar taǵamnyń dámdisi men tańsyǵyna molynan tapsyrys berdi. Myń bolǵyr daıashy kelinshek «baıkeleı» zyr qaǵa, bárin demniń arasynda yldym-jyldym aldaryna qoıdy. Eń birinshi tandyr ákeldi. Nandy kórgennen-aq Sapardyń shydamy taýsylyp, kúrekteı qoly dastarhanǵa júgirip bara jatty.

— Taldyqorǵannan shyqqaly adam sıaqty tamaq jeıin dep otyrǵanym osy. — Óz-ózinen yrq-yrq etip kúlip qoıdy. Onyń bul pátýasyz lámin Japar jaqtyrmady, baǵanadan beri tyrjıyp kele jatqan ol, kirpishe jıyryldy.

— Qudaı buıyrtsa, ishersiń. — Temirdiń de jatyp atarlyǵy bar eken, baıqatpaı ilip ótti. Jáne saıqymazaqtyqpen yrjıǵandaı boldy.

Budan keıin eshkim tis jarmady. Sapar sóziniń myna ekeýiniń ishine qonbaǵandyǵyn ańǵarǵannan keıin be, álde ózegi talǵannan ba, lám-mım demesten ákelgen bir tabaq laǵmannyń ishine úıelmenimen qulady. Jelkesi kújireıip, tuqıǵan qalpy soǵyp jatyr. Anda-sanda erniniń bylsh-bylsh etkeni de bilinedi.

— Baıqa, ash ózegińe túsip ketip, Almatyǵa jetpeı qalyp júrme. — Onyń kelepeısiz myna keskini kóńiline syımaǵannan ba, Temir taǵy da sıpaı qamshylap, eskertý jasady.

— «Kedeıdiń bir toıǵany — shala baıyǵany» depti ǵoı, ólsek te shala baıyp óleıik te.

Sóılegende túbin túsiredi, sózi kádýeskideı. Myna áńgimesiniń poshymyna qarap, ishsiz adam dep aıtýǵa aýzyń barmaıdy. Tula boıynda tereń bir ańǵarympazdyq jatqan sıaqty.

Japar baýyrynyń júzine kóziniń astymen qarap qoıdy. Kúl tutaǵan jalpaq betine eptep nur júgirgeni baıqaldy. Ushy kelte kishkentaı tanaýynyń ústi shyp-shyp terlepti. «Álde, laǵmannyń sorpasy shashyrady ma?» dep oılady. Áıtkenmen ony ańǵaratyn Sapar joq.

Tamaqty sirep iship, úsheýi syrtqa bettedi. Qursaqqa birdeme barǵannan keıin be, álde shyntýaıtynda bostandyqqa shyqqanyn endi sezindi me, Sapardyń qabaǵy jaıdarylana tústi. Biraz júrip, Qordaıdyń asýynan ótkennen soń bireý suraǵandaı qamaqtaǵy áńgimelerin qoıyrtpaqtatty.

— Sýyq súıegimnen ótti. Ashtyqqa emes, sýyqtyń sorǵanyna shydaý qıyn eken. Uıyqtaý múmkin emes, búrge, bıt maza bermeıdi. Aıqaı-uıqaı…

Úlkeni sońyna aına arqyly ala kózimen ata, jep jibererdeı bedireıdi. Abyroı bolǵanda, Temir de onyń áńgimesin qostamady. Ekeýiniń tarapynan salqyndyq baıqalǵan soń baryp Sapar basynan keshken jaıttardy aıtýyn aıaqsytty.

Japar inisine túsin bermeı aldyǵa qaraǵan qalpy muz qursanyp, sulq otyr. Onyń istegen isine ókpeli, tipti, aǵaıyn-týǵannyń aldynda uıatqa qalyp, betimen jer basqanyn uǵyndyrdy. Aǵasynyń osy pishininen Sapar óziniń búkil áýletke kir keltirgenin túısingendeı jańaǵy elikpesinen basyldy.

Eshkim ún qatpaıdy. Uzynnan-uzaq sozylǵan jol jetkizer emes. Japardyń jaýrynynyń ortasy ýdaı ashydy. Sonda ǵana óziniń ońbaı qajyǵanyn baǵamdady. Mańdaıy shytynaǵan qalpy tereń kúrsindi de, «oı, jalǵan dúnıe-aı…» dedi ishteı.

II

Kenet, baǵanadan bergi bir sydyrǵy aq tútegin úıirgen daýyl burq-sarq etti de, kózge túrtse kórgisiz soqyrǵa aınaldyrdy. Eriksiz selt etip uıqysynan oıanǵandaı Japar tez oı shyrmaýynan adalanyp, bolar-bolmas qana tejegishke salmaq saldy. Sol-aq eken mashına oń jaq qabyrǵasyna qaraı aýytqyp, syrǵanaı jóneldi. Bir abyroıy — jyldamdyq áleýetti emes, bókenniń jelisindeı ǵana-tyn. At ekpinin aýyzdyqqa súıep aılaǵa basar atshabar baladaı, kóktaıǵaqtan aldyn-ala saqtanǵandyqtan úshinshi mejege qosyp, motordyń aýanymen kele jatqan. «Nıssannyń» jambasy qıystap baryp, jol erneýindegi kúrtikke kılikti. Áli aıaqtanbaǵan tóldeı qaqpaqylanǵan kólikti qasat yrqyna jibermeı ońshalýyna septigin tıgizdi.

Degenmen de jigit sasqalaqtap-aq qalyp edi. Óıtkeni, aınalasy tutas jermen jeksen bop bylyǵyp, eshtemeni baıyptaýdan qalǵan. «Jazym bolsa bylamyqqa tis synady» degendeıin, kóldeneń kesel jolyqsa aıańdap-aq kele jatyp tyrapaı asar. «Jaratqan alla, ondaı báleketińnen syrtqary ǵyla kór…»

Kózin baqjıta jolyna bir úńildi de, basyn bolmashy shaıqady. Sosyn sol qolymen betin aıaýsyz eki-úsh qaıtara ýmajdaı sıpalady. Ondaǵysy, rúlde sergek otyrýǵa umtylǵany.

— Myna boran qaıtedi… óltire me..?

Taǵy da jalǵyzǵa úıir oı ıektedi. Ishki áleminde de alaı-túleı burqasyn údep, onysyz da baıyzsyz kóńilin alaǵyzyp bara jatty… «Burqasyn», «Burqasyn»…

…Onda da osyndaı qaqaǵan qys, jeltoqsannyń ábden zar kúıine enip jelikken kezi edi.

*** *** ***

Tústen keıin ýaqıǵa basqasha sıpat aldy. Alańǵa jınaldy demeseń, aqyly san tarapqa bólingen beıbit halyqty mılısıa tutastaı qorshap, bireýin de shashaý shyǵarmady. Syrttan da eshkimdi kirgizbedi. Sóıtip jan-jaqtan qaýmalaı syǵymdap-syǵymdap kep, bas kótergen «búlikshilderdi» tunshyqtyryp jibermekshi.

Myzǵymas quqyq qorǵaýshylar men qaýipsizdik saqshylarynan keıin selt etpes soldattar, kúńk etpes kýrsanttar shep túzegen. Baqaıshaǵyna deıin muzdaı qarýlanǵan olardyń usqyndary jan túrshiktiredi. Bastarynda dýlyǵa, qoldarynda qalqan. Kerek jaǵdaıda shoqpary belinde, saper kúregi arqasynda. Áý bastan-aq sholaq kúrektiń nıeti jaman edi, mynalar sarbazdan góri áldekimniń kórin qazýǵa kelgen qabirshiler syńaıly. Tústeri sýyq, lám dep jaq ashpaıdy. «Áıt» dese tura atyrylatyn qıal-ǵajaıyp kınolardaǵy mıy kompúterlengen adam pishindegi qultemir sıaqty. Jáne bulardyń úreıińdi úıirer syrtqy súdinin odan saıyn zoraıtyp, jetekterindegi arpyldaǵan abylańqylary damylsyz qalyń nópirge atyrylady. Sala qulash tilderi salaqtap, aýyzdarynan aq kóbik aqtarylady. Biryńǵaı temir torda turyp ishi pysqan maqulyqtarǵa mynaý bir qyp-qyzyl meıram sıaqty — keń aýla, uılyǵysqan jurt. Tek boıyndaǵy tasyǵan kúshin qaıda jumsaryn bilmeı, ıesinen basqa eki aıaqtyny haıýan kórip, jaryp tastaǵysy-aq bar. Tilin úıirip, tańdaıyna jyp-jylymshy qannyń dámi keledi. Odan saıyn kózi qaraýytyp, qalyń etke azýdy kóskisi kep qumartady…

Bólim komandıri kishi serjanttan bastap joǵary qaraı úlestirilgen, qazirde damylsyz qyryldaı sarnaǵan rasıa báriniń kókiregine shandyla baılanǵan. Sol arqyly ana-a-aý eńseli úıden jendetterge tolassyz aqparat aǵyny sapyrylysýda. Árbir sózdi qapysyz baǵyp melshıgen qyzyl armıa bir sát múlgip ketkendeı. Ámirshi áperbaqany «áp» dese, taýdan qulaǵan ózendeı osharyla jóńkilýge ázir.

Saıypqyran sarbazdarǵa gvardıa polkovnıgi Andreı Vloh degen shegir kóz ábilet pármen júrgizdi. Qan kórse ókirip kep ústine tónetin ógizdeı myna túzemdikterdiń bas biriktirgenine yzadan tynysy tarylyp, zyǵyrdany qaınady. Óz-ózinen qalshyldap, terisine sımaı kúıip-pisti.

— Qurtyńdar kózin, silimtikterdiń! — Tistene ámir berdi. Azý tisteri shaqur-shuqyr qaıraldy. Óıtkeni, aq úıdiń de nıeti osy údeden shyǵyp jatyr edi.

Orystan basqany ult dep sanamaıtyn ústemshil nemeniń buıryǵymen, ári bul buıryqty oryndaýdy «otan aldyndaǵy mindetim» dep uǵynǵan soldattar sherýshilerdiń shetindegi sheńgeline ilikken jurtty tarpa bas saldy. Qoldaryn qaıyryp, shashtarynan burap ustaǵan kúıi dyryldata súırelep, mılısıa qurǵan tosqaýyldyń arǵy betine apardy. Sosyn, tilge kelmesten áı-shaı joq aıaýsyz sabaı bastady. Áıel eken dep, bala eken dep qaramady, kók ala qoıdaı qyldy. Aq qardyń beti qyzyl josaǵa aınaldy. Olarǵa ne mılısıa, ne qaýipsizdikti qorǵaý qyzmetiniń bir pendesi «áı» deseshi. Qaıta aıbyny tasyǵan qanypezerler odan saıyn qutyrynyp, áp sátte-aq jypyrlaı soıylǵa jyǵylǵandardy óleksedeı úıip tastady. Shalajansar denelerden qalanǵan úsh-tórt shómele boı kóterdi. Yńyrsyǵan, ahylaǵan daýystar qaperlerine kirer emes. Shamasy, alpys aılaly alapester ereýilshilerdiń úreıin osylaı úıirmekshi, júregin osylaı shaılyqtyrmaqshy, betin osylaı qaıtarmaqshy.

Muny kórgende zári mıyna shaýyp, tisin tisine qoıyp kelgen Vlohtyń aıyzy qandy. Qaıraqtaı sup-sýyq óńine jany jaı tapqandyqtan kúlkiniń ushqyny júgirgendeı sezildi.

Alaıda, aza boıdy qaza turǵyzǵan jazyqsyz qyzdardyń shyńǵyrǵan daýysy júreginde oty bar jigitterdiń eshqaısysyn jaı taptyrmady. Jalańash qolmen áleýetti kúshke kóz jumbaılyqpen umtyldy. Átteń, jelkeden, qaraqustan tıgen kúrek pen soıyl bárin baýdaı jaıpady. Shalǵynyń júzine ilingen jońyshqadaı japyrylyp, qıdaı jýsady. Yshqynǵan ún, aıqaı-uıqaı qulaq tundyrdy. Degenmen, myna qatigezdikten sherýshilerdiń beti qaıtyp-aq qalyp edi. Endi, biri tuzaqqa shatylsa bári ilinetin shildeı matalmaı, úrikken qoıdaı údere sostıysty. Biraq sonda da alańdy tastap ketýge eshqaısysynyń júregi daýalamaıdy. Ústindegi ıesi mertigip jyǵylǵan jylqydaı myna súrennen taıqyp shyǵa berse, murat-maqsattyń ádiram qalǵany. Qazaq halqynyń úni óshkeni — óshken. Kúmbirlegen keýdesin zar-muń kernegendikten qasarysqan qaısarlyqqa basty. Alaıda, uıyǵan qandaı túnerip, bezbúırektengen jandarmdar jalańash qoldy halyqqa soıyl siltesterin toqtatar emes. Jazyqsyz tógilgen qan Mır kóshesiniń boıymen Abaıǵa qaraı aqıqat izdeı quldady. Beıbit sherý eń alǵash Beıbitshilik kóshesinde qorqaýlarǵa talandy.

«Shash al dese bas alatyn» jasaq endi basqasha áreketke kóshti. Jigitterdi qanǵa bóktirip, shalajansar kúıi mashınaǵa qaraı dyryldata súıreı jóneldi. Appaq qarda súıretpeniń sońynan qyp-qyzyl daq shubatyla ilesti. Aparǵan bette ekeýlep qoly men aıaǵynan alyp, qoraptyń ústine atyp kep jiberedi. Burshaqtaı túıir-túıir qan jeńis salútindeı aspanǵa shashylyp baryp, bytyradaı pyshyrap jerge iz-túzsiz sińe beredi. Bir kezde úıeme deneler tıelgen júk mashınasy áldeqaı jaqqa jyljyp ketti. Tek qar ústinde uıyp, tońazı bastaǵan jylymshy qandy áldebir soldattyń jetegindegi abylańqy jalap, qyzylsyrap turdy.

Jendetter jigitterdi jóneltti de, qyzdardy halyqtyń kózinshe qorlaı bastady.

— Á-áı, shármeńke! — Papaǵy oqshyraıyp, aıqulaqtanǵan Vloh onysyz da jertezekke aınalǵan boıjetkenge zikir sala shúılikti. — Jatyryńnan budan bylaı búlikshil bóltirikter órmeıtindeı jasaıyn. — Kózi tuzdaı ofıser tistene yzbarlandy. — Sosyn boıjetkendi laqsha baqyrta shashynan súırep úsh-tórt metrdeı jerge apardy da, bosata qoıdy. Jalma-jan endi ońshalyp túregelýge bet alǵan beısharany kúrzi etigimen ishinen yńq etkizip tepti. Bir baq ete qalyp, onysyz da qaljasy shamaly neme eki búktetilip, aq qardyń ústinde alasura dóńbekshidi. Oǵan qaraıtyn shegir kóz joq.

— Otyr osylaı muzdyń ústine… bádenińe bále bitpeıtin bedeýge aınal!.. — Iyǵynan ustap nyǵarlap, qara jerge basyp-basyp qoıdy. Sosyn sońyna kilt buryldy. Osy arady qaıta turýǵa umtylǵan jankeshtini qaıdaǵy bir soldat tóbesinen tuqıtty.

— Sıdet! Skazano tebe sıdet!

Jóppeldemede ekinshi bir boıjetkendi baqyrta súırep qasyna ákep muzdyń ústine shońqıtty. Sóıtip demniń arasynda jambastap jerde otyrǵan boıjetkenderdiń qaraldysy kóbeıdi. Turýǵa dármenderi joq, tóbelerinen tónip qanyn ishine tartqan soldattar dikeń qaǵady.

Myna qorlyqqa shydamaǵan qazaq jigitteri taǵy da kóz jumbaılyqqa basty. Bas jarylyp, kóz shyqsa da ulttyq namysty qorlatpaýǵa umtyldy. Jetpis jyl ımandylyǵy úıirilgen, komýnısik rýhta tárbıelengen keńes armıasynan mynandaı qanquılylyqty eshkim kútpegen. Ústem ult az ultty bulaı qorlaıdy dep bir pende kúmándanbapty. Ol beıkúná oılarynyń tym ańǵaldyqqa urynǵandyǵyn kózben kórgendikten, adýyndy top áskerge qaraı lap berdi. Shamyrqansa úıdeı tasty domalatar aryndy Aqsýdaı adýyndy ekpinmen umtylǵan jastar muzdaı qursanǵan qanipezerlerdi tyqsyryp, tunshyqtyryp jiberdi. Jańa ǵana aıqulaqtanyp, papaǵyn oqshyraıta kıgen ofıser kóptiń talqysynda qala berdi. Alaıda qara halyqtyń qany sýdaı shashyldy. Taǵy da otyz-qyryǵy baýdaı tústi. Degenmen búıte berse tura-bara myna mılısıa men áskerdiń shebin shaq-shálekeıin shyǵaratynyn uǵynǵan quziretti Vloh arqa súıep, taban tirerlik taǵy da áleýetti kúshtiń kelýin joǵary jaqtan talap etti.

— «Burqasyn» operasıasyn shuǵyl bastaý kerek. Der kezinde shara qoldanbasaq, búlikshilderdi tunshyqtyra almaı qalamyz!

Sol-aq eken búgingi ǵarysh zamanyndaǵy naǵyz soǵys dalasynda júretin BTR-lar legi lepire jetti. Onyń pýlemetiniń uńǵysy halyqqa kezendi. Ol azdaı óńkıgen qyzyl ógizdeı órt sóndiretin mashınalar ókirip-baqyryp eki ıininen entige toqtady.

Bul kezde jeltoqsannyń qytymyr kúni shyńyltyrlanyp, kesh te úıirilip qalǵan bolatyn. Sonda da alańda ıne shanshar oryn joq. Ashýǵa býlyqqan halyq sýyqtan da taıynbady, qarýdan da ımenbedi. Qazaq Respýblıkasy úshin shybyn janyn berýge ázir.

Olardyń myna siresken sıqyn kórgen jasaq qolynan keletin barlyq aıla-sharǵydan tartynyp qalar emes. Kózi ejireıgen jandaral:

— Alǵa! Alǵa-a! — dedi ekilenip. Qoly erbeń-erbeń etip, tanaýy aspanda júr. Dáp bir Máskeýdi qorǵap qalǵan panfılovshylardyń erligin qaıtalaǵysy kelgendeı tamaǵyn jyrta aıqaılady. Sol-aq eken, eń birinshi qara halyqqa qaraı tútin shashatyn qol granatalar shirene laqtyryldy. Jazataıym bireýdiń basy jarylyp, kózi shyǵady-aý degen qaperlerine kirmeıdi.Tipti, jer álemdi titirentip, raketalar ysqyra jóńkildi. Áýeden qaýip tónip qalǵandaı, ábiletti zeńgir kóktiń qoınaýyna ústin-ústin zyrqyrata jóneltedi. Aıbynyn odan ármen aıdyndandyryp kórsetýge umtylǵandyqtan ba, samaladaı jarqyraǵan shamdy tutastaı óshirip, alańdy meńireý qarańǵylyqta qaldyrǵan.

Ádildik izdegen áleýmet esinen adasty. Endi tabandarynyń astynda oq-dári jaryla bastady. Yzy-qıý aıqaı-shýdan qulaq tundy. Kimniń kim ekenin bilip bolmady. Úreıden shyńǵyrǵan, jylaǵan, úrkinshilikke ushyryp osharyla jóńkilgen el. Kóldeneńinen sulap jatqan sheıitter.

Munyń bári qýatty qos avıasıalyq projektorlar tilin sýmańdata ary-beri jóńkilgende nazarǵa shalynady. Áıtpese alań baqaly kóldeı shýlaǵanymen tastaı qarańǵy.

Mundaı soqqyny kútpegen qarapaıym jurt ábden ashyndy. Jalańash qolmen taǵy da ajalǵa qarsy umtyldy. Bul joly tehnıkaǵa qaraı qımyldady. Óńkıgen qyzyl mashınanyń birin nysanalady.

Azattyqty ańsaǵan ashýly ul men qyz bir-birin ishteı uǵysyp, boılaryna sonshama qýattyń qaıdan bitkeni belgisiz, órt sóndirýshi mashınany tóńkerip tastady. Shopyry baqyryp, eki-úsh jendet tyrbyna syrtqa umtylýda. Janarmaıy aırandaı aqtarylyp, jarylǵan oq-dáriniń sáýlesimen shaǵylysa kólkip jatty. Ámbe kez-kelgen ýaqytta ámirdi oryndaýǵa saqadaı-saı saılanǵan saıypqyrannyń motory gúrildep istep turǵan. Jan kerek júrgizýshi mashına qulaǵanda ony sóndirýdiń ornyna bas saýǵalap, qasha jóneldi. Sol sátte raketanyń ushqyny tıgen janarmaı jana bastady. Izinshe alaý — alyp tehnıkany kómkerip qaldy.

— Shashyńdar sýdy! Aıamańdar! — dep, túkirigine shashala buıryq berdi. — Kórseteıik bularǵa ókimetke qarsy shyqqandy.

Órtengen kólikti sóndirý sanasyna kirmeıdi, esi-derti «eserlerde». Tezirek tuqymyn tuzdaı qurtyp jiberýge áddisi qulaǵan.

Ezý jıyp úlgergenshe alańdy Mır kóshesi jaǵynan qaýmalaǵan onnan astam órt sóndirgish mashına kúshene turyp «shaptyrdy». Aıazy qalshyldatqan jeltoqsannyń keshinde myna muzdaı sý jolyndaǵy dirdek qaqqan jastardy tyqsyryp jiberdi. Tushshy etke almas qylyshtaı bop tıgen laqyldaǵan ábiletten bastaryn búrkemelep, jondaryn tosty. Qotandaǵy úrikken qoıdaı ysyrylyp, bir-birine kepteldi.

Lyqsyǵan áleýetti kúshtiń ekpinimen Fýrmanov jaǵyndaǵy soldattar shebi setinep, halyq josylyp kep berdi. Sońynan fashısik keptegi sarbazdar ıtpen túre qýdy. Jansaýǵalaǵan jastardyń tý syrtynan saper kúregi siltendi. Birinen keıin biri bytyr-bytyr adamdar soıylǵa jyǵylyp, óz qanyna ózi tunshyǵyp alańda qaldy. Onyń birazy sol zamatynda jantásálim etken edi. Itke talanǵany qanshama. Baqyrǵan, shyńǵyrǵan, jekirgen ún aralasyp, bir sát kók aspannyń ózi shimirikkendeı, batys jaq qyzǵyltym reńge bólendi. Bylyǵa ybyrsyǵan álemtapyraq dúnıege kúıingender de, súıingender de tabyldy. Alaıda, súıingender basymyraq-tyn. Túbirimen opyrylyp túsken qarlyǵashtyń uıasyndaı bórik dushpannyń tabanynda taptaldy. Sandaǵan túbiti úlpildegen sháli shylǵaýǵa aınaldy. Qazaqtyń rýhy qashyp, baǵy shaıqaldy.

*** *** ***

Bul — SOKP tarıhynda jıi aıtylatyn qyzyl alańdaǵy tógilgen qannan keıingi eń kóp jazyqsyz sýsha sapyrylǵan qan-tuǵyn.

Ysqyra kelip shapshyǵan muzdaı sý aq qarǵa tamǵan alaý qandy shaıyp ótti. Osy kórinis “Burqasyn” opperasıasynyń sanıtarlyq tazartý prosedýrasy sıaqty edi. Sóıtip, bıliktiń bıshigin ustaǵandar túnimen alańdaǵy qandy jýyp tazartyp, erteńinde dym bolmaǵandaı buqaraǵa beti búlk etpeı qaramaq.

Endi, oqshaý kıimdegiler basy jarylyp, ezýi tilinip, kózi aqqan óli men tiriniń ortasyndaǵy qyz-jigitterdi qol-aıaqtarynan alyp júk mashınasyna ata berdi. Ólmeshi deneler qorapqa baryp, biriniń ústine biri byrsh-byrsh etip qulady. Aralarynda sheıitteri de bar. Sol bir mezette o dúnıe men bu dúnıeni baqılyq pen pánılik bólip tursa da, tiri men óliler qushaqtasa birge jatty.

Beımezgil ýaqytta beımálim mashınalar belgisiz jaqty betke aldy. Qaraý nıetti surqıalar tún jamylyp baryp, aldyn-ala qazylǵan uraǵa ólmeshi denelerdi tóńkerip tastady. Sol zamatynda-aq, jylan baýyr traktorlar urany jermen jeksen etip tegistep jiberdi. Áldebir ýaqytqa deıin topyraq astynan yńyrsyǵan ún shyǵyp, qara jer kókiregi qars aıryla býlyǵa kúrsindi. Kók shunaq aıazben árlengen úskirik quıyn ǵana uradan yńyrsı estilgen úndi tabalaǵandaı syqylyqtaı kúlip, jas topyraqtyń betinen arakidik úıirilip ótip, ájýaǵa basty.

Al, aqyl-esi ornyndaǵy, aıaǵynan jańylmaǵan tutqyn sherýshilerdi kórdeı sýyq kameralarǵa aparyp tyqty.

Kózi tuzdaı, jez murtty Vloh qolyna túsken bir top bastańǵyshylardy adam aıaǵy jetpeıtin aıdalaǵa aparyp, ózi qatygezdikpen úkim shyǵardy. Eń birinshi bárin jipke tizgen monshaqtaı etip, bir syzyqtyń boıyna sapqa tizdi. Sosyn aıypkerlerdiń aldynda alshańdaı basyp ary-beri júrdi. Óziniń tanys bireýin izdegendeı eki kózin árqaısyna jeke-jeke úńile qadady.

— Uıymdastyrýshylaryń kim?!

Qoıǵan saýaly jelmen ushyp, dalaǵa laqty. Ashýyna shashalǵan shaldýar nemeniń eki samaıyndaǵy tamyry lypyldaı soqty, jaǵynyń bulshyq eti qatty tistengendikten bileýlene syrtqa tepti. Sosyn qasarysqan qas jaýynyń áýselesin kóreıin dep, onysyz da sýyqqa qalshyldaǵan beısharalardy sheshinýge buıyrdy. Eń birinshi syrt kıimin sypyrtqyzdy.

— Alańǵa shyǵarǵan kimder?

Óli tynyshtyq.

— Qaıtalap suraımyn, kim senderdi alańǵa shaqyrdy?

Tis jarǵan eshkim bolmady. Tek tastaı qarańǵy tún qanyn ishine tartyp, yzbarlana gýildeıdi.

Saýaly jaýapsyz qalǵandyqtan pátshaǵar, qarsy aldynda turǵan balań jigitti qaq tóbeden saper kúreginiń qyrymen qoıyp kep jiberdi. Qylyshtaı lypyldaǵan ótkir temir mańdaıdy qaq aıyrdy. Yńq etken daýys qana shyqty da, dene jalpasynan qulady. Syr etip sıdektegen qannyń úni estildi, izinshe áppaq bý aspanǵa atyldy. Sálden soń jantásilimmen shyqqan qoryl bilindi. Ony izinshe shıdiń basyndaǵy ýildegen jel jutyp jiberdi.

— Aıtpaıdy ekensińder, anaý sıaqty tıesili sazaılaryńdy tartasyńdar. Men saýalyma jaýap almaıynsha damyl tappaımyn.

Sol-aq eken quzǵyndaı úıirilgen soldattar tutqyndardy sheshindire bastady. Deneleri belge deıin jalańashtandy, qyzdardyń tek omyraýynda shandymasy ǵana qaldy.

— Kóterilisti uıymdastyryp júrgen kim?

Únsizdik. Obyr da qorqynyshty tastaı qarańǵy tún.

— Etikterińdi sheshińder!

Sol sátte-aq qaısar jastar jalańaıaq qar keshti. Jalańash deneni sorǵan muzdaı sýyq úskirik jel bárin dirdektete búristirip jiberdi.

— Kósemderińdi aıtasyńdar ma, aıtpaısyńdar ma?

Taǵy da tutqyndar tilin tistedi. Etinen et kesip alsań da bir aýyz lám qatpaıtyny orys ofıseriniń qanyn qaraıtty. Mynandaı qaısarlyqty únemi «jasyq» dep uǵyp kelgen óndirdeı qazaq jastarynan kútpegen. Endi, mine, ózi ıt bolyp, sózi jelge ushýda.

Bir júlgeniń boıyna tizilgen saptaǵylardyń eń basyndaǵysyna bardy. Ashýdan mysyq murty edireıip, qatygez sustyń yzǵaryn sebedi. Ári qyraýlanyp, tastaı qarańǵy túnde túsin aıbattandyryp kórsetedi.

—Sen aıtshy, kim bastap júrgen?

Yzǵyryq ushyndyrǵan balǵyn dene qalsh-qalsh etip, erni sóıleýge kelmeıdi. Birdeme aıtýǵa jigittiń murshasy joq, qyzyl jendettiń saýalyn estigenine de kúman bar.

Jaýap joq. Ofıser sazaryp miskinniń betine qarap turdy da, avtomattyń dúmimen qulaq shekeden qonjıtty. Baq etken daýysy ǵana shyqty da, siri qarǵa gúmp berdi.

Tutqynnyń kelesisine taıandy. Iyǵyna túsken shashyn jel alyp qashqan boıjetken eken. Eki judyryǵyn ıeginiń astyna tyǵyp, qos shyntaǵyn omyraýyna jınap alypty. Qoıannyń kójegindeı dir-dir etedi.

— Uıymdastyrýshylardan kimderdi bilesiń?

Beıshara basyn shaıqaǵandaı boldy, álde sýyqtan tula boıy qalshyldaǵandyqtan ofıserge solaı kórindi me, myna betpaqtyqtan qany mıyna shapshydy. Qolyna qaıdan ilikkeni belgisiz, semserdeı siltengen temir qaq mańdaıdan tıdi. Zamatynda uzynnan qulaǵan dene bir jıyrylyp, bir sozylyp áppaq qardyń ústinde alas urdy.

Sóıtip, qazanatty saqtaǵan halyq, qaryndasty saqtaı almady. Qara tuıaǵynan qal ketip qaljyraǵanymen, ajaldyń aýzynda tursa da ashý, kek jigitterdiń júrek túkpirinde býlyǵa bulqyndy.

Árqaısyna jeke-jeke shúılikkenimen bir aýyz jaýap ala almaǵan jendet, odan saıyn óshpendilikpen zyǵyrdany qaınady. Myna buratana jurttyń shamalaryna qaramaı qasarysqanyn, jalańashtap tastasa da jeltoqsannyń úskirigi men aıazdy túninen jasqanbaǵanyn — altyn basyn aıaqqa taptaǵandaı uǵynyp, qatty qorlandy. Qantalaǵan kózi eshtemeni kórmeı, qulaǵy tundy. Qarsy aldynda tek uly orys ultyna aıbat shekken qubyjyqtar ǵana údere aqılanǵandaı sezindi. Olardyń shıdeı moınyn burap, byrt-byrt úzip, tabanda joq qylyp jiberý kerektigin túsindi. Revolúsıashyl, lańshyl, qanquıly ata-babasynyń orasholaqtyq birmoıyndyǵyna basyp, asqan bir fashızmdikpen óndirdeı jastardy birinen keıin birin qylyshpen shapqandaı kúrektiń qyrymen uryp, jaıratyp tastady. Báriniń mańdaıyn qaq aıyryp, janyn jahanamǵa jiberdi. Aza boıyń qaza turar shyńǵyrǵan únnen de, qany sarqyrap aǵyp qoryldaǵan qolqanyń jantásilim sátinen de shimirikpedi. Qaıta aıyzy qana túsip, halyqqa qarsy shyqqan silimtikterdi jýsatqanyna boıyna nasattyq enip, quıryǵyn qaıqaıtyp úı irgesinde júrer dúregeıdeı taltańdady.

Sharýa ábden tynǵanda jan alǵysh jábireıildeı jendetterine máıittiń bárin uraǵa tastap kómip tastaýǵa buıryq berdi.

— Bir saǵat ýaqyt, tilmen jalasańdar da tamshy qannyń izi qalmasyn. Jan-pendeniń kózine kórsetpeı, súıekti qurtyńdar. Erteń izi de bilinbesin!

— Qup bolady, joldas, gvardıa polkovnıgi! — Qarys súıem qalmaı janynda júrgen jandaıshabynyń erbeń etip oń qoly mańdaıyna tıip, qos ókshesi taq ete qaldy.

Sosyn papaqty qolbasy tonynyń etegi deleńdep, ÝAZ mashınasyna qaraı alshańdaı basty. Dál qazir qazaqtyń bárin tuqymyn tuzdaı etip qyryp tastasa da, qolynan eshkim qaqpaıtynyna ábden senimdi edi. Munyń myna aıýanǵa tán keskinin ańdaǵandyqtan buny da ana týdy degenge, meıirimge bólep besik jyryn aıtty degenge úrgedek kóńil eshqandaı nana almaıdy.

Arada abyr-dabyr basylǵannan soń Komýnısik partıanyń sheshimine qarsy shyqqan «basqynshylardy» tunshyqtyrǵan «jaýjúrek uldarǵa» ókimet nagradalary berildi. Sol eki ortada armıa qatarynan demobılızasıaǵa ketkender de bar eken. Sonda da saıypqyrandardyń sońynan nagradalary jiberilipti. Sondaı Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasynyń biri qyrǵyz jigitiniń qolyna tıedi. Ol jan tózbes aıýandyqty óz kózimen kórgendikten «mundaı marapatty alýǵa qaqym joq» dep keri qaıtarǵan. Onyń osy bir azamattyq pozısıasy qazaq jurtynyń júreginiń túkpirinen máńgilik jyly oryn taýyp edi.

III

Erteńine taǵy da jolǵa shyqty. Shuǵyl Taldyqorǵanǵa barmasqa áddisi qalmady. Túnde bátýalasyp, Súleımennen alǵan aqshany qaıtarýdyń jón-jobasyn qarastyrǵan. Sonda Sapar basy salbyrap otyryp:

— Páterimdi sataıyn, aqshasyn bereıin, — degen.

— Seniń ol úıiń biz alǵan aqshanyń úshten birine de jetpeıdi. — Óńi surlanyp, Japar birden qatty ketti. — Tym qurymaǵanda qala, baıaǵydaı oblystyń ortalyǵy bolsa bir sári… Satqan kúnińde de jeti nasyryńdy jerge kirgizip baryp, satarsyń. Ony búgin, erteń kim ala qoıaıyn dep tur? — Qabaǵyn túıgen qalpy baýyryna qarady. Ol shoımandaı qap-qara kúıi buǵan jonyn berip, toń-teris kújireıdi. Úndemeıdi. Úndeýge shamasy joq. — Odanda, páterdiń qujatyn ákelip Súleımenniń qolyna ustataıyq. Sata ma, órteı me ózi bilsin. Biz onyń ústine taǵy da eki úı qosyp saýdalaǵannyń ózinde, alty myń jarym dollardy shyǵara almaımyz. Ol jalpaq jurtqa aıan. Tynyshynan-tynysh osylaı jasaǵanymyz durys. Aǵaıynnyń aldynda betimiz ashyq bolsyn.

Bul týrasynda osyndaı uıǵarymǵa toqtady. Ekinshiden, qylmysty Marat ekeýi birge jasap, aqshany teńdeı bóliske salǵannan keıin, qazirgi jaǵdaıda materıaldyq jaýapkershilik onyń da moınyna júktelýi tıis. Sondyqtan aıyp taǵýshy jaqqa bergen alty myńnyń úsh myńyn sodan óndirip alýlary qajet. Tym qurymaǵanda ol, álgi alǵan aqshasyn qaıtaryp berýi kerek.

Mine, eń kúlkildi másele osy bolyp tur. Odan aqsha talap etseń «men myna adamdy bilmeımin, maǵan qysym kórsetip jatyr» dep shaǵymdanýy da múmkin. Nemese, «sender ádeıi aqyldasyp ap, meniń úlesimdi alyp qana qoımaı, taǵy da ústinen túsimin óndirmekshisińder» dep soǵýy da yqtımal. Tipti, «men eshteme bilmeımin, qaıda barsańdar onda baryńdar, aqsha turmaq soqyr tıyn da bermeımin» deýi de ǵajap emes. Sapar ekeýi jasaǵan tirlikteriniń sońy osylaı aınalyp shyqqanyn oǵan sendirip kór...

Shynynda da adam nana qoıatyn nárse emes, qısynsyz, kóńilge qonbaıdy. Aman-esen bógde memlekettegi oqıǵa ornynan sytylyp shyǵyp, óz eline kelý, eki oblystyń aýmaǵynan ótip ketip, bir kúnnen keıin qaıta jábirlenýshiniń qolyna túsý — tek kınoda ǵana bolatyn nárse. Ómirde joq. Osy turǵydan qaraǵanda Japar oǵan bále izdegen alaıaq bolyp kórinýi ábden múmkin. Árıne, ózine qatysty ondaı pıǵyl qalyptastyrǵysy kelmeıdi, biraq, amaly joq. Súleımenniń aqshasyn ornyna qoıýy tıis. Sondyqtan Sapardy Almatyǵa tastap, Taldyqorǵanǵa jalǵyz attandy. Onyń qamaýdan bosanǵany týraly dabyra etpedi de. Ondaǵy oıy bireýden bireý estip Marattyń qulaǵyna tıse, ol: «Ádeıi uıymdastyryp otyr. Eshkim túrmege de túsken joq, izdeýshi ustap ta alǵan joq» dep bir-aq kesip aıtady. Oǵan kúmánsiz. Sol sebepten muqıat saqtyqqa bardy.

Taldyqorǵanǵa kelgen bette Maratty izdedi. Tappady. Otbasynan ajyrap, basqa bir eki balasy bar qatynmen turady eken. Bireýdiń shalaby ózinikinen áldeqaıda jaqsy kórinse kerek. Solardyń úıine baryp edi, álgiler esik ashpady.

— Marat bar ma? — dedi bul ekinshi qabattyń alańqaıynda aıqaılap.

— Joq, — deıdi er balanyń daýsy.

— Mamań bar ma?

— Jumysta.

— Marat qaıda?

— Bilmeımin.

— Keshke kele me?

— Bilmeımin.

— Úıde tyǵylyp otyrǵan shyǵar.

— Joq, tyǵylyp otyrǵan joq. — Sóz sheshesiniń ashynasy týraly bolsa da bala namystanyp qaldy, daýsy taq etip estildi.

— Ras aıtasyń ba?

— Ras aıtamyn.

— Jaraıdy, jaqsy onda.

— Kim deıin…

— Ózim bir aınalyp soǵamyn.

Taldyqorǵanǵa kirgen bettegi alǵashqy sharýasy osylaı sátsizdeý bastaldy. Ol úıden shyǵyp, inisinikine tartty. Úıde kelini bar eken. Qaınaǵasyn salqyn qarsy aldy. Jalpy, óńinen jylylyqtyń nyshany baıqala qoımaıtyn jan. Sapar da bir kezde áıelin balasymen shyǵaryp, muny eki balasymen kúıeýinen ajyratyp alǵan. Sondyqtan Japar inisiniń jańa otbasyna qansha ishtartaıyn dese de, ar jaǵynda bir nársesi jibermeıdi.

Erniniń ushymen amandasty.

— Sapardyń jaıyn bilesińder me? — dedi bul jorta.

— Estip otyrmyn, qamalmasa odan ári. — Myna sózi — baıyn tastap tıgen qatynnyń áńgimesi emes, qas dushpannyń tabalaýy. Japardyń júregi muzdap qoıa berdi. Degenmen onysyn syrtqa bildirtpeýge tyrysty.

— Anaý Marat deıtin jigit budan habardar ma?

— Qulaǵdar. Biraq, ustalǵanyna senbeıdi.

— Sapardy ustap áketkenin kózi kórgen Taldyqorǵannyń jigitteri bar ǵoı.

— Olardyń sózine ılanbaıdy.

— Ym… — Japar aıtarynan jańylyp, biraz únsiz irkildi. — Maratty kórdiń be?

— Kórdim, keshe keshkisin áıeli ekeýi kelip qaıtty. Áıeli álginde ǵana bizdikinde bolǵan.

— Qaı áıeli, sońǵysy ma, burynǵysy ma?

—Burynǵysymen habarlaspaıdy.

Japardyń qaraptan-qarap qaılasy taýsyldy. Odan eshteme shyqpaıtynyn ishteı uǵyndy. Sosyn:

— Bishkekten kele jatyrmyn, — dep bastady áńgimesin. — Sapar sonda qamaýda. Mılısıa Maratty izdetip, Taldyqorǵanǵa suraý salypty. Men baryp tergeýshimen sóılesip, úsh kúnge mursat aldym. Alty myń dollar kerek. Osy somany qalaıda aparyp bermesek, jerdiń tesigine kirip ketse de Maratty tabady. Sodan keıin is ýshyǵady. Sondyqtan endi ony kórseń, «tez arada úsh myń dollar tapsyn» dep habar aıt. Tappasa, óz sory ózine. Al, men myna úıdiń qujatyna keldim. Sol qujatty kepildikke qoıyp, bireýden qaryz alamyn. Basqa amalym qalmady.

Kelininiń óńinde eshqandaı ózgeshelik baıqalmady.

— Alyńyz…

Osyny aıtty da ishki bólmege ótti. Kóp keshikpeı qaıtyp oralǵan ol bir býma qaǵazdy kóterip ákeldi.

— Barlyq qujattary osynyń ishinde. “Satamyn” dep ózi daıarlap júrgen, eshtemesine tıisken joqpyz.

Qara sur óńi odan saıyn túnere qanyn ishine tartyp, yzbarlana kógergen. Qatqan qýraıdaı keskininen jylylyqtyń, tipti, tirshiliktiń nyshany bilinbeıdi. Qolynan kelse shaınap tastaǵysy bar.

— Endi jolyqsańyz aıtyńyz, Sapar meni kórmeı-aq qoısyn. Balalardyń da mazasy qashyp bitti. Jaǵdaıymyz nashar. Olardy áke-sheshemniń úıine aparyp tastadym, ózim bazarǵa shyǵyp júrmin. — Ashýǵa býlyǵyp, únine diril aralasty. Kóz aıasyna jas ta lyqsyp kep qaldy.

— Jaraıdy, qudaıdyń basqa salǵany ǵoı, kónemiz… — Japar mynadan keıin jańaǵy ishki ókpesin umytyp, abdyrańqyrady. Ári munysy kelinin jubatpaq bop aıtqandaǵysy edi.

Bosaǵada tik turǵan qalpy, tize búkpesten qaıta syrtqa bettedi.

Jazǵan qulda sharshaý joq, taǵy da Marattyń ashynasynyń úıine bardy. Esik qaǵyp edi bul joly, «kim bul» degen áıeldiń úni estildi.

— Marat bar ma, men Sapardyń aǵasymyn.

Sol-aq eken, esik shalqasynan ashyldy. Ar jaǵynan tyǵynshyqtaı qaratory áıel dúrdıe qarsy aldy. Beti sazaryp, túlen túrtip tur.

— Sálemetsiz be? — Japar da qasaqana daýsyn qataıta amandasty.

— Sálemet…

— Marat bar ma?

— Joq.

Jigit budan ary shydamaı, lám-mım demesten ishke endi. Aıaǵyn da sheshken joq. Bólmelerdi túgel aralap shyqty. Turyp jatqandary eki bólmeli úı eken. Jesir áıeldiń qońyrtóbel tirligi ǵana barlyǵy baıqalady. Eki uly sostıyp, muńly janarlarymen buny jep jibererdeı, jaqtyrmaı qaraıdy.

— Qashan keledi ol?

— Bilmeımin… — Qybyń qandy ma degendeı doldana torsıǵan áıel syzdana ún qatty. Qaıta, bul — tanymaıtyn adam bolǵan soń ǵana ádep saqtaǵan syńaıy tárizdi.

Japar kelinine aıtqan áńgimeni týra sózbe-sóz qaıtalady. Biraq, myna bedireıgen betpaqtyń sanasyna eshteme jeter emes.

— Ony búgin ustap áketse de, bizge báribir…

Mynaý zárli sóz Japardyń júregine súńgideı qadaldy. Baǵanadan beri bos áýre bop turǵanyn endi túsindi. Kókeıine túıip kelgen úmit sáýlesin osy bir aýyz lámimen myna saldaqy, bir legen kirdiń sýyn quıyp óshire salǵandaı áser qaldyrdy.

Moıny salbyrap syrtqa bettedi. Sońynan tars etip esiktiń jabylǵanyn estidi.

Dińkesi quryp kep mashınaǵa mindi. Qansha qara tuıaǵynan ál ketse de, sheshesine jolyǵýy — paryz. Sondyqtan qarys adym jerdiń ózi tıtyqtatqanymen, alańdap otyrǵan anasyn oılaǵanda, ol kerenaýlyǵy áp-sátte úshti-kúıli joǵaldy. Ózi ǵana biletin jaqsy habaryn jetkizý úshin aýylǵa tartty.

Qyzylaǵashtyń shetine qyzylińirde ilikti. Sheshesi úıde eken, muny kóre sap:

— Ákem, Japar-aý, ne bitirip kele jatyrsyń? — dep, sonadaıdan aldynan tura júgirdi.

— Alyp shyqtym.

— Áı, qarǵam-aı, kórsetti-aý saǵan mynalar kóresini. — Kúıine sóıleı kep, betinen súıdi. — Al, endi aıtshy, ne búldirgen sonda?

Japar anasynyń júregin aýyrtpaı-aq qoıaıyn dep, ýaqıǵanyń betinen qalqyp qana baıandady. Anaý ekinshi adamnan aqshasyn alǵansha, Almatyǵa ádeıi qaldyryp ketkenin búkpedi.

— E-e, kúnim-aı, qarap júrmeı seniń basyńdy ábden saýdaǵa saldy-aý… Qaıteıin, aqyrynyń qaıyryn bersin. — Peshtiń ústinen otqa bir shelek kómirdi bir-aq qotaryp, sybyrtqymen plıtany sypyryp jatyp kúńirendi. — Ol ıttiń balasyn tekke jiberip qoımaı, aqshany alý kerek. — Sóziniń sońyn tistene támamdap, tepsinip qoıady.

Osylaı taýsyla sóıleı dastarhanyn jaıdy, jany tyzaqtaı otyryp shaıyn berdi. Shaıdan keıin Japar qaıtadan Almatyǵa jınaldy.

— Balam-aý, túndeletip júresiń be, erteń tańerteń qudaıdyń jaryǵynda attansańshy, — dedi Nurǵanym.

— Oǵan, jańaǵy, Maratty el orynǵa otyrǵanda ústinen baspasań, ońaı-ospaqpen qolǵa túsetin adam emes.

Dińkesi quryǵan Nurǵanym:

— E-e, — dedi, — aıbaılap júr, áıteýir. Qudaı jolyńdy ońǵarsyn.

— Saý bolyńdar.

Japar darbazadan syrtqa shyǵyp, qarańǵyǵa sińip bara jatty.

*** *** ***

Taldyqorǵanǵa qaıtyp oralǵanynsha saǵat túngi ondardyń shamasyna taıanǵan edi. Taǵy da salyp uryp at basyn kózi úırenip qalǵan úıge tiredi. Abyroı bolǵanda izdegen kisisiniń ústinen basty. Ol bul kútkendeı basyn tómen salyp, mińgirleı qarsy alǵan joq. Ejireıip, aıbat shege qarady. Japar ishteı «bedireıýin, ótkende esek qurty murnynan túsip, jylbyrap otyr edi» dep oılady.

— Qatyndy tonaǵandaryń ne erkek bastaryńmen?! — Birden tyqsyryp alaıyn dep ádeıi á degennen qatty ketti. — Sapar, áne, jatyr. Seniń sońyńnan da qýǵynshy shyǵaraıyn degenderinde, men baryp, «qoıa turyńdar» dep úsh kúnge mursat suradym. Qaıdan tapsań onnan tap, úsh myń dollardy maǵan erteń keshke deıin jetkiz. Olaı bolmaıdy eken, soryń abaqtyda qaınaıdy.

— Sapar qaıdaǵy túrmede jatyr, men onymen búgin ǵana sóılestim ǵoı.

Japardyń tóbesinen bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı selk etti. Aıaq astynan qýlyǵy ashylyp, abyroıy aırandaı aqtaryldy. Shyndyqtyń sońynan júrgen ózi taban astynda alaıaqqa aınalyp shyǵa keldi.

— Sen qaı saıtanyńmen sóılestiń? — Japardyń úni óziniń baıqaýynsha alǵashqy aıbynynan aırylyp, selqostyqqa ushyrady.

— Osy habar qulaǵyma tıgennen keıin senimen sóıleseıin dep, úıińe telefon soqqanmyn. Tutqany bireý kóterdi. Seni suradym, «ol joq» dep tastaı saldy. Sapardyń daýysyn jazbaı tanydym. Qaıyra zvondap edim, almady. Bala emespiz, bárin bilemiz. Ondaı qýlyq-sumdyqtaryńdy qoıyńdar.

— Sen, birinshiden, basqa bireýdiń úıine urynýyń múmkin. Ekinshiden, artyńnan mılısıa túskende sanyńdy soǵasyń. Men seni qorqytyp, úrkitip turǵan joqpyn, erteń keshke deıin aqshany ákemeseń, óz obalyń ózińe.

Osyny aıtty da syrtqa bettedi. Biraq ashýǵa tunshyǵyp, óz-ózinen qalshyldap bara jatyr edi. «Saramas neme, nege telefondy kóteredi? Basy bir qazan bolǵanymen bir shanshym mıy joq» degen atjalman saýaldar men ashý, kókiregine keptelip býyndyryp áketti. «Súleımenniń bergen aqshasyn ornyna qoıý úshin endi qarajatty qaıdan tappaq? Kókeıine túıip, kózdegen adamy aýzyńa sańǵyt dep otyr. Kim buǵan suraǵanyn qolyna ustatpaq? Myna úıdiń qarajatymen esh tesigi jabylmaıdy… Árıne, Súleımen budan bir tıyn da suramaıdy. Biraq suramaıdy eken dep haıýansha jambasyna basa berýi tıis pe? Joq. Qaıtarý — mindeti».

Almatyǵa jetkenshe tek osy saýaldar ǵana munyń jan serigine aınaldy. Mazasyn aldy, silikpesin shyǵardy, alqymynan syǵymdap qylǵyndyrdy, qolqasyn tutap tunshyqtyrdy. Qaı-qaıdaǵy qańǵyǵan bireýden tepsingen sóz estigenine, alaıaq sum bop kóringenine qorlandy.

Bir ýaqtarda óziniń áldekimmen ekilene salǵylasyp otyrǵanyn baıqady. Qaı ýaqytta sóılep ketkenin jobalaýǵa dármensiz. Satqa urǵan ba, qoıaıyn dep qozǵalǵan kóńiline basalqy bolǵanymen, arada shamaly ýaqyt ótpeı-aq qaıta jynymen sóıleskendeı kúbirleı bastaıdy. Barlyǵynda da Saparmen ustasyp otyrady. Ol bir aýzy keperdeı qara dıýǵa aınaldy.

Úıge kelgeninde tek munyń elesi ǵana tabaldyryqtan attaǵan edi.

*** *** ***

Óńi kúreńitip ishke endi. Zal úıde Sapar vıdıkti tamashalap, uzynnan sulaı jatyr eken. Muny kórip:

— Qalaı baryp keldiń? — dedi.

— Áı, saramas, sen nege telefondy kóteresiń?! Otyr degennen keıin ornyńnan qozǵalmaı ólik qusap otyrmaısyń ba? — Jeti túnniń ishinde úni tarǵyldanyp, tym ashýly shyqty. — Eki ortada men qýlyq saýǵan sumyraıdyń kebine endim. Esiń durys pa, oılamaısyń ba? Basyń bir qazan bolyp…

— Qaıdan bileıin, telefon shyryldap qoımaı qoıǵannan keıin… — Murnynyń astynan mińgirledi.

— Óı, shyryldamaq túgili, jarylyp ketse de, ol qońyraý saǵan emes ekenin bes saýsaǵyńdaı bilesiń ǵoı. Álde biz saǵan telefonǵa jaýap ber dedik pe? Keterimde sý mıyńa taptap turyp, “tutqany alma” dep júz márte aıtpap pa edim... Endi ol bizdiń isimizdi tek aqyldasyp istelingen qýlyqqa ǵana saıyp otyr. Aqshany bermeıdi. Onyki durys, sen de bolsań solaı oılaısyń.

Sapar dıvanda shalqasynan túsken qalpy meńireıip jatty da qoıdy. Aǵasy ıini salbyraǵan kúıi teris aınaldy. Odan basqa isteıtin qaılasy da joq edi. Súıretile basyp jatyn bólmesine bettedi. Biraq ashý býyp, shamyrqandyra qalshyldatty. Inisiniń sonshama aqymaqtyǵyna esh aqyly jetpedi.

Erteńinde Japar tóseginen aýyryp túregeldi. Bireýmen sóılesýge de, bireýge qaraýǵa da eshqandaı zaýqy soqpady. Endi ne jasaıtynyn bilmeı aqylynan aljasty. Úıge sıdyrmaı ishin óksik-ıt tyrnady. Sosyn syrtqa bet aldy.

Qala sol ádettegisinshe qyzý tirliginen aınymaǵan. Júıtkigen mashına, qaıshalysqan adam. Bul da ýaıym býyndyrǵan súle-sapy kúıi solardyń arasyna sińise berdi.

Taýy shaǵylǵan qalpy Súleımenge keldi. Súleımenniń birden baıqaǵany, ánsheıinde qylaý da juqtyrmaı júretin aǵasynyń saqal-murty da qyrylmapty. Ústindegi jeıdesiniń jaǵasy da qyrtystanǵandaı kórindi. Kóziniń asty dombyǵyp isip, qasirettiń ýytynan oıly janary nildenip tur eken. Kóńilin qyna, qarashyǵyn torta basqan.

Alǵash osyny ańǵarǵanynan-aq tiksinip:

— Qal qalaı? Júziń synyq qoı, aýyryp turǵan joqsyń ba? — dedi.

— Joq. — Syrtqy usqyny júdeýleý, ıini salbyraǵan kúıi áńgimesin bastady. —Taldyqorǵanǵa baryp úıdiń qujattaryn ákeldim. Bishkekke jumsaǵan aqshany taýyp beretin múmkindigimiz joq, az da bolsa sol úıdi kópteı kórip alyńdar. — Bir papki qaǵazdy stoldyń ústine qoıdy. — Al, anaý, qasyndaǵy birge tonasqan ekinshi jigit, tipti, mańyna jýytatyn emes. Odan eshteme ónbeıtin túri bar. Qaıta ózimdi alaıaqqa sanady.

— Jaraıdy endi, qısyny kelmese keregi joq. — Qashanda sabyrly qalpynan tanbady. —Myna qujattar sende tura bersin, keıin qajet bosa alarmyz. — Qaǵazdy Japardyń ózine qaraı ysyrdy. — Qysylatyn, áýrelenetin eshteme joq.

Sodan keıin bir top jigittermen shuǵyl sharýaǵa júretinin aıtyp, jınala bastady. Izinshe tysqa bet aldy. Japar da solarmen syrtqa ilese shyqty. Tabaldyryqtan attasymen álgiler qysqa ǵana qoshtasyp, óz tustaryna qaraı aıańdady. Bul da mashınasyna taıanyp qalǵan, tý syrtynan:

— Japar! — degen Súleımenniń daýsyn estidi. Jalt qarady. — Esh qysylmaı-aq qoı!

Baýyry buǵan jaıdary qalpy qolyn kóterdi. Sóıtti de qara «Mersedeske» minip, júrip ketti.

Osy kórinis onyń ıyǵyndaǵy zil batpannyń salmaǵyn meılinshe jeńildetkendeı áser etti. Bir sát sostıyp, japa-jalǵyz qaqqan qazyqtaı qalshıdy. Sosyn rúlge sergek kelip jaıǵasty.

…Qapelimde birjola esinen shyǵarǵan óz jaıy jadyna oraldy. Oı kózben úńilse osy básekede jón-jobanyń reti buǵan qaraı burylyp turǵan sıaqty. Jastarǵa beriletin syılyqtyń barsha sharty men parqy munyń ǵana jazǵandarynyń ólshemine týra keletindeı. Óıtkeni, básekedegi birli-jarym jigittiń jasy, báıge shartynda kórsetilgen shekteýli mólsherden asyp ketken edi. Biraq, qalaı ekeni belgisiz taıynbaı, jeń sybana synǵa qatysýda. Ánsheıinde bolar-bolmas nársege qadalatyn qazylar buǵan kózderin tas jumyp, qasaqana eskermegen, elemegen syńaı tanytady. Degenmen, Japardyń ishki bir ańǵal sezimi ádildiktiń qalaı da jeńetinin, olardyń bul bultalaqtary kóp uzamaı áshkerelenetinine kúmánsiz edi. Ári qaraptan-qarap basy saýdaǵa túsip shatylyp júrgeninde qudaıdyń kózi týra bop, qoldaıtyn tusy da osy syńaıly kórindi. Birtúrli óziniń mereıi ústem bolatynyna sendi. Sondyqtan bireýlerge baryp buıymtaı aıtyp, aldynan ótpedi. Ótetin de eshkimmen tanys, bilis emes eken. Sondyqtan, sharýasyn bir allaǵa tabys etti. Bar sengeni — tóńiregindegi joldastarynyń munyń jazǵandaryna bergen baǵasy. Olardyń aıtýynsha, bul — naǵyz búgingi jastardyń arasyndaǵy qalamy júırik qas sheberdiń bireýi.

Úıge birtúrli jeńileıip oraldy. Keshegi alaıaq kóringeni de sál júregin syzdatqanymen, eptep aptyǵy qaıtqan-tyn. Inisine de keshirimmen qarady. Áıtkenmen, kókeıindegi tomyryqtyń bári birden tarap kete qoımady, toń-teris qalyp baıqatty. Saparǵa bar aıtqany:

— Sen áli de eki-úsh kún osynda jat, búgin jetip barsań, meniń shynynda da ótirikshi bolǵanym, — dedi.

Ol úndemedi. Óziniń alkeýdeligi men birmoıyndyǵyn tanytyp, qabaǵyn túıip, kújireıdi de qaldy. Keshegi kishik qalpynan jańyla bastady, taǵy da keýdesi aıaqqaptaı bop isingendeı kórindi. «Já, qoıshy, ony janyshtaı bergende ne túsedi, — dep oılady aǵasy. — Jetken jeri osy».

Kesh batty. El orynǵa otyratyn qyzyl ińir shaq týdy. Endi áldebir máýritterde birtin-birtin tóńirektegi úılerdiń shamdary sóne bastady. Bular da jastyqqa bas qoıdy. Taǵy da kúndelikti daǵdysyndaı Japardyń uıqysy qashyp, mıyn oı shyrmaǵan qalpy tóseginde eriksiz dóńbekshidi. Sóıtip mazańdanǵan tusta, zal jaqtan ary-beri júrgen aıaq dybyry bilindi. «E-e, temeki tartqysy kelgen shyǵar, o baıqus ta qaıbir shekesi qyzyp jatyr» dep qorytty ishteı Saparǵa jany ashyǵan sezimi oıanyp.

Túrtinektegen dybyr uzaqqa sozyldy. Bir kezde dybys kire beristen áleýettirek bilindi. Kóp uzamaı esik ashylyp, qaıta jabyldy. Sodan keıin úıdiń ishi tym-tyrys bola qaldy. Baýyrynyń syrtqa shyqqanyn anyq bildi. «Qazir qaıtyp oralady» degen oıdyń súresimen kútip biraz bógeldi, kelmedi. Saǵatyna qarady — birden on jeti mınýt aýypty. Sosyn lajsyz taǵy da tyń tyńdady, shyqqan adam qaıtyp oralatyn kórinbeıdi.

Jańaǵy qursaýlap, qamalaǵan taram-taram qalyń oıdy jigit osy joly adastyryp-aq ketti. Kóńiline eleń endi. Qansha alaǵyzǵanymen Sapar qaıtyp keler emes. Saǵatyna qarady. Álgindegiden beri de jeti-segiz mınýt ótipti. Temeki tartýǵa qulqy aýǵan kisi osy ýaqyttyń ishinde úıge kirýi tıis edi, óıtkeni dala qaqap tur. Kúzdiń qara sýyǵy ábden mysasyna mingen kez, úsh-tórt mınýttan ary shydaý múmkin emes.

Bul lajsyz ornynan túregeldi. Shamdy jaqty. Esikti baıqastady — ashyq. Sapardyń kıimderin túgendeı bastady. Ol aıaq kıimin, kýrtkasyn tutas kıipti. Zalǵa bardy, onda da dánemesi qalmapty. Qaıta kep kúrtesin ıyǵyna ile sap syrtqa bet túzedi, jýyq mańnan tiri pendeniń usqyny kóriner emes. «Sapar» dep bir-eki ret daýystady. Jaýap joq. «Á-á, ketken ekensiń ǵoı» dep qorytty. Biraq, «jolyna aqshany qaıdan aldy eken» degen oı saq etip kókeıine qadaldy.

Esikti qulyptap, tósegine bettedi.

Tańerteń tura sap zaldy qarady. Ondaǵysy — túnde men qatty uıyqtap qap, onyń qaıtyp oralǵanyn bilmegen shyǵarmyn degeni edi. Eshkim joq, salýly tósek sol qalpy jatyr.

Muny kórgen Bıbi de:

— Sapar ketip qalǵan ba? — dep tańdana ańyrdy.

— Ol aqshany qaıdan alyp júr?

Eri oǵan qarsy saýal tastady.

— Keshe «bas kıim alam» degennen keıin myń teńge qaldyrǵanmyn.

— Im-m…

*** *** ***

“…Sapar soqqydan aýyr halde dárýhanaǵa túsipti, soıyl bastan tıgen eken” degen sýyt habar sýmańdaı jetip, Japardyń kóńilin astań-kesteń etti. Shuǵyl baryp qaıtýǵa jınala bastady.

Bul “aǵash” aqshanyń kúnnen-kúnge quny qashyp turǵan toqsan ekinshi jyldardyń kezi, jalǵyz ózi jumys isteıtin. Bıbi balamen úıde, onysyz da tapqan tıyn-tebeni bylaı tartsa — olaı jetpeıdi, olaı tartsa — bylaı jetpeıdi. Sonda da jolǵa shyqty.

Kelse basyna operasıa jasapty. Jalpaqtyǵy tórt santımetrge jýyq, uzyndyǵy bir qarystaı súıegin alyp tastapty. Tek terisin tigip qoısa kerek. Dárigerdiń sózine qaraǵanda keıin jetilgende qaıyra ashyp plasmassa salmaq syńaıly. Qaıta úsh buryshty temir qyrynan tımeı janymen tıip, mı qabyna bir mıllımetrdeı ǵana jetpeı toqtapty. Qaq allanyń ózi qaqqan, áıtpese osy kúni janaza namazyn oqıtyn jaılary bar kórinedi.

— Ne boldy? — dep surady aǵaıyndy ekeýi ońashalanǵan máýritte.

Basyn tutastaı aq dákemen tańyp tastaǵan Sapar sózdi neden bastaryn bilmedi me, bir sát temekisin tartyp únsiz tunjyrady. Jalpaq betinen múláıim kózi ǵana jyltyraıdy.

— Tóbelestik.

Bir-aq aýyz lám qatty da taǵy da tosyla qańtaryldy. Aǵasy sózin jalǵastyratyn shyǵar dep kútti. Tis jarmady.

— Tóbeleskenińdi bilip otyrmyn ǵoı, kim kináli? Janjal qalaı bastaldy? —Japar shuqshıa qadalyp, odan ármen taqymdady. Sonaý Almatydan shabylyp jetkeninde eń qurymaǵanda anyq-qanyǵyn bilýge mustaq.

— Araq iship alǵanbyz ǵoı, baılanysqanbyz. Sodan tóbeles shyqqan. Men ony soqsam kerek, ol qashsa kerek. Aqyry tyǵylyp qalypty, men izdeppin.

Qolyndaǵy shylymynyń tuqylyn tastap, tabanymen ezgiledi. Osy aralyqta áńgimesiniń jelisi úzildi. Baıqaýynsha ashyp aıtqysy kelmeıdi, lajy bolsa tikeleı saýaldan jaltaryp ketkisi bar. Ony tómen shuqshıǵan porymy ańǵartady. Biraq, Japar odan aryǵa shydamady.

— Sodan!

— Qoımaıtyn bolǵanymnan soń qaltarysqa tyǵylyp, óte bergenimde temirmen soqqan. Odan arysy esimde joq.

Osyny aıtty da taǵy da irkildi. Sońǵy sózi budan ári meni mazalama degendi málimdegendeı.

Ekeýiniń arasynda únsizdik ornady, bir kezde Japar:

— Qarap júrmeı, jarymjan bop qaldyń. Ese jibermeı, zań ornyna shaǵymdanaıyq, — dedi.

— Joq, keregi joq. Ózim keıin bárimen esep aıyrysamyn.

— Sen taǵy da tóbelesemin dep tursyń ba?! — Aǵasynyń úni qatty estildi. — Endi qol kóterseń, tynyshynan-tynysh túrmege tyǵar aparyp. Izdegeni de sol olardyń. Zań tilimen sóılesý kerek. Birdeme istegiń kele me, qazir iste. Odan keıingi «shaýyp alamyn» degenińniń bári beker, kózińe kók shybyn úımeletedi. — Qatýly qabaqpen túıile qarady. Sapar úndemedi. Ol úndemegen soń basynyń jaraqatyn aıap, bul da «qoıshy» dep tyqsyra bermedi. Biraq, óz betinshe suraý salyp, oqıǵa jóninde izdestirip edi, kórdi, bildi degen adamdar da joǵarydaǵy turǵyda ǵana áńgime aıtty. Sóıtip, jabýly qazan jabýly kúıinde qalǵan. Áıtkenmen, báribir shyndyq aıanǵa aınaldy. Ol tóbelesip júrgeni, munyń basyn sonsha qatygezdikpen jarǵan adam — kelinniń burynǵy kúıeýi eken. Árıne, ashynǵan. Endi, mine, qaıdaǵy bireý úshin áli talaı azapty basynan tartar. Mańdaıynan bolmashy kún ótkizýge, jel tıgizýge áste bolmaıdy. Bıbiniń “bas kıim alamyn degennen soń…” dep, kúmiljigeni sondyqtan edi.

Bul úndemedi. Jeti túnde taıynbaı jolǵa shyǵar batyldyq sezimniń qaıdan tutanǵanyn endi uǵyndy. Bir túrli óziniń shabalanyp-shabalanyp, aqyry iske alǵysyz qalpy jurtta qalǵan buralqydaı kereksizge aınalǵanyna jan dúnıesi qaltyrady. Jat turmaq, birge týǵan baýyry qara túnekten arylǵan soń jaramsyz óteldeı laqtyryp ketkenine qapalandy.

*** *** ***

Súldesin súıretken qalpy jumysqa keldi. Bastyǵynyń da qabaǵy salyńqy eken. Japardyń sálemin salqyn qabyldady.

Sońǵy kezde baıqaǵany aralary jaraspaı júr. Óıtkeni, bıylǵy alasapyran jumysqa beımaral den qoıýǵa múmkindik bermedi. Alty aı jaz balalary aýyrdy, onyń sońyn ala Bishkektiń oqıǵasy qosyldy. Qysqasy, ol munyń ary-beri shapqylaǵanyn kótere almady. Sodan qabaǵy jıi qyrtystanatyndy shyǵardy.

Jigit endi budan bylaı onyń qabaǵyn qyrtystandyrmaýǵa umtyldy. Esh sózge kelmesten jumystan bosatý jónindegi ótinishin jazdy da aldyna aparyp tastady. Álgini oqyǵan bastyq:

— Mynaýyń ne? — dep, tańyrqaǵan keppen buǵan ańtaryla qarady.

— Basqa qyzmetke aýysaıyn dep… — Jorta osylaı dedi.

— Daıyn turǵan qyzmet bolsa, jaraıdy. Degenmen, oılan.

— Oılanyp baryp, ótinish berip otyrmyn.

— Jaraıdy, onda, ázirshe qol qoımaı turaıyn. — Janashyrlyq syńaı tanytqandaı qalyp baıqatty.

— Jaqsy.

Qoshtasty da syrtqa bettedi.

Aǵylǵan mashınalardyń arasynda áıteýir lekke ilesip keledi. Qaıda bara jatqanyn ózi de bilmeıdi, maqsat-múdde ada-kúde. Sý betinde qańǵalaq qaqqan jańqa da — bir, bul da — bir. Eshkimge keregi joq, ómirdiń aýanymen ketip barady. Bir túısingeni — mıllıondaǵan jumyssyzdardyń qataryn taǵy da bir adamǵa arttyrǵany.

Keýdesin qamyryq keýlep, ókinish pe, nala ma ózine de beımaǵlum bir ábilet alqymyn syǵymdady. San túrli saýaldar mıyn shabaqtap, mazasyn maı ishkendeı jasady. Bir kezde baryp ańdasa, úıine qaraı bet burypty, qýanyp ketti.

Buryn bastyǵymen aralarynan qyl ótpeıtin aǵaly-inilideı etene júrip edi. Onyń bastyqtyǵynan aǵalyǵy jaqyn edi. Bolar-bolmas qýanyshyn, renishin odan jasyrmaıtyn. Kishi bola tura shama-sharqynsha jaqsylyǵyn da aıamaıtyn. Sóıtse, adam ózgeredi eken. Mundaı quraq ushqandy meniń abyroıyma bas uryp, qyzmet etý dep túsinetin bolsa tıis. Kópe-kórineý kishireıtip, qol balaǵa aınaldyrǵysy keldi. Qansha keremet izdenispen tyń úlgi men jańa nysanda maqala jazsa da, qasaqana basqalardy marapattady. Bir aýyz jyly sóz aıtýǵa jaramady. Japar alǵashqyda elemedi, sóıtse muny tipti iske alǵysyz etip tastapty. Keıin túsindi, qalaı da munyń betin qaıtaryp mysyn basýǵa umtylypty. Janyndaı jaqsy kórgen aǵasynyń ózi osyndaı satqyndyqqa barǵanda, myna jalǵannyń opasyzdyǵyna kózi jetti. Sodan keıin de ún-túnsiz jumystan ketip qalǵandy jón kórdi. “Ózi bilsin, óresi jetken jeri sol bolsa qaıteıin” degen de qoıǵan. Óıtkeni, onyń tyrashtanyp kótermelep júrgeni boıynda jylt etken dánemesi joq, rýhanı tuttaı jalańash adam edi. Bitirgeni pálsapalyq-ekonomıkalyq fakúltet. Álem fılosoftarynyń aıtqanyn jazǵandaryna synalap engizip nemese óńin aınaldyryp, óziniki etip shyǵarady. Sol plagıattyǵyn jatyp kep aıaq-qolyn jerge tıgizbeı maqtaıdy. Japar aǵasynyń osy teksizdigine qaryny ashty, kóńili qaldy. Qalaı bul ýaqytqa deıin mundaı ekijúzdiligin bilmegendigi úshin ózin jazǵyrdy.

Osynyń bári sapyrylysyp, jer tezek bolǵan kóńili odan saıyn jurynǵa aınaldy. Pendeshiliktiń aldynda dal-daly shyǵyp jeńilgenine kózi jetti. Bireýmen sóılesýge de, pikirlesýge de esh qulyqsyz. Telefon jaqqa attap basqysy joq. Jalpy, eshtemege zaýqy shappaıdy. Dál qazirgi pushaıman hali — ańyljyǵan daladaǵy tyǵyryqqa tirelgen túıeqarynǵa uqsas. Lajy bosa, qaı tarapqa bolsa da dóńgeleýi qajet edi. Áýeli, esirik jeldiń de yqpaly tımeı, qımylsyz ólikke aınaldy.

Bir baıyrqalaǵanynda úlkeni mektepten, kishisi balabaqshadan kelipti. Balabaqshadan kishisiniń qalaı kelgenine qaıran qaldy. Ásili, Shyraı ákesiniń muqala qıraǵanyn túıirdeı júregimen sezinip mazalamaı, Aıbynǵa ózi ketken. Áıtpese, Aıbyndy kún saıyn bul ákeletin. Dál búgin oǵan da qaýqary joq… shamasy jetpegen… Tek, eki kishkentaıynyń ózara shúldir-shúldir sóılegenin estip emeshegi ezildi. Endi birazdan soń áıeliniń únin qulaǵy shaldy. Bıbi de jumystan kelgenge uqsaıdy. Al, bul — asqar taýdaı panalary, sal bolǵan adamdaı jambasyn kótere almaı sulaǵan. Bar tyndyrǵany qolyndaǵy púltpen teledıdardy qosty. Dıktor áıel sońǵy habardy zypyldata baıandaýda. Maqsatsyz qalpy soǵan janaryn qadady. Táńirdiń ózi munyń qınala túskisi keletinin qalaı ma, qas qylǵandaı dál osy aralyqta dıktor jastar syılyǵynyń qorytyndysy shyqqanyn, kimder laýreat bolǵanyn aıtyp salǵany. Taǵy da aǵalary barlardyń aty ozypty. Sol-aq eken, júregi bir bulqyndy da saýdasy múldem tyndy. Kózi qaraýytyp baryp, bir mezet tórtkúl dúnıe tas soqyr tylsymǵa aınaldy.

Ózin jel aıdaǵan ebelek ıakı oshaǵansha dedek qaǵyp júre bermeı bir orynda badalǵanyna ókindi. Endi myna qara túnek ábilet muny jyraǵa tyǵyp, súıegin kúl parsha undap ketpek. Qalaıda qasarysyp baǵyp, taǵdyrdyń tartqan syıyna moıymaýy kerektigin uǵyndy. Eń birinshi Shyraıy men Aıbynyn shaqyrdy. Ekeýi munyń kúni boıy sulq jatqanynan úrke soqtap, zaldyń tabaldyryǵynan attady.

— Kele ǵoıyńdar, botaqandarym. — Osyny aıtyp keýdesin kóterdi. Balalaryna qushaǵyn ashyp, kúle qarady. Myna tirliktiń kákir-shúkirin bir sát mysqylyna alǵandaı kórindi.

Janyna taıanǵan eki qulynyn mańdaıynan ıiskep, baýyryna basyp otyryp qaldy.

— Shybynym, sen búgin neshe aldyń?

Kópten beri balasynyń sabaǵyn da suramaǵany esine oraldy.

— Bes. — Baıaý ún qatty.

— Jaraısyń, botaqanym meniń.

— Papa, men qaǵazdan áıbat úıshik jasadym. — Aıbyn da baldyrlaı til qatty. —Baqshada tárbıeshi maǵan da bes qoıdy.

— O-o, kúnim meniń. — Ekeýiniń betinen kezek súıdi.

Osy balalarymen sóıleskenniń ózi, onyń toqtaǵan tirligin qozǵap jiberdi. Bul — shyǵa almaıtyn qaqpaqylǵa tyǵyp, kúıretýge taıap qalǵan ábilettiń quryǵynan sytylyp bara jatty. Myna tirlikte kóp nársege umtyla berýdiń qajeti shamalylyǵyn túısindi. Shamań jetse, ataq-dańqsyz, daqpyrtsyz-aq ózińniń bıiktigińdi adal eńbegińmen moıyndata bilý kerek eken. Onyń bir ǵana joly, eshtemege qulaq aspaı eńbektene berý, eńbektene berý. Jaýyzdarmen de, dushpandarmen de osylaı kúresýi lázim. Biraq, bul óte azapty jol, azapty jol bolsa da odan basqa qaılasy joq.

— Júrińder, shaıǵa! — degen Bıbiniń de úni shuǵylaly estildi.

— Mama, qandaı tamaq pisirdiń? — dedi Aıbyn.

— Taýyqtyń etinen buqtyrma.

— O-o!

Eki kishkentaıy quldyrańdap júgire jóneldi.

IV

Táýelsizdik kúni taıanǵan saıyn Almatynyń kósheleri sol qalpy qala berdi. Burynǵy partıanyń tusyndaǵydaı merekeniń qarsańynda qyzyl máýitige jazylǵan nebir álem-jálem urandar ilinbedi. Onyń esesine ana fırmany, myna kompanıany marapattaı jarnamalaǵan aıqush-uıqysh matalar sonadaıdan aıqaılap mashına joldyń tóbesinde samalmen shaıqalyp, asylyp turdy. Reseılik áıgili ánshi áıeldiń kelip konsert qoıatyny damylsyz teledıdar, radıodan habarlanyp jatty. Ony shaqyrtyp, qarjylaı demeýshilik tanytyp otyrǵan fırmanyń da aty toqtaýsyz qaıtalandy. Bireýler toıyp sekiretin sıaqty. Ańdaýynsha mıyǵynan kúlip, ózinshe bir dýman qýǵan jurt bar da, qaıǵysyna qaqalyp, ýaıym saýǵan buqara bar. Burynnan da ara jigi baıqalatyn eki áleýmettik toptyń, búginde aıyrmashylyǵy jer men kókteı bop kózge birden urady. Jalpy, qara halyqtyń jaǵdaıy máz emes.

Biraq, sát sanap táýelsizdik kúni meıramy taıanyp qaldy. 16-shy jeltoqsan jýyqtaǵan saıyn, ana tilin taza sóıleıtin qazaqtardyń kóńilinde birtúrli jelpinistiń oty tutanatyny ańǵarylady. Bul mereke — Japarǵa da aıyryqsha ystyq. Ystyq bolatyny jeltoqsan kóterilisinde ekinshi kýrs oqıtyn, qan tógistiń bárin óz kózimen kórdi.

*** *** ***

…Sabaq saǵat segizden bastalatyn.

Páter jaldap turatyn Japar oıynda eshteme joq erteńgilik oqý korpýsyna kirgeni sol edi, aldynan enteleı basyp Baqyt deıtin kýrstas qyz jolyqty. Ánsheıinde salmaqty da sabyrly boıjetkenniń áldenege qatty qobaljyǵany bet-pishininen aıqyn ańǵaryldy. Kózi tasyraıyp, óńi surlanyp ketipti. Muny kórip Japar da tiksinip qaldy.

— Sen estidiń be, Qonaevty alyp tastapty.

Ekeýiniń aman-sálemi osy boldy.

Kútpegen jańalyqtan tiksinip, jigittiń arqasy muzdap qoıa berdi. Qapelimde aýzyna sóz túspeı bir sát lámnen maqurum qap, sál tosylyp baryp:

— Sen qaıdan estidiń? — dedi qapalaqtaı.

— Radıodan berdi ǵoı. Jataqhanadaǵylardyń bári shýlap júr. — Kýrstasy janyn sala uǵyndyra jóneldi.

— Ornyna kimdi qoıǵany aıtyldy ma?

— Kolbın degen bireý.

— Qazaqstandyq pa?

— Grýzıadan. Ol jerde ekinshi hatshy bop istegen eken.

Mynansha tarıhı jańalyqtan tys qalǵanyna jigit ishteı uıalys tapty. Janaryn qyzdan taıdyryp áketti. «Meni de bireý bolashaq jýrnalıs deıdi ǵoı…»

— Qap, áttegen-aı, á-á. Ózimizdiń Qazaqstannan eshkim shyqpaǵany ma? — Qaırany taýsylyp, murnynyń astynan mińgirledi.

— Jurttyń bári basshynyń syrttan kelgenine narazy. Qarsylyq nıetterin tanytyp, alańǵa jınalaıyn dep jatyr. — Qyzdyń óńi odan saıyn qubyla tústi, biraq jigit áldenárseni sanasyna sińdire almaı tomsaryp qaldy.

Áńgime osymen doǵaryldy da, ekeýi aýdıtorıaǵa kirdi. Ár-ár jerde shanjaý-shanjaý stýdentter otyr eken. Otyryp ap dabyrlasa qyzý pikirtalasty jandyrýda.

Kóp uzamaı sabaq bastaldy. Alǵashqy jup SOKP tarıhy edi, muǵalimdi birden stýdentter suraqtyń astyna aldy.

— Aǵaı, Qonaevty ornynan túsirý, áldebir saıası múddelilikten týyndaǵan jaıt emes pe? — dedi Jumabaı deıtin eresek jigit.

Aýdıtorıa demin ishine tartyp, siltideı tyndy.

— Buǵan eshqandaı saıası mán berýge qaqymyz joq. — Tyǵynshyqtaı qara domalaq oqytýshy meılinshe qatal kóringisi keldi me, ásheıindegi qatýly qabaǵyn odan saıyn túksıtip, myna saýalǵa da, saýal qoıýshyǵa da jıirkene kózin tikti. — Komýnısik partıanyń sheshimi solaı bolǵan eken, ıaǵnı, odan bir astar izdeý — bizdiń sanamyzǵa jat kórinis. Sondyqtan seniń ishki ıdeıańnyń ózinde… — Saýsaǵyn Jumabaıǵa qaraı shoshaıta bezep, áldebir nárseni aıta almaı kúmiljigen syńaılandy. Biraq qatty shamdanǵany isingen betine lap etip júgirgen qyzyldan anyq ańǵaryldy. — Al, Qonaevtyń ornynan túsýi, qylaýdaı qater emes. Demokratıa zańdylyǵyna, qaıta qurý qaǵıdalaryna salyp qarasaq, eshqandaı sókettigi joq. Basshy adamdar aýysqanymen, komýnısik ıdeıa — túpkilikti de jalqy.

— Qazaqstannyń óz ishinen nege bireýdi qoıýǵa bolmady?

Kópshilik arasynan áldekim taǵy da saýal tastady. Endi ǵana dáris oqıtyn kafedrasyna bet alǵan oqytýshy kilt buryldy. Kózi japalaqtyń kózindeı qantalaı qapty. Barsha jurtty jaqamaǵan qalpy syzdana sholyp ótti.

— Biz bárimiz — komýnısik partıanyń sapyndaǵy soldatymyz. Erteń «ana jerge baryp qyzmet etesiń» dese, sol jaqqa otan aldyndaǵy azamattyq mindetimizdi óteý úshin kete beremiz. Sondyqtan partıa sheshimine kúmánmen qaraýdyń ózi, jastar, — aldyńǵy qatarǵa taıanyp kelgen ol, partanyń betin saýsaǵymen toqyldatyp, shákirtteriniń myna sıqyna kóńili kónshimeıtindeı basyn shaıqady, — senderdiń pozısıalaryńa jat nárse. Qazaqstanǵa basshy bop kim kelse de, komýnısik ıdeıa men komýnısik baǵdarlama aıasynda jumys isteıdi.

— Aǵaı!

— Aǵaı!

— Qaıta qurý qaǵıdalary…

Ár-ár tustan daýystar jamyraı shyqty.

— Boldy jetedi, búgingi taqyrybymyzǵa kósheıik. — Oqytýshy oń qolyn joǵary kóterip, álgilerdiń aldyn kesip tastady. Sóıtti de dárisin bastady.

Japardyń yntasy sabaqqa aýa qoımady, kókeıine áldeqaıdan alań endi. Bir-aq kúnde Qonaevtyń ornynan túsýi aqylyna qonbaıdy. El endi qaraýsyz qalatyndaı kóńili qońyltaqsydy. Qazaq basshysyz Qazaqstannyń bolashaǵyn elestete almady.

Osylaı alasuryp otyryp bir jup sabaqty ázer azappen bitirdi-aý. Bitire sap, dalaǵa atyla jóneldi. Maqsaty — alańǵa baryp azamat retindegi narazylyǵyn bildirý.

*** *** ***

Troleıbýsta adam ádettegiden lyqa eken. Eldiń aýzynda ártúrli alyp qashty áńgime. Áıteýir, óle jatqany da Qonaevtyń atyn bir atap ótedi.

Kólik te úırenshikti áýenimen júrmeıtin syńaıly. Birese bultalaqtap, birese irkilip, qadamy qarysyp keledi. Áýeli, Kosmonavtar kóshesinen solǵa burylyp sál jyljyp bardy da, shorttasy úzilgen maldaı short toqtady. Sol toqtaǵany toqtaǵan boldy. Esigin aıqara ashyp jiberdi. Jurt aqtarylyp túse bastady. Japar kópshiliktiń ústinen moınyn ilgerige sozyp qarap edi, aldarynda tiz qatar arqanyn shubatqan troleıbýstar birinen soń biri ıintiresedi. Olardyń bul syńaıy jýyq arada qozǵala qoımaıtyndaryn ábden-aq ańǵartty. Sosyn syrtqa sekirip tústi.

Kópshilik qaýym Energetıka ınstıtýtyna bet alyp bara jatqandaı baıqaldy. Óıtkeni, shetinen oryssha sóılesken tikbaqaılar ekeni bilinip turdy. Alańǵa baryp qazaqtyń namysyn jyrtatyn bolsa, aýyldan shyqqandar ǵana jyrtatynyn Japar astanaǵa kelgen bir jylynda ábden túısingen. Qalalyq qazaqtar ulttyq múddeden áldeqashan aıyrylyp qalyp edi. Endi, mine, qannen-qapersiz olar óz aýanymen jaıbaraqat ketip barady. Álgiler úshin qazaqty jyn-shaıtan bılese de báribir sıaqty.

Japar zyǵyrdany qaınaǵandyǵynan tabanynyń astyna shyrt túkirdi. Kýrtkasynyń qaltasynan temekisin shyǵaryp tutatty. Kún búgin ádettegiden aıazdy kórindi. Sýyqtan jırenip, jarǵaq jaǵasyn kóterip qoıdy.

Bir kezde Energetıka ınstıtýtynan Sátbaevqa qaraı aınalǵanynda, tazdyń shashyndaı seldir ǵana bir lektiń ortalyq alańdy betke ustaǵanyn ańdady. «Áı, ıtter-aı», dep kijindi óz-ózinen. Kimge ashýlanǵanyn da baǵamdaı almady. Biraq, aldyndaǵy alańǵa jınalǵan qara-qurym jurtty kórip kókiregin qýanysh kernedi. Kózi jyltyń qaǵyp, júrisin shırata qýzady. Qulaǵyna reprodýktordan ushyna shyqqan ún sańq-sańq jetip jatty.

— Azamattar, keń baıtaq Qazaqstanymyzdy basqaratyn respýblıkanyń bilikti kadrlary jetkilikti. Taǵdyry elimizben tikeleı baılanysty tulǵalardyń joǵary eshalonda bola turyp, birinshi hatshyny syrttan ákelýge narazymyz! Olar bizdiń dilimizdi, syrymyzdy bilmeıdi.

Arshyndap adymyn ilgeri basqan saıyn jalyndy aıtylǵan lep ón-boıyn baýrap barady. Izinshe shý etken nópirdiń bir aýyzdan shyqqan maquldaý ısharasy Almatynyń aspanyn titirentip jiberdi. Mynandaı urannyń qýaty boıyn kernegendikten be, jańaǵy bolmashy shym etkizer aıazdyń yzǵaryn da umytypty. Bir baıqaǵanynda aınala qorshaǵan mılısıalardyń arasynan ótip, qalyń toptyń ortasyna sińip barady eken.

Kózin minbege tikti. Onda buǵan beımálim onshaqty adam sap túzepti, buryn eshqaısysyn esh jerde kórmegen, elge beımaǵlum jandar. Syrtqy syqpytyna qaraǵanda bulardyń bireýi de — ókimet adamy emes sıaqty, halyqtyń tól perzentteri. Jandary qysylyp, bastaryna qarqaradaı bátirdiń tóngendiginen alqaly toptyń aldyna shyǵýǵa májbúrler. Ári, bári tek qazaq tilinde uran tastap, qazaq tilinde nasıhat júrgizedi. Myna jınalǵan buqara da olardy qapysyz uǵyp, qapysyz pikir almasýǵa kóshken. Eshkim “oryssha sóıle” dep talap qoıyp jatqan joq.

— Biz, mynaý, Ortalyq Komıtettiń úıinen búgingi saıası sheshimge tizgin ustaǵan bireýdiń shyǵyp, túsinik berýin talap etemiz. Demokratıaǵa qadam basqan qaıta qurýdan beri halyq óz tańdaýyn bildirip, óz pikirin aıtýǵa quqyly. Oǵan mindetti túrde bılik basyndaǵylar qulaq qoıýy kerek. Taramańyzdar, bizdiń jibergen ókil Ortalyq Komıtet hatshylarynyń biri kázir osynda sizderdiń aldaryńyzǵa keletini týraly maǵlumat ákeldi.

— Taramaımyz!

— Taramaımyz!

— Qazaqstan jasasyn!

— Meniń elim, meniń jerim…

Brejnev alańyn titirentken án bastaldy. Mynandaı sonshama kóp halyqtyń horǵa qosylýyn Japar ómirinde birinshi ret kórdi. Ózi de jurtshylyqpen teńsele turyp barynsha shyrqady.

Án aıaqtala salysymen minbege basyna oramal tartqan, ústinde kúzdik paltosy bar sıdań qara qyz kóterildi. Onyń beınesi jigittiń kózine ottaı basyldy. Óıtetini, boıjetken jýrnalısıka fakúltetinde Japardan bir kýrs qana joǵary oqıtyn. Ánsheıinde nazarǵa ilige qoımaıtyn jan edi, boıynda eli degende býlyǵyp jatqan bula kúshtiń baryna jigittiń et júregi eljiredi.

— Azamattar! — Qyzdyń úni shyrqyraı shyqty. Daýryǵysqan jurt sap tyndy. Osynshama halyqtyń bir-aq múddeniń ústinde kúnilgeri keliskendeı áp-sátte sóıleýshini qoldaı ilip áketip, áp-sátte sóıleýshiniń sózine den qoıýlary Japardy qatty qaıran qaldyrdy.

— Bizdiń elimizdi Dinmuhamed aǵamyz 25 jyl múltiksiz basqardy. Ol kisiniń halyq aldynda tıtteı de kináraty joq. Biz, qalyń buqara ornynan ozbyrlyqpen túsirilip otyrǵan Qonaevtyń jaǵyndamyz. Qazir keletin Ortalyq Komıtettiń ókilderi osyǵan jaýap berýin talap etemin.

Qyzdyń odan ary sóıleýge murshasy kelmeı minberdiń ústinde ıegi kemseńdep, jylap jiberdi. Onyń jasyna býlyǵyp yqylyq ata óksigeni mıkrafon arqyly ap-anyq estildi. Árbir júrekke solq-solq etip baryp tıdi. Halyq shý ete jóneldi.

— Durys!

— Biz de sol úshin kelip turmyz.

Sóıtkeninshe bolmaı basynda sýyr tumaǵy bar, ústinde qara tony deleńdegen Japardyń óz kýrstasy Álimǵazy minberge shyqty. Qımyldary shalt, kózderi jalt-jult etip búkil alańdy janarymen sholyp ótti.

— Ýa, halaıyq! Bárimiz elimiz ben jerimizdiń bolashaq taǵdyryna bola osynda jınaldyq. — Aýzynan býdaq-býdaq aq býy atqalaqtap, shamyrqanǵandyǵynyń syqpytyn anyq kórsetedi. «Jaraısyń jýrfaktyqtar!» dep súısindi Japar ishinen. — «Qum jıylyp, tas bolmas, qul jıylyp, bas bolmas» degenderi me bul?! Óz shańyraǵymyz ózimizde, irgeli el emes pe edik. Sonshalyq basynyp kisini syrttan ákeletindeı, respýblıkamyzdan el bıleıtindeı bir pendeniń tabylmaǵany ma? Buǵan biz kóne almaımyz! Búgin kónsek, ómir baqı qursaýdyń qamytyn moınymyzǵa kıdik dep esepteńder…

Ábilǵazy aqyn jigit edi. Osyndaı jalyndy sózin aıta kelip, jurtqa rýh beretin óleńin oqı jóneldi. Jyr aıaqtalǵanda, el dý qol shapalaqtap, qolpashtaı jóneldi.

— Jaraısyń!

— Jigitim, jampoz-aq ekensiń!

Endi eldiń aldyna Japar tanı qoımaıtyn adamdar shyǵa bastady. Báriniń aýzyndaǵy sóz, bir ǵana bátýadan órbip jatty.

Mynandaı qara nópirge tuńǵysh ret engen jigittiń bastapqydaǵydaı emes aptyǵy basylyp, boıy úırene bastady. «Kóp — qorqytady, tereń — batyrady» degen osy eken. Áýelgide qalyńǵa sińgeninde-aq, býyrqanǵan kúsh jan-jaǵynan qysyp, taptap keterdeı úreılendirgen. Endi óziniń áleýetti teńiz tolqynynda terbelgen qaıyqtaı, ary-beri lyqsyǵan aǵymmen teńselip turǵanyn sezindi. Jan-jaǵynda da — ózi sıaqty montany jastar. Tipti, kózi botalaǵan nebir arýlar júr. Bári ádettegiden de sulý, ádettegiden de qımas jandar. Bir-birin tanymasa da, áýeli birinshi ret kórip tursa da ish tartyp, shapaǵyn tóge eljireıdi. «Qazaqstan» degen aýyzdarynan jalyndy sóz shyqqanda, kókirekteri qazdaı shýlaıdy.

Kenet, Japardyń kóz qıyǵy minber jaqtaǵy dóńestegi baǵananyń basyna qara qarǵadaı qonjıǵan beısaýat bireýge tústi. Ol pátshaǵar pýlemetke ekpettep ap oq atatyn Shapaıdyń sarbazyndaı, qalyń qaýymǵa kamerasynyń uńǵysyn buryp alyp eńkeńdeıdi. Álginiń tómengi jaǵynda siresken qyzyl jaǵalylar tur. Osyny baıqaǵanda áperbaqandardyń pármenimen myna oqıǵany áldekimniń aspaı-saspaı beıne taspaǵa sydyrta kóshirip jatqanyn uǵyndy. Sosyn, úlken memleket úıine qarady. Onyń da qaısybir abajadaı terezeleri shalqasynan ashyq. Sheneýinikter janarlaryn taıdyrmaı myna ábiletti qyzyqtaı qadaǵalaıtyndaı. Ol jaqtan da kameranyń obektıvi ereýilshilerdi nysanaǵa almaǵanyna kim kepil?

Jigit endi tý syrtyna burylyp, turǵyn úıge nazaryn aýdardy. Kúlli qabattyń balkonynyń esigi aıqara ashylyp, árqaısynda birden, ekiden myna malaǵamdy tamashalap turǵan adamdardyń sulbasy bilindi. Keıbiriniń ıti de moınyn qyltıta tómendegi jypyrlaǵan jurtqa qaraıdy. Áýkesi salbyrap, joǵarydan barp-barp úredi.

Sóıtkeninshe bolmaı, oń jaq qanattan abyr-dabyr bilindi. Áldekimder baǵanaǵa tap-tap berip, qarǵa sıaqty jarbıǵan operatorǵa tas laqtyrdy. Jurt soǵan qaraı oıysty. Biraq, alǵash bop tas atqandardyń ádeıi uıymdastyrylǵan jansyzdar ekenin eshkim baǵamdaı almaı qaldy.

— Ýa, azamattar, dúrlikpeıik! Baıbalamǵa barmaıyq! — Reprodýktor yshqyna sańq-sańq etti. — Beıne taspasyna jazsa jaza bersin, ádilettiń aq jolynda bizdiń arymyz taza!

Alǵashynda shamdanǵan jurt raıynan qaıtty. Biraq, jaǵdaıdy ádeıi ýshyqtyrýǵa nıet qoıǵan zymıan organdaǵylar demonstrant retinde eldiń arasyna kirip, taǵy da operatorǵa qaraı tas jaýdyrdy. Ashýǵa isinip, kebinip tolqyp turǵan jurt ekinshi aıtylǵan basalqyǵa bas bermeı, álgi «eshkiniń» keıpindeginiń sońynan lap qoıdy.

Osy ýaqytta Japardyń mıyna «mynalar búgin jurttyń bárin beıne taspaǵa basyp ap, erteń sol boıynsha sazaıyn tarttyrady» degen úreıli oı sap etip oraldy. Sodan keıin oqýdan bir-aq kúnde tabanyn jaltyratady.

Júregi zý ete tústi. Óıtkeni, qanshama azappen osy oqýǵa ázer ilinip edi…

Sytylyp qalyńnyń arasynan taıqı berdi. Tolqyndaı týlaǵan lektiń ortasynda synalaı ilgerlep jol tabý qıynnyń qıyny eken. Bir adym alǵa bassa, eki adym keıinge ketedi. Itshilep júrip alańnyń erneýine ilikti. Sonda baıqady, taı shaptyrym alańda ıne shanshar oryn joq. Bárin qazaq jastary syqaı toltyrǵan. Osynshama otansúıgishtikterine, eli men jerine berilgendikterine súısindi. Súısine turyp, «áldebir ábiletke arandaı ma eken» dep te qaýiptendi.

Kókeıin úreı bılegen qalpy Abaı dańǵylyna qaraı bettedi.

*** *** ***

Korpýsqa kelgeninde sabaq jaıyna qalypty. Barsha stýdentterdi dekannyń orynbasary aýdıtorıaǵa tyǵyp, basqa uryp sanap, túgendep jatyr eken. Taǵy bir ańǵarǵany, fakúltet ákimshiligi mundaı quntaqtylyqty qazaq toptaryna ǵana kórsetetin tárizdi. Orys toptary jaırań qaǵyp, emin-erkin júr. Olar úshin sabaqtyń kezdeısoq bolmaı qalǵandyǵy tótennen qudaıdyń ózi bere saǵan merekesine uqsaıtyndaı. Sambyrlaı sóılesip, qyz-uly aralas temekilerin tartyp, esh qapersiz shattyqqa kenelgen.

Dekan orynbasary Qudıarovtyń óńi tútigip ketipti. Qasynda fakúltettiń komsomol uıymynyń hatshysy bar. «Bálenbaev qaıda, Túgenbaev qaıda?» dep zikir sala shúıligedi. Árqaısynyń júrgen jeri anyqtalyp, meılinshe táptishtelýde. Bas-aıaǵy on-on bes mınýtta stýdentterdiń deniniń basy birikti.

— Kim alańǵa bardy?!

Qudıarovtyń alǵashqy suraǵy osylaı bastaldy. Aýdıtorıa tym-tyrys. Tynyshtyq uzaqqa sozylǵan saıyn ustazdyń óńi surlanyp, qadala tústi.

— Alańda kimder boldy?!

Suraǵyn taǵy da pysyqtaı qaıtalady.

— Barǵan joqpyz. — Áýes deıtin kishkene qyz bir qaltarystan aqyryn ǵana ún qatty.

— Eshkim barmady ma? Shyndaryńdy aıtyńdar. — Komsomol hatshysy bul ýájge nanbaıtyndaı zymıandana kózin tóńkerdi.

— Eshkim.

— Arandatýshylardyń aıtaǵyna erip ketip júrmeńder. KPSS Ortalyq komıtetiniń sheshimine qarsy shyǵý degen ne sumdyq. Ol — baryp turǵan aqymaqtyq. Ondaı saıası saýatsyzdyqqa biz senderdi tárbıeledik pe? Partıa bárimizdi teńdeı kóredi. Sondyqtan, aqymaqtar jıylǵan alańǵa qaraı aıaqtaryńdy attap bassańdar, sıraqtaryńdy shaǵamyn. Qazir bárimiz jataqhanaǵa baramyz, bólmelerińnen eshqaıda shyqpaısyńdar. Oqytýshylar kúndiz-túni qatań kezekshilik ornatady. Aýdandyq partıa komıtetiniń, ýnıversıtet partıa komıtetiniń, rektorattyń talaby — tártipti kúsheıtý, beıbastaqtyqty toqtatý. Osy juptaryńdy jazbaı jataqhanaǵa baryńdar. Bes mınýttan keıin men de sońdaryńnan jetemin, ózim reıd jasaımyn. Bireýiń bolmaı qalsańdar, ýnıversıtetpen qosh aıtysa berińder.

Sońyna yzbaryn tastap, aýdıtorıadan shyǵa berdi. Hatshy da buıdaly buzaýdaı sólpekteı jóneldi.

Jurt súreńsiz oryndarynan kóterilip, tysqa bet aldy.

Jataqhanada turatyndardyń deni — qazaq bóliminiń stýdentteri. Barlyq jerde solaı. Jatyn oryndaryna qýyp tyǵý týraly pármen Japardyń namysyna tıgendeı áser etti. Áıtse de ilbip, joldastarymen jataqhanaǵa qaraı órledi.

Aıtqanyndaı-aq tekserý bastaldy. Dúkenge nan alýǵa shyqsań da jýrnalǵa tirkeldi: «Bálenbaev saǵat bálenbaıda dúkenge ketti, bálenbaı ýaqyttan keıin qaıtyp oraldy. Qolynda nany, súti bar». Bul tártip aıqulaq muǵalimderdiń kóńilin ábden kónshitti. Aıdaharsha ysqyryp, jer jara quzyryn júrgizip baqty.

Tús aýyp, úlken besinge taıandy. Japar qıpaqtaı bastady. Mynandaı súreńsiz tirlik onyń kókeıine qona qoımady. Sosyn stýdentter keńesiniń bólmesinde otyrǵan Qudıarovtyń ózine kirdi.

— Iá, neǵyp keldiń? — dedi ol aı-túı joq muny kóre salysymen.

— Aǵaı, men jataqhanada turmaımyn ǵoı, páterime baraıyn.

Munyń toptaǵy starosta ekeni dekan orynbasarynyń esine tústi me, alǵashqy raıynan qaıtyp, músirkeı qarady.

— Mynandaı qym-qýytta eshqaıda shyqpaı, osynda qona salsań qaıtedi? Birdemege ushyrarsyń.

— Onyń betin aýlaq qylsyn, úıime baraıyn.

Tór jaqta otyrǵan oqytýshy ıini salbyraǵan qalpy oılanyp, bir uıǵarymdy izdedi. Bul da úlken kisi yńǵaı bermegen soń shyǵyp ketpeı, badalyp baılandy da qaldy.

— Jaraıdy, bar. Abaı bol biraq. — Suq saýsaǵymen stoldy toqyldatyp, qabaǵyn túıdi. — Erteń basyń bálege bylyqsa, men seni qorǵaıdy eken dep oılama.

— Maqul. Rahmet.

Baqylaýdan bosaǵan soń, tynysyn keńinen alyp, Ál-Farabı kóshesine qaraı aıańdady. Qystyń shyńyltyr aıazy odan saıyn zárine minip, shaqur-shuqyr etedi. Bir ábiletten habar bergendeı kún qulaqtanyp shatynap tur. Uıasyna kirýge arqan boıy qalypty.

Japar óńirin qaýsyryna titirendi.

Aıaldamaǵa barǵannan soń áldeqaıdan boıyna bitken áleýetti kúsh úıine qaraı tartpaı, alańǵa qaraı ańsaryn aýdara berdi. Lajsyz osy bir ishki sıqyrdyń jetegine ilesip, 61-shi avtobýsqa aıaq artty. Áne-mine degenshe júıtkigen kólik mejeli tusqa da ákelip jetkizdi.

*** *** ***

Halyq baǵanaǵydan da qalyńdaı túskendeı. Úıirilgen ymyrtpen birge el jınalǵan tus qap-qara túnekke aınalǵan. Bal arasynyń omartasy sıaqty quj-quj etedi.

Endi baıqaýynsha minberdegi beıbit ereýildeýshilerdiń orynyn ókimettiń adamdary almastyrǵanǵa uqsaıdy. Alystan sańqyldap qulaǵyna jetken sóıleýshilerdiń lámi osyny ańǵartty. Ári, alańdy qorshaı shamdaryn jarqyratqan áskerı tehnıka ıintirese uılyǵypty. Birinshi kezekte órt sóndirýshilerdiń qyzyl noıan mashınalary óńkıip-óńkıip tur. Qulaǵyna jańǵyryqqan reprodýktormen talasyp, tynymsyz arpyldaǵan ıtterdiń úni shalyndy. Qutty bir nemis fashıseri týraly kınodaǵy adam jeıtin ovcharkalardyń yzaly úrisine uqsaıdy.

— Azamattar men azamatshalar! Qurmetti stýdentter! Senderdiń myna áreketteriń — basbuzarlyq, buzaqylyq qana. Eshqandaı zańnyń aıasyna syımaıdy. Kúlli SSSR halqyn álem aldynda masqaraladyńdar. Amerıka bizge qarap kúlip otyr. Osyndaı beıbastaqtyqtyń basqa jerde emes, eń birinshi Qazaqstannan tutanýy, óte ókinishti. Máskeýdiń aldynda abyroıymyz tógildi. Odan saıyn kelemejge ushyramaý úshin beıbit túrde taraýlaryńyzdy suraımyz. Eger, endi on mınýtta óz yqtıarlaryńmen taramasańdar, kúsh qoldanýǵa májbúrmiz.

Japardyń júregi zý ete tústi. «Kúsh qoldanǵanda, mynansha halyqty qyrmaq pa?» degen surqıa oı ózegin tilip ótti.

Sóıtkeninshe bolmaı, qalyń nópirdiń shetine de ilinip qalǵan edi. Mine, masqara! Alańdaǵy halyqty baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan ásker tas-shegen qorshapty. Bastarynda kaska, qoldarynda soıyl. Tobyǵynan tóbesine deıin japqan slúda tektes materıaldan jasalǵan, aldyndaǵysyn áınekteı ap-anyq kórsetetin qalqandary bar. Jandarynda arpyldaǵan qasqyr ıtteri jáne julyp kete jazdap bulqynady. Halyqty ıirgen otardaı qyspaqqa alypty. Olardyń ber jaǵynda — mılısıalar. Bular da bes qarýyn saılap, saqadaı saı. Qabaqtary túksıip, jaý túsirýge daıyn.

Japardyń aldynan qarsy jolyqqan álgilerdiń bireýi, munyń kókiregine qolshoqparyn tirep toqtatty.

— Kýda ıdesh?

— Mojno proıtı k narodý?

— Net, nelzá! Lýchshe ıdı po svoeı doroge. Von, týda!

Zikir sala aıdalany nusqady. Japar myna ábiletterden ary óte almaıtynyn bilip, dińkesi qurı jan-jaǵyna sharasyzdyqtan moıynyn sozdy.

— Paren, ıdı, ıdı! Jıvee…

Osy tusta kelesi betten ókirip-baqyrǵan órt sóndirýshi mashınanyń yshqynǵan úni tula boıyn titirentti. Áppaq bý keýdeden shyqqan jannyń beınesindeı aspanǵa atyldy. Oǵan qabattasa úreılene bajyldaǵan adamdardyń da daýysy ilesti. Áleýetti tolqyn tas sheńber jasaǵan áskerdi setinetip jiberdi. Áp-sátte qalyńnyń ishine kire almaı turǵan Japar baýyrlarynyń ortasynda qaldy.

Úrikken el birin-biri taptaı josylyp kep berdi. Mundaı bastyǵyrylýdy qoraǵa qasqyr túskende tas-talqany shyqqan otar qoıdan ǵana kórip edi. Aıaqqa janshylyp ah urǵan azaly ún ár-ár tustan estiledi. Sálden soń Japardyń qulaǵy tunyp ketti. Tolqynǵa qarsy júre almaı, jańqasha lyqsyp aǵymnyń yńǵaıymen qaqpaılana berdi.

Jurt ekige aıyryldy. Biri so betimen Lenınge qaraı lap qoıdy da, ekinshisi Fýrmanovpen Abaıǵa quldılady.

Minberdiń tusynda yzy-qıý atys-shabys bastalǵandaı kórindi. Jastardyń aldyn kes-kestegen ásker de qarap qalǵan joq, qur qol beıbit jurtpen qoıan-qoltyq shaıqasqa kiristi. Qyz-jigitter olarmen qasha soǵys salyp, qursaýdan sytylyp ketýge jantalasyp baǵýda. Ásirese, jigitterdiń kózjumbaılyǵy qazaq jurtynyń bolashaǵyn tas-túıin bekigen túleıden arashalap, aýlaqtatyp áketip bara jatyr edi. Endigi alasúreńde alańda qalý óte qaýipti-tuǵyn.

Dál Japardyń kóz aldynda bir mılısıa polkovnıgi tusynan óte bergen qarshadaı qyzdy jýan judyryǵymen qoıyp kep jiberdi. Qyz jel úıirgen qaýyrsyndaı qańǵalaq qaqty. «Ah» degen úni shyǵar-shyqpastan shalqalap baryp, uzynynan sulady. Birden tanaýynan qan aspanǵa shapshyp, sıdekteı jóneldi. Endi bolmasa myń san tabannyń astynda balǵyn dene janshylatyn edi. Óıtkeni, arttan ıtergen tegeýrindi kúsh aldydaǵylardyń jyljymaýyna shama bermeıdi. Tipti, aıaqtaryn ańdap basýǵa da murshalaryn jetkizer emes. Osyndaı qaqpaqylǵa salǵan qystalańda jyǵylǵan adam qaıta turýy ekitalaı.

Japar sol zamatynda boıjetkenge júgirdi. Qoltyǵynan demep turǵyza bergende, kenet álgi qatygez polkovnıktiń jańǵaqsha ushqanyn kózi shaldy. Ony kim soqqanyn baǵdarlaıyn degeninshe, leıtenant shenindegi bireý teris burylyp qalyńǵa sińip bara jatty. Mundaı kútpegen jaıtty kórgen jigittiń óne-boıy áldeneden tyz ete dýyldady. Halqyn súıetin azamattardyń qyzyl jaǵalylardyń ishinde de baryna «táýba» aıtty. Boıyna qýattyń qaıdan bitkenine ózi de qaıran, bylq-sylq etken balaýsa deneni qapsyra qushaqtaı kóterip ap, dedekteı jóneldi. Polkovnıktiń tabanda janshylyp ógizdeı ókirgen úni ǵana qulaǵyna jetti.

Munsha bula kúsh ózine qaıdan paıda bolǵanyn ańdaı almaǵan Japar tóńiregin sálden keıin baıyptady. Sóıtse shynashaqtaı álgi qyzdy úsh jigit kóterip alypty. Ulttyǵymyz ben namysymyz synǵa túser urymtal shaqta beıtanys bógdege kómekke kelgen myna beımaǵlum jandarǵa emetaıy ezildi. Aýyzdyqpen sý ishken ýaqytta qandasyn jat qolyna tastamaıtyn azamattardyń baryna súısindi.

— Joǵary órleıik! Joǵary órleıik!

Alqynǵan kúıi órshelene aıqaılady. Sebebi, negizgi qalyń jurt osharylǵan baǵyttan ishteı bas tartty. Onyń ústine myna tusta aıaldama da jaqyn. Odan ary taman, tym qurysa arasyna sińip ketse, «Samaldyń» ásem úıleri jymyńdaıdy.

Álgi jigitter pármendi lámniń aýanymen Fýrmanovtyń boıymen tike saldy. Ásheıinde baıqaı bermepti, bul mań shanshylǵan qaıqań eken. Arqan boıy jer júrmeı úsheýi de barlyǵyp, sendelip qaldy. Boıjetken áli kógergen kúıi esine kele almaı bylq-sylq etedi. Atqalaqtaǵan óz qanynan ózi shoshynǵannan talyqsyp ketse kerek. Biraq qan saıabyr tapqanymen áli de toqtamaǵan-tyn.

— Eki jaǵynan qoltyqtap júrelik.

Qyzdyń aıaǵyn jerge túsirdi — býyn joq. Oǵan da qaramaı súıreleı jóneldi.

Bular aıaldamaǵa taıanǵandarynda qanaty synǵan qazdaı bir jaǵyna shońqıǵan eski sary avtobýs tustarynan ilbı ótip bara jatty. Qashqyndardyń jandary muryndarynyń ushyna kelip, odan saıyn órshelene yshqyndy. Abuıyr bolǵanda, júrgizýshi bir qudaıyna qaraǵan adam eken, salonnyń ishi lyqa tolǵansha tapjylmady. Eń sońynan áýpirimmen Japarlar da ilingen edi. Tabaldyryqtan attaǵany sol, tars-tars etip qıýy qashqan esik te jabyldy. Entikkeni sondaı, júreginiń aýzynan shyǵyp kete jazdap atqalaqtaı soqqany ózine ap-anyq estiledi.

Bir kezde baryp qulaǵy dań-duńdy shaldy.

— Nege jurtty aýzy-murynynan shyǵaryp alasyń!

— Nege aıaldamada shamadan tys uzaq toqtadyń?! — dep áldebir orystyń áıelderi shaptyǵa sháńkildedi.

— Sol kerek olarǵa!

— Jetpis jyl moınymyzǵa mingizip otyrmyz, dandaısyǵan!

Marjalar bel alyp, avtobýstyń ishin kerip barady. Orys ataýlynyń bári qazaqqa jırene qaraıtyndaı.

Bu sıyqtary Japarǵa unamady. Kókeıine áldeqaıdan ashý tyǵyldy. Áp-sátte namysqa býlyqqandyqtan qara ter kómdi. Bir ýaq kóńilin basqa nársege aýdarýǵa umtyldy ma, ózi súıemeldegen beıtanys qyzǵa qarady. Beısharanyń óńinde qan-sól joq bozarǵan, muryny qyp-qyzyl bop dombyǵa isinipti. Qaıda ketip bara jatqany, kimmen ketip bara jatqany qaperine kirmeıtin sıaqty.

Jigit jan qaltasynan oramalyn shyǵaryp onyń aýzyn súrtti. Sosyn qolynan ustap kórdi, sypsıǵan názik saýsaqtary mup-muzdaı. Alańda súıegin sýyq ábden qarmaǵansha júrgenge uqsaıdy.

Jańaǵy jigitter de jandarynda tur. Qabaqtary túksıip, kirjiń tartqan. Áldenárse kóńilderin qobaljytatyndaı.

Ilgeridegi óńge aıaldamada adamdar sırek ushyrasty, túsetinderdiń qatary da seldir kórindi. Avtobýs ilbı Ál-Farabımen tartyp barady. Qudaı qarasqanda myna 100-inshi marshrýt Japardyń úıine deıin aparatyn. Arman aıaldamasyna jetse, munyń páteri dál irgesinde.

Negizgi qaýym «KazGÝ-gradta» osharyla jerge tógildi. Avtobýsty kerip turǵan stýdentter eken. Abajadaı eski «dúńgirshektiń» ishi keńip sala berdi. Jańaǵydaı emes, kólik kúıiti ketse de ornynan jyldamyraq qozǵalǵandaı kórindi. Biraq burandasy bosap, qıýy qashqan qańqasynyń saldyry kúsheıgendeı baıqaldy. Sol saldyrǵa taǵy da ysyldaǵan sharqaıa daýysty áıeldiń úni ulasty.

— Aıaqtary syńǵyrlardyń bári Brejnev alańyna barǵan. Nege sol jerde qyrylyp qalmaıdy!

— Aıtpańyz, kúnderin kóre almaı júrip, bas kótergenderi nesin alǵan?!

— Shetinen aıamaı jazaǵa tartsa eken!

Osyndaı tepsine, bir jaǵy kústanalaı daýryǵysqan qańqý ún álden ýaqytqa deıin ústemelep bardy da, ózderine qarsylyq tanytyp basý aıtqan eshkimniń bolmaǵandyǵynan ba birtindep saıabyrlyqqa aýysty. Áıtkenmen, tuzdaı kók kózder janyndaǵy birli-jarym qoı kózderge suǵyn qadap, qıt etse tútip jiberýge daıyn edi. Abyroı boǵanda sol sát eńsesin túzep, tiktep qaraıtyn da jan-pende tabylmady. Tabylatyn da edi, qara halyqqa qyr kórsetkennen eshteme ónbeıdi. Osyny túsingendikten baıbalamshyl nemelerge eshkim asyl sózin, shamasy, qor qylǵysy kelmedi. Odan da ishki zar-muńyn ókimet basyndaǵylarǵa shaǵynǵandary áldeqaıda tıimdi edi.

Áıtse de kekirigi azǵan mynalardyń kókaıyldyqtaryna Japardyń shamy qozyp, óti aýzyna tógildi. Zári urtyna jıylsa da jaq ashpady. Súıretilip baryp ózine dármenin salǵan beıtanys qyzben qatar bosaǵan sońǵy oryndyqtardyń birine jaıǵasty. Ol — álgi noıan judyryqtyń ekpininen áli esin jıa almaǵanǵa uqsaıdy. Áıtpese, osy ýaqytqa deıin bir aýyz tildeser edi, ondaı nıettiń nyshany da bilinbeıdi. Tek munyń ıyǵyna basyn súıep, qalaı ıkemdese solaı kóne beredi. Saýsaqtary áli sol muzdaı qalpy. Ara-tura óksikke uqsas yqylyq atady. Órimdeı jastyǵyna mastana bulań qaqqan on jeti-on segizdegi boıjetkenniń ishki saraıynda qasirettiń bolýy da ekitalaı-tuǵyn…

Avtobýs bular túsetin «Arman» aıaldamasyna toqtady. Jigittiń tabany jerge tıgeni sol edi, quryq salym jerde údireıisken bir tobyrdyń qaraldysyn baıqady. Usqyndary úreıli, qutyrǵan buqadaı atylaıyn dep turǵan tárizdi. Oılaǵanyndaı-aq, ishinen bireý sýyrylyp shyǵyp, Japardy qulaq shekeden ala qoıyp kep jiberdi. Oqys soqqydan shalqalap baryp ázer eńsesin túzedi. Malaqaıy sonadaıǵa ushyp ketti. Qoltyǵyndaǵy boıjetken shar etip shyńǵyryp jiberdi. Sol kezde aıaldamadaǵy jinikken toptyń ekeýine qaraı osharyla qozǵalǵanyn, qoldarynda bir-bir soıyldarynyń baryn kózi shalyp úlgerdi. Jigit oılanbastan qyzdy súıreleı, jyljyp bara jatqan avtobýsqa qaraı umtyldy. Júrgizýshi de bul malaǵamdy aınadan baıqap otyrsa kerek, kilt toqtady. Sońdaryndaǵy adýyndy tobyr da óksheleı kep qalǵan edi. Jigittiń aıaǵy tabaldyryqqa tıisimen avtobýs atyryla jóneldi. Bir abyroıy, qapelimde Japar qyzdy ýysynan shyǵaryp alǵan joq. Ázer degende ony ózine tartyp, tabaldyryqqa qoıdy. Sol kezde avtobýstyń terezesi shaldyr etip syndy. Kespeltek taıaqtyń ushy jigittiń týra betine tıgeni. Toq soqqandaı dyń ete qaldy da, jyp-jyly bir nárse tanaýynan júgire jóneldi. Biraq jańqadaı ǵana qyzdy odan saıyn qapsyra qarmap, ilgeri ozdy. Tanaýyndaǵy qandy bir súrtip tastady da:

— Rahmet saǵan, baýyrym! — dep, shopyrǵa daýystady. Daýsy tarǵyl-tarǵyl. Únindegi jaryqshaqty ózi de ap-anyq baıqady. Biraq irkilmeı ilgeri jyljı berdi, aldyńǵy esiktiń tusyna taıanyp bógeldi. Soıqandy tustan úsh júz metrdeı uzaǵanda, — osy araǵa bizdi túsirip ketshi, baýyrym, — dedi. Shopyr sózge kelgen joq. Bir qudaı septeskende baǵanaǵy bir-biriniń qoltyǵyna sý sepken zándemiler joq, áldebir aıaldamada qalǵanǵa uqsaıdy. Áıtpese ekeýin ana jańaǵy qanyna qaraıǵandardyń qolyna baılap berip keter edi.

Avtobýs birden Orbıtaǵa qaraı júıtkite jóneldi.

Bular túsip qalǵan Rozybakıevtiń basy tastaı qarańǵy eken. Áıtkenmen beısaýat shań-shuń dybys, asfáltti gúrp-gúrp etkizip júgirgen mol aıaqtyń dybyry bilinedi. Kenet, áldeqaıdan áıel zaty qulyndaǵy daýysy qulaqqa jetip, shyrqyraı jylady. Oǵan jekigen, áldekimdermen janjaldasqan dókir tildi erkekterdiń ókireshi qosyldy. Bári oryssha sylqıta sybaıdy.

Jigittiń óne-boıy qaltyrady. Úreıin qasyndaǵy qyzǵa bildirmeýge tyrysyp baqty. Aıaǵyn sanap basyp ilgeri jyljydy. Páterine júz-aq qadamdaı qalǵan edi. Qara bultsha túıilgen esirik tobyr eleýsiz qyltadan záýzadada aldylarynan shyǵa kelgeni. Japar qolma-qol tustaryndaǵy úıdiń birine kirdi de ketti. Táńiri jar boǵanda ásheıin sharbaqtan jasalǵan qaqpasy ashyq eken. Biraq, eki-úsh qanden shabalana balaǵyna tap-tap berdi. Ony jigit eren kórmedi, bar ynta-zeıini kóshedegilerge aýǵan. Álgiler bularǵa qaraı tapap, qonatyn qussha shúıilip kele jatty da, áldeqaısysynyń pármenimen kilt burylyp tómen qaraı quldaı jóneldi. Sol kezde baryp Japar tynysyn tereń alyp, «ýh» dedi. Mańdaıynan sup-sýyq ter burq ete tústi. Álden ýaqyttarda baryp:

— Kto vy!? Chego nado!? — degen baıbalamshyl ún jigittiń qulaǵyna jetti. Sóıtse úıdiń ıesi — kári kempir bularǵa zikir sala tepsinip tur.

— Babýshka, ne bespokoıtes! My seıchas ýıdem!

— Bystro ýhodıte, a to ıa seıchas mılısıý vyzový!

— Babýlá, naprasno vy nas vygonáete. Tam draka, ýbıt mogýt… Po vsemý gorodý ıdet bespredel… poımıte.

Kempir bir sát ańyryp, qapelimde abdyrańqyrap qaldy.

— Oı, boje! Pravda?..

— Kak onı ıscheznýt, my toje ýıdem, poverte…

Jigittiń úni dirildeı shyqty. Qarıa onyń aıtqan sózine nandy. Kóshedegi andyzdaǵan qansoqqyrlar kózden tasalanǵanynsha qaqpanyń ishinde bógele turýlaryna mursat berdi.

…Qarys súıem jerdegi jaldamaly jappasyna ázer jetti.

V

Biraq, keıin ishken-jegeni iriń bolyp, zorǵa júrdi. Óıtetini, fakúltettiń komsomol hatshysy sońdaryna túsip, birneshe adamnyń aty-jónin de kórsetip jibergen. Bir-birine óshikkender orys pen nemistiń soǵysyndaǵy qalaımaqan sátte tý syrtynan jasyrynyp oq atatynyndaı, osy urymtal tusty utymdy paıdalandy, sonadaıdan saýsaǵyn shoshaıtsa jetkilikti. Ári, oqý tobynyń starostasy, partıa múshesi edi. Qolǵa tússe ońbaıtynyn bildi. Sondyqtan da uıqysy qasha berdi.

Endi ǵoı, mine, jeltoqsannyń jampozdaryn kóterip, el táýelsizdiginiń sodan bastaý alǵanyn moıyndap otyr. Áıtkenmen, bul el múddesi úshin tiresken júrekjutqannyń biri emes edi. Átteń, nebir qaharman jigitter úshti-kúıli joǵalyp ketti. Sol ókinishti…

Úıge eńsesi kóterilip, bir jaǵy muqalyp oraldy. Tabaldyryqtan attasymen Shyraı:

— Papa, Sapar kóke keldi, — dedi.

— Qaıda, úıde me?

— Joq, ketip qaldy.

— Qashan keldi?

— Saǵat úshterde.

— Sen ony qaıdan kórdiń?

— Maǵan mektepke kelip úıdiń kiltin alyp, sosyn qaıyra ákep berdi.

— Qaıtadan kelemin degen joq pa?

— Joq. Ketip bara jatyr eken. — Kishkentaı qyzynyń janarlary jypyqtap, bir nárseni abaısyzda búldirip alǵandaı óz-ózinen búgejektedi. Ákesiniń de ishi muzdap sala berdi. Birden Taldyqorǵandaǵy úıdiń qujattaryn tastaı salǵan kireberis jıhazynyń ústine qolyn júgirtti. Jym-jylas. Sonda baryp Sapardyń jerge olshıtyp otyrǵyzǵanyn bildi. Bul kesheli bergi jegen taıaǵynan da áleýetti soqqysymen kúl-parshasyn shyǵaryp, kúıretip jiberdi. Eki beti dýyldap, janyn qoıarǵa jer tappady. Endi Súleımenge ne derin bilmedi. Sapar týǵan baýyry, Súleımen nemere baýyry. Týǵanyna tartyp, úıdiń qujatyn ádeıi berip jibergendeı kórinetini esine túskende, uıattan jerdiń tesigi bolsa kirip-aq ketkisi bar. Átteń, amal ne, bir qap, bir saptan shyqqan adamnyń ózi aıamaı qara bet etip, eldiń aldynda kádege jaramsyz ǵyp tabanǵa tastaıdy. Bul birge týmaǵyń túgili, qas dushpanyń jasamaıtyn qaskóılik qoı. Endi qaıtti?

Birese otyrdy, birese túregeldi. Kúshála jegen ıtshe mazasy ábden qashty. Sosyn, aqyry syrtqa ata jóneldi. Ondaǵy oıy — qalaı da Súleımendi taýyp alyp, bolǵan isti shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı baıandaý, azaptan arylý. Áıtpese, endi bir mınýt keshikse, ol munyń birine de senbeıtindeı kórindi.

Bir abyroıy ol úıinen tabyldy. Jasynyń úlkendigine qaramaı aldyna mólıip baryp, ıt kebin kıgen qalpy barlyǵyn baıan etti. Bul áńgimesin aıaqtaǵanda da, onyń bet-álpetinde eshqandaı ózgeris baıqalǵan joq. Biraz únsiz otyryp:

— Japar, nesine qınalasyń? Biz qolymyzdan kelgen kómegimizdi jasadyq, endi ózi bilsin. Tipti, onyń Taldyqorǵandaǵy úıiniń keregi de joq, — dedi. Basqa eshteme aıtpady.

Myna lámdi estý qandaı aýyr edi, ólip ketpegen soń adam ıt jandy eken, tózdi. Onyń úıden tek sulbasy ǵana súıretilip shyǵyp bara jatty.

Mashınanyń rýline zorǵa ıe boldy. Óz tabaldyryǵynan attasymen tósegine omaqasa qulady.

Ony alyp urǵan uıat pen ojdan edi.

Sodan keıin-aq kúldibadam tirligi odan saıyn ársizdenip, maǵynasy joǵaldy. Bári kúńgirt, bári tastúnek tárizdi. Bári muny ortalarynan ıt qosyp qýyp shyqqan sıaqty. Eshkimniń arasyna, esh jerge syımaıtyn sıaqty. Tek, ózimen ózi máńgúrtke aınaldy. Úıden de syrtqa attap baspady. Syrtqa barǵanda qaıda barady? Bilmedi. Ári-beriden keıin bul kimge kerek, kim qajetsinip otyr? Eshkim. Qýys qýraı qurly qadiri joq. Ýásılá tirlik aqyry shyndyqtyń betin ashty.

Osy zaýal janyna qatty batty. Qaraptan-qarap qadiri qashqanyna ýaıym jedi. Tilden qaldy, biraq nebir saýaldar sanasynda bitisip, jaýabymdy tap dep antalaıdy da turady. Álgilerdiń sońyna ilesip, ushy-qıyry joq qaıdaǵy bir súrleýmen sólpekteıdi de qoıady. Ne mandytyp jaýabyn tappaıdy, ne birjola bul ábiletten irgesin aýlaq sala almaıdy. Aqylyn ańyljytyp shaqshadaı basyn sharadaı jasap, áıteýir, mıy qatyp otyrǵany. Tipti, jyn ıektegendeı álgi áýmeser oı-saýal muny birjola jadylap, ıleýine salyp, ashsa — alaqanynda, jumsa — judyryǵynda ustady. Sonyń ǵana yqpalymen shylaýyna aınalyp, shyńyraýyna qulap, sumyraı sum zapyrannan qutylyp kete almady. Astan qaldy, uıqysy qashty. Aqyry kele-kele qulaǵynyń túbi shýyldap, basy zeńıtindi shyǵardy. Eki kóziniń aldy tumandanyp, ýaqyt ótken saıyn dúnıe qaraýytyp bara jatty. Mezgildiń qaı ýaq ekenin de topshylaı almaıtyn halge ushyrady. Tek uzynynan túsip, sulaıdy da jatady. Aýyrmaı-syrqamaı dertke shaldyqty. Oı qurty kókiregin keýlep, japyraqtaı janyn tynymsyz kemiredi.

Munyń osyndaı tyǵyryqqa tirelgen tusynda ádeıi synaıyq degendeı jora-joldastary da attap baspaı qoıdy. Tym quryǵanda bireýi kelse, bolmashy sátke bosa da aldanar ma edi? Kim bilsin, tula boıyn qursaýlap ıektegen ábiletten arylar ma edi? Áıtkenmen, qas qylǵandaı eshkim de tóbe kórsetpedi. Sol kezde baryp dos-jarannyń bar-joǵyna kúmándandy. Sóıtse, munda dos ta joq eken. Birge týǵan baýyry ózeginen tepkende, bir kezde jaqyn júrgen joldastaryna kiná artýdyń artyqtyǵyn baıyptady. “Atadan altaý týsa da, bir jalǵyzdyq” degendeı, jal-quıryǵy joq tuldyr eken. Osy ýaqytqa deıin muny baıqamaı kelipti, endi anyq kózi jetti.

Jalqylyǵyn sezingen saıyn sory qaınaı, ózegi shymyrlaıdy. Sory qaınaǵan saıyn sharasyzdyqtan keýdesi kórikteı bop, kúrsine beredi. Kúrsingen mezetinde kókiregi qusadan azattyq ap, adalanǵandaı kóringenimen, áp-sátte shelekke lyq etip tola qalatyn ózenniń sýyndaı basyr qaıǵy keýdesin kere jóneledi. Taǵy da kúrsinedi. Shegi joq toqtaýsyz kúrsiný. Birese jatady, birese túregeledi. Keýdesin kóterip otyrsa basy aınalady. Jatsa — tynysyn bitep, alqymyna qara tas tyǵylady. Jany qınalǵanymen, áste de saıtan sapalaqqa aınalǵan saýaldar bir sát te buny tastap kete almaıdy.

Aqyry, esiniń aýytqyp bara jatqanyn baıyptady. Budan qutylý úshin, qalaı da syrtqa shyǵýy kerektigin túsindi. Boı jazýy tıis sıaqty. Áıtpese, qanshama kún Bıbige de maza bermeı keledi. Óıtkeni bul túni boıy uıyqtamaı júrip shyǵady. Kózi iline qalatyndaı jastyqqa basyn qoısa, aqyry qur dóńbekshýden shydamy taýsylyp, túregelip ketedi. Úı ishinde ary-beri sendeledi. Munyń árbir qımylyn áıeli qas qaqpaı baǵyp jatady. O beısharanyń kúndiz jumysy bar, túnde kúıeýimen qatar taǵdyrdyń tatasyn ábden-aq tartady. Biraq, lám dep tis jarmaıdy. Tek bir kúni:

— Jańa jylda aýylǵa baryp kelelik, — dedi.

Ondaǵysy «erine jabysqan qaıǵy-dertti bir emdese, týǵan topyraǵy emder» degen jaqsy oıdyń nyshany edi. Ári, «ary-beri jol júrse, ıektegen ábiletten qutylar» degen de pıǵyly boldy. Juma kúnge jumystan da suranypty.

Sóıtip, aýylǵa qaraı tartty da jóneldi. Shynynda da Japardyń óńine qan júgirgendeı kórindi. Sary ýaıymǵa salynsa adam degen kúnniń kózine nemese jeldiń ótine shyqpaı-aq qaraıady eken. Mine, kúl tatyǵan qan-sólsiz óńi shyraılanyp, aıaq astynan eriniń janaryna nur baılanǵandaı kórindi. Onyń ústine osy sapar qudaı joldaryn ońǵartyp, aýdannyń ákimi Japardyń shyǵarmashylyq keshin ótkizip berýge kelisti. Bul da qapaly kóńildi bir serpiltip tastady. Almatyǵa qaıtar kezde jol-jónekeı aǵaıyn-týǵannyń bárin aralap, taıly-taıaǵy qalmaı sol kúni aýdan ortalyǵyna kelýin ótindi. Bári qulshynyp, keletin yqylastaryn bildirdi. Ókpesi qara qazandaı bolsa da, Sapardyń úıine de kirdi. Inisi joq, kelini bar eken. Oǵan búkil jaı-japsardy maǵlum etti. Kelin «jaraıdy, aıtamyn-aıtamyn» dep qaldy. Sóıtip, bir serpilip Almatyǵa oraldy.

*** *** ***

Ýádeli mezgil taıanǵanda bir kún buryn Qapalǵa attandy.

Qańtar aıynyń basy. Kún shaıdaı ashyq. Degenmen, qystyń aıyna senip bolǵan ba, kesh bata bular dittegen jerine ilikkende qar japalaqtap jaýa bastady. “Áı, erteń kisiler saǵat onǵa Qapalǵa jete alar ma eken” dep qoryqty. Óıtkeni, et jaqyndary kezdesý belgilengen kúni tańerteń Taldyqorǵannan shyqpaq bop bátýalasqan. Óıtetini, aýdannyń ortalyǵy atanǵanymen dál qazir Qapaldyń quty qashyp tur edi, birinshiden, jaryqtan maqrum. Ekinshiden, qansha týys bolsa da, naryqtyń zamanynda aýyldaǵy aǵaıynnyń úıine bir qora adammen salmaq sap, osharyla túsý aqylǵa syımaıtyn. Kelgenshe qonaq, kelgennen keıin úı ıesi uıalady demekshi, eshkimdi yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrǵysy jáne joq.

Endi, mine, qas qylǵandaı qar jaýǵany jaramady. Óıtkeni, qar tússe, Qapalǵa deıingi aralyqta kólbeı sulaǵan qos Shyńbulaq kólikti buǵaýlap, júrgizbeı tastaıdy. Burynǵydaı kezekshilikte turatyn jylanbaýyr traktorlar áldeqashan áldekimniń menshigine ótken, jol arshylmaıdy. Iaǵnı, qatynas toqtaıdy degen sóz.

Osynyń bárin ishteı ekshegen Japar qalaı da sheshesiniń kelýin qalady. Áıtkenmen, oǵan ózi jandalbas jasamasa, eshkimniń selt etip qozǵala qoımaıtynyn ishki túısigimen sezindi. Sondyqtan tún jamylyp, qardyń tolassyz japalaqtaǵanyn eren etpeı etekke ketti. Áýeli, Abaı men Aqeshkiniń ortasyndaǵy ańyraqaıda aqıǵan boran turýy da múmkin. Eger ol jerde boran bolsa, ótkel bermeýi ábden kádik. Oǵan qaramady.

Oılaǵanyndaı-aq shatqaldan quıylǵan daýyl túteı soǵady. Bir allaǵa syıynyp, toqtaýsyz tarta berdi. Táńiri qoldaǵanda astyndaǵy 99-shy «Jıgýlı» esh jerge irkilgen joq, aqyryn ilbidi de otyrdy. Áıteýir, ıtshilep júrip áýpirimmen jetpis shaqyrymdaǵy Qyzylaǵashqa da jetti-aý. Aıtqanyndaı-aq sheshesi jaıaý, qaırany taýsylyp alasurýda eken. Apyl-ǵupyl jınalyp, qaryndasy ázirlegen shaıdy isher-ishpesten qaıta jolǵa shyqty. Endigi jol tipti qıyndaıdy, óıtkeni únemi órge júrýleri tıis. Sondyqtan, mashına oppaǵa keptelip qalsa ıterisedi dep, inisi Jaınaqty da ertti.

Munysy ábden aqyl bolǵan eken, astyndaǵy kólikteri Aqeshkiniń qaıqańynda-aq syr berdi. Buǵan da taǵatyn kiná joq, tizeden keletin ulpa jer álemdi bedersiz tegistep jaýyp tastaǵan. Bu jolmen bulardan basqa jan balasy júrmegen, bir jaǵy jeti túnde kim júre qoısyn. Mamyq qar siresip jatyr ári dymdy neme mashınanyń tumsyǵyna jınalyp, keptelgen qalpy joldy bógedi. Lajsyz shopyr artqa sheginedi. Táńiriniń bir jarylqaǵanda kókten saýlaǵan aq ulpa tolastady, tún sútteı áppaq reńge endi. Sonda da shopyr ańdaýsyzda bir oıpańǵa bultalań ete qalamyn ba dep, eńiske qaraı artpen sheginýge qorqasoqtaıdy.

Jaınaq pen Japar áldeqashan mashınadan jerge túsken. «Jıgýlıdi» sońynan ıtermelep dedek qaǵyp júr. Degenmen, sýdaı jańa kólik anaý-mynaý oppany buıym qurly kórip turǵan joq, dińkeletkende bolar-bolmas kedergige ushyrassa, dóńgelek bir orynda zyr qaǵa aınalyp, qadamy qarysady. Aǵaly-inili ekeýi jabylyp, mashınany qaıqańnan shyǵara almaı ábden dińkeledi. Aldaǵy eki Shyńbulaq oıyna oralsa, Japardyń aza boıy qaza turady. Myna, jylqynyń shoqtyǵyndaı ǵana dóńesten asa almaǵandarynda, tipti, eki shyńdy ıgerem deý aqymaqtyń isi sıaqty. Bulardyń ábden ıt áýrege túskenin kórip, shesheleri de janyǵyp otyr.

— Jaryqtyq-aı, dál búgin jaýǵanyn qarashy… Ábden qınaldyńdar-aý… Maǵan bola beker keldiń, erteń aýyldan shyqqan avtobýspen elmen birge baratyn edim ǵoı.

— Qoıshy, táte, uıat emes pe…

Mashınanyń janynda yrsyldap júgirip, ázer sóılese de narazylyǵyn bildirip qoıady.

Álginde kóliktiń sońynan myqshyńdaý tym yńǵaısyz soǵyp ári kenjirden shyqqan tútin betke uryp, tynysty odan saıyn taryltqan soń, esiktiń áınegin túsirip, qaptalynan ıtergen. Ishte otyrǵan sheshesiniń sózin ap-anyq estip, tildesip kele jatqany da sondyqtan.

Osy eki aralyqta shopyr:

— Ekeýiń eki jaqtan týra aldyńǵy dóńgelektiń ústine kapotqa otyryńdarshy, — dep daýystady. Bular jaraıdy dep, ilbip ázer jyljyǵan kóliktiń kapotyna jambastarymen sekirip-sekirip qona qaldy. Sol-aq eken, jandary jaı taýyp sala berdi. Tipti, ókshelerin bamperge tirep, alǵa qarap ornyqty jaıǵasty. Salmaq, týra negizgi aınalatyn dóńgelektiń ústine túskennen keıin, mashına qarqynyn báseńdete qoıǵan joq. Búri joıylmaǵan jap-jańa dóńgelekter ústinen basqan salmaqtyń kúshimen, irkilmeı tartyp berdi.

Ne kerek, jandaryn jaldap júrip bular tańǵy saǵat beske taman aýdannyń ortalyǵyna jetti-aý. Japar sonda qabyrǵalylyq tanytqan Jaınaqqa bir súısindi. Eger, inisi bolmaǵanda dalada qalǵandaı eken. Talaı márte «Jıgýlıdi» oıynshyq mashınadaı oppadan julyp-julyp aldy.

Ápke-jezdesiniń úı-ishi bulardy kútip kóz ilmepti. Beımezgil ýaqyt bosa da basy qosylǵandaryna bári máre-sáre kúıge enip, shurqyraı jóneldi.

*** *** ***

Erteńgilik kezdesýdiń bastalýy saǵat onda edi, aýa raıynyń aıaq asty alaı-túleı minez kórsetkenine oraı, ádeıi bir saǵatqa keıinge shegerildi.

Ákim jyly qabyldady. Ártúrli áńgimeler aıtyp, halyqtyń hal-kúıi týraly da sóz qozǵady. Biraq, ol kisiniń aıtqany Japarǵa áldeqashan belgili jaıttar edi. Tipti, sol tirmizik shaqtyń bárin kópshilikpen birge óz basynan ótkerip keledi. Sondyqtan salqyn ǵana kóńil qoıdy. Ári-beriden keıin budan da aıanyshty jaıttardy baıan eteıin dedi de, ózin-ózi sabyrǵa shaqyrdy. Óıtkeni, kósemsip alǵa túsip súıreńdeýdi qolaı kórmedi. Ekinshiden, ókimettiń jibergen ókili emes, qonaq retinde at basyn tirep otyr. Úshinshiden, ómirinde tuńǵysh ret jasaǵan kópshilik jıynǵa eń jaqyndarynyń kelýin qalady. Ákimmen áńgime ústinde de esi-derti soǵan aýyp, «kele me, kelmeı qala ma» degen oımen degbiri qasha alaǵyzý sátterdi basynan keshti. Biraq onysyn meılinshe syrtqa sezdirmeýge tyrysyp, sabyrly qalpyn saqtaýǵa umtyldy. Ara-arasynda ákimdi qostap qoıǵany bolmasa, basy artyq eshteme aıtpady. Bir kezde ol kisi:

— On birge taıanyp qalypty, — dep qolyndaǵy saǵatyna úńildi.

— Onda baraıyq. — Japar da jurtty ıirip, kúttirip qoıǵanyna yńǵaısyzdana ún qatty.

Sonymen syrtqa bet aldy.

Halyq kóp jınalypty. Dińkesin qurtqanda ákesiniń eń kishi týǵan inisi Tobyqbaı qol sozym jerde turyp, qara kóbeıtýge jaramapty. Onyń búıtetinin áýelden-aq bilgen edi. Óıtetini…

Osy kezdesý jóninde sóz baılasyp qaıtyp bara jatqanynda:

— Aǵa, astanadan kelmek qonaqtar sizderdikine túnep, Qapalǵa qaraı erteńgilik osy jerden attansyn, — dep ótinish bildirgen.

— Jaraıdy, — dep áıeli ekeýi kelisken. Sodan Almatyǵa barǵan soń bir-eki kún ótpeı jatyp aǵasy telefon shalyp tur. Qysqa ǵana amandyq-saýlyqtan soń, áı-túı joq:

— Qonaqtar bizdikine túspeı-aq qoısyn, ajyrasaıyq dep jatyrmyz, — dedi.

Bul birden tiksinip qaldy, erdiń jasy elýge taıanyp ata saqaly aýzyna shyqqanda Tobyqbaı aǵasynyń aıtyp turǵan sózi mynaý. Sonda da onysyn sezdirmeýge tyrysyp:

— Jaraıdy, — dedi. — Biraq, ózderińiz kelińizder…

Osyny ǵana eskertip úlgerdi, aǵasy jaýap qaıyratyn shamada emes tárizdi.

— Renjime…

— Maqul…

Sonymen áńgime bitken. Jalpy, «qaıyr» degen sózdiń qasıetine jete almaı júrgenderine qapalanady. Bireýler atadan jalǵyz týǵanyna ómir baqı ókinip ótedi. Bular úıirimen úsh toǵyzy shubyrsa da, qatynaspaq túgili, tym qurymaǵanda bir-birine jyly sóz aıtýǵa jaramaıdy. Syrtqa shyqqanynan beri osy ýaqqa deıin óziniń mańdaıynan eshkim sıpap, arqasynan qaqpapty. Ýnıversıtetti qandaı azappen bitirdi. Qaltasynda soqyr tıyny da joq, aptalap ash júrgen kezderi de ushyrasty. Ásirese, bul batpan balaly bolǵanynda shymbaıyna qatty batty. Kishkeneleriniń joqtyqtan taqul-tuqyl tamaq ishkenderine qarap, jany aýyrdy. Sol kezde týystarynyń «bireýi kelse ǵoı» dep armandady. Qasarysqanda eshkim qatynaspady, ózi jalǵyz adasqan qazdaı mıllıondaǵan turǵyny bar qalanyń ishinde sandaldy da júrdi. Jaraıdy, baýyrlary balańdyqpen bilmegen shyǵar. Al, ata ornyndaǵy Tobyqbaıǵa ne joryq. Baıaǵyda, munyń baıqaýynda, bilimsiz sıaqty kórinetin, jasy qansha ulǵaısa da dártesi qysqa adamnyń aqyly sol kúıinde qalady eken. Bul jeke ot tútetken on bir, on eki jyldyń ishinde munyń úıine ne áıeli, ne ózi bas suqpapty. Al, Almatyǵa qanshama márte ár túrli sebeptermen qatynap júrdi.

Endi, mine, eń úlken aǵasy Úkedeıdiń áreń kórgen ulynyń alqa toptyń aldyna shyqqanyna súıinýge de shamasy jetpegen eken. Osymenen eki qaıyra Japardyń Tobyqbaı aǵasynan qatty kóńili qaıtty. Birinshi joly, ákesi ólip jerlep kele jatqanynda, onyń sózinen shoshynyp edi.

— Áı, qudaı-aı, bir-eki jyl tura turmaı, endi meniń malymdy kim baǵady? — dep qınalǵanyn shyqqyr kózi kórip, kereń bolǵyr qulaǵy estigen. Uǵynǵany, ol úshin baýyr jyrtyq-tesigin bútindeý úshin ǵana kerek. Bir jaǵy bulaı qınalatyny Tobyqbaı aýyldan qalaǵa sol jyly ǵana kóship barǵan-tuǵyn. Usaqty-irili kúlli maly ejelden Úkedeıdiń qolynda. Qabyrǵasyna batqan ýaıymy — aǵasynyń ólgendigi emes, endi sol maldy qalaı baǵý. Qystyń kózi qyraýda kimge aparyp tyǵaryn bilmeı sansyraýda. Al, Úkedeı ómir-baqı onyń malyn baǵyp, ábden irgesi men býynynyń bekýine meılinshe qarasty. Sol taban etiniń, mańdaı teriniń óteýine, aǵasynyń ólimin shynaıy aza tutqan inisiniń túri osy.

Baýyrdy jumysyn tyndyrý úshin ǵana qajetsingen adamdy Japar sonda birinshi ret kórdi. Sol joly ishteı qatty qapalandy. Jaraıdy, onykin jón delik. Al, óziniń uıalastary — týǵan baýyrlary da ıyq tirestirip, munyń qýanyshynan tabyla almady. Kelmeı, qashqaqtaıtyndaı buıymtaı aıtyp, eshqaısyna salmaq salyp jatqan joq. Biryńǵaı jamanshylyqtaryna shaqyratyn ózderi sıaqty emes, toıyna shaqyrdy… Ne kórindi sonsha? Aınaldyrǵan tórteýi el nazary túskende túgeldene almady.

Osyǵan zyǵyrdany qaınady. Sózinen jańyla berdi. Bir kezde armanda ketken ákesiniń beıshara hali kózine elestedi. Marqum Úkedeıdiń alqa toptyń aldyna shyǵyp aıta almaǵan aspahanı muń-zaryn aǵyta jóneldi. Eń birinshi tiline oralǵany, buǵan kishkentaı kezinde qulaǵyna ábden sińirgen ósıeti.

—Dala qursaǵynda jaralyp, túz minezin boıyma sińirgenimdi ózimdik ereksheligim dep uǵamyn. Azamat bop qalyptasýyma ákemniń yqpaly, tárbıesi kóp tıdi. «Men saǵan, balam, ulyn ázdektetip mashına mingizetin dókeı bastyqtar sıaqty múmkindik jasaı almaımyn, — degeni kúni búginge deıin qulaǵymnyń túbinde. —Esesine, kóńilińdi qaldyrmaıtyn at mingizem. At jigit adamdy tárbıeleıdi. Boıyńnan tarydaı qasıettiń dáni tabylsa azamat bop shyǵarsyń, bomasa — ókpeleme. Óıtkeni qalyń nópirmen kele jatyp, dúrk etip shaba jónelgende jaqsy at aldyńǵy lekten qaldyrmaıdy. Bir tóbeniń basyna osharylyp túskende, sen de ıgi jaqsylarmen qatar, adýyndy toptyń ortasynda bolasyń. Áńgimeniń neden bastalyp, nemen tynǵanyn estısiń. Eger, astyńdaǵy atyń jaman bolsa, álgi shoqynyń basyna jurttyń sońyn ala kelip, bátińkesi jyrtyq baladaı ımene qaǵa beris shet jaǵyna tize búgersiń. Basynan bastap estimegen soń aıtylyp jatqan sózdiń mánin uǵynbaısyń, sodan áńgimege aralasa almaı tilińdi tistep otyrasyń. Mine, túsinseń, jaqsy at jigittiń jarqyraı kórinýine kóp septigin tıgizedi. Sondaı qanatyń bolatyn arǵymaqtardyń jalyn tartyp mine bil. Eń birinshi — adam tany, ekinshi — at tany. Óıtkeni, attyń da aty bar, qazanaty — bir bólek, jigittiń de jigiti bar, azamaty — bir bólek, qazanattyń belgisi — shapsań — júırik, satsań — pul, azamattyń belgisi — ári — myrza, ári — qul. Halqyńnyń myrzasy da bola bil, quly da bola bil» degen edi.

El dý qol soqty.

Bir baıqaǵany, otyrǵan qaýym jıi-jıi shapalaq urady. Jurtshylyqpen júzdesý asa bir yqylas aıasynda ótip jatqan syńaıly.

Eptep baýyry jazylyp, tóselip kele jatty. Osy aralyqta kóńilin asqaqtatyp, týǵan aýyldyń tizginin ustap otyrǵan el aǵalary men aǵaıyn-jurt keshigip, ishke saý etip kirdi. Sodan keıin-aq, arqasy da, tynysy da keńip sala berdi. Biraq, et baýyrlarynyń tóbe kórsetpegeni kókeıinde berish bop qatty da túıinge aınaldy.

*** *** ***

Aýdanǵa muń-naladan aıyǵyp oralamyn dep baryp, odan saıyn ústine qara batpandy artyp, qasiret jamap alǵandaı. Munysy — «toqal eshki múıiz suraımyn dep, qulaǵynan aıyrylyptynyń» kebin kıgendik.

Almatyǵa kelgennen keıin tipti unjyrǵasy salbyrap jıylmady. Ańdamaı asyǵystyq jasaǵan eken. Arsyń-gúrsiń shalaǵaılyǵynyń saldarynan óziniń artynda eshkimi joq, jeldiń yǵymen jalǵyz dalbaqtap ushqan qaraǵandaı bolypty da qalypty. Sol jalǵyzdyǵyn jalpaq jurtqa jarıa etpegeni lázim edi, amal qansha… Endi, mine, qarap tursa alqa toptyń aldynda nasatqa mereıi tasymaı, kerisinshe jasyp qaıtypty. Munyń qurmetine kópshiliktiń jıylǵan jerine, bir-birine qosylmaıtyn qum sıaqty et jaqyn baýyrlarynyń basy birikpegenine qarny ashty. Múskin beısharanyń osy sorlylyǵyn kórgen jurt, syrttaı músirkep te ketken bolar. Qaıta, týǵandarynan góri nemereles aǵaıyndary arsalań qaǵyp, qyzmet jasady. Sonaý Almatyda jatyp Súleımen dastarhan mázirinen bastap kúlli jaǵdaıdy sheshti. Aıaq artar kólikti kóldeneń tartyp, arqa súıer jigitterin jiberdi. Ápke-qaryndastary nıet-tilektiń ishinen tabyldy. Tanymaıtyn áleýmet qoshamet kórsetti. Tek qana osyny qanaǵat tutyp, shúkirshilik etedi.

Alaıda, báribir mundaıda qasyńda birge týǵanyń júrmegen soń, kóldeneń kóz kúndep jerleıtini jasyryn emes. Osyny oılaǵanda kókiregi qars aıyrylady. Qaıǵy jutyp, ýaıym saýyp taýsyla zaryqqanynda kózi jetken nástesi, munyń eshkimge keregi joq eken. Kerek kezi — aǵaıyndarynyń basyna qara túnek úıirilip, tynystary tarylǵan ýaq. Qalǵan mezette izdemeıdi, bar-joǵy báribir. Óıtkeni, otyz jasyn toılaǵanynda da dál osy kórinis aına qatesiz qaıtalanǵan. Endi bul joly týystary haıýan bop ketpese sol kemshilikti jibermes degen… Átteń munyki aqymaqtyq eken, qandastarynyń sanasynda ıneniń jasýyndaı sańylaý paıda bomapty. Sol selt etpes tasjúrektikterinen aınymapty.

Óstip, burynǵy qaıǵysyna eselep qasiret jamaldy. Qansha ózin-ózi sergek ustap ıektegen bále-jaladan arylaıyn dese de, oǵan shamasy jetpedi. Shamasy jeter de edi, átteń… bir jaqqa baryp kóńilin demdeýge — barar jer, basar taýy qalmapty. Jora-joldastardan da adalandy, eshkim esiginen bas suǵyp jaıyn suramaıdy. Kúl bolmasa búl bolsyn degendeı, olar da tym-tyrys. Álde, qabyrǵasyna aıaz batqan shaqty qalaı ótkerer, synap kóreıik degenderi me. Áıteýir, tyrs etpeıdi. Osy hali, qatarynyń bárin jutyp, soqa basy sopıyp qalǵan qýbasqa uqsady.

Qusa… nala… naza… bári-bári keýlep jep tastady. Buryndary túnde bolmasa da kúndiz birer saǵat kózi ilinetin. Qazir odan da qaldy. Qos janary kilmıip sendeledi de júredi. «Mezetti aýystyryp aldym ba» dep, ádeıi kúndiz tósekke jolamaı da baıqap kórdi. Áıtkenmen, túnge qaraı báribir kirpikteri aıqassashy. Jastyqqa basyn salǵanmen, uıqy joq. Kókiregi qazdaı shýlap, tósekte ary-beri aýnaıdy da qoıady. Tipti, kúndiz mıy aýzyna túsip basy zeńıtin, al tún balasy sanasy sańylaýlanyp baryp shaıdaı ashylyp ketedi. Sóıtip, býyndyrǵan oı talqysynan janyn qoıarǵa jer tappaı arpalysyp shyǵady. Sandaltqan saıtannyń sapalaǵyn ydyratyp, endi kózin jumsa, aıdalada turǵan saǵattyń syrtyly mıyna shege qaqqandaı tıedi. Barǵan saıyn dybysy údeı túsedi, ústemelene túsedi. Atyp turyp saǵat ataýlynyń bárin jınap ákep, zaldyń bir buryshyna úıip, kórpe-jastyqpen kómip tastaıdy. Sosyn, esigin tars jabady. Biraq, bir jaýyzdyń kózin joıǵanymen ekinshi ábilet údere boı kóteredi. Aıaq asty tońazytqysh «gúr» etip ala jóneledi. Ony baryp toqtan julyp tastaıdy. Endi «sóleket dybystan qutyldym-aý» degen kezde, syrttaǵy qańǵybas mysyqtar maýyǵyp, aza boıyńdy qaza turǵyzyp, janyńdy túrshiktiredi. Olardyń arbasýy aıaqtalǵan kezde aýlada áldeqaıdan mashına paıda bolyp, áldekimderge bepildetedi-aý. Ne kerek, aıta berse buǵan zalalyn tıgizbeıtin bále ataýly joq, bári qarsy. Qyl aıaǵy qarapaıym jurttyń biri qusap uıyqtaýyn da kóp kóredi. Sodan baryp jeti túnde jetpis ret ornynan turyp, el qatarly kóz shyrymyn alý úshin jasamaıtyny joq. Aıaǵyn qan jyly sýǵa da malady, shóp qaınatyp, bal qatqan sút te ishedi, basqa bólmege baryp tyǵylady, báribir paıdasy shamaly.

Osyndaı arpalysýdan júıkesi qajı ma, kúnniń kózi shyǵysymen eki shekesi solqyldap, basy máńgiredi de qalady. Janaryn ashsa kóz aıasy ýdaı ashyp, tula boıyn tyzyldatyp jóneledi. Sosyn topyraqqa toımaǵan sáýirdegi jylanǵa uqsap, uıqy men oıaýdyń ortasynda tósekte bylq-sylq etip jatqany. Sonda da uıqy birjola ıgerip ákete almaıdy. Aqyrynda sal bop qalǵan denesin súıretip, ornynan lajsyz turady. Jybyrlap ana bólmege barady, as úıge shyǵady, jatyn bólmege keledi, áıteýir, óń men tústiń ortasynda túrtinektep, mazasy maı ishkendeı qashyp, tynymsyz ilbıdi de júredi.

Kúıeýiniń beımaza kúı keshkeni Bıbiniń qabyrǵasyna ońbaı batty. Nátinde kóp sóıleı qoımaıtyn buıyǵy áıel ishteı tyndy. Tumannyń toryna shyrmalǵan Japardy qalaı sergitip jiberýdiń jónin bilmedi. Keıingi kezdegi onyń hal-kúıi kúrdelenip bara jatqanyn baıqady. Kúıeýimen birge ózi de tún balasy uıyqtamaıtyn boldy. Aqyry, tózimi taýsyldy.

— Dárigerge baryp kórinseńshi, — dedi keshkilik súreńsiz kúıi. Kúıeýi estimegen adamdaı tis jarmady. — Dárýhanaǵa jatqyzar. Jatqyzsa, alańsyz emdelip shyq. Men seniń myna qalpyńnan qorqaıyn dedim. Tura-bara, aqyl-esińnen aljasarsyń. Kimge renjısiń, nege renjısiń?

— Men bireýge renjýli deısiń be? Ókpelesem týǵandaryma ókpelep jatyrmyn.

— Olarǵa da kiná taqpa. Óreleriniń jetken jeri sol bolsa, ne shara… Eshtemeni oıyńa alma.

— Eshtemeni oıyma alǵym-aq kelmeıdi, biraq qalaı ushy-qıyry joq áldebir elesterdiń sońyna ilesip ketkenimdi ańǵarmaı qalamyn. Keıde sonyń ishindegi áldebireýlermen sóılesip otyramyn. Sóıtip, óz daýsymnan ózim baryp esimdi jıamyn. «Qoı» dep ornymnan túregelemin, áıtkenmen izinshe ózim qasaqana qaldyrǵan qalyń oıdyń tumany qaıtadan meni ıektep, taýyp alady.

—Ondaı bas-aıaǵy joq zaryǵýǵa salynsań, kóp uzamaı májinge aınalarsyń. Sodan keıin kimge kereksiń? Aqyl-esi bútin emes adam kimge qajet? — Bıbi buǵan bar úıelmenimen burylyp, eki kózin almaı qadap, turyp qaldy. Janarynyń aıasy jasqa tolyp, áne-mine josalana jóneletindeı kórindi. — Sen bizge, myna balalaryńa kereksiń. Basqa eshtemeni emes, osyny oıla.

Erteńinde dárýhanaǵa kúıeýimen birge bardy. Sol kúni dárigerler Japardy teksere kelip, turaqty túrde emdeýge jatqyzý kerektigin aıtty. Óıtkeni, júrektiń bulshyq etteri bolmashy qabynyp, soǵý yrǵaǵy aýanynan aýytqyǵan. Buǵan aıyryqsha mán bermese, sońy qaterge uryndyrýy múmkin.

Sóıtip, Japar kardıologıalyq bólimnen bir-aq shyqty. Alǵashqy bir-eki kúnnen keıin-aq ózin sondaı jeńil sezindi. Óıtkeni, nebir áseri kúshti dári-dármekter qoldanyldy. Massaj, gıdromassaj, túrli aparatýralarmen tekserýdiń ózi, munyń oımen jalǵyz qalýynan arashalady. Kóńili de bylaıǵy jurt tárizdi kúndelikti turmystyq máselelermen ǵana aldandy. Bárinen uıqysynyń qalyptasyp kele jatqanyna qýandy. Keshkilik «uıyqtaı almaımyn-aý» degen bir úreı tumanytady da, sońyra kózi ilinip júre beredi.

Sonda da sanasynyń túbinde «Áı, naǵyz qara júrek bolyp ketpese, osy joly eki baýyrymnyń bireýi keler. Jaınaqty qoıshy, ol aýylda ǵoı» degen dúdámaldy úmit qylań bergen. Árıne, olardan eshteme dámetpeıdi, uıalastarynyń izdep kelgeni nege turady? Átteń, bul óziniń ańǵal da alańǵasarlaý oıy ekenin keıin biraq túsindi. Jıyrma kúnge tarta dárýhanada jatqanynda, kókirek nesibesin talasyp emgen baýyrlary tóbe kórsetpedi. Aqyrynda, endi odan ary jatýǵa óziniń de tózimi jetpedi. Óıtkeni, áıeliniń bolar-bolmas jalaqylyq az ǵana tıyn-tebeni kún kórýge jaramaı bara jatqanyn baǵamdady. Tezirek qareket jasap, tamaǵyn asyrarlyq jumys taýyp alýy tıis. Jáne de bala-shaǵany tastap, óziniń qamyn ǵana kúıttep, janyn baǵyp ketkeni erkek basyna jaraspaıtynyn uǵyndy.

Onyń ústine dárýhanadaǵy sońǵy táýlikter de mazań oılardy kóńiline tyqpalady. Em-domnyń bastapqydaǵydaı áseri bilinbedi. Esi-derti bul jerden tezirek ketýge qulady. Sondyqtan birinshi emdeý kezeńi aıaqtalysymen úıge keldi. Ákelerin kórgende qos kishkentaı qulynshaǵy máre-sáresi shyǵyp, máz boldy da qaldy. Olarmen asyr salyp oınap, bul da bir lázzatty shaqtyń shýaǵyna shomyldy. Ábden maýqy basylǵan soń, Shyraıdyń sabaǵyna qarasty.

*** *** ***

Besinshi bólim. SOŃǴY DEM

I

Aırandaı uıyǵan kúnder birtin-birtin jylystap jatty. Bıbiniń de qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq. Ómirleri beımaral tirlikke oıysty. Shyraıymen kóktem shyqty. Jaıdarylyq tanytyp jaz ótti. Bolmashy kúlim qaǵyp, kúz týdy. Sońynan shytyndy. Qaharly qys ta irgege taıanǵan. Osy tusta Japarǵa jaqsy bir mekemeden qyzmettiń ushtyǵy da bilindi. Átteń… Átteń, munyń peshenesine jazylǵan reńine engen jaımashýaq kúnder sanaýly ǵana eken. Qudaı bul tamyljyǵan shaqtaryn kóp kórip, tóbelerinen kenetten jaı túsirdi. Taǵy da aýyldan jetken sýyq habar aırandaı uıyǵan tirliktiń shaq-shálekeıin shyǵardy. Endi ábilet eń kishi inisi Jaınaqtyń basyna úıirilipti. Bále onyń basyna úıilip qana qoımaı, múlde qutylmastaı etip toryna shyrmapty.

Uǵynǵany, aýyl ekige bólinip tóbelesken. Sebebi ejelden «jyndy, jyndy» dese telpegin aspanǵa atatyn tóre-taılaq Kónektiń on bir orasholaq uly bar edi. Atam zamannan shetinen qany buzylǵan, óńsheń qara júrek bileýitter. Kórgen-baqqany tek ozbyrlyq. Nemereleri de dál sondaı ur da jyq, demine pisken alkeýde noıysqa aınaldy. Ásheıin, sen tur, men ataıyn.

Oshaqtaǵy tárbıe solaı. «Ozbyrdyń ámse aty ozady» dep oılaıtyn bosa kerek, Ákesi balasyna «ur, soq, qırat» dep úıretetin edi. Japardyń kúni búginge deıin esinde: Kónektiń úshinshi me, tórtinshi me uly 1972 jyly tún ishinde ınternattaǵy shyrt uıqydaǵy balalarǵa shetinen ótekti qyzdyryp ap basqany bar. Báriniń jaýyryny, jambasy kúıip, bir qabat terisi sydyrylypty. Álgi nemesi ol úshin jazalanǵan da joq, qaıta qatar qurbylarynyń aldynda aıbyny tasyp odan saıyn esiriktendi. Sodan beri aýyldy qanshama qan qaqsatty.

Búginde sol dókirdiń shybyǵynan jaralǵan tuıaq, atpaldaı azamat. Áýpıdiń bar bolǵan-bitken syıqy jańaǵy, al balasy qıturqyny qozdyratyn syrqyndynyń ózine aınalǵan shyǵar. Sebebi ol eshqashan urpaǵyna «eshkimge ozbyrlyq jasama, tóbelespe» dep tálim bermeıdi. Kerisinshe, «shamań jetse áleýetti kúshpen qaraıǵan halyqtyń bárin tizeńniń astyna sal» deıtini kámil. Óıtkeni, tártibi qatal keńes dáýiriniń ózinde-aq tóńiregine jandaıshaptaryn jınaǵan álgiler jolyndaǵysyn uryp-soǵyp, japyryp ótetin. Biraq, naǵyz qanquıly bola tura, solardyń eshqaısysy sotqa tartylǵan joq. Nege?..

Solar endi mynaý balapan basyna, turymtaı tusyna laqqan ýaqytta múlde jinigip, áýeli esiginiń aldynan adam júrgizbeıtin halge jetken. Úlkendi úlken demeı, kishini kishi demeı sabaıdy eken. Olarǵa qoı dep aıtatyn ákeleri de áýmeser, paıǵambar jasynan assa da uldarynyń qanypezerligin mártebe kóretin naqurys. Bireýdiń sózi ıakı ózi qolaıyna jaqpaı qalsa:

— Áı, sen kimmen sóılesip turǵanyńdy bilesiń be?! — dep, jipsik janarlary qantalaı ójelene aqıady. Jalpaq betindegi edireıgen jez murty, bıdaıdyń masaǵyndaı odan saıyn tikireıip shyǵa keledi. — Uldaryma ıtshe tepkiletip, kókeńdi kózińe kórsetemin!

Aýzyna aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp silkine tepsingeninde, jyny býǵan baqsydaı qalshyldaıdy. Tipti, dandaısyǵany sondaı, aýyldyń basshylaryna da osylaı ákireńdeýden taıynbaıdy. Olar shaldyń saqalyn syılaı ma, álde, jyndymen jyndy bolǵylary kelmeı me, áıteýir, jaǵalaryna jarmassa da eshqaısysy qarsylyq tanytpaıdy. Óstip, eshkim betine týra kep qolyn qaqpaǵan soń, Kónektiń ábden keýdesine nan pisken. Kisimsingendikten eki ıininen dem alyp, on toǵyzynshy ǵasyrdyń poshtabaıyndaı, eni butyna sımaı júredi.

Ataly sóz aıtatyn qaba saqaldy babalary óstip taqıasyn aspanǵa atqannan keıin, taılaqtyń kindiginen órgen tóbetteri bylaı tursyn, baýyryn jerden endi kótergen kúshigi de quıryǵyn qaıqaıta taltańdaıtyn bopty. Qysqasy, taıly-taıaǵy qalmaı áýletimen judyryqtaryn ala júgirip, eldiń bárin ıleýine salyp, aıtqanyna kóndirip, aıdaýyna júrgizgisi kelgen ǵoı. Oǵan Qyzylaǵashta ul taýyp, qalja jegen basqa da áıelder bar emes pe? Sol uldar bul lańǵa bastapqy kezde mán bermeýge tyrysqanymen, aqyry tózbegen. Sońynda qolǵa shoqpar alyp, bilekti sybanyp turyp, eki jaq bop tóbelesken. Sol kezde soıyl ma, judyryq pa bata tımeı qate tıip, Kónektiń ekinshi ulynan týǵan nemeresi opat bolady.

Sodan, taılaqtar tuqym-tuqıanymen elge áıgili qanshalyq qanquıly bosa da, zań aldynda jábirlenýshiniń kebin kıip shyǵa keledi. Jurtqa aqymaqtaý kóringenimen, alpys aılaly álgiler endi judyryqtarymen ıliktire almaǵandardy zańnyń tilimen tize búktirýge umtylady. Qandaı jaǵdaıda da ese alýdyń retin biletin tóre-tóleńgitter tóbeleske qatysqandardy basqa uryp turyp tizimdetip, eshqaısysyn shashaý shyǵarmaı túgelimen qamatady. Árıne, adam ólip otyrǵanda mılısıa ásheıinde qansha sorly bolsa da moınyna qan júktegen kisini aıasyn ba?

Sóıtip, solarmen birge Jaınaq ta tutqyndalyp kete barǵan. Ańǵal neme «tóbelestiń be, urdyń ba» dese, «tóbelestim, urdym» depti. Endi isi sotta jatyr eken. Nurǵanymnyń burynǵy jylaǵany jylaǵan ba, kózinen qan aralas sorasy aǵyp, qusadan zapyran qussa kerek. Árıne, baýyrynda júrgen qolyndaǵy eń kishi ulyn aıdyń kúni amanynda qamatyp qoıý ońaı tısin be? Onyń ústine uzynqulaq «keminde on jyl beredi» degen de alyp qashty sóz shyǵaryp qoıypty. Ýásýáli ýájdiń ózi adamnyń aqylyn ańyljytyp, baǵytynan aljastyratyny belgili. Sheshesiniń esin sondaı ushqary aıtylǵan áńgimeler-aq alyp bitti.

Japar da muny alǵash estigende eshqaısynyń jazasyz ketpeıtinin uǵynǵan. Bolmys-bitimimen sony áriden túsindi de, janyn shúberekke túıip qalaı da baýyrynyń jazasyn jeńildetýdiń amalyn qarastyrdy. Jáne, ol amaldyń bireý-aq ekenin bildi. Bul jerde tek qana aqsha sóıleıtinin uǵyndy. Uǵyndy da dymy qurydy. Biraq qalaı da aqsha tabýy tıis. Áıtkenmen, ony kimnen suramaq? Kókeıinde tek kómeski bir úmittiń ushqyny bilinedi. Ol — osydan eki jarym jyl buryn qaraǵandylyq jigitter bulardan alty myń dollar aqsha alǵan. Naqtysyn aıtqanda, Súleımennen. Dál sol kezde Japardyń janynda fırmanyń jıyrma myńǵa jýyq dollary júrdi de, Súleımen sodan alty myńdy álgi jigitterge ápergen. Burynnan qatynasatyn joldastary bolsa kerek. Biriniń aty — Almas edi. Japar da olarmen júzbe júz jolyǵysqan-tyn. Keıin baýyry mekememen ózi esep aıyrysty. Al, bir biletini ol azamattar qaryzdy áli qaıtarǵan joq-tyn. Endi tek Arqaǵa baryp, sony suraý ǵana esi-dertinde turdy.

Sol kókeıine oralysymen jolǵa shyqty da ketti.

Búgin mine, ekinshi táýlik — basy qatyp, aqsha izdep sólpektegeli. Almatyny damylsyz bir kún shıyrlady, eshteme tappady. Súleımenge jolyǵýǵa júzi shydamady. Endi tas túıin Qaraǵandyny betke ustap, tartyp keledi. Barǵan kúnde beıtanys áriptesterin taba ma, tappaı ma ol jaǵy dúdámal. Tapqan kúnde olar munyń qolyna birdeme ustata qoısa jaqsy. «Seni qaıdan kórdik?» dese, ne istemek? Áıteýir, áppaq tylsymnyń ishinde rúlmen arpalysyp, tisin tisine qoıyp qarysa qasarysady. Áldekimge degen ashý, kek keregeniń kózindegi endi tartylyp jatqan arqandaı shıryqtyra, pisire, elirte jeteledi. Áldekimge degen nazasy, kókeıine keptelgen qamyryǵy ókpesin qara qazandaı qabyndatyp, ishin keýleıdi. Sóıtip, saqyldaǵan aıazda kókiregin qysqan aptaptan qańyryǵy tútedi.

Sharadan tys temekisin izdeı bastady. Taǵy da nebir oılar mıyna synaptaı úımelep, ıirimine tarta berdi.

*** *** ***

…Bir kindikten týǵanymen bular — aǵaıyndylar — áldeqashan jat jandarǵa aınalǵanyna kózi jetti. Óıtkeni, bir-birin izdeý, bir-biriniń aýyrtpashylyǵyn sezine bilý sıaqty adamı túısikterden ada-kúde ajyraǵan. Sondyqtan mynaý qıyn-qystaý ýaqytta ókshelep kele jatqan qos inisin qaperine almady. Qaperine almaǵany búıreginiń búlk etpeıtinin biledi. Tipti, olar azǵyndaǵany sondaı, basqa bále úıirilip, ıyqqa aýyrtpalyq túskende qol ushyn bermese de, qýanyshqa da barýǵa jaramaıtyn halde. Bunyń bári, Japardyń paıymdaýynsha, ózimbilemdik kókirektik pen eshkimdi tán almaý derbestiginen órbigen kórsoqyrlyq. Ári, osy kórsoqyrlyq kórgensizdiktiń eń úlkeni sıaqty. Sebebi, baýyrlarynda shesheniń de sózin selt etip kóńilge toqý joq, birmoıyndyq basym. Qaıdan shyǵyp, qaıdan qoıǵanyn bilmeıtin máńgúrttik jutańdyǵy jaılaǵan.

Mundaı adamdardan otanǵa qyzmet etsem degen pikir eshqashan baıqalmaıdy. Olar ózderi úshin ómir súredi. Keıde ózderi úshin de ómir súre almaıdy. Óıtetini, adymyn ashqan saıyn kókiregin keýlegen kórsoqyrlyqtan urynbaıtyn nársege urynady. Basyna taıaq tıgende baryp, jaqyndary esine oralady. Jáne ondaıda «nege qol ushyn bermeıdi» dep jazǵyrady. Alda-jalda bostandyqqa shyqsa qaıta sol eski áýenine basady. Basynan keshken qıynshylyǵy bir kúngideı bolmaı tez umytylady. Tegi, jaqsylyqty da, jamanshylyqty da tez umytqan kisi — jaqsy adam emes.

Biraq, Júsipke eptep júregi jylıdy. Oıyn balasy kezinde «jerdiń astyn úńgip qazyp-qazyp, Qopadaı jerden shyǵamyn» deıtin edi 30-40 shaqyrym alystaǵy sharýashylyq jaqty nusqap. Áý bastan aýzyna qudaı saldy ma, óskende qolyna qaıla aldy. Onyń shahtada isteýi — qıyndyqtan qoryqpaǵandyǵy. Eń bastysy túrmeden shyqqannan beri eshkimge salmaǵyn salmady. Al, shahta men tozaqtyń arasy — bir-aq attam. Kiná da taǵa almaıdy.

Osyny túısingendikten ári bir qursaqtan shyqqannan soń, «áıteýir, aman bolsyn» deıdi.

— E-e, jalǵan-aı… Sol «aman bolsynnyń» ar jaǵynda qanshama masyldyqty moınyńa artyp alǵanyńdy óziń de bilmeı qalady ekensiń ǵoı...

Japar japadan-jalǵyz otyryp kúbirlep, erinderi jybyrlaı áldekimmen sóılese bastady.

«Óıtetini, halqymyz ben jas otanymyzdyń múddesi úshin teris azý kókjaldarmen ymyrasyz kúres júrgizý enshimizge tıdi. Búginde osy maqsatty kózdese, ana tiliniń ýyzyna jaryǵan tól perzentter ǵana kózdeıdi. Al tepse temir úzetin el ishinen shyqqandardyń dúńgirshek sıaqty oısyz jaratylýy, baryp turǵan qater. Solarǵa «áıteýir, aman bolsyn» degendi aıta turyp, ózińe qanshama mindet júkteıtinińdi oılaısyń, aqylyńnan aljasasyń.

Al, qaǵynan jerinip, «órkenıetke» ilesip ketken toptyń arasyndaǵy uldardyń oı-tolǵamy qunarsyz botqa kójege uqsas. Olar ashyqtan-ashyq ult múddesin kelimsekterdiń aıaǵynyń astyna salyp beredi. Sondyqtan mundaılardan esh qaıyr joq. Álgiler tek — «memlekettik qyzmette 98 paıyz jergilikti ult ókilderi isteıdi» degen sózdi kóldeneń kók attylardyń tiline tıek etip, «qazaq jurtynda teńgermeshilik joq» dep min taqqyzýǵa ǵana — dáıek. Shyntýaıtynda solardyń bári orystarǵa qyzmet etedi. Óıtkeni, ana tilinen maqurym máńgúrtter, «qazaqsha uǵym des alyp ketse, kádege jaramaı qalamyn ba» dep taısaqtaıdy. Tipti, arasynda shetelderde jyldap turyp, ol jaqtardaǵy turmysty meılinshe kórip kelgenderi qanshama. «Brıtandyq aǵylshyndar teledıdardan álemge áıgili dep kúpinip, telpekterin aspanǵa atyp júrgen jurttyń Pýgachevasyn da kórsetpeıdi. Óıtkeni, halqynyń ulttyq sezimderi basym. Kórkemdik jaǵynan nashar, estetıkalyq turǵysynan quryp qalsa da yńǵaı ózderiniń tól ánderin qoıady. Sebebi olarǵa ózgeniń altynynyń bir tıynǵa qajeti joq» degeni bar solardyń biri.

Biraq, osy ýájdi aıtyp otyrǵan álgi paqyr qazaq ánderin moıyndamaıdy. Sóıtip, kez-kelgen pendeniń qolynan keletin jurtyn súıý arqyly, eldiń irgesiniń nyǵaıýyna septigin tıgizbeıdi. Kerisinshe, únemi orys tildi joqtaıdy. Olaı bolatyny — ýyzynan jarymaǵan, ana tiliniń qunary men lázzatyn sezinbeıdi, mán-mazmunyn bilmeıdi. Al sondaılarǵa ana tildi úırený, adamı shekten tómendeý sezimine uryndyratyn bolsa kerek. Jas memleketimiz úshin de eń qaýiptisi — shetelderde oqyp, búginde ókimet apparatynda qyzmet etip jatqan osyndaılar.

Óıtkeni, qazirgi tańnyń ózinde qaıda barsań Lenınniń salǵan silemi áli sáýlelenip tur. Eń birinshi osy beti jyltyraq qazaqpyz deıtinder qazaq tiliniń ilgerilep, dáýirleýinen qatty qorqady. Álgilerdiń sanasyna berik ornaǵan berishti ydyratý úshin de, mal súmesine qaraǵan ortadan shyqqan azamattardyń aıanbaı ter tógýi qajet. Al, olardyń jaǵdaıy bolsa múlde basqa, ózindik oı túıý qabiletinen alshaqtaǵan. Qoǵam turmysyn ózgertip jiberetin nendeı is atqarylsa da, joǵarydaǵylardyń áleýeti dep topshylaıdy da qarap otyrady. Ózderiniń bılik basyndaǵylarǵa yqpal ete alatyndaryn áli kúnge túsinbeı keledi. Túsinse de kúreskerlik qabilet joq, qandaı sharýaǵa da tabansyz, qyrsyz. Onyń esesine úı arasyndaǵy usaq-túıek tirlikke aralasýǵa arlanbaıdy. Kerisinshe munysyn batyrlyq kóredi, mártebe dep tanıdy.

Sóıtip, uıalastaryń osyndaı bolyp turǵanda, kimge arqa súıemekshisiń? Qazyǵyńnan uzap qaıda barasyń? Eń birinshi, oıyńdy jalpaq jurttyń deńgeıine deıin aparý úshin, óziń shyqqan ortańdy sol baǵytqa ábden saılap alý jón eken. Átteń amal ne, halqymyzdyń burynǵy ótken abyzdary «bir bıeden ala da týady, qula da týady» dep áldeqashan qapysyz dál taýyp aıtqan. Seniń sózińe pysqyryp qaramaıtyndar qanshama? Tipti, týǵan baýyryń irgesin aýlaq sap, ózinshe bir tóbe bolǵysy keledi. El kóshken jurtta jarymaı otyryp úshinshi ápekesiniń «alashtan kem qylsań da, aǵaıynnan kem qylma» dep kúlin kókke shashqany bar. Qarap turyp qabyrǵasy qaıysty. Osyndaı pasyq tákapparlyqtan arylý qıyn-aq. Bári bir-bir manap… Aýzy dýaly qasıetti Móńke bıdiń aıtqan «úıdiń ishinde neshe jan bolsa, bas-basyna bı bolar» zaman týdy. «Maǵan kelsin ıligip» deıtindeı qatynaspaıdy. Qaıta, qol ishine qaraı ıkem bolýy kerek qoı. Jyldar ótedi, kápirdiń dini qatty — sol betinen qaıtpaıdy.

Keıin solardyń bireýinen alda-jalda kóz jazyp qalsań, joqtap jylaýdyń qajeti joq. Óıtkeni, sen ony alǵash aralaryń alshaqtaǵanda joǵaltqansyń. Sol kezde jylaý kerek edi. Endigi jylaý — saýapsyz. «Sondyqtan men óle qalsam sorany sorǵalatyp pysyńdaý ımanyma salmaq bop tıer».

Taǵy da qoly eriksiz temekige júgirdi.

Qarap tursa qarny ashady. Otbasyndaǵy munyń aldyndaǵylar da, artyndaǵylar da ońbapty. Máselen ápkeleri… Eldiń qyzdary ıbasy tógilmegen qalpy qaraıǵan halyqtyń aldynda úlken bir súıkimdilikpen, ózine tán aıbyn-abyroıymen bedelge ıe bop jatady. Al bunyń ápkeleri qos-qostan baıǵa tıip, shúıgip júr. Eshqaısysy birinshi kúıeýlerin qanaǵat tutpady. Apalary jeńiltek pe, álde jezdeleri jelikkish pe, áıteýir, munyń mıy jetetin sharýa emes. Qıt etse tórt qubylasy teń otyrǵandaı onysyz da julma-julmasy shyqqan sheshelerine salyp-uryp jetedi. Kóldeneń kózden, kórshi-kóleńnen ımený-taıyný joq. Jalǵyz kelse bir sári, qulyn-taıyn ertken bıedeı shubyra osharylady. Sóıtip, ózi ilinip ázer júrgen kempirdiń bar ma ázir, joq pa ázir nesibesine jabyla bas qoıady. Qyz kezderinde shesheleriniń basyn áldeneshe qatyryp edi, qatyn bolǵanda da qasiretti tartqyzyp-aq baqty.

Tete ápkesi Qorlannyń baǵy bir ashylmaıdy. Bala kezinen baıqaıtyny, baıqus baryp turǵan qıampurys, qyrsyq edi. Onysy, sońynan ul týdy «maı quıryq» dep, erkeletkendikten de shyǵar. Biraq, aqyldy qyz eseıip etegin japqanda ózine degen osy qurmetti erekshe qasterlep, tekti, tákappar bolýǵa umtylar edi. Átteń, ondaı suńǵylalyq nyshan baıqalmady… Mektepti bitirgennen keıin Semeıge tehnıkýmǵa bardy. Onda da jeń ushynan jalǵasyp, joldama ápergen. Sońǵy emtıhanda jaǵdaıy múshkildenip, oqytýshy:

— Úsh qoısam, báribir ótpeısiń-aý, — deıdi jany ashyp.

Sonda Qorlan:

— Nege, joldamamen keldim, ótemin! — deıdi shaqshyraıa kámil túrde. Úni de jaǵymsyzdaý shyqsa kerek.

— Joldamany qalaı aldyń? — Demde muǵalimniń jańaǵy meıirmandyq keıpinen óńinde eshteme de qalmaıdy. — Sen mektepti endi ǵana bitirmediń be?! — Odan saıyn eki kózi ejireıe qadalady.

Ápkesi sonda baryp óziniń oısyz sózinen bálege arandaǵanyn ishteı topshylaıdy. Óıtkeni, joldama óndiriste keminde eki jyl jumys istegen stajy barlarǵa ǵana tıesili-tin.

— Ondaı pysyqtyǵyń bolsa, jerdi jaryp shyǵarsyń. Bara ber.

Sup-sur qalpy bezireıgen oqytýshy basqadaı eshteme demeıdi. Tek úni qatqyldaý kórindi.

Qorlan sólbireıe ornynan kóterilip, syrtqa betteıdi.

Aqyry, erteńinde tústen keıin úmitkerlerdiń tizimin kórip, sońǵy emtıhannan qulaǵanyn bildi. Sál kóńiline kirbiń uıalaǵany bolmasa, ádettegideı qıampurys qalpy úıge oraldy. Biraq, sol joly basynan taıǵan baǵy máńgige taıǵan edi. Odan keıin de qanshama ret oqýǵa baryp kórdi, bári-bir eshtemege ilige almady.

Ol zamanda qabyldaý emtıhandary tamyzdyń ortasynda aıaqtalatyn. Úı bolsa baılanys, qarym-qatynas degennen ada, malmen jaılaýda otyratyn. Sol kezeńderdegi ákesi men sheshesiniń tóskeıdegi qasqa jolǵa qaraılaıtyn táıkúnshik keıpi áli búgingideı kóz aldynda. Jalpy, Qorlandy ǵana emes, búkil qyzdaryn jyl saıyn sarǵaıa alystan úmitpen kútetin. Dińkeletkende olar eshqashan áke-shesheleriniń kóńilderin jarq etkizip, oqýǵa iligip qaıtpady. Japar da ápkeleriniń mereıi ústem bop oralýyn qudaıdan tileýshi edi. Átteń, ondaı baqytty shaqty kórýdi eshkimniń mańdaıyna jazbapty.

Jyl saıynǵy súrgin dál osylaı aına qatesiz qaıtalanady da otyrady. Artynyp-tartynyp ápkeleri qıratyp tastaıtyndaı-aq taǵy da Almatyǵa sapar shegedi. Olardy shyǵaryp salý — úlken sharýa. Jaılaýǵa irge tebisimen bir-eki iri qarany soıyp, joldaryna pul jasaıdy. Sodan keıin shesheleri alý-dalý bop etekke deıin sandalady. Úı-ishi taıly-taıaǵymen ubap-shubap tas jolǵa sheıin barady. Sodan kóńilderi kúpti bop, elegizedi de júredi.

Ásirese, oqý izdep úıin ábden shyǵyndatqan úshinshi ápkesi — Maǵıra. Jylda QazPI-diń bul úshin áli de belgisiz bir fakúltetine barady da, qulaıdy. Qaı kezde qulaıtynyn kim bilsin, «konkýrsta balym jetpeı qaldy» dep, tamyz támamdala tóbe kórsetedi.

Ol týmysynan dini qatty, ózim degende ógizdeı qara kúshi bar, aıtqanynan qaıtpaıtyn birmoıyn-tuǵyn. Osy dinsizdiginen be, «sońymnan ósip kele jatqan baýyrlarym bar ǵoı» dep oılamady. Al inileri jazdyń kúni órim-órimi shyǵyp, jurtta qalǵan juryndy kıip, borpyldatyp kerzi etikpen júrdi. Ári bireýiniń betinen qaǵatyn áke-sheshe me, Úkedeı eshqashan qyzdarynyń aldynan shyqqan emes. Kókeıinde «osylar oqysa eken, osylar ornyn tapsa eken» degen ákelik kirshiksiz tilegi ǵana boldy. Jas baladaı jol kútip, áldekimniń tóbesi sonadaıdan kórinse «balalarym ba eken» dep, kún salyp qaraıtuǵyn. Ondaıda Nurǵanym da istep jatqan sharýasyn tastaı sap, sol jaqqa álsin-álsin ańyra tesiletin. Ekeýi de «ul-aı» dep ańsaǵandarymen, qyzdarynyń tileýin qatty tiledi. Amal qansha, kópshiliktiń qolyna ońaı ilinetin jaqsylyq habardy estimeı-aq ketti.

Al olardyń kúıeýge tıgeni kez-kelgen tómenetektiniń jasaıtyn tabıǵı nástesi edi. Bul úlken qýanysh bolǵanymen, joǵarydaǵy shattyqqa salystyrýǵa kelmeıtin kúıki tirliktegi bir lúp etken samaldyń nyshany-tuǵyn. Endi kerisinshe, ápkeleriniń jappaı ajyrasýy — kez-kelgen tómenetektiniń jasamaıtyn qaraketi. Osy úshin áke júregi qansha parsha-parshasy shyqty. Kóbine únsiz qalatyn, únsiz buıyǵyp júregi qan jylaıtyn. Aqyry júrek baıqus ózi kútpegen zilzalaǵa shydamady. Eshkimge bir aýyz sóz aıtpastan, aýyrmaı-syrqamaı máńgilik dúnıege jóneı berdi.

Mezgilinen buryn dáýirin teris aınaldyrǵany da durys bopty. «Bir qyzymnan bir qyzym ám soraqy» degendeıin, uldary odan da asyp jyǵyldy. Jetesizdikti ápkelerinen kórip, sezinip ósken inileri, tipti, júgensizdiktiń shegine jetti. Japar baýyrlarynyń basyn qansha biriktireıin degenimen, aramterge shomdy. Aıtqanyna eshkim qulaq aspady. Júre tyńdady. Árqaısysy bir-bir tulǵa bop kóringisi, árqaısysy óz betinshe tirlik istegileri keldi. Aqyry, ottap shóp jegennen basqa eshtemeni bilmeıtin kók ógizden aıyrmashylyǵy shamaly bolyp qaldy. Abaıdyń ashýlanǵanynda aıtqan “adam — boqtyń qaby” degen teńeýi dál osylarǵa laıyq, dál osylarǵa baǵyshtalǵandaı.

*** *** ***

Bir sát jigit eńsesin jazyp jan-jaǵyna qarady. Tóńirektiń bári qarǵa keptelgennen keıin qupıasyn baıqatpaıdy. Uzynnan-uzaq sozylǵan qyrdyń óne-boıy aq zonttan kıim kıgen barlaýshynyń ústindeı kópsip, bir reńnen aýmaıdy. Ne ushqan qus, ne júgirgen ań kóz ushyna ilinbeıdi. Tirshilik ataýlynyń tym quryǵanda nobaıy, nyshany biliner emes. Aqpannyń aıazynan aqylynan jańylyp, ańyljyǵan dala ǵana sulq jatyr.

Kún eńkeıgen saıyn qarsy jolyǵatyn mashına da taýsyldy. Esesine aq tútek boran údep, aqılana ysqyrynatyndaı. Ushy-qıyry joq qara jol muratyna jetkizetinin de, jetkizbeıtinin de bilmeıdi. Biletini: bul — jalǵyz, qudaı — jalǵyz. Bar sharýany táńirge ǵana tapsyryp, táleıinen kórýge beıil.

*** *** ***

…Byltyr kúzde Maǵıranyń úıine bardy. Kókeıinde talaıdan beri oǵan degen qyjyl paıda bolyp edi, sodan keıin qatynaspaı ketken. Biraq Bıbi qoıarda-qoımaı:

— Áı, kókirek nesibesin talasa emgen ápkeń emes pe, baraıyq. Hal-jaıyn bileıik. Jaqsylyǵyn umyttyń ba? — dedi digirlep.

Jaqsylyǵy Aıbyndy emshekten shyǵarǵanda onshaqty kún baqqan. Basqa eshtemesin jarytyp esine túsire almady. Kókeıinde berishteı qadalyp turatyny — dál irgesinde otyryp týǵan sheshesine tórt jyldaı qatynaspaı qoıǵany. Óıtetini, onyń qolynda qaraıǵan-quraıǵany bar, sheshesiniń qorasynda túgi de joq. «Bara qalsam birdeme suraıdy» dep qashqaqtaıdy, táıiri. Qudaıǵa táýba, qıyn kúnder artta qaldy. «Elde bolsa eringe de tıedi» eken, eshkim ashtan ólgen joq. Ári-beriden keıin onyń jasaǵany — ózi bolǵan qyz tórkinin tanymastyń keri. Osyǵan bola renjıdi. Áıtpese, «birdemeńdi bólispediń» dep ókpelemeıdi.

Áıeliniń sózinen keıin taǵy da sonysy sanasynda kólbeń etti.

— Joq, barmaımyz.

— Nege barmaımyz?

— Shyqqan jerine ózi kelmegen adamǵa biz basymyzdy ıip, quldyq urýymyz kerek pe?

— Sen kishi emessiń be?

— Men kishi bolsam, aýylda ony tapqan sheshesi otyr emes pe? Qara ormanyna shaýyp kelse taǵynan túsip qala ma?

— Aýyldaǵylardyń oshaǵy basqa, bizdiń otbasymyz bólek. — Bıbi buǵan úıelmenimen burylyp, negizgi kiltıpandy uǵyndyrmaq maqsatpen shuqshıa úńildi. — Eger saý etip bara qalsaq, óziniń jasap júrgeni ıttik ekeni basyna saq etip tımeı me?

— Iá saǵan, jaman qatty tıedi.

— Qoı, endi, onyń qaıbir shekesi qyzyp júr?

Osy ýájden keıin áńgimeleri short úzildi. Sebebi, Maǵıranyń kúıeýi úshti-kúıli joǵalǵaly jyldan asty. Semeı jaqqa «pıaz aparyp satamyn» dep ketken eken, sodan jer jutqandaı ylym-jylym. Tórt balasymen ózi jalǵyz otyr. Uzynqulaqtyń aıtýy boıynsha, jezdesi Óskemen jaqta bir áıelmen qosylyp, ot tútetip jatqanǵa uqsaıdy.

Álbette, munyń bári alyp-qashty áńgime, naqty óli-tirisinen habar joq. Ápkesi sodan beri bala-shaǵasymen tyrmysyp, óz kúnderin ózderi kórýde. Qoldarynda bes-alty iri-qaralary, bir-eki gektardaı jeri bar, sony kútip-baǵyp kúneltedi. Sondyqtan, qashan da telim-telimi shyǵyp júrgeni. Ári, osy bolar-bolmas dúnıeni qyzǵanǵandyqtan aǵaıynnan alystap, syrt aınalady. Japardyń bir baıqaǵany «adamdy adam etken — eńbek» degen qaǵıdanyń durys aıtylǵandyǵy. Sońǵy ýaqta kózi jetkeni, adamdy aıýan etetin de, eńbek eken. Óıtkeni, bir tamaǵyn asyraımyn dep, ómiri taýsylmaıtyn sharýanyń sońyna túsetinder bar. Sóıtip, tirliktiń shyrshýymen aldanyp júrip, týǵan sheshelerin umytatyndar kezdesedi. Olar qarabaıyrlyǵy, bir jaǵy kórkeýdeligimen esekke uqsap damylsyz tyrbyna beredi, tyrbyna beredi… Al, ómir eleńsiz ǵana jemirilip, mújilgen ústine mújiledi. Bir kúni bireýdiń bolmasa bireýdiń ajal saǵaty soǵatyny aqıqat. Sol kezde ǵana ah uryp, ıtshilep tirlik keshkenin bálkim uǵynar, bálkim uǵynbas. Eldiń qoıyn qaıyrýǵa ǵana jaraıtyn balalarynyń amandyǵyn kóńiline toq sanap, mımyrt júrisimen jalbaıy súıretilip tyrbynar, tyrashtanar...

Maǵıra dál osyndaı adam edi.

Áıeliniń sózinen keıin Japardyń birtúrli ápkesine jany ashydy. Alaıda, alǵashqy raıynan qaıta almady.

— Shekesi qyzbaq túgili ómirem qapsyn!

— Qoı, olaı dep aıtpa, aldymyzda ne kútip turǵanyn qaıdan bilesiń? —Bıbi jýyp jatqan ydys-aıaǵyn tastaı salyp, buǵan jartylaı burylyp qarady. — It te bolsa bir qursaqtan shyqtyńdar, barý kerek. Senderdiń bir-birlerińdi izdemegenderińdi kórip ósken myna balalar tura-bara ne bolady?

— «Qyz degen baýyrmal» dep jatatyn edi ǵoı, onyki baýyr ma, berish pe? — Japar da alǵan betinen qaıtpaı ójelene órekpidi. — Búgingi aqsha men baılyqtyń zamanynda qara taban kóptiń biri bolsań, bosaǵadaǵy qara tóbetten de qadirsizsiń. Jesir qalǵanymen, qorasyndaǵy jeti ógiziniń býy tóbesin jeti qat kókke jetkizip tur. Sonaý qyz kezinen-aq «tentekti tentek deseń telpegin aspanǵa atatynnyń» naq ózi edi, artynda túgi joq bolsa da qara sanynyń múıizin sanap nasattanar naısap. Qolyn boqqa bylǵap otyrǵan, lypasy joq ýaqtyń ózinde jerden shyqqandaı áńireńdeıtin...

— Sonsha qazyp, minep ne kórindi. Ózderi jaman bolsa da, balalary qandaı, altyn asyqtaı. Shyraı da, Aıbyn da saǵynyp júr.

Osy tusta qos qulyny:

— Papa, baraıyqshy! — dep, jarysa shyr ete qaldy.

Japar qarashyqtarynyń óńderine jymıǵan qalpy, barlaı qarady. Jańaǵy qabaǵy túıilip, qanyna qaraıǵan ashýly keıpi áp-sátte úshti-kúıli joǵalypty. Myna baýyrmal eki kúshiginiń usqynyn kórgende, demde qanyna qaraıa qasarysqan ashýynan jańyldy.

— Jaraıdy, baramyz. — Úni qulyqsyzdaý estildi.

— Ýra! — dep eki búldirshini qoldaryn shapattap, jarysa aıqaılady.

*** *** ***

…Sóıtip, birden aýylǵa tartpaı, joldarynan qıystaý jatqan Taldyǵa at basyn burdy.

Ápkeleri jaman qarsy alǵan joq, bulardyń tóbesin kórisimen kúnge qaqtalyp qara qaıystaı bolǵan óńi shattyqtyń shýaǵyna sharpylyp, kózin qıly-qıly qubyltyp kúle berdi. Nasattanǵanynda bir kózi úlkeıip, bireýsi syǵyraıyp ketetin bala kezgi ádeti. Ári munysy kóńili shalqı saraıy ashylyp, arqa-basy keńı jany jadyraǵanynda baıqalatyn keskin-tin. Endi, mine, kekse áıel bolsa da sol emshek sútimen bitken daǵdysynan ajyramapty.

— Janym-aý, kúnderim-aý… — Sonadaıdan sóılegen qalpy bularǵa abdyraı empeńdedi. Janynda ıt talaǵan tyrnadaı shashtary úrpıip ketken qara sıraq balalary bar. Olar da eseıip qalǵan ba, ádettegideı tura shappady, adymdaryn bir túrli úrkesoqtap ashatyndaı. Janarlarynda kilegeılengen muńnyń nili jatqandaı. Áp degennen-aq bir baıqalǵany ápkesiniń jaǵy sýalyp, ortasy oıylǵan qaýynnyń shópegindeı ishine kiripti.

Sharbaqtan shyǵysymen qushaqtap betterinen súıip, máre-sáre kúıge bólendi. Shyraı men Aıbynnyń qalqıyp óskenin kórip, olardyń túrlerine qaıta-qaıta qarap, kúle beredi. Dámil-dámil bas salyp qushaqtap betterinen shóp-shóp etkizedi.

— Oıbaı-aı, mynanyń túrin-aı, Japardan aýmaı qalypty. — Shyraıǵa sóıtip meıirin tókse, — mynaý áli bolpıǵan qalpy ǵoı, — dep, Aıbyndy ózine shaqyryp baýyryna basty.

Osy meıiri úıirilgen shaqty kórgen Japardyń bir sát júregi aýnap túsip, erip júre berdi. Ápkesine jany ashydy. Qýraıdaı qatyp, sińir-sińiri shyǵyp tartylyp qalypty. Onysyz da at jaqty bitken bet poshymy odan saıyn sopıyp, ıegi úshkildene soraıyp shyǵyp turǵandaı baıqaldy. Qysyńqy kózderiniń aıasyn kireýke torlaǵandaı. Janarynyń ushqyny da solǵyndap, nury taıǵan. Kıimderi olpy-solpy, áıtkenmen onysyna eshqandaı kóńil aýdarar Maǵıra kórinbeıdi. Aýyldaǵy jurtshylyqtyń kózi meılinshe úırenisken ári barlyǵy bir deńgeıles sharýashylyqqa kıetin kúndelikti buıymdary. Aıaǵyna ábden tozyǵy jetken, kóshken jurttan tabylar áldeqaıdaǵy súıretpeni ilip alypty.

Balalarynyń da sıqy tym jupyny. Buttarynda eski shalbardan kesip qoldan jasalynǵan shortı, ústeri tuttaı jalańash. Deneleri otqa qaqtalǵan bastyń terisindeı kúnge kúıip, qara qoshqylǵa aınalǵan. Kir sińdi shashtary úrpıip, usqyndaryn qashyryp-aq tur. Úsh-tórt jastardaǵy eń kishkenesi, tipti, esh lypasyz aldylarynan qarsy shyqty. Eki uldan keıingi Aıagóz ǵana durystaý kıingendeı kórindi. Biraq onyń ıyǵyna ilgenderi de tozyǵy jetken nárseler edi.

— Halderiń qalaı?

— Jurtpen qatar, áıteýir, bireýden ilgeri, bireýden keıin kúneltip jatyrmyz. — Baýyrynyń kelgenine mereıi tasydy ma, álde ishinde qyj-qyj qaınaǵan qamyryǵyn bildirgisi kelmeı qoldanǵan amaly ma, ezýinen kúlkisi ajyraǵan joq.

Saǵyna tabysqan aǵaıyndylar ubaq-shubaq úıge bettedi.

— Azyn-aýlaq malymyz bar, solarǵa qarap jan saqtap... Kúndelikti qaımaǵyn balalar Úshtóbege aparyp satyp keledi, sol qant-shaımyzǵa jetedi. Basqadaı kúnkóristiń amaly joq, aqshany tek sútten jasap otyrmyz. — Kúnge totyqqan mańdaıyndaǵy ájimderi jıyrylyp, aýyr kúrsindi.

Bul quıryq basyp tize búkkenderinde aıtqan óz jaılary týrasyndaǵy maǵlumy-tyn.

Japardyń moıny salbyrap, qaıda barsa da aldynan shyǵatyn joq-jitiktiń zardabynan qabyrǵasy qaıysty. Mundaı súreńsiz áńgimeni estýdiń ózi aýyr.

— Odan qalsa, eńbektep jer tisteleımiz. Kóktemde salǵan jýa, qyzylsha bar. Solardyń aram shóbin otap, qańyryǵyńdy tútetken jazdyń aptabynda sý salý — qudaıdyń bir azaby. Balalarmen baryp bárimiz tirideı tozaqqa túsemiz. Mehnaty sondaı kóp, al kúzde aqshaǵa aınaldyrǵanda mańdaı terińe arzymaıdy.

Bir sát ápkesi saly sýǵa ketken adamnyń keıpinde úndemeı qaldy. Qasiret torlaǵan óńinde bir búıiri oısyraǵan kisiniń keskini jatyr. Osyny ańǵara tura aýyr da bolsa Japar jaısyz saýal tastady.

— Myrzabekten ne habar bar? — Jónsiz áńgimeni bastaýyn bastap alyp, óz-ózinen qıpyjyqtady. Áıtkenmen onysyn syrtqa bildirtpeýge tyrysty.

Maǵıra aýyr kúrsindi. Biraq tosylǵan joq.

— Uzynqulaqtan estýimshe áldekimder kóripti. Biraq, «kórdi» degen adamdy izdep baryp surasam, ol basqa bireýden estigen bolady. Aqyry, sońyn tappadym.

— Izdegen bireý bar ma?

— Úlken qaıyn aǵamyz «izdeımin» dep jolǵa jınalyp júr. Sol, qarajattyń qısynyn keltire almaı qańtarylýda, shamasy.

— Keýdesinde jany bolsa, er-azamat bógde jerde bir kún de bógele me?..

— Sony men de oılaımyn. Biraq, taǵy da bir kúmándi tyǵyryqqa tireletinim bar. — Osy tusqa kelgende baǵanadan beri sulq otyrǵan Bıbi basyn kóterip, qaıynbıkesine kózderin tipti ejireıte qarady. Oǵan myna kisi sumdyq bir jan túrshigerlik oqıǵa aıtatyndaı kórindi. — Ózimizdiń aýyldaǵy saýdamen aınalysyp júrgen bireýden qaryz alǵan. Sony «qaıtaryp beremin» dep kókónis pisisimen sýyt Semeıge taýarmen ketken. Sol ketkennen kúni búginge deıin joq. Meniń shamalaýym boıynsha qolyndaǵy dúnıesinen aıyrylyp, qaıta almaı dińkesi quryp jatsa kerek. Kelse, tıisti adamyna aqshasyn ákelýi qajet. Oǵan, ondaı tıyn-tebeni janynda joq. Sodan bógde jerde jipsiz baılanyp otyrǵan shyǵar…

— Soǵan bola laǵa bezý aqylǵa syımaıdy. — Japar qısyndy aıtylsa da bul ýájge kelispeı, qarsylyǵyn bildirdi.

— Páli-i! — ápkesiniń úni qatty shyqty, — qaryz alyp qaıtara almaı qashyp júrgenderdiń osy aýyldyń ózinen úsh-tórteýi kezdesedi. Álgi aqsha bergen káris zikir salyp qanshama ret úıge keldi. «Men bir tıyn da kórgen joqpyn. Berseń, bergen adamyńnan al!» dep, shyǵaryp salǵanmyn. Sodan, áli damyl tappaı eki kúnniń birinde habaryn alýǵa jetedi. Qashyp júrgen sondaılardyń súıegi de tabyldy. Kim óltirgenin bilmeıdi…

— Qudaı ondaıdyń betin ary qylsyn. — Baǵanadan sózge aralaspaı otyrǵan Bıbi tosynnan qosyldy. — Shıetteı bala-shaǵalaryńyz bar, aman shyǵar… keletin bolar… — Óz lámine sonshalyq nanymsyz ekenin bildirip, júzin kilt tómen sala berdi.

— Aman shyǵar… — Maǵıra sóziniń sońyn jutyp, óz-ózinen bir kúlip aldy. — El «áldekimge úılenip, birge turyp jatyr eken» degendi de aıtady. Sóıtse, sóıtip te júrgen bolar.

— Qoı, qursyn… — Japar bul qoıyrtpaqqa bolmashy narazylyǵyn bildirdi.

Maǵıra sodan keıin dastarhan jasaýǵa kiristi. Endigi áńgimeni ary-beri shapqylap júrip órbitti.

— Baqshany bıyl qalaı saldyńdar?

— Balalarmen jabylyp, ózimiz… Kárimbek pen Álimbek ósip qaldy ǵoı. Bárin isteıdi, malǵa da qaraıdy. Sodan keıin baıaǵydan beri aralasatyn Kzándı degen sheshen joldasymyz bar, ol bir jaǵyna shyǵysady.

Japardyń kóz aldyna bet-aýzyn kókmoraz jún basqan, jasy jer ortasynan asqan sheshenniń keıpi elestedi. Myrzabektiń bar kezinen eki otbasy jora-joldas bop, aralas-quralas júretin. Bul olardyń syılastyǵyna ishteı súısinetin. Sońǵy bir áńgimeden estýinshe onyń da qatyn-balasy Sheshenstanǵa kóship, ózi jalǵyz ata jurtyna barmaı badalypty. Osy jaǵdaı birtúrli kóńiline kóleńke túsirgenimen, oıyn aram pıǵylǵa burmaǵan.

Osyndaı mán-jaıdy surasqan qalpy bir sháýgim shaı iship, aýylǵa tartty. Ana dym bilmes kishkeneden basqa jıenderin de ala ketti. Olardy qaıtar jolda soǵyp, ózi ákep tastaýǵa ýaǵda baılasty.

Naǵashy ájeleriniń úıine kóterińki kóńilmen kelgen jıender erteńinde tósekten bir túrli páseıip oıandy. Ásirese qyzdyń mazasy qasha berdi.

— Mamam malǵa qaraı almaı jatqan shyǵar, keteıik, — dep, qos aǵasyn asyqtyrdy.

Balanyń sonsha báıek bolǵanyna Japar áldeneden dúdámaldandy.

— «Qyz — baýyrmal» degen sol ǵoı, mamasyna jany ashyp barady, — dedi Bıbi onyń bul qylyǵyn kórip. Aıakózdiń tyzaqtaǵanyn ishteı jaqsylyqqa joryp turǵany da onyń óńinen aıqyn ańǵaryldy. — Uldar, áne, oılarynda eshteme joq, júr dalaqtap. Keskinderinen “sheshemiz jalǵyzilikten qınalyp qaldy-aý” degen qynjylys baıqalmaıdy.

Japar birdeme aıtýǵa oqtaldy da, úı-ishilik shyrshýdan bıik turǵysy keldi me, syrt aınaldy.

Kóńili nildeı buzylǵan Aıakóz aqyry aǵalaryna jan taptyrmady. Sóıtip, balalar saǵat on birlerdiń shamasynda avtobýsqa minip, úılerine qaıtty da ketti.

*** *** ***

…Japar aýyr kúrsindi.

Qyryqqa kelip, qyrma saqal bolsa da jaqsy kórgen adamy týraly jaman oı oılaı almaıtyn sorlylyǵyna kúıindi. Ómiriniń ońbaı júrgeni de tirshilik ataýlynyń bárine baladaı ańǵyrttyqpen qaraıtyndyǵynan shyǵar. Sol joly sorly basy eshtemeden kúmándanbapty ǵoı. Aqyry… Ápkesiniń álgi qańǵyǵan sheshenge kúıeýge tıgenin keıin bildi. Soraqysy sol — Sheshenstandaǵy soǵystan qatyn-balasy bas saýǵalap qaıta qashyp kelipti. Maǵıra toqaly eken.

Kók tútin burq etti. Onyń ysynan kózi eptep ashydy. Janarynyń aıasyn lyqsyp kep jas torlady. Bul — kóringen kók attynyń aldynda kókiregi basylǵandyǵynan ba, álde tútinniń ashshylyǵynan ba, ózi de paıymdaı almady. Sirke sýyn ishkendeı ózegi kenet jıdip júre berdi. Álem tutastaı býaldyrlanyp, birtin-birtin meńireýlikke ulasty…

Dóńgelektiń ekpininen ushqan siri qar, qumsha sýyldap kapottyń ústinen júgirip ótti. Ysqyrǵan jeldiń ýili qulaǵyna ap-anyq estildi. Baǵana jaratqannyń janary shymyldyqtaı tartylǵan tumannyń arasynan bolar-bolmas bir jylt etkende, kúnniń qulaqtanyp turǵanyn baıqaǵan. Sonda jeti qat kóktiń mańdaıy qaq aırylyp kete jazdap syzdanyp, shytynaı kórindi. Endi tirshilik ataýlyny atjalman óńeshine salyp qylǵyta salǵysy keletindeı, dún-dúnıeni shamyrqanǵan minezimen qýsyryp barady.

*** *** ***

…Bulyqsyp kóktem keldi. Dúrk etip kógi qaýlaǵan bula kúnmen birge Japar da tolysa tústi. Ótken jyly maýsym aıynda ǵana mektepti bitirip edi, endi bıyl mamyrda qurbylas qatarymen birge armıaǵa shaqyryldy. Keýdesin úı-ishine, týǵan jerge degen qımas sezim kernegenimen, azamat bolǵanyna qýanyshty-tuǵyn.

Uzaq jolǵa attanýǵa eki kún qalǵanda Taldyqorǵandaǵy tehnıkýmda oqıtyn ápkesine tartty. Buryn qalaǵa jıi qatynamaǵandyqtan sháriniń qıturqysyn ańdaı almaı adasyp, ábden rásýasy qashty. Túneýkúni bir kelgeninde nómiri bálen avtobýsqa mingen sıaqty edi, ol avtobýsyń búgin aqylynan aljasqandaı áldebir qýysqa aparyp tastady. Budan soń jandalbasalap, kózi úırenip qalǵan ortalyqty izdeı bastady. «Sol tusqa aparady ǵoı» dep kelesi kópshilik kóligine otyrǵan, ol múlde qıys tartyp ıt zyqysyn shyǵardy. Sodan dińkesi quryǵan soń dońǵalaq ataýlynyń bárine qolyn bir siltep, shahardy qaq jara tikesinen tartty. Barmaǵan jeri qalmady, eki aıaǵy saldyrap, tabany ýdaı ashydy. Jón siltegen adamdardyń aıtýy boıynsha júrgenniń ózinde, qalyń úıdiń ortasyna ornalasqan tehnıkýmnyń korpýsy qarasyn kórsetpedi. Qudaıdyń kúni de shaqshyraıyp, tabaǵa salǵandaı qýyryp barady. Terden shyt jeıdesi denesine jabysyp, mańdaıy kúnmen shaǵylysa torsıyp, úıitken taýyqtaı qyzara bórtip jyltyrap aldy.

Sóıtip, túske deıin tabanynan taýsyla sandalyp júrip Maǵıranyń jataqhanasyn ázer tapqan. Stýdentter sabaqtan endi kelip jatyr eken. Eshqaısysyn tanymaıdy, óńkeı aq halat kıgenderdiń arasynda ápkesi joq. Bir kezde qalyń toptyń ishinen Maǵıramen birge oqıtyn qyzdardyń qylpyn baıqap qaldy. Olar da muny tanı ketti, buryn birli-jarym márte kezdeskenderi de bar.

— Oı, qal qalaı?!

Ásirese ashyq sary óńdi boıjetken sonadaıdan qolyn bulǵap, buǵan etenelik tanytyp ish tarta elpektedi. Munyń óz-ózinen eki beti dý etti. Óıtkeni janynan aǵyla shubyrǵan bógde jandardan qysyldy. Olar buǵan kózderiniń qıyqtarymen qarap, «bul kim» degendeı syńaı tanytatyndaı. Sebebi, Japardyń toqyraıǵan basynda ashyq sur tústi sheten qalpaq, ústinde qara kostúm edi. Kún «jegendikten» ózi kómirden jaralǵandaı qap-qara bolatyn. Butynda usaq shaqpaq-shaqpaq órnekteri bar aq tústi shalbar, aıaǵynda arteldiń tikken qyzyl platforma týflıi-tuǵyn.

Osy turysynyń ózi túrli-tústi ındıalyq kınonyń kórinisindeı.

— Qashan keldiń?

Al myna ápkesimen birge oqıtyn qyz eshtemeden taıynar emes, kóshedegi kóldeneń kisilerdiń bárin ózimsinetindeı tym erkin.

Japar tipti qystyqty, qas qylǵandaı aýzyna «jaqsy» degen sóz de ilikpedi. Rýhyn ezgen ynjyqtyq eńsesin jazdyrar emes. Qudaı atqanda ańqalaqtaǵan bátirdiń esiminiń kim ekenin de umytyp qalypty, káne, jadyna túsire alsashy. Sosyn, uıalǵan tek turmastyń kebimen, ezýi yrjıyp kúlgen boldy. Osy eki ortada endigi ony mazalaǵan nárse «qal qalaı» men «qashan keldiń» degen saýaldyń qaısysyna buryn jaýap berý kerek degen suraq-tuǵyn.

Ol óstip ıt áýresi shyǵyp turǵanynda álgi boıjetken sylań qaǵyp qasyna da taıanǵan edi.

— Qal qalaı, Japar?! — Qaıyra sálemdesti.

— Jaqsy. — Tanaýynyń astynan estiler-estilmes mińgir etti. Murnynyń ushy shyp-shyp terlepti.

— Aýyldan qashan shyqtyń?

— Búgin.

— Maǵıraǵa keldiń be?

— Iá.

— Júr onda bólmege, ol qazir keledi. — Budan qos janaryn almaı, ózimen birge ilesýin ótine yqylas tanytty. — Oqý korpýsynda top jetekshisimen qaldy, shamasy, keminde bir jarty saǵat aınalatyn jumystary bar. Soǵan deıin shaqyraıǵan kúnniń astynda turasyń ba qańsyp? — Eki oıly pishinde sendelgen munyń qapelimde qozǵala qoımasyn uqty ma, qoltyǵynan alyp, ózimen ilestirdi de jónedi. Bul tanaýy tesilgen taılaqtaı esh qarsylyqsyz ilbı berdi.

— Aýylda ne jańalyq bar? — Quddy bir bulardyń aýylyndaǵy tirliktiń bárinen habardar jandaı saýaldy osylaı tastap, aýzy tynbady.

— Esh jańalyq joq.

— Úlken kisiler aman ba?

— Aman.

— Bıyl qandaı oqýǵa tapsyrmaq oıyń bar? — Ásili, byltyr munyń qurylys tehnıkýmyn kóńili qalamaı ketip qalǵanyn biletin syńaıly.

— Bıyl oqýǵa qujat tapsyrýdyń reti bolmas.

— Nege? — Kózi baǵjań etip, qoltyǵyna qysylǵan dalbaıdaı buǵan oqshyraıa qarady.

— Armıaǵa ketemin ǵoı.

— Qashan?

— Eki kúnnen keıin.

Qyz endi toqtap turyp bozbalanyń betine tańyrqaǵan pishinde suǵyn qadady. Eki kózi «munyń shyn ba, shyn emes pe» degendeı tesiledi. Sońynda maqsatsyz jymıa saldy. Japardyń júzi jandy.

— Oı, jaraısyń!

Bozbala úndemedi.

Bólmege kelgennen soń Japardy otyrǵyzyp qoıyp shaıdyń qamyna kirisip, zýyldaı jóneldi. Ara-arasynda ár nárseni bir suraıdy. Bul «ıá» nemese «joq» dep qana jaýap qaıyrady. Kóńili ýaqyt ótken saıyn áldenársege alaǵyza berdi. Elegize alańdaýy syrt pishininen de baıqalyp qalsa kerek:

— Qazir keledi, bir jaqqa asyǵyp otyrsyń ba? — dedi ápkesiniń kýrstasy «ıá, armıaǵa ketip bara jatyrsyń, bárin sezemin ǵoı» degendeı qýlana jymıyp.

— Joq.

— Á-á, onda jaraıdy.

Osyny aıtqannan keıin kóp uzamaı syrtqa shyǵyp ketti. Bólmede japadan-jalǵyz qaldy. Sálden soń álginde toqqa qoıylǵan shaı saqyldap qaınaı bastady. Ornynan túregelip baryp sýyryp tastady. Qaıta jaıǵasty. Tym-tyrys tynyshtyqtan zerikkendeı boldy. Terezeniń aldynda jatqan gazetti alyp aqtarystyrdy. Bir kezderde baryp aıaq dybyry, sóılesken qyzdardyń úni estildi. Esik shalqasynan ashylyp ishke álgi boıjetken men taǵy da bul tanıtyn bıdaı óńdi qyz endi.

— Kelýińmen. — Ol muny kishisingendikten be, jatsynbaı qolyn soza aldyǵa umsyndy.

— Rahmet.

— Álıa aıtty, armıaǵa júreıin dep jatyr ekensiń, jolyń bolsyn! Eki jylyń eki kúnge tatymaı tez ótsin.

Sonda baryp sary qyzdyń esimi jadynda jańǵyrdy.

— Aıtqanyń kelsin!

Osydan keıin ekeýi buryshta turǵan stoldy kitaptardan bosatyp, betine dastarhan jaıdy. Qoldaryna ony-muny ustaı kelgen eken, demde stoldy jaınatyp jiberdi.

Osy eki ortada Maǵıra ishke endi. Janarynda nur oınap, óńi bal-bul janady.

— Qashan kep qaldyń?

— Al, baqytty bol!

Ápkesiniń birden beti dý ete tústi.

— Ony qashan estidińder? — Abdyraı ún qatty.

— Estigen joqpyz.

— Estimeseńder, sen qaıdan bildiń?.. Qyzdar aıtty ma? — Janyndaǵy qurbylaryna qarady. Olar bul áńgimege bizdiń esh qatysymyz joq degendeı aıaq astynan búgejek qaqty.

— Joq, eshkim de aıtqan joq. Biraq, ishim sezip, bilip turmyn. — Ápkesi jymıyp kúlgen qalpy júzin tómen sala berdi. — Áskerge júremin, sony qulaǵdar eteıin dep…

— Shyǵaryp salýǵa endi qaıtip bardym?.. — Maǵıranyń alǵashqy ekpini joq, moınyna sý kete sóıledi.

— Aýylda bul sheshimińdi eshkim bilmeıdi, kele ber. Men attanǵannan keıin úı-ishti óz jaıyńnan habardar ete jatarsyń.

— Jaraıdy… tátemderge tis jarmasań, baramyn.

— Aıtpaımyn.

*** *** ***

Sóıtken ápkesi tutastaı áýlettiń atyna kir jaǵyp, ákesiniń arýaǵyn aıaqqa taptap bata buzyp otyr. Bata buzǵan eshqashan barqadar tappaıtynyn bildi me eken, jazǵan. Kúıeýge tıgenine qarsy emes qoı Japar, biraq eki márte erge shyǵý erlikke jatpas. Qaıta ápkesiniń bu tirligi qyryqqa kelse de záýili basylmaǵan saldaqynyń isi syńaıly. Qansha baısyrasa da tórt balasyn shubatyp, bes-alty balasy bar túsinik, túısigi bólek ózge kelimsektiń eteginen ustaý esh aqylǵa qonbaıdy. «Uly bar qatynnyń baıǵa tıýi beker» dep sheshesi buryndary bulardyń bala kezderinde jıi aıtyp otyratyn edi. Tym qurymaǵanda osy sóz kókeıinde qalmaǵany ma?.. Munyń baıqaýynsha Maǵıra túısigine eshteme túımeıtin sonshama sańylaýsyz emes edi… Sózdiń de qadirin bir kisideı uǵynyp, ónerdi de bir kisideı álpeshteıtin. Endigi myna tirligi — naǵyz qas jaýyńnyń basyna da tilemeıtin abyroısyzdyq. Qazaqta «qyzyń tórt-bes balasyn shubatyp, tórt-bes balasy bar tilin túsinbestiń eteginen ustasyn, qudaı bar bolsa» degen qarǵys joq. Al, sol joq qarǵysqa ushyrarlyqtaı marqum ákesiniń ne jazyǵy bar edi?.. «Qyz — jaý» dep qazaq osyndaıdan, jany ábden kúıgennen aıtsa tıis. Áıtpese, ne kórinipti sonsha…

…Jıenderin kórgen Nurǵanym ózin izdep kelgen kishkenelerdiń betinen súıip, máre-sáre kúıi quraq ushty. Olar dúrk kóterilip qaıtyp ketkende kóńili qońyltaqsyp, áldenársege alaǵyza berdi. Japar anasynyń Maǵırasyn saǵynǵanyn, qanshama bezbúırek bolsa da ishten shyqqan shubar jylanyn kórýge mustaqtyǵyn perzenttik júregimen túısindi.

— Táte, Maǵıranyń úıine alyp baraıyn ba? — dedi bir máýritte.

Kespirin ýaqyttyń órnegi keskilegen sheshesi bir sát qalt bógelip, oılana tomsardy.

— Barsam, baraıyn…

Qyzynyń úıine sańy aýyp, esi-derti qulaǵanyn uly qapysyz uqty.

— Qaı bir jetisip júr deısiń o qaraǵym… Balalaryn jiberipti, óziniń kelgenine tán ǵoı. — Ana baıqus birden qolq ete tústi. — Baıdan tirideı aıyrylyp otyrǵaly jylǵa taıady. Jaıyn bilsem, bilip qaıtaıyn.

Salyp uryp, besinniń shamasynda Taldyǵa at basyn tiredi. Sol joly Japardyń ápkesinen qatty kóńili qaldy. Sóz arasynda Maǵıra:

— Qazaq «qudaı, alashtan kem qylsań kem qyl, aǵaıynnan kem qylma» depti. Sol aıtqandaı aǵaıynnan kem qylmasyn. Túrmege qamalsa, ózderiniń aqymaqtyǵynan. Meniń olarǵa járdemdesip bólip beretin eshtemem joq, balalarym ósip keledi, — dedi.

Baýyrlarynyń basyna kún túskende óziniń qaraılaspaǵanyn osylaı túsindirdi.

Muny kórgende Japardyń esine baıaǵydan kele jatqan ańyz-áńgime oraldy.

Qalmaq shapqynshylyǵynda qypshaqtyń saıyn dalasyndaǵy beıqam qonystanǵan aýyl jaý qylyshynyń astynda qalady. Álgiler óltirgenin óltirip, tirilerin baılap-matap tastaıdy. Dushpan jasaǵyn bastaǵan ámirdiń yqylasy qolǵa túskenderdiń ishindegi bir kelinshekke aýsa kerek. Álgiden jaı-japsardy suraı kele kúıeýiniń de, balalarynyń da, baýyrlarynyń da qapıada tutqynǵa aınalǵanyn jáne olardyń osy qalyńnyń ortasynda turǵanyn biledi.

— Olaı bolsa, — deıdi ámir at ústinde yzbarlanyp, — sol, eń qymbat jandaryńnyń arasynan bireýin al da, attan. Bastaryń — azat.

Qoly mataýdan bosanǵan áıel ózimen birge áketýge baýyryn qalaıdy. Sonda muny kórgen ámir tańdanyp:

— Nege sen baýyryńdy tańdadyń, sonyń mánisin aıtshy, — deıdi.

Jaýjúrek kelinshek sýyq janarymen ámirge tesile qarap:

— «Qatyn — jolda, bala — belde» degen emes pe er-azamattar. Baýyrdy qaıdan tabamyn? — degen eken.

Sonda ǵana áıel sheshiminiń keremet astarmen ádiptelgenin uǵynǵan ozbyr sózge toqtap, tutqynnyń bárin bosatyp jiberipti.

Al, búgingi ǵaryshtyq ǵasyrdaǵy órkenıetti zamannyń ápkesi, «aǵaıynnan kem qylmasyn», «balalarym ósip keledi» deıdi. Sonda deıdi-aý, aǵaıynnan kem bolmaı-aq qoısyn, artyqshylyqty dúnıede dep oılaı ma?

Japardyń janyna bárinen osy sóz qatty batty. Sol kúnge deıin ishki pıǵylyn qalaı túsinbeı kelgenine qaıran. Qolyndaǵy az ǵana sasyq dúnıesimen Maǵıra ápkesi barlyqtarynan bıik tur eken. Onyń uǵynýynsha, qalǵandary qońyz terip júr.

Bálkim, sol dúnıeni bólise almaı Myrzabekten kóz jazdy ma, sol dúnıeniń kesirinen tórt birdeı balasy tiri jetim qaldy ma…

Tipti, sonshama kúpinerlik bes-alty sıyrynan basqa alyp bara jatqan baılyǵy da joq edi. Shyntýaıtynda sorlynyń basynda bes batpan beıneti men qara qazandaı qasireti ǵana bolatyn.

II

Dala, dala… Mańqıyp jatqan ushy-qıyry joq mań dala. Eshtemeden, beıhabar, eshtemeden qapysyz, soqyr, mylqaý. Túrtse kórgisiz aq tútek boran jinige jelikse de selt eter emes. «Bilgenińdi istep al» degendeı odan saıyn baýyryn jazyp, buıyǵylyq tanytady. Esirik jel bul qam-qaraketsizdikti sezingendikten be, kókaıyl qatyndaı kókezýlene ekpindetip ulı túsedi, qutyra túsedi. Osy alý-dalý ábiletten aspan men jer astasyp, tutastaı álem shymqaı boz túske engen. Tek úreıdi alyp, ózegin sýyra yshqynǵan doly boran kárine mine jónelgende dún-dúnıe shaıqalyp ketetindeı kórinedi.

Tórt qubylany tútip jegen alasapyrannyń ishinde bolar-bolmas qalt-qult etip kele jatqan ólmeshi jaryq kórinedi. Ajalyna asyǵa ma adam balasy, jalpy, tirshilik ıesi tyrp etpeıtin myna surapyl kúnde jambasyn súıretip, alǵa ıtinedi. Joldy jal-jal bop kómip tastaǵan kúset, mashınany teńizdegi tolqynǵa ushyraǵan qaıyqtaı laqtyryp jiberedi. Bul qaqpaqyldan ázer esin jıyp túzýlenip alǵansha, qaıta bir oppa degelek qaqtyrady. Zamatynda jantásilimdikpen rúldi ońǵa, solǵa buraı jóneledi. Áıteýir, bir allanyń ózi jar bola ma, ońshalyp alady. Ne kerek, bitpeıtin jan berip, jan alatyn arpalys. Joldyń ásheıin aty ǵana, áıtpese zymıan úskirik áldeqashan tutasqan mań dalaǵa aınaldyryp jibergen. Jazataıym kúrtiktiń bir ıirimine shońqıyp baryp toqtasań — bitkeniń. Zárli de qaharly aıaz ben daýyldyń ótinde tiri qalýyń neǵaıbyl. Toqtasań boldy, aldyn-ala ımanyńdy oqı ber. Imanyńdy oqyǵyń kelmese qaıtkende de irkilip qalmaýǵa tyrysý kerek.

Osy doly muhıt tolqynynyń aıdaýyndaǵy jańqasha qalt-qult etip kele jatyp, Jaınaqtyń jaıyn oılady.

Qaıran inisi eki ıyǵyna eki kisi mingendeı zor denesimen balasha keńkildep kúlip qoıatyn. Zıpa boıynda tal mini joq, músini kelisti-aq edi. Kóńilinde búkpesi de bolmaıtyn. Bir aıyby, kishirek kezinde tamaqqa kóp ókpeledi. Óıtetini, erke-tin. Ákesiz jetimdigin bildirmeımin dedi me, sheshesi Nurǵanym baıqus tóbesinen qus ushyrmaýǵa tyrysty. Tipti, kóldeneń kók atty turmaq, birge týǵan Japarlardyń bireýi oǵan sóılese kóńiline aýyr alatyn. Jaqtyrmaı qalatyn. Osyny bala neme arqalana ma, jón-josyqsyz bolar-bolmas nársege bulqan-talqan týlaıtyn. Budan soń «ákesi joq — ótirik jetim, sheshesi joq — shyn jetim» degen sózdiń aqıqattyǵyna kelispeske amalyń qalmaıdy.

Endi, mine, tas qamaldyń ar jaǵyna baryp tas bekinip jatyr. Qudaı shyr aınaldyryp ákelip, aǵaıyndy tórteýdiń aqyry bireýin túrmege tyǵyp tyndy. Táńiri buǵan aıan berip, «túbi qoımaımyn, tórteýińniń bireýińdi ókimettiń bosaǵasyna telmirtemin» dese, Sapar qamalǵanda qozǵalmaı-aq qoıatyn edi. Taǵdyrdyń eń kishilerin aparyp tozaq toryna tastaǵanyna júregi bebeý qaǵyp, jany tyzaqtaıdy.

Qaıran sheshesi qaıtip qana otyr eken?..

Kókiregi syzdaı jóneldi. Janyna shemen bop qatqan zaýal, ishki dúnıesin bezek qaqtyrdy.

*** *** ***

Aýylda tirlik eter múlde kásiptiń qalmaǵandyǵynan Jaınaq jazda Almatyǵa kelgen. Jumys izdep uzaqty kún sabylǵanymen, esh jerde kútip turǵan istiń ushtyǵy da bilinbedi. Iini salbyrap, júni jyǵylyp bosaǵadan attaıdy. Inisiniń óstip kóńilsiz oralǵany Japardyń janyna qatty batty. Bulaı qınalatyny, Jaınaqtyń oqymaǵandyǵy tikeleı óziniń kinásindeı kórinetin. Aǵalyq tanytyp, kezinde qol ushyn soza almady. Sozǵysa-aq kelgen, shamasy jetpedi. Átteń, óz ýaqtysynan on jyl buryn týǵanynda bárin jaıǵastyryp qoıar edi. Qyrsyq qylǵanda, dál bul ómirge aralasatyn tusta, dúnıe astań-kesteńi shyǵyp ózgerdi de ketti. Táńerteńgi aqyl túske jaramaı qaldy. Sonyń saldarynan toz-tozy shyǵyp, ólip qalmaı kópshilikpen qatar kúneltkenine, shúkirshilik aıtypty. Sóıtse, onysy kúpirshilik bopty, jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı bir báleni qotarystyrý kerek-aq eken. Endigi aýjaly tipti sıyqsyz — kádesiz buıymǵa aınalǵan — eshkimge qajeti joq. Óle qalaıyn dese qudaıǵa da keregi joq sıaqty, almaıdy.

Jaınaqtyń mektepten keıin oqý izdep uzaýyna múmkindigi jetpedi. Qarajattyń joqtyǵy baǵyn baılady, óıtetini kez-kelgen oqý oryny aqsha surady. Sol tusta armıa degen de bir tajalǵa aınaldy. Barǵan balalardyń keıbiri soqqyǵa jyǵylyp, qaısybiri qashyp, ishinara beımálim sebepterden ólip jatty. El ishinde úreı týdy.

Qazir osynyń bári, oılap otyrsa, jarıalylyqtyń «jemisi» tárizdi. Ejelgi jabyq dúnıe demokratıanyń yqpalymen qalqyp betine shyqty da sodan beıqam eldiń úreıi ushty. Óıtkeni sosıalızm qoǵamynda mundaı sumdyq joq, bolmaǵan sıaqty kórindi. Áıtpese, oqýǵa túsýiń úshin buryn da aqsha suraıtyn. Japardyń ózi armıa qataryna shaqyrylǵan keńes ókimetiniń tusynda da, áskerde osyndaı jaısyz úrdister bar-tuǵyn. Onda da jaq-jaq, ult-ultqa bólinip qyzyl sheke bop tóbelesetin, taıaq jeıtin, áldekimderge taıaq jegizetin; onda da qashyp-pysqandar kóptep kezdesti; onda da ólim-jitimge ushyraǵandar, ózderiniń denesin ózderi tilgilegender boldy. Biraq, el búgingideı armıaǵa asa qaýippen, qaterli dúnıedeı qaraǵan joq. Óıtkeni, kim túımedeıdi túıedeı etip badyraıtyp jazsa, kim janashyr retinde optyǵa sóılese sol bedelge, abyroıǵa, bılikke ıe bolatyn zaman týdy. Baladaı ańǵal halyq urymtal tusty utymdy paıdalanǵan sondaılarǵa peıil qoıdy, sońdarynan údere ilesti.

Endi jurt shamalary jetse, balalaryn ásker qataryna jibermeı alyp qalýǵa tyrysty. Nurǵanym da osy báleden tiksinip, kishi ulyn qasynan uzatyp shyǵarmaýǵa bar kúshin saldy. Áskerı komısarıatqa óziniń jalǵyz basty ekenin, zeınette otyrǵanyn aıtyp shaǵymdanyp qanshama sabyldy. Beımálim oqaly naısaptarǵa bosaǵasyndaǵy baılaýly sıyryn berip, Jaınaqtyń armıaǵa barýyn eki jylǵa shegergen. Kelisim boıynsha olar áskerı bıletin keıin, túpkilikti qolyna ápermek bolǵan.

Ýaqyt óte kele, jaı jumystyń ózine ornalasýǵa er-azamattarǵa áskerge barǵandyǵy úlken septigin tıgizdi. Jumysqa almaýǵa syltaý izdegen mekeme osy jeleýdi bet perde tutty.

Jaınaq qaptaǵan fırmanyń birine kirgeninde ondaǵy myǵym dókeıi:

— Áskerge barǵan ba ediń? — dedi kóziniń astynan shúıilip.

— Joq. — Buǵan deıin de talaı jerden saly sýǵa ketken Jaınaq kibirtikteı ún qatty.

— Onyń jaramaǵan, bizge áskerge barǵandar kerek.

— Tym bolmasa kúzetke alsańyzdar.

— Sol kúzetti aıtamyn. — Kreslosyna shalqalap otyrǵan qalpy, temekisiniń tútinin erninen shúıire shyǵardy. — Mamandyǵyń joq qoı shamasy?

— Iá...

— Amal qansha, poshym-bitimiń jaqsy-aq eken. Renjime, esh reti joq.

Almatyǵa kelip jumys izdep júrgen kezindegi bul birinshi ret kúıreýi emes-tin. Qudaı adymdy ashtyrmaıyn dese, ashtyrmaıdy eken. «Eki qolǵa bir kúrek» deıtin zaman ótip ketipti. Sol kúrekti ustaý úshin de áldekimderge járeýkelený nemese áldekimdermen aýyz jalasý qajettigin uǵyndy.

Tesik-tesikti, uńǵyl-shuńǵyldy qaldyrmaı sabylyp júrgeninde jigittiń osyǵan kózi jetti. Sosyn bárinen kúderin úzip, úıde tomaǵa tuıyq otyryp qaldy. Tyndyratyny birinshi synypqa barǵan Aıbyndy mektepke aparyp, qaıyra ákeledi. Erteńgi sabaqqa daıyndaltady. Jeńgesi jumysta, Japar usaq-túıek sharýalarmen júredi. Sondyqtan keshkilik tamaq ázirlep qoıady. Birde aǵasyna:

— Kósheden aýyldyń balasyn kórdim, — dedi.

— Iá. — Japar «ol ne dedi» degen pishinde oqshyraıa qadaldy.

— Aýylda kóńil jubatarlyq eshteme joq, janjal deıdi.

Japardyń sanasyna birden Kónektiń tentekteri sap ete tústi.

— Ne qylǵan janjal?

— Oı, ana, «Apyrymovtar eshkimge jantaptyrmaı bara jatyr» deıdi. Esiginiń aldynan ótken adamdy shaqyryp ap, jumystaryn jasatyp qoıady eken. Endi, aýyldaǵy balalar solarmen jaqsylap turyp shaıqaspaqqa daıarlanyp jatsa kerek.

— Seni soǵan júr dep tur ma? — Aǵasynyń úni qatqyl shyqty. — Qury-y-syn, aýlaq!

— Joq. Kezdesip qalǵannan keıin jańalyqtardy aıtqany ǵoı.

— Endi jolyqsa «jumysqa turaıyn dep jatyrmyn, taıaý arada aýylǵa barmaımyn» de, jaraı ma?

— Ózi de sóıtemin. Aýylda bolmaǵanym qandaı qatyp ketti, áıtpese maǵan da «júr» dep qolqa salar edi. Barmasań, jeksuryn bop kórinesiń. — Esh qylaýsyz balasha kókeıindegisin aıtty.

Japar syrt aınaldy. Shynynda da el ishilik jastardyń túsinik, tanymy ony da qaıran qaldyratyn. «Ý ishseń rýyńmen» degen qaǵıdat áli sepsimeı, boılarynda qalyp qoıǵan. On toǵyzynshy ǵasyrdaǵydaı soıyl alyp, jik-jikke bólinip soǵysý búgingi kúnniń tásili emes ekenin eshkim qaperlemeıdi.

Áńgime osymen bitti de, kúndelikti kúıbeń tirlik óz áýenimen jyljı berdi. Qaıtyp ol jóninde sóz qozǵalǵan joq.

Qazaqtyń pálsapasy basqa halyqtyń paıymynan áldeneshe tereń ekenin Japar baıaǵyda moıyndaǵan. «Adamnyń basy — allanyń doby» degen ras. Álgi áńgimeden keıin arada aı ótkende aldyn-ala kelisim boıynsha Jaınaqtyń áskerı komısarıatqa barýy kerek boldy. Sóıtip aýylǵa attandy.

— Keıinirek barsań qaıtedi? — dedi Japar áldenárseden sekemdenip.

— Oǵan komısarıat taǵy bir bále shyǵaryp, «shaqyrǵanda kelmediń» dep, birdemege ilinip júrem be? Ótirik qujat jasatqan bir-eki balanyń isi sotta jatqan kórinedi. Tynyshynan-tynysh jolyǵyp, ne aıtpaq eken, bileıin. «Bolmaıdy, armıaǵa barasyń» dese, ketemin.

Rasynda da sońǵy kezde kóringen nárseni jeleý etip qalaıda áskerden boı tasalaý úrdisi etek alyp, komısarıattardyń qyzmeti tekserile bastap edi. Bylyqtary da gazetterge jazylyp, birli-jarym komısarlardyń bastary bálege shatylǵan. Endi álgindeı áreketke barǵandary ózderiniń janyn saqtaý úshin, buryn keıinge qaldyrǵan adamdarynyń bárin jınap jatsa kerek.

Aǵasy osyny oılady. Bir jaǵy inisiniń de aýylǵa qaraı sańy aýyp, ar jaǵy qolqyldap degbirsizdengendeı kórindi. Ishteı «apasyn saǵyndy ma, — dep tujyrdy, — barsa baryp kelsin, bále-jalasynan saqtasyn».

— Jaraıdy. Bar da, eshtemege aldanbaı, jyldam qaıt. — Kókeıinde tóre-tóleńgitterdiń tirligi saırap jatty. «Bir nársege urynyp qalmasa eken» dep qoryqty. Sondyqtan, tez oralýyn qatty tapsyrdy. Oılaǵanyndaı-aq, bar bále Jaınaqtyń aýylǵa kelýin kútip turypty: eki jikke bólingen tobyrdyń tóbelesi, kisi ólimi, túrme…

III

Japardyń tóbe quıqasy shymyrlady. Oı qýyp sandalyp aıshalyqtanǵanynda, myna bylyqqan dúnıede qalaı jol taýyp júrip kele jatqanyn da bilmedi. Bar biletini — qaıtkende de Qaraǵandyǵa jetý. Álgi izdegen adamdaryn ushyratyp, aqshany alý. Olarǵa aqsha bergeli de arada úsh jyldaı ótipti, ımanshylyqtary bolsa munyń basyna kún túsip, aýyzdyqpen sý ishkeninde jerden qazsa da tabar.

Qas qaraıdy. Sol-aq eken, túnerip baryp kún birdemde uıasyna kirip úlgerdi. Daýyl kúsheıip, údetken syńaı tanytady. Ony joldy kes-kestegen sýmaqaı úskirikke ilesken túıirshik qardyń syqpytynan baıqap keledi. Júrisi múlde baıaýlap qalǵandaı, ilgeri basqan aıaǵy keri ketedi. Áıteýir, allanyń jar bolǵandyǵynan, mashınanyń kúshtiliginen ǵana ilbı qozǵalatyndaı. Áıtpese, baıaǵyda dalada qalǵandaı edi. Jol-jónekeı neshe tehnıkany kórdi. Búrseń qaǵyp KamAZ-dyń shopyrlary qyzdyrǵysh ottyqtaryn jalańdatyp júr. Shamasy, solárka júretin júıeniń bárin kók aıaz qarmap, sodan alpaýyt kóliktiń demi quryp, qara tuıaǵynan hal kete boldyrǵan ógizdeı dińkelep turǵan syńaıly. Qaısybiri balonyn órtep jatyr. Onyń qasynda táýba. Tynym tappaı tórt qubylasynan uıtqı-uıtqı daýyl soqsa da, toqtamady. Jol muraty — jetýdi kókeıine túıip, janyna qarysyp-aq tirmiziktenedi. Biraq, Qaraǵandyǵa barar joldyń moıny qashyq edi…

*** *** ***

Jańa jyldyń aldy-artyndaǵy merekelik eki-úsh kúndi paıdalanyp, at basyn aýylǵa tiredi. Buǵan úı-ishi, ásirese, anasy Nurǵanym máre-sáre. Aqjarma kóńildiń aıasynda Japar da erekshe nasattandy. Sheshesin saǵynyp júr edi, maýqy basylyp, kózaıym tapty.

Sóıtip, toqsanynshy jyldy týǵan bosaǵasynda qarsy aldy.

Erteńinde túske qaraı jekjattary ári mektepti birge bitirgen Jomart sap ete qalsyn. Arsalańdaı amandasyp, shurqyraı qal-jaı bilisti.

— Seniń úıde ekenińdi estip, ádeıi keldim. Jańa jyl qutty bolsyn!

— Rahmet. Úı-ish tegis aman ba, apamnyń qali jaqsy ma? — Jomarttyń sheshesin bular «apa» deıtin edi.

— Aman, aman.

Aýyldyń jaı-japsaryn, ózge de usaq-túıek anany-mynany surastyrǵan qalpy, kóterińki kúıde shaı ishildi. Dastarhan jınalar aldynda Jomart:

— Júr, qydyryp kelelik, úıde otyra beresiń be? — degen usynysyn da aıtyp úlgerdi.

— Jaraıdy, boı jazalyq.

Syrtqa shyqty. Kún shaqyraıa shatynaǵanymen sary shunaq aıaz kárine mingendeı. Áýdem jer uzamaı jatyp, betti shym etkizdi. Biraq ony jańaǵy ishken birer júz gramnyń býymen ekeýi eleı qoıǵan joq. Sambyrlaı sóılep, qaryshtaı basyp ilgeri oza berdi. Alǵan betteri — «Úshinshi».

Jomart sonda turatyn edi.

Keńestik sharýashylyqtyń bul úshinshi bólimshesi ortalyqtan úsh shaqyrymdaı jerge qonystanǵan. Jurt «Úshinshi bólimshe» dep atyn tolyq aıtqandy qıynsyndy ma, áý bastan «Úshinshi» dep atapty. Buǵan álde onyń úsh qana kóshesi bolǵandyǵy, negizgi ortalyqtan úsh shaqyrym jerde turǵandyǵy yqpal etýi de yqtımal. Áıteýir, Japar es bilgeli osylaı estip keledi. Ózderinshe úlken irgeli aýyl, júzden astam tútini bar. Jastary bále izdegish, shetinen qyzyl sheke bolyp tóbelesip jatatyn. Tóbelestiń ishinde osy tóńirektegi jurtqa belgili jyndy Kómirhannyń bileýitteri, Kónektiń tóbetteri jáne olardyń jandaıshaptary júretin. Janjaldy shyǵaratyn da solar. Ásirese, syrttan kelgenderge qyrǵıdaı tıedi. Óıtkeni, ekeýiniń de úıleri Úshinshige kire beristegi sol jaq qanattaǵy kósheniń bas jaǵynda ornalasqan. Kim kelip, kim ketkenin qaltqysyz kórip otyrady. Odan qala berse, úıirli neme ash bórideı shubyryp Úshinshiniń úsh kóshesinde sabylady. Bireýi áldekimmen iligisse, basqa túkpirde júrgen qalǵany demde osharyla jınalyp úlgiredi. Sodan keıin barlyǵy qorqaýsha jabylyp, tý-talapaıǵa salady.

Dúbingen dúleıler azdaı Jebeýhannyń jinikken jyndylary atqa qonady. Olardyń da úıi oń jaq qanattaǵy shetki kósheniń basyna irge tepken. Álgiler de aýylǵa kimniń kelip, kimniń ketip jatqanyn alaqandaǵydaı múltiksiz ańǵarmaq. Jáne joıyttardyń kózi qutyrǵan ıttiń kózindeı qyp-qyzyl bolyp qantalap turatyn edi.

Bulardan basqa da annan qaǵylǵan, mynnan qaǵylǵan joıdasyz dókir minezdiler jetetin-tuǵyn. Báriniń syqpyty úı mańynda jýan-jýan tyshatyn, al syrtqa shyqsa esh kádege jaramaıtyn dúregeı tóbetke uqsaıtyn.

Sol ylańshyl aýylǵa bet alyp kele jatty.

Eki eldi mekendi ortasynan qaq jaryp aǵatyn Qyzylaǵash ózeni bar. Jazda salynatyn baqshaǵa baılanysty ekpininen aıyrylyp jylap aǵady da, jurt ary-beri tótesinen óte beredi. Qysta qos erneýin kerip, kókmoraz muz qatady. Ortasynda arqyraǵan sý, keıde ashýly aıaz onyń da betin qursaýlaıdy. Biraq, taýdan damylsyz quıylǵan aǵyn tastúıin muzdan asyp shyǵyp, qyzylsýǵa aınalady. Taǵy bir mysasyna mingen aıazda ol da kók «bolattan» kireýke jamylady. Endi kelesi bir kezeńde taýdan quıylǵan yryqsyz sý kóktaıǵaqtyń ústimen lyqsyp kep qalady. Áıteýir osyndaı, damyl tappaıtyn arpalys. Aqyry kóktem kelip bári sabasyna túsedi, al jaz shyǵa bastaǵanda Qyzylaǵash ózeni asaý minezinen aıyrylyp tynady.

Sondyqtan jurt qystyń kúni kúrejoldyń boıyndaǵy kólikter júretin úlken kópirmen qatynaıdy. Ol eki arany tipten qashyqtatyp jiberedi.

Kópirdi keıinge qaldyryp asfálttan solǵa burylǵanda ózekshe, odan soń qystaý, qystaýǵa japsarlas jalǵasqan zırattar ushyrasady. Soqpaq qalyń molany qaq jaryp, qorymdardan asqanda baryp yldıǵa ulasady. Sodan biraz júrgende bólimsheniń qoımasy men jaman-jáýtik maly turatyn sharýashylyǵyna salynǵan bazyna ushqasasyń. Onyń atyn oryssha dalıtyp «hozdvor» deıdi. Álgiden uzaǵannan keıin ǵana dańǵoı mahallanyń ózine taıanasyń.

Jolshybaı Jomart qyzý áńgimeni bastaǵannan soń ba, jaıaý adamǵa alystaý kórinetin alshaqtyq baıqalmady. Japar áne-mine degenshe zırattardyń qasyna taıanǵandaryn ańǵarmady. Sosyn joldan qıystap, ákesiniń molasyna buryldy.

— Áıemniń basyna baramyz ba?

Munyń ákesin aǵaıyn-týǵannyń bári «Áıe» deıtin edi.

— Iá.

Tizeden keletin qardy keship, ilgeri jyljydy. Bes-alty adym uzaǵan soń kúpsigen ulpa kúrtikke aınaldy. Keıde qasat kisiniń salmaǵyn eren kórmeıdi de, keıde oıylyp túsedi. Sondyqtan asyqpaı aqyryn aıańdap, qaptaǵan beıittiń ishindegi atasy men ákesiniń tusyna ilikti.

Qara jerdiń qoınyna ákeli-balaly ekeýi qatar jaıǵasqan edi. Sol qashanda miz baqpaı jatatyn tymyraıǵan qalpy buıyǵy qarsy aldy. Qabirdiń dál irgesinde bir sát olardyń pánıdegi óreni ıini salbyraǵan qalpy, únsiz múlgirdi. Jomarttyń da óńine salqyndyqtyń lebi júgirip, tomaǵa tuıyqtanypty. Japar tym qurymaǵanda qurannyń bir súresin bilmegenine ókindi. Sonda da áıteýir dalbasalap, ózinshe arýaqtyń aldynda minájat etti. Sóıtti de kelgen izimen keri júrdi.

Bular taıanǵanda Úshinshi baqaly kóldeı byqyp, qaıshalysqan elge toly kórindi. Búgin qańtardyń biri bolǵandyqtan ba, báriniń qabaqtary jadyrańqy. Kóbi jastar. Saq-saq kúlip bir-birine ázil aıtady, qaǵytady. Ekeýimen betpe-bet jolyǵysqandary qol berip, jyly ushyraı amandasty. Ara-arasynda esiginiń aldyna shyǵyp turǵan shal-shaýqandardyń da jetimsiregen keıpi kózge shalynady. Olardyń syqpyty sarǵaıǵan japyraq sıaqty qýań ári kúni ótip bara jatqandaryna opynatyndaı.

Jomarttardikine bir qushaq býdy arqalaı kirdi. Shógińkirep qalǵan kári kempir júkke arqasyn tirep, jip ıirip otyr eken.

— Amansyz ba, apa!

— Oı, Japarsyń ba? — Qapersiz qarıa birden basyn kóterip, sálemniń ornyna qarsy saýal tastady.

— Iá, men ǵoı, apa.

Úlken kisi búgjeńdep ornynan tura bastady. Japar da syrt kıimin sheshpesten qarsy júrdi.

— Óziń daǵaradaı jigit bopsyń ǵoı.

Qarıa mańdaıynan súıdi.

Áp-sátte-aq dastarhan jasalyp, sary maı men aq qurt, oraýy qyzyldy-jasyldy kámpıt merekeniń mereıin asyrdy.

— Oqýyńdy qashan bitiresiń?

— Qudaı qalasa bıyl jazda.

— Az qalypty ǵoı.

— Mezgili taıanǵan saıyn, sońy jetkizbeı sharshatady eken.

— Eshteme etpeıdi.

— Japardyń aýylǵa kelgenin estip, ádeıi baryp ertip keldim, apa. — Sózge Jomart aralasty.

— Durys, bir-birlerińdi izdep júrgenderiń jón.

— Qazir myna Sársenderdikine baramyz.

Sársen de Jomarttarmen zamandas ári ekeýine de jıen.

— Búgin máre-sáre bolatyn boldyńdar.

— Máre-sáre bolatyn kún ǵoı. — Jomart tipti aıdarynan jel ese ekpindete sóıledi.

*** *** ***

Shaı iship qaıta syrtqa shyqqandarynda kún ájeptáýir eńkeıińkirep qalypty. Soǵan qaraǵanda áńgimege aldanyp, biraz bógelgenge uqsaıdy. Sonadaıda kóshe boıymen qudyqqa qaraı shana súıretken birli-jarym balanyń qylpy baıqalady. Keıbiri flágin toltyryp úıine qaraı sý ákele jatyr. Ara-kidik áteshter shaqyrady, ıt úredi. Aýyl tirligi sondaı ǵanıbet reńge engen.

Japarlar endi Sársenderdikine qaraı bet túzedi. Bir-birimen qanattas salynǵan úılerdiń arasymen júrip, kózdegen mejege demde ilikti. Áne-mine degenshe jıenderiniń úıi qol sozym jerde turdy.

Ekeýi baqshasynan kirmek nıetpen, tóteleı tartty.

Qorasynyń art jaǵynan áldenege kózderin qadaǵan eki-úsh adamnyń nobaıy baıqaldy. Qatty-qatty shyqqan beısaýat únder de estildi. Soǵan qaraǵanda úıilgen shóptiń ar jaǵynda áldebireýler janjaldasyp jatqanǵa uqsaıdy. Sóıtkenshe bolmaı «oı, ákeńniń…» dep yshqyna boqtaǵan bireýdiń daýysy da qulaqqa ap-anyq shalyndy.

Bular júrisin júdemdetti.

Maıany aınala berip Japar óz kózine ózi senbedi. Senbeıtini, dál aldynda Sapar bireýdi sabap jatyr. Muny sheshesi Nurǵanymnan bastap úı-ishtiń bári qalada dep oılaǵan. Endi Úshinshide qaıdan júrgenine qaıran.

— Saǵan osy kerek qoı, má! — Álgini byrsh-byrsh túıgishteıdi. Búkil nazaryn soǵan aýdaryp, janyndaǵy tirshilikti birjola umytqan. Týǵan aǵasynyń dál qasyna kelip turǵanyn da ańǵarmady.

Ana pátshaǵardyń shaqar ekendigi jalpaq jurtqa burynnan málim-tuǵyn. Taıaqtyń astynda qalsa da qyzyl tilge ishki qyjylyn tógip, býyrqana buldanady.

— Óltiremin! Óltiremin ákeńniń!.. — Bireý qolyn ustap turǵandaı shyrqyraıdy.

— Óltir… — Yzaly ún, qarysqan tistiń arasynan ysyldaı shyqty.

Sársen júgirip kep Japarmen amandasty. Amandasa sap:

— Sapar, qoı endi, boldy! — dep, basý aıtqandaı syńaı baıqatty. Judyryqtasqandardy qyzyqtaǵan tóńirektegi óńge jigitter de dabyrlasa basalqy sózdiń shetin qyltıtty. Sodan keıin Japar «ózara birdemege kelispeı shekisip qalǵan shyǵar» dep, kóp bógelmeı ilgeri jyljydy. Tabaldyryqtan attasymen arqa-jarqa nıet tanytyp, keý-keýlegen qoshamet bastaldy. Sonda da jigittiń kóńili syrttaǵy malaǵamǵa alańdap, baıyz taba almady. Ara-kidik:

— Álgiler ne boldy? — dep, surap qoıdy.

— Oı, ol ekeýi áldeqashan tatýlasyp, birge Sapardyń joldastarynykine ketti. Qazir keledi.

Bul sóz de kóńilin jaı taptyrmady. Degbiri qashyp, shyrqy buzyla berdi. Esik ashylǵan saıyn bosaǵa jaqqa nazaryn tigedi. Terezege úıirilgen qarańǵylyqqa qaraǵanda, ýaqyt biraz bolyp qalǵanǵa uqsaıdy.

Sóıtip, shyrqy buzylyp otyrǵanynda Sapar da jetti. Inisiniń tóbesi kórinisimen:

— Biz qaıtalyq, úıge barǵansha qaı zaman, — dep, aǵaıyndarynyń yqylastaryna rahmet aıtty.

— Tizgin ushymen júrgenderiń durys bolmady, otyrmadyńdar ma kishkene. —Biraz qyzyńqyrap qalǵan Jomart naz aıtqandaı syńaı baıqatty.

— Aıyp etpe, ózderiń jaıbaraqat demalyńdar. Endi bizge qolqa salma, júrelik.

— Jaraıdy.

Asyǵys attandy. Óıtpese, úıirimen shubyra kóshetin osy jerdegi ábiletter qazir sart etip kele qalýy ábden múmkin. Kele qalsa qara júrekti noıystardyń talqysynda qalatyny anyq. Janjaldasqan álgimen Sapardyń tatýlasqanyna nanbaıdy. Nanbaıtyny, Kónektiń tóbetteriniń quly bolyp júrip, solardy arqalanatyn naısaptar jeterlik. Baǵanaǵy taıaqtyń astynda jatsa da «óltiremin» dep kijinýshi naq sondaıdyń ózi edi.

Tún jamylyp Úshinshiden shyǵa berdi. Japardyń kóńili úrikken kıiktiń úıirindeı osharyldy.

— Bylaı júr, bylaı júr, — dep Sapar aǵasyn qaqpalap, joldan qıys burdy.

— Óı, qaıda baramyz? — Japar munyń mánisin túsine almaı, odyraıa qarady.

— Qazir analar sońymyzdan óksheleı qýýy múmkin. Onshaqty mınýt myna «hozdvorǵa» kirip, ańysyn baıqalyq. — Inisiniń qabaǵy túıilip, óńi shytynǵany yzaly úninen ańǵaryldy.

Osydan keıin ǵana baryp Japar bastaryna qandaı qaterdiń úıirilgenin ańdady. Sóıtti de amalsyz, qaraýytqan qara qujyraǵa bettedi.

Bazdyń qalqasyna buqpantaılaǵan kúıi, quryǵyn kóldeneń ustaǵan salt atty adamnyń Úshinshiden shyqqanyn kórdi.

— Áne. —Sapar álgini ıegimen nusqady. — Bular, sońǵy kezde esesi ketkenderdi elsiz jerde jabylyp soıylǵa jyǵýdy ádetke aınaldyrǵan. Aldymen bir-ekeýi atpen túre qýyp orta joldan bógeıdi de, qalǵandary jaıaý-jalpylap úıirimen jetedi. Keıde bes-alty atqa mingesip-ushqasyp kep, osharyla túsedi. Al sodan keıin kergige sap, ıtshe tepkileıdi.

— Ne bolyp ketken bularǵa?

Álgi beımálim attydan janaryn almaǵan qalpy Japar tańdana basyn shaıqady.

— Sońǵy tórt-bes jylda osyndaı shaıqas dástúrge aınalǵan. Jalqyǵa jabylýdy namys sanamaıdy. Bas kóterer jigitterdi bir-birden jáýkemdep, desin qaıtaryp, dymyn qurtady.

Bet-beınesi kórinbeıtin beımálim sabazyń múlde asyǵatyn emes. Atynyń tuıaǵyn ǵana jybyrlatyp, qarsy bettegi eginshilikke ǵana paıdalanylatyn temir-tersekterdiń jyqpyl-jyqpylyn aralap, muqıat tintýde. Bylaıǵy syıqy óz betinshe ásheıin júrgen adamǵa uqsaıdy.

— Áne, kórdiń be, bizdi anda tyǵylyp otyr dep, qańtarylǵan kombaındardyń arasyn tekserip júr. Qazir endi bir bólegi shubyryp, mynda da jetedi. Kettik.

Ári onyń ol tusty sholýyldaýy, sol mańnan úlken trassaǵa tartqan bir jol shyǵady. Shalǵaılyǵyna qaraı onymen kóbine mashınalar qatynaıdy da, qalyń zıratty kókteı at-shana, jaıaý-jalpylar júredi. Bir jaǵy «qýǵynshyny jańylystyrý úshin ádeıi solaı qıastaı jóneldi me» dep, arylta baıqastaǵany.

Bazdyń ishinen atyrylyp, ekeýi qasqa jolmen saldy.

Tabannyń astynda aıazdyń qysymyna shydamaı gúrt… ǵyrt… etip synǵan siri qardyń baı-baıy. Japarǵa bul tymyq aýada sonadaıdan «júrginshi áne ketip barady» dep qýǵynshyǵa jón siltep, baıbalam salǵan baqyraýyq túıedeı kórindi. Erikten tys sońyna jalt burylyp, kóz tastady. Qap-qara jym-jylas ábilettiń ishinde Úshinshi áldebir sumdyqty jasyrǵandaı buıyǵy qalpy tym-tyrys. Birtúrli óne-boıy shym ete qaldy. Sosyn aǵaıyndy ekeýi aldyǵa júdemdete adymdady. Kóńiline alań kirgenmen áıtse de, sonshama qaraýlyqqa baratyndaı eldiń ishi usaqtanǵanyna sengisi joq. «Ábden qalyptasqansha búgin tóbelesip, erteń tatýlasatyn bir jylǵy tóldiń shekisetini bolmaıtyn ba edi. Endi sony jeti atasynan bergi býynǵa túsken kekteı kórip, urymtal tusta atoı sap jabyla ketýge bara qoımaıtyn shyǵar» degen pıǵyl Japardyń sanasyn sharlap júrip aldy. Myna jantalasyp, áldekimderden boı tasalaýǵa umtylyp kele jatqan kúlkili tirlikterine namysy qozdy.

«Áı, kápir» bolmasa jeti túnde osharyla qýyp jyn soǵyp pa?»

Ókpesi aýzynan atqalaqtaı shyǵa jazdap entigedi. Joıdasyz júristen qystyǵa demikken yrsyly eki qulaǵyn tundyryp jiberdi. Onyń ústine zırattarǵa qaraı jaqyndaǵan saıyn jer qaıqań. Ór jaı júrgen adamnyń ózine salmaq salyp, áline tıer edi. Endi mynandaı jan qarqaraǵa taıanǵanda ashqan adymdy qarystyryp, tusamyssha kibirtiktetti.

— Kele jatyr! — degen Sapardyń sholaq qaıyrylǵan yzbarly úni boıyn qarmap, qursaýlady. Oqys artyna jalt qarady. At tuıaǵynyń jol tabanyndaǵy taptalǵan qardy qarsh-qarsh basyp, shapqany bilindi. Oǵan qabattasa beımálim nárse yzyńdap qulaǵyna jetetin sıaqty. Onyń ne ábilet ekenin sálden soń uǵyndy.

— Toqta!

— Qashpańdar, ákeńniń…

— Báribir qutylmaısyńdar!

Japardyń býyny áldenárseden bosap, qol-aıaǵy erkine ılikpedi. Shynynda da bileýitterdiń kıiz basqandaı etip bilekke salatynyna senbeı dal.

— Júr, Japar, neǵyp tursyń?!

Inisi jeńinen tartty. Sol tusta baryp ornynan qozǵaldy.

Bul ýaqytta túnektiń ishinen kómeskilenip, ábiletshe túıilgen attynyń sulbasy da kórinip qalyp edi.

— Joldan bylaıyraq qyratqa shyǵaıyq, ol jerde qar suıyqtalýǵa tıis. Lajy bolsa erden aýdaryp tastap, attaryna minip ketý kerek. — Sapar jerge shyrt túkirip, muny dóńeske qaraı jeteledi. — Eger bulardyń tosqaýylynda qalyp qoısaq, onda bitkenimiz… Sońynda jaıaý-jalpylap taǵy bir qorasy kele jatyr.

Qalyń zıratty qaptaldaı týra ákesi men atasy jatqan tusqa taıandy. Osy kezde jemtiktiń ústinde qanatyn dalbaqtata qaǵatyn qara qussha eki etegi dalaqtap álgi atty da jetti. Mingesip-ushqasqan ekeý eken. Artyndaǵysy sekirip túsip birden Saparǵa umtyldy. Japar qarańǵyda onyń bet porymyn ańdaı almady, áıtkenmen tulǵasy úıdeı kórindi. Jeroshaqtyń mańynda quıryǵyn qaıqaıtyp júrer dúregeıshe dúrdıgen taılaqtyń bireýi ekenin joramaldady.

Álgi qujyr men Sapar ekeýi shartpa-shurt ustasa ketti.

Al at ústinde qalǵany — baǵanaǵy taıaq jegen neme. Aı-shaı joq, buǵan quryǵyn úıirip tap berdi. Arǵy-bergini eksheýge murshasy jetpeı Japar da umtyldy. Quryq salym jerge jýyqtatpaı, qos qolyn erbeńdetip, atyn úrkitip jiberdi. Biraq bul ádisiniń esh kádege aspaıtynyn tez topshylaı qoıyp, atty qaıta mańyna taıatýdy oılady. Ol quryq siltegende soıyldan shap berip ustap, erden aýdaryp túsirýge nıettendi. Dál solaı boldy da. Áıtkenmen siltengen soıyldy qarmap qalǵanymen, qansoqqyrdy attan aýdara almady. Bir qýanǵany, tizgin qolyna ilindi. Ony saýsaqtaryna eki-úsh qaıyra orap, alaqanyna shaptaı ýystady. Sóıtip, biri — jerde, biri — joǵaryda jan talasa arpalysty. Shamaly ýaqyt ótkende tómenge qaraı tuqıtyp, eńserip-aq edi, tý syrtynan áldekim qorbańdap júgirip kele jatty. «Á-á, túleı atqyr, Sapardy jaıratyp jetken eken-aý» dep, onysyz da jelip bara jatqan atty toqtatpaı, sonyń aýanymen dedek qaǵa qashqaqtady. Al erdiń ústindegi ananyń moıyny oń qolynyń astynda-tyn. Bul aıaǵy anda bir tıip, mynda bir tıip súıretilip barady. Osy áreketi qarsylasyna da unaıtyndaı, ol muny attyń jalyna qaraı tartady. Óstip amaldap, erden aýyp qalmaı ýaqyt utqysy bar.

— Japar, toqta! Toqta!

Japar eshteme estimedi. Bar dármenimen tyrysyp, qushaǵyn qarsylasynyń moınynan ajyrata qoımady. Bir baıqaǵany, sońynan elpeńdegen álginiń qolynda bilekteı jýan nán syrǵaýyly bar.

Bul — Sapar edi. At kótinen sypyrylyp túse sap lom temirmen ózine atyrylǵan ábiletti qapysyn taýyp, qarýynan adalandyrdy da alysyp berdi. Óńirine jabysa qarmanǵan bileýitti basymen tanaýynan bir súzip kıreleńdetti de, joıan judyryǵymen jaǵynan qonjıtty. Onyń aýzyn zamatta-aq tanaýynan aqqan qan japty. Áleýetti soqqydan sál sendelip teńselgen álgini taǵy da qulaq shekeden janyp ótti. Ol býynyn ustaı almaı ıreleńdep qulap bara jatty. Osydan keıin lomdy ala sap aǵasynyń sońynan umtylǵan.

Japar qarańǵyda onyń qolyndaǵy soıyldy ańdap, myna attyǵa mingesip kelgen dushpannyń ekinshisi eken dep topshylady. Qatty yrsyldaı entigip, kózine qan tunǵannan qulaǵy tas biteldi. Sonyń áserinen inisiniń únin estimedi.

Osy áredikte qýǵynshylardyń jandaıshaptary da «jaý qaıdalap» ubaq-shubaq sozylyp jetken edi. Olar birden Japardyń sońyndaǵy Saparǵa tap bergende baryp aǵasy dát dedi. Óziniń aqymaqtyǵyna kúıine býlyqty. Sol tusta jaýyrynynyń ortasyna kúrzideı soıyl yńq etip tıdi. Er ústindegige jarmasqan eki qoly saldyrap tómen túse berdi. Sheńgelden qutylǵan ol atyn bir tebinip, atyryla jóneldi. Ári túkirigine shashalyp barqyrap barady.

— Soıyńdar ıtterdi! Aıamańdar! Aıaǵyn ekinshi qaıtara Úshinshige qaraı attap baspaıtyn jasańdar!

Áıtkenmen Japar esin tez jıa qoıdy. Oń jaq qaptalynan taıanyp qaǵan áldekimdi oń qolynyń syrtymen bar pármenimen perip kep jiberdi. Ol qapelimde keıin sheginip, boıyna darytpady. Judyryǵy nysanaǵa dóp tımeı, súıkeı janady. Bul barsha úıelmenimen tý syrtyna buryldy. Osy aralyqta Sapardy izdeı tóńirekti sholýyldady. Anandaı jerde qara-qurym nópir úı ornyndaı alańdy alyp úıilip qapty. «Áı, myna jinikken sumdar ana sorlyny óltiretin boldy-aý» dep oılap úlgerdi. Sol aralyqta shabynǵan qarsylasy qaıta buǵan judyryq siltedi. Bul da taıtalasyp baqty. Alaıda qos qaraý úıirinen bólinip, qaptalynan jylystaı jetken edi. Kenet, qulaq shekesi dyńyldaı jóneldi. Izinshe kóziniń oty jarq etti. Jer aınalyp aspannan shyqty. Japar táltirekteı baryp tanaýymen oppany súze qulady. Siri qar alaýlaǵan betine maıdaı tıdi. Ol osy sát óziniń búıirine túımeshtelgen tepkini sezbedi de.

Bir esin jıǵanda áli abyr-dabyr, yrs-yrs etken ún, zikir sala boqtaǵan daýys qulaǵyna shalyndy. Ornynan súıretile turyp solaı qaraı bettedi. Erini dúrdıip isingen sıaqtandy.

— Men seniń qanyńdy ishemin dedim ǵoı, má saǵan!

Baıapar da shińkildek daýys.

— Túregel!

Izinshe sylq etip tıgen áleýetti judyryqtyń dybysy, «ah» dep aýyrsyna yshqynǵan áldekimniń úni qulaǵyna shalyndy. Bul — Sapardyń yshqynysy ekenin de uqty.

Japar bileýitterge qol kóterip bereke tappasyn bajaılady. Aılamen alýǵa umtyldy.

— Áı, qoıyńdar! Óltiresińder me?! Jetti…

— Mynaý tirilipti ǵoı…

— Aýlaq ary! Saǵan ne kerek?!

Jonyn kújireıtip turǵan bireý taıana bergeninde kilt burylyp, munyń óńirinen ıterip kep jiberdi. Álginiń qaýǵadaı basy men jap-jalpaq beti bezbúırek qalmaqtyń datqasyn elestetti.

— Ne ákeńniń quny ketti mende? Nege ıteresiń?

— Qaıtedi-eı… — Anaý gújban keýdesimen ereýildeı tapap, tarpa bas saldy. Endi Japardyń tejelýi retsiz-tin, qany qyzyp «ólsem de jastyǵymdy qarmana keteıin» dep, álginiń ıeginiń astyn kózdeı sileıte soqty. Óz soqqysynyń ekpinimen aty joq saýsaǵy qan qaqsaı jóneldi. Shamasy, osy jasyna deıin eshkimmen shekisip kórmegen basy judyryǵyn durys túımegenge uqsaıdy.

Sol-aq eken:

— Mynaý qaıtedi-eı? — dep, jaýyzdar tus-tustan antalady. Japar taǵy da ıleýdiń astynda qaldy. Áleýetti tobyr qańbaqsha dóńgeletti. Jany qystyqqanda aýa jetpeı qystyqty. Typyrlap dalbasalaǵanymen qorǵasyndaı batpannyń astynan sytylyp, jaltara almady.

— Toqtatyńdar! Toqtatyńdar! — dep aıqaılady. Biraq eshkim onyń sózin tyńdar emes.

Áldebir kezde alasapyrannyń arasynan qulaǵyna kenet, «qoıyńdar, qoıyńdar» degen bireýdiń basalqy aıtqan daýsy estildi.

Bul kelgen baıbalamshyl báleniń aǵasy edi. Eń birinshi óz inisin tyqsyrtty. Sodan keıin qanyna qaraıǵan uıalas tóbetterdiń arasyna kılikti. Jinikken nemeler jýyq arada arashaǵa kóne qoıar túri joq. Basý aıtqan kezde saıqymazaqtanyp tejelgendeı búkpentaılaıdy da, sol arada aınala berip, árqaısysy Sapardy bir-bir soǵyp ótedi. Taıaqtyń sileletkeni sonshalyq, onysyz da ol aıaǵynan tura alar halde emes edi. Sonda da álgiler ákesiniń quny ketkendeı ornynan kóterip ap tómpeshteıdi.

Japar baıbalamshyldyń aǵasyn syrttaı tanıtyn edi.

— Ábsát, toqtat baýyrlaryńdy! Anany óltiretin boldy! — dedi ornynan súrine-qabyna túregelip.

Obaly ne kerek, Ábsát te barynsha janjalǵa aralasýda. Óz inisin bir-eki túımeshtep jiberdi.

— Mynany áketshi! — dep, áldekimge pármen berdi. Soǵan qaraǵanda arashaǵa taǵy bireýlerdi erte kelgenge uqsaıdy. Ol baıbalamshyldy qoltyǵynan qarmap tartqylaıtyn sıaqty. Álgi neme odan saıyn dandaısyp, kótkenshektep júre qoımaıtyn tárizdi. Baj-buj aıqaı, dińk-dińk jekis kúsheıdi.

Salbyraǵan qalpy súıegin súıretip baryp, noıystar áli tynbaı tepkilep jatqan inisiniń ústine qulady. Bir-eki judyryq tý syrtynan tıgendeı boldy. Biraq ony eren kórmedi, eren kórmeıtini jan berip, jan alysqan arpalystan eti ábden qyzyp alǵan-tyn.

Áldebir ýaqyttarda ozbyr top qalpaqtaryn alshysynan kıip, meımanasy tasyǵan qalpy tómenge quldılady. Aǵaıyndy ekeýi tiri ólik qalpy arýaqtardyń basynda jerlenip qala berdi. Tep-tegis kúrtik úıirli qasqyrdyń oınaǵyna ushyraǵandaı taptalyp, qardyń betinde qyzyl josa qannyń izi súrmelengen. Ol qarańǵyda odan saıyn qara noqat bop kórinedi.

Japar myna ojarlardyń basynǵanyna, ásirese atasy men ákesiniń súıeginiń basyna ákep, ıtshe tepkilegenderine qorlanǵany sonshalyq, kózin ashpaǵan kúshikteı baýyryn jerden kótere almady. Qusadan ah urdy. Ákeleri kórden shyǵyp uldarynyń áljýazdyǵyna, bosbelbeýlikterine músirkeı qarap turǵandaı kórindi. Ásheıinde taıaq jese eshteme etpeıtin edi, aǵaıyndy ekeýiniń birdeı arýaqtyń basynda jaıraǵandary súıegine tańba bop basylmaq.

Osyndaı saýaldardyń sanasyna biri kelip, biri ketti. Neǵurlym onyń tuńǵıyǵyna batqan saıyn qasireti qabyndap, kókiregi aıazdaı azynady. Qasireti qabyndaǵan saıyn qara jerden baýyryn jazý tym aýyrǵa soqty.

Anandaı jerde ekpetinen Sapar qıraı sulaǵan. Soqqy budan góri oǵan kóbirek tıgen. Eńsesin tikteýge dál qazir onyń da dármeni jetpeıdi…

Ekeýiniń de bastary jalańbas, tumaqtarynyń qaı tusta qalǵanyn da bilmeıdi. Álgilerdiń oljalap áketýi de yqtımal.

Bir tal juldyzy joq soqyr tún tóbelerinen túnergen qalpy shuqshıa tónedi. Áldenýaqytta áldeqaıdan ıt ulydy…

IV

…Osy oqıǵa esine oralǵanda tynysy tarylyp, mańdaıynan sup-sýyq ter burq ete tústi. Burynda da sondaǵy qorlanǵany sanasynda qylań berse júreginiń basy qyjyldap, janyn qoıarǵa jer tappaıtyn. Dál qazir de qara qurt shaqqan maldaı búgejek qaqty. Óne boıynan qara shubar jylan órmeleı júrip ótkendeı denesi titirendi. Qaraptan-qarap zyǵyrdany qaınady. Ashýǵa býlyqqany sondaı, óziniń jeti túnniń ishinde japadan-jalǵyz aq qarly boranda, kók muzdyń ústinde kele jatqanyn da umytty. Kókiregin áldebir kek býdy. Osy kektiń ýytyna malshynyp ol uzaq sabyldy. Bileýitterden kórgen ozbyrlyǵy janyn qyjyrtyp ilgerige odan saıyn júdemdete súıreı berdi. Keıde astyndaǵy mashına sýdan shorshyp sekirip, qaıra tereńge gúmp beretin delfındeı joldy kes-kestegen kúsetten yrǵyp baryp qaıta qonady. Syrdań tusta mundaı shorshýdyń qaterli ekenin de qaperleı almady. Tótennen sońynan qýǵynshy shyqqandaı quıyn-peren zaýlatty. Tula boıynyń talmaýsyrap qajyǵany da tarap, jaýyndaǵy jylqydaı shıryqty. Kózi qantalap, tas bosa da shaınap tastaýǵa ázir edi. Bar óshin baýyryn keńge jazyp kósilip jatqan qara jol men astyndaǵy mashınadan aldy. Ishki óńezinen zapyran qotarylǵannan keıin bebeýlete berdi, bebeýlete berdi. Tipti saǵatyna qaraýdy umytty. Áldebir ýaqyttarda qarsy mańdaıynan bozamyqtanǵan aq sáýleniń nyshany bilindi. Bastapqyda aldamshy bir jaryqtyń shoǵyry shyǵar dep mán bermedi. Áıtkenmen bul, uıqysyn asha almaı manaýrap jatqan qabaǵy tunjyr Qaraǵandy edi.

Qalaǵa el ornynan turyp, jybyr-jybyr tirshilik bastalǵanda kelip kirdi. Qoıyn kitapshasynda jazylǵan meken-jaı boıynsha Almastyń úıin izdedi. Kóringendi toqtatyp, Tıtov kóshesin surady. Qudaı atqanda eshkim bilmeıdi. Barsha tartqan jol azabynan myna tantal qabyrǵasyna qatty batty. Irgesine kelip turyp kózdegen adamyna jolyqpasa, qasirettiń úlkeni sol bolmaq. Alasuryp, meńireý qalanyń qoınyna dendeı endi.

Páteriniń telefony da bar edi. Biraq, ádeıi telefon shalmady. Ondaǵy oıy, tanymaıtyn adammen sóılespeýi de múmkin, «Almas úıde joq» deı salýy da yqtımal. Odan da birden úıine baryp, bar jaıdy sosyn aıqyndaǵandy jón kórdi. Osylaı oı qorytqan soń damylsyz izdedi. Áıteýir sátin salǵanda, Tıtov kóshesin biletin bir pendeniń ushyrasqany. Sonyń silteýimen eni bir-aq attam kósheniń boıyna ilikti. Shamasy, bul bir qalanyń qıyr sheti bosa kerek. Suraı-suraı, betalbat laǵa bergennen óziniń sháriniń qaı tusynda júrgenin de baǵamdaı almady. Túısingeni, ıt arqasy qıanǵa shyǵyp ketkenge uqsaıdy. Taǵy da bir qydyrý uzaǵanda kókeıine jattalyp qalǵan nómir kózine ottaı basyldy. Surqaı tústi bes qabatty úı eken. Aýlasyna toqtady da mashınasynan tústi. Sarylyp uzaq otyrǵannan aıaq-qoldary qarysyp qapty. Qyltasyn jaza almaǵan kúıi kibirtikteı alǵa jyljydy.

Qońyraýdy basyp edi, bıdaı óńdi áıel esik ashty. Beıtanys muny kórgen zamatynda tiksinip qalǵandaı, júzinen ishin jıa qoıǵan nyshan baıqaldy.

— Sálemetsiz be?

— Sálemet…

— Almas bar ma eken?

— Bar. — Qoı kózderinde tańdanys izi bilinip, úni de qubylyp saldy. — Úıge kirińiz.

Osyny aıtty da keıin shegindi. Jigit bosaǵadan sólbireıgen qalpy attady da, sostıa bógeldi. Kóp uzamaı arǵy bólmeniń birinen túsi tanys jigittiń tóbesi kórindi. Buǵan qarap jaıdary qalpy jymıatyn sıaqty.

— Assalaýmaǵaleıkým! Hosh keldińiz!

Meıir qandyrar yqylasty sálemdi kútpegen bul ishteı tańdanys sezimin ótkerdi.

— Álıkim… — Erini bolar-bolmas qana jybyrlady.

— At-kólik aman keldińiz be? Mynandaı aq tútek boranda kózjumbaılyqpen jolǵa japadan-jalǵyz attanǵan naǵyz júrek jutqan ekensiz.

Japardyń tipti aıran asyry shyqty. Munyń ańyrǵan keıpin kórip úı ıesi bir nárseni túsindi me:

— Maǵan Súleımen telefon shaldy, — dedi. — Beri qaraı tartyp ketkenińizdi sodan estidim.

«Oıpyrym-aı, á-á, Súleımen de meni izdegen eken-aý» degen oı lezde sanasynda júgirip ótti.

— Kelińiz, sheshinińiz.

Munyń ıyǵyndaǵy kýrtkasyn sypyra berdi.

— Tipti, bizdiń tabıǵatqa úılespeıtin kıimińiz de juqa.

Japar aıaǵyn sheshkenshe tymaǵyn, sharpysyn oryn-orynyna qoıyp ta úlgerdi.

— Tórletińiz, qazir shaı da daıar bolady.

Jigit týra bir kópten beri saǵyna kútken naǵashysynyń úıine kelgendeı sezindi. Zalǵa baryp borpyldaq dıvanǵa jaıǵasqanda-aq denesin zil batpan bir nárse tómen qaraı tarta berdi. Aldynda otyrǵan otbasynyń da sózderi birtin-birtin qumyǵa estiletindeı.

— Men baryp telefon soǵyp keleıin, — dedi úı ıesi aýyzǵy bólmege bettep.

Bul basyn ızedi. «Qaıda? Kimge?» degen saýal da tastamady, óıtkeni osynaý máýritte onyń sózin múlde estýden qalǵan edi.

Almas qaıta qaıyrylǵanynda beıtanystaý qonaǵynyń tanaýy qýsyryla, uıyqtap ketkenin kórdi. Qapelimde munyń mánisin uǵyna almaǵandaı qalt bógelip irkildi de, bolmashy mezet oılanǵan pishinge endi. Sosyn keri burylyp jastyq ákeldi. Oıatyp almaýǵa tyrysyp, asa bir eppen basyna jastady. Biraq ony Japar sezbedi, neshe kúngi uıqy jyly úıge kirgenge aldy-artyna qaratpaı birden alyp urǵan-tyn. Áldebir ýaqyttarda baryp sanasy uıysqan qalyń uıqydan aryla bastady. Kózin ashýǵa murshasy jetpeı qınaldy, bir jaǵy óziniń qaıda jatqanyn da baǵamdaı almady. Janaryn jypsıtyp ashqanda da, beımaǵlum dúnıe onyń jadyna eshteme oraltpady. Bir túsingeni, túz emes — úı. Osyny ilik etip ary qaraı baǵamdaýǵa tyrysty. Sol kezderde baryp birtin-birtin uzaq jolda júrgeni, Almastykine túskeni jadynda jańǵyrdy.

Bólme alakóbeń eken. Óziniń kelgeni, úıge kirgeni jańa ǵana sıaqty bolǵandyqtan «áli tań tolyǵymen ata qoımaǵan ba» dep qorytty. «Kózim iline qalǵanyn qarashy» dep, ornynan túregeldi. As úı jaqtan tanaýyna qaınaǵan ettiń ısi bilindi. Sol kezde baryp qatarynan eki-úsh kún ystyq as ishpegeni esine oraldy. Ózegi talyp, júregi sazdy. Sóıtkeninshe bolmaı bul jatqan zalǵa Almastyń ózi de kirdi.

— O-o, túregelipsiz ǵoı! Jol ábden soǵyp tastaǵan ǵoı, qatty uıyqtadyńyz.

Japar «mynanyń qatty uıyqtadyńyzy nesi» dep, túsinbedi. Beti barjıyp isingen qalpy úı ıesine nazar aýdardy.

— Kózińiz ilinip ketkennen keıin biz de oıatpadyq… — Uzaq joldan kelgeninde birden aldyna ystyq sý qoımaǵanyna yńǵaısyzdanǵandaı kúmiljidi. — Turǵanyńyz jaqsy boldy, tamaq ázir. Ózim de «endi oıatarmyn» dep bet alǵan edim.

— Búgin ózi neshesi, qazir kúnniń qaı mezgili? — Jolaýshy kókeıin mazalaǵan saýalyn syrtqa shyǵardy.

— Jeltoqsannyń jıyrma jetisi, kesh batyp bara jatyr.

— Sonda, — basyn bir jaǵyna kekjıtken qalpy óńine tańdanystyń izi júgirip, ańyrǵan kúıi bógeldi, — keshke deıin tuıaq serppeı uıyqtaǵanmyn ba? Men shamaly ǵana kózim ilinip, áli tań tolyǵymen ata qoımaǵan dep oılap otyrmyn.

— Joq, kesh batyp barady.

Japardyń júregi qan jylaı jóneldi. Qaraptan-qarap bir kúnin tekke óltirgenine jyny qozdy. Óıtkeni, kún emes ár mınýty qymbat-tuǵyn. Tym qurymaǵanda mynaǵan buıymtaıyn aıtyp ta úlgermepti.

Unjyrǵasy túsip, basy tómen salbyrady.

— Qap! — dep, oń qolymen mańdaıy men sheke tusyn maqsatsyz uıpalaı berdi.

— Jýynyp, tamaqtanyp alyńyz. Sharýany sodan keıin tyndyramyz.

Senimdi aıtylǵan «tyndyramyz» degen sózge ishi jylydy. Kóp keshikpeı aldyna úıeme tabaq et tartyldy. Myna syı-qurmet te alaǵyzǵan kóńilin ornyqtyryp, birlegendeı, bútindegendeı.

Áńgimeni Almas ettiń ústinde bastady.

— Súleımenge sizdiń aman-esen jetkenińizdi habarlap aıttym.

— Qashan? — Aýzynan osy saýaldyń qalaı atqı jónelgenin de ańdamady. Janary da baǵjań etti.

— Tańerteń siz kele salysymen «telefon soǵamyn» dep as úıge ótpedim be? Sóılesip qaıtyp oralsam, uıyqtap ketipsiz.

— Á-á…

Arada únsizdik ornady. Erteńgiliktegi bıdaı óńdi áıel sorpa quıa bastady. Qonaqjaılylyq tanytyp, «tamaq alyńyz» dep qoıady. Etegine úsh-tórt jastaǵy ul jabysyp, ajyramady. Aýzy-basyna shyryshty satpaq-satpaq etip jaǵyp apty.

— Kezinde azamattyq tanytyp, qolymyzǵa aqsha ustatqan edińizder, — dep jalǵady sózdi otbasy ıesi. — Ony umytqan joqpyz. Der kezinde qaıtara almaı uıalyp júr ek, óz aıaǵyńyzben izdep kelgenińiz tipti masqaraǵa ushyratty. — Sózi úzilip qaldy. Qonaq ta áńgimege yntyzarlyq tanytpaı onyń birde-bir lepesine selt etpedi. Tek samarqaý kúıi as alyp otyrdy. Sálden soń baryp lámi qaıta sabaqtaldy. — Aqsha degen de ózi, qysqy kúnniń kózi sıaqty ara-tura bir jylt etedi de, qaıta betin kórsetpeı zaryqtyrady. Sondaı ony saǵynyp júrgen tusqa tap keldińiz.

Úrgedek Japardyń júregi qylp etti. Osy arada áńgime de short tıyldy. «Áı, beker sandalys boldy-aý» degen dúdámal da kókeıine kepteldi. Jasyǵan qalpy otaǵasynyń betine qarady. Ol da budan janaryn taıdyrmaı qadalypty.

— Biraq, úmit arqalap at aryltyp kelgenińizde qur qol jolǵa salý azamattyqqa saımaıdy. Janymda tıyn-teben bolmasa da, astymdaǵy mashınany beremin. Sizdiń mashınany aıaq artyp júrý úshin men alaıyn. Tipti, qyjalat kórip bara jatsańyz, satasyz. Ony bazarǵa shyǵarǵanǵa da júz uıalmaıdy, jutynyp tur. Qysylmaı, durys baǵa da suraı alasyz. Dál qazir osyndaı kómek qana qolymnan keledi.

Aýzyna bir kesek etti tastap jiberip taǵy da meımanynyń óńine nazar aýdardy. Japar oǵan tis jarmady.

— Sodan keıin, meniń qasymda bolǵan ekinshi Talǵat deıtin jigit Abaı qalasynda turady. Ol sizdi kútip otyr. Úıinde eki myń dollar aqshasy bar, beredi. Onymen álginde ǵana sóılestim.

Japardyń óńine qan júgirdi. Tynysy da sańǵyrap ashylyp saldy. Myna jigitterdiń márttigine jany súısinip barady.

— Meniń ýaqytym óte tyǵyz, meılinshe jyldam qaıta jolǵa shyǵýym tıis. Mashınanyń qujattaryn qalaı rásimdep úlgeremiz, ol at emes aýystyryp mine salatyn.

— Onyń bári rettelgen. Siz demalyp jatqanda men baryp notarıýstan júrgizýge, satýǵa senim qaǵazdaryn alyp keldim. Tek aty-jónińizdi qazir qolmen ádemilep jazamyz. Sodan keıin mashınany minesiz de, qalaǵan ýaqytyńyzda attanasyz.

Muny estigende Japar múlde jadyrap, jazdaı jaılandy. Jany qysylyp, qarqaraǵa tirelgende qudaı kóz jasyn kórip, mynandaı adamdarǵa jolyqtyrǵanyna myń márte shúkirana etti.

Syrtqa shyqqanda esiktiń aldynda alqara kók «Taıota-Karına E» markaly japondyq mashına janaryna ottaı basyldy. Aıtsa aıtqandaı quıryq-jaly tógilgen jorǵadaı tuqıa jutynady. Al óziniń minip júrgen «Nıssan-Blúberdi» budan áldeqaıda qorash eken. Sıyqsyz bolsa da tórt jyldaı taqymbasty torysyna aınalǵan kóligin birtúrli ishi qımady. Sóıte tura qamqor jannyń “tipti bolmaı bara jatsa, satarsyz” degen sózi qulaǵynda yzyńdap, aınalyp júrip aldy. Amalsyz sur mashınanyń kiltin Almastyń qolyna ustatty.

— Al, jaqsy! Jolyńyz bolsyn! — dedi Almas.

— Atan jilik azamat ekensiń, rahmet saǵan! Órkeniń óse bersin! —Mynandaı myrzalyqty kórmegendikten be birtúrli qapalaqtady. Óńine lyp etip qan júgirgendeı de boldy. Kópten beri kúlmegen aıaly janarlary da ushqyn ata jylt etti.

— Aıtqanyńyz kelsin!

Ekeýi qushaqtasyp qoshtasty. Sosyn Japar jańa mashınaǵa otyrdy da ottyqty qosty. Motor zamatynda-aq gúr ete tústi. Prıborlardyń kógildir sáýlesi adamǵa basqasha áser beredi eken. Kenet, nazary óz mashınasyna aýdy. Aıdalaǵa jat qolyna tastap ketken buǵan ókpelideı buıyǵy ǵana tomsyraıady. Qımasy qalyp bara jatqandaı, munyń da júregi qotaryla qobaljydy. Endigi bógelýiniń artyq ekenin uǵynyp, ornynan eriksiz jyljydy.

*** *** ***

Halqy qaıshalysqan qalanyń shamy samaladaı jarqyraıdy. Shet jaqtary bolmasa, ortalyq kósheleri keń sıaqty kórindi. Qaraǵandyǵa tańnyń shapaǵy syzattanǵanynda kelip, sam jamyraı bastaǵanda attanǵanyn jaqsylyqqa jorydy. Qazir, qudaı amandyǵyn qoısa bir saǵattyń o jaq, bu jaǵynda Abaı qalasyna qonalqaǵa jetip barady. Sosyn sharýasyn bitirip, tizgin ushymen qaıta Almatyǵa tartpaq. Biletini — aqshany ázirlep, Talǵat muny kútip otyr.

Osyndaı lekigen kóńilmen shahardyń syrtyna qalaı shyqqanyn da ańdamady. Barǵan saıyn mashınanyń qatary sıredi. Sol tusta ǵana ashyq dalada aqqan juldyzdaı jalǵyz zaýlap kele jatqanyn baıyptady. Jańa mashına da ushardaı shúıligedi, qarataldaı shapshıdy.

Aldynan sýmań qaǵyp, úskirik aıdaǵan jaıaý burqasyn júgirip ótti. Mundaı kórinis baǵanadan beri san qaıtalanǵan, tipti, joldy kesip ıreleńdeı jóneıtin jylanǵa uqsas ábilet, sońǵy eki-úsh kúnnen bergi serigi ispetti de bop alǵan edi. Qalaı ekeni belgisiz, dáp osyǵan nazary aýdy. Qaraptan-qarap arqasyn aıaz qaryǵandaı sezindi. Tuǵyrdaǵy dúr silkingen qustaı, denesi titirendi. Záýde, tosynnan esine jeltoqsandaǵy qyz oraldy. Beısharanyń aty — Barshagúl eken.

*** *** ***

…Ár qaraıǵannan shoshynǵan ekeýi buqpantaılap kep Japardyń kúrkedeı ǵana bir aýyzdy úıine bas saýǵalady. Asty ádeıi uraǵa arnalyp qazylǵan lashyq ańyrap tur. Jaman qujyraǵa qojasy taqtaıdy aıady ma, edenderiniń jymdasatyn jyqpyly túıispeı, saýsaq sıarlyqtaı yrsıyp-yrsıyp ashyq qapty. Sodan tanbaı úrlegen qara sýyq ón boıyńdy qarmap, qaltyratyp jiberedi. «Ú-úú» deseń, peshtiń murjasyndaı aýzyńnan býdaq-býdaq bý atqylaıdy.

Ómiri kórmegen quqaıyn kórip alý-dalýy shyqqan, óńi qan-sólsiz qyzdy súıemeldeı qaptaldaǵy eski temir tósekke jatqyzdy. Júregin túrshiktirgen qorqynyshtan ba, súıeginen ótken sýyqtan ba, boıjetkenniń denesi bolmashy dir-dir etedi. Osy aıanyshty keskini, qapıada tuzaqqa ilingen qoıannyń kójegin elestetedi. «Qonaǵynyń» usqynyna sál úńilip qadala qarady da, ústine kórpe japty. Sosyn, tańerteń degdı bersin dep úıge kirgizip ketken tamyzyǵyn ot tutatpaq nıetpen peshke qalaı bastady. Ilikken saıyn mańdaıynan kózi atqyp shyǵyp, aǵyp túsetindeı solqyldaıdy. Eptep tyjyryndy. Sol kezde erniniń dúrdıe isingenin ańdady.

Ot bir laý etip jana jónelse, shelek toly kómiri de ázir. Onyń qyzýy boı jylytyp, asty-ústinen jel gýlegen myna «ańǵarǵa» qonyp shyǵýǵa jarar edi. Biraq, ash ózektiń tilemsektigin qaıtaratyn osy qotyr tamda eshteme joqtyǵy jadyna oralǵanda, óz-ózinen qysylys tapty. «Endi qaıtemiz, qara shaı men qara nan jermiz…»

Ánsheıinde byqsyp tutanbaıtyn ot demde tartyp, laýlaı jóneldi. Satyrlaı dybys shyǵaryp, qý aǵash jana bastady. Eptep, kóńili jaılandy. Bul da bolsa qudaıdyń qarasqanyna.

Kúıelesh qara sháýgimge sý quıyp, qazandyqtyń ústine qoıdy. Izinshe «qaǵaberiste qalyp, umytylǵan áldenárse bar shyǵar» dep, eski shkaftyń aýzyn ashty. Tileýine qaraı, jartysynan kóbi jelingen «Sharýa maıy» nazaryna ilikti. Qýanyp ketti. Jarty bólkege jýyq nan, úsh-tórt túıir qant tabyldy. «Baqytqa tolyǵymen kenelý úshin, budan artyq eshteme keregi joq qoı» dep nasattandy.

Sosyn buryshtaǵy stoldyń ústin súrte bastady. Izeńdep ary-beri qozǵalǵan saıyn mıy aýzyna keptelip, basy zyrq-zyrq etedi. Sonda baryp óziniń poshymynyń kelispeı, sıqynyń qashyńqyraǵanyn ańdady. Tór jaqtaǵy eski shar aınanyń tusyna taıandy. Mine, masqara, oń jaq kózi qara kúreńdenip, qantalapty. Bir táýlik turmaq, bir jumada jazyla qoıar syıqy joq. Qudaı atqanda erteńgi sabaqqa bara almaıtyn boldy.

Qyzǵan peshke bir shelek kómirdi kómip kep jiberdi. Sháýgim de yzyldaı bastady.

Qolyn shaıdy. Sodan keıin baryp, biraz ýaqyt umyt qaldyrǵan «meımanyna» nazar aýdardy.

— Qalyń qalaı? Jylyndyń ba?

Onyń da surynan sur qalmaǵan. Názik piste muryny dombyǵyp, qara qoshqyl reńge engen. Badanadaı kózi isikten tyrsyldap, jipsıgen. Tek ar jaǵynan otty qarashyǵy ǵana jylt-jylt etedi. Óńiriniń bári qan-qan.

— Júregim aınyp, basym aınalyp barady.

— Keýdeńdi kóterip otyrý kerek shyǵar.

Qyz úndemedi. Arada tońteristik ornady.

— Qazir shaı ishemiz. Ystyq shaı ishkennen keıin basylar.

Ekeýi ony-munyny tisterine basqan syqyldandy. Qyz múlde nár syzbady deýge de bolady, kúıkentaıdaı shúrshıip otyrdy da qoıdy.

Olar dastarhan basynda tanysty.

— Meniń esimim — Japar, — dedi jigit.

— Barshagúl, — dedi boıjetken basyn ızep. Shamasy, sóıleýdiń ózi áline tıip, qajytatyndaı kórindi. Iini salbyrap, uzaq tili baılandy. Tyrs etpeı qoıýdy ábestik sanady ma, bir kezde baryp qaıta sózin jalǵady. — Polıtehnıkalyq ınstıtýttyń birinshi kýrsynda oqımyn. Alańǵa qurbylarymnyń bári kelip edi, ne jaǵdaıǵa ushyrady eken? Bále-jaladan aman bosa kórim. — Mańdaıyn qolymen súıep, ún-túnsiz tomsardy. Kópsigen samaı shashy tómen salbyrady. Ýaıym saýyp, sanasynyń sarabdal tartqany osy usqynynan-aq belgili-tin.

Kóńilin sher basyp, muń jamylǵan onyń janyn jadyratarlyq jigittiń de mandymdy birdeme aıtýǵa qaýqary jetpedi. Neden bastap, neden qoıaryn bilmedi. Saly sýǵa ketip, saldary qurı bergen.

— Men jataqhanama qaıtaıyn.

— Joq! — Osy kezde jigit yshqyna ekilendi. — Qazir kóshege shyqsań, soıylǵa jyǵylasyń! Aman jetpeısiń. Erteń barasyń.

Boıjetkenniń qarsy ýáj aıtýǵa esh yńǵaıy qalmady.

Bólmedegi jalǵyz tósekke ekeýi qatar jatty. Barshagúl irgege jabysyp, qabyrǵaǵa betin berdi. Jigit shet jaǵynan jaıǵasty. Álden ýaqytta qyzdyń tanaýy pys-pys etip jylaǵany ańǵaryldy. «Qaıtsin, erteńgi taǵdyryna úreılenip jylaıdy-aý, bátir» dep qorytty jigit. Óziniń de kókeıin qorqynysh keýleı jaılaǵan, bireýge basalqy aıtar jaǵdaıy joq edi. Kenet:

— Endi meniń saǵan ǵana kúıeýge tıýim kerek, shamasy, — degen qumyǵyńqy estilgen ún Japardyń alaı-túleı kóńilin odan saıyn qotaryp, astań-kesteń jasady.

— Nege?! — dedi qapelimde aýzyna óńge sóz túspeı, bas joq, aıaq joq mynandaı áńgimeni estigen soń julyp alǵandaı.

— Seniń qasyńda jatyrmyn ǵoı… — Kóz jasyna býlyǵyp, sózin aıaqtaı almady.

— Jatsa ne ǵylady?

— Eki qabat bolyp qalmaımyn ba?

Japar myna qısynsyz lámge myrs etip kúlip jiberdi.

— Nege kúlesiń? «Jigitterge jaqyndama, ekiqabat bop qalasyń» dep mamam aıtqan. Endi men senen bala kóteretin shyǵarmyn.

Qyzdyń sonshama sábıdeı taza, baladaı ańǵaldyǵyna jigittiń et júregi eljiredi.

— Soǵan jylap jatyrsyń ba?

— Iá. — Kókiregi jaryla, ózegin ot-jalyn sharpı shyndyǵyn aıtty.

Arada biraz únsizdik ornady. Yqylyq aralasqan onyń jumsaq demi bilinedi. Sony tyńdaı lajsyz oıǵa bólengen jigittiń júregine aıaýshylyq sezim uıalady.

—Eshtemeni ýaıymdama. Tań atsyn, jataqhanańa din aman aparyp salamyn.

*** *** ***

Qaraptan-qarap sondaǵy tirlikterine kúlkisi keldi. Záýmen, óz-ózin ustaı almaı qarqyldap kúlip te jiberdi. Ázer býynyn bekitti.

Bir kezderde sonadaıdan shamdary jarqyrap, Abaıdyń nobaıy kórindi. Jany sonda turǵandaı keýdesi órekpip, júregi atqalaqtaı soqty. Taıanǵan saıyn asyǵyp, degbiri qasha bastady. «Qudaı buıyrtsa, aınalasy bir saǵatta qaıta jolǵa shyqsam…»

Inisin jyldamyraq qapastan qutqarý úshin tyzaqtady.

Akseleratordy qushyrlana basyp qaldy. Sol-aq eken, mashına shymbaıyna qamshy batqan jylqydaı atyryla jóneldi. Jol tabany jińishkerip, jer apshysyn qýyrǵan temir tulpardyń baýyryna jınaldy. Áıtkenmen, eki qaptaldaǵy aq pen qara shektesken álem, qalyspaı qatarlasa júıtkıdi. Kenet, qoltyǵyn jazyp úlgermeı aldynan shyntaqqa uqsas ıinniń ushyrasqany. Mundaıda juldyzdaı aqqan kólikti tejeýdiń artyqtyǵyn ári qaterliligin biletin. Sondyqtan irikpeı rúldi joldyń yńǵaıyna ońǵa tartty. Biraq, eptep sasqalaqtańqyrap gazdy álsiretip alǵan edi. Endigi tusta óz aýanymen ǵana syrǵyǵan dóńgelek bolmashy bir oıdymda bult etip, tabansyzdyq tanytyp taıdy da jóneldi. Izinshe gazdy basyp jibergende, aldy jeteleıtin mashına ońshalar edi, qapelimde bul ádis qaperine oralmady. Jalma-jan arty aınalyp, bir jaq qabyrǵasyna qıys ketip bara jatqan nemeni durysyna qaraı bura berdi. Áıtkenmen, baǵyný yrqynan birjola shyqqan mashına lyqsı taıǵanaqtap, endi, kilt sol jaq qaptalǵa saldy. Osy áredikte gaz basý esine saq ete tústi. Úrgedek sezim aralas kúıi, barynsha akseleratordy nyǵarlap jiberdi. Qaqpaqyldan mashına úrikken jylqydaı jalt berip, qaıta ońǵa tartty. Álgi betimen ómiri júgen-quryq tıip kórmegen shý asaýdaı bas bermegen qalpy jolsyzǵa atyrylyp, dóı dalaǵa laǵa jóneldi. Keminde júz jıyrma shaqyrymdyq jyldamdyqpen dóıip, juldyzdaı aqqan kólik jol jıegindegi kesilgen qara aǵashtyń túbirtegine sol jaq ezýimen byrsh etip soǵyldy. Álgiden keıin-aq bir jambasyna qaraı kóterile berdi de, aq boran siri qardy aspanǵa qumsha shashyp, ońqa-shońqa aýdaryldy. Onymen qoımaı yldıǵa bir-eki ret domalap ketti, aqyrynda tórt dóńgelegi kókten kep shalqasynan baryp óńkıdi. Sol mezette oqys esik ashylǵanynda jetilik shamnyń jalp etip óshetinindeı, kúlli jaryǵy sóndi de qarańǵylyqqa birjola sińdi.

*** *** ***

…Búıirine istik qadalǵandaı janyn qýyryp, bebeýletip áketip barady.

Esin jınaǵanda eń alǵash sezingeni osy boldy. Basqa eshtemeni paıymdaýǵa murshasy jetpedi. Áldekim ishine úńgip kirip, qabyrǵasyn qyrǵyshpen qyryp jatqandaı áser etti. «Ah-h» dep, ózeginen jalyn ata yshqynǵan úni de estildi. Tótennen jabysqan zaýal on segiz myń ǵalamdy tutastaı umyttyryp, janyn sýyryp, óltirip barady. Jantásilimmen býlyqqan dene kerilip-sozylyp, belýarynan qamshy tıgen jylandaı shıyrshyq atty. Moıyn etteri de bileýlenip, kúre tamyry odyraıdy. Sosyn álden ýaqytta aýzyna jylymshy qannyń dámi bilindi. Túkirip tastaǵysy keldi. Tilin tolǵaı qozǵap edi, urtynyń qoıyrtpaqqa tolǵanyn sezindi. Shubalshyndaı birdeme ezýinen ıreleńdeı jónelgen tárizdendi.

Kózin asha almaıtyn syqyldy. Ashsa saý etip aıasyna ashshy zapyran quıylatyndaı. Áıtse de, áldenemen shylana battasyp jabysa aıqasqan kirpikterin áreń, kúshtep ydyratty. Áıtkenmen meńireý qarańǵylyq áste de seıilmedi. Janary jumýly kúıi qalǵan syńaıly.

Ýaqyt ótken saıyn tynysy taryla berdi, basy aınaldy. Óti aýzyna tógiletin sıaqty, tańdaıy qan aralas kermek dám tatydy. Qolyn qozǵaltpaq bop edi, shamasy jetpedi, áldebireý tas shegendep baılap tastaǵandaı. Qaraptan-qarap alqymy syǵymdaldy. Óziniń qaıdan kelip, qaıdan turǵanyn jadyna túsire almady. Kózi qaraýytyp baryp, qaıtadan aqylynan aljasyp júre berdi.

Soltústikten soqqan jel kúsheıip, qarqynyn údetti. Jalmaýyzdyń tilindeı súıreńdegen úskirikti biriniń sońynan birin tópeletip, jaıaý burqasyn aq shunaq aıazdy boranǵa ulaspaq yńǵaı tanytty. Aýa raıynyń buzylatyn nyshany ymyrt úıirile bilingen, áıtkenmen Japar esken kóńildiń lebimen ańǵarmady. Ańǵarsa da irgesine taıap qaǵan túleı borandy qara sýdy teris aǵyza quıǵytqan soń qaperine de almaǵan.

At-kóligi aman bosa munyń bári eshteme emes edi, átteń…

Tóbeni tutastaı tumshalaı japqan tuńǵıyq álem bir qylań etken juldyzdy kórsetpeıdi. Tastaı qarańǵy dúnıe ásheıindegi túnnen áldeqaıda qoıý da qatigez. Demde tóńkerilgen mashınanyń yǵyna aptapta ańyzaqpen kóshetin qumsha saýyldaǵan qar jınala bastady. Biraq, jolaýshy jigit munyń bárinen tysqary edi. Tirshilikten tysqary kúıi beımaǵlum sátti basynan ótkerdi.

Synyq terezeden soqqan úskirik talyqsyǵan denege tikendeı qadaldy, jańqadaı tyrnady. Mańdaıynan aqqan qan aıazǵa shalynyp, kilegeılene bastaǵan. Es-tússiz qalpy qansha ýaqytty ótkergeni de bir qudaıǵa ǵana aıan-tyn. Esin jıǵanda aıaǵy, ásirese, baqaıshaqtary sýyqtan qýyrylyp, bebeýlete áketip barady eken. Baǵanaǵy búıiriniń «tesilip» aýyrǵany sál saıabyr tapqandaı. Endi shamalap moıyny syzdaıtyndaı. Yńǵaısyz jatyp qalǵan tárizdendi. Tóńiregin bajaılaıyn dep kózin ashsa da, túrtse kórgisiz tastúnek eshtemeni ańǵartpady. Qolyn kóterip áldebir nárseni qarmanyp izdegen syńaılandy. Onysy maqsatsyz dalbasalaı timiskilený edi. Et qyzýmen yrqynan tys jasaǵan bolmashy qımyldyń ózi, qabyrǵasyn sógip, qajytyp jiberdi. Dińkelegen kúıi saldyraǵan bilegin sharasyz tastaı saldy. Mine, qyzyq, qoly basynan asyp baryp túsedi. Osy kezde ǵana baryp aıaǵy kókten kep jatqanyn topshylady, osy kezde ǵana baryp jol apatyna ushyraǵanyn baǵamdady. Lajdap, myna qapastan shyǵýǵa umtyldy. Biraq, biraq… oǵan murshasy jetpedi. Kindikten tómen qaraıǵy tusty áleýetti soqqy japyrylǵan mashınamen qosyp syǵymdap tastapty.

Jantalasa alasuryp kórdi. Báribir, onysynan eshteme ónbedi. Jan-pende joq aıdalada beımálim bireýlerdi aıqaılap kómekke shaqyrǵysy keldi. Áıtkenmen, lahatta qalǵandaı úni qumyǵyp, kómeıinen shyǵar emes. Uıyqtap jatyp bastyǵyrylý mynanyń qasynda túk emes eken, oıaý adamnyń bastyǵyrylýy bir ǵalam bop kórindi. Jer silkinip, kórer jaryǵy taýsylmaı, úı qabyrǵalarynyń arasynda tiri keptelgen paqyrdyń kúıin keshti. Tantal azapty basynan ótkerdi de, adam tirideı qandaı tozaqtyń qyspaǵynda qınalatynyn endi túsindi.

Qorlyqtan ba, ashýdan ba ókpesi órekpidi. Jany da tyzaqtap, qara tuıaǵynan hal ketkenshe, áldenárseden ustap tyrmysa tartyndy. Kindikten tómen jaqty ala qapqan ábilet miz baqtyrar emes. Qasqyr sıaqty óz denesin ózi shaınaýǵa da bar edi, átteń, tutylǵan tusy aýzyna ilinetin ne aıaǵy, ne qoly emes — jýan bel.

Arpalystan entigip, ál-dármeni sarqyldy. «Qoı, sabyr saqtaıyn, sabyr… — dep, aptyǵa alyp ushqan ekiudaı pıǵylyna basalqy aıtty. — Búıte bersem, basyma úıirilgen qaterden buryn, ózimdi-ózim jep bitermin».

Bir sát eshteme oılamaýǵa bekindi. Janaryn jumyp, qımylsyz qaldy. Bátýasyz baılamy syrdaqtyq tanytyp, zamatynda-aq sanasyna «er joldysynan, at joldysy jaqsy» degen naqyl oraldy.

— Qap, syralǵy serigimdi beker almastyrǵan ekenmin. «Ótkelekte turyp, at aıyrbastamaıdy» degendi qalaı ǵana qaperimnen shyǵardym?..

Sol qoly erbeń etip, áldeqaıdan mańdaıyna tıdi. Etine shoq basyp alǵandaı dyz ete dýyldady. Sonda ǵana baıqady, oń jaq qabaǵynyń ústi mańdaıynan bastap sydyrylyp, salbyraǵan teri bir kózin tutas jaýyp, tumshalaǵan eken.

— Jataıyn endi óstip, qasqyrsha ulyp. — Ózin-ózi kelemejdedi. Kenet, dybys bergishti basý mıyna saq ete tústi. Apyl-tapyl adymdap júre bastaǵan baladaı, álsiz qoldary ebedeısiz erbeńdep, rúldiń ortasyn tapty. Bar kúshin salyp qansha nyǵarlaǵanymen, tili baılanǵan ógizdeı neme myńq eter emes. Qaraketinen eshteme ónbegen soń taýy shaǵylyp, qajyr-qýaty kúl parsha ýatyla kúıredi.

Sóıtip, aıdalada japadan-jalǵyz qasiretine qamalyp, ókinishten, naladan japa shekti. Tyrs etken tirshilik bilinbeıdi. Óziniń de qozǵalýǵa qulqy soqpady. Tek erkinen tys qara sýyq tula boıyn qaltyratyp jiberdi. Tisi-tisine tımeı saqyldaıdy.

«Osylaı qalǵanym ba» dep oılady. Eshteme tyndyrmaǵan kúıi ómirdi tekke ótkergenine yzasy qozdy. Bar kórgeni qorlaný men azap qana. Esesi kim kóringenge ketipti. Tym qurymaǵanda bir jerde qapysyn taýyp jeńiske jetpepti-aý. Opyný. Kúıreý. Qyl aıaǵy han da, qara da júretin qara joldyń boıynda omaqa asýy bylaıǵy jurttan sorynyń qalyńdyǵynan shyǵar. Qaraptan-qarap kókiregi syzdady. Tasmańdaılyǵyna kózi jetti. Ári-beriden keıin omaqa asqanyna kúıingen joq, bolbyrlyǵyna zyǵyrdany qaınady. Sol-aq eken jany qystyǵyp, judyryqtaı júregi shyrqyraı jóneldi.

Ol jany qınalyp uzaq arpalysty. Dál qasynan mashınalar ary da, beri de ara-tura bosa da ótip jatty. Qas qylǵandaı opatqa ushyraǵan ıinniń etegi shuǵyl ózek-tuǵyn. Sol ózekte teńkıgen kólikti tas qarańǵyda jan pende baıqasashy. Onyń ústine akkýmlátorǵa qatty soqqy tıip júlgesi ajyrap ketti me, á degennen-aq shamy da sóngen.

…Jadynan jańylyp qap, qaıta bir esin jıǵanda aıaz soryp mazasyn qashyrǵan baqaıshaqtary janyna onsha batpaı, dýyldap turǵandaı boldy. Óziniń muratyna jetpeı tutylǵanyn qapıada qaqpanǵa túsken kókjaldaı sezindi. Átteń, túk bitirmepti. Munyń qasynda inisi Jaınaq, taptalǵan arýaqtyń abyroıyn bıiktetkendeı. Sapar ekeýiniń jibergen esesin alyp, ata-babasynyń basynda eki aǵasynyń tógilgen qanyn qanmen jýǵan eken. Baýyrlarynyń ǵana emes, qara halyqtyń ozbyrlyqqa qarsy túıilgen judyryǵy bopty-aý jaryǵy. Bir nárseniń shetinen shyǵamyn dep ýnıversıtetti bitirgen ózi, qarapaıym jurt úshin eshteme istemepti. Qaıran sol baýyrynyń azamattyǵyn noıystardyń aldynda arashalaı almaǵan bosbelbeýligin, eki dúnıede keshpeıdi… keshire almaıdy…

Boran údeı tústi. Daýyldyń uıtqı, qubyla soqqan adýyndy úni jalǵyzdyń aıqaıy turmaq, kúnniń kúrkirin de jutyp jiberetin obyr halde. Bul kezde Japar aıqaılaýdan da qalǵan. Ózimen-ózi arbasyp tek sandyraqtap sóıleı berdi.

— Qaıran paıǵambarym-aı, «atadan — altaý, anadan — tórteý, jalǵyzdyq kórer jerim joq…» «biraq, men nege jalǵyzdyqtyń azabyn tartyp júrmin?» dep ah ura kúrsindiń.

Ol budan ary tili kúrmelip, eshteme aıta almady. Biraq, sher men shemenge tola kúmbirlegen kókiregi azalana aqtarylyp, tataýsyz saırap tur edi.

«Túsinemin, túsinemin jaıyńdy. Sol jalǵyzdyǵyńmen jekpe-jek arpalysyp júrip, aqyry jeńilis taptyń. Áıtkenmen, pende ataýlynyń eshqaısyna des bergen joqsyń. Kúıreseń, pendelik ólshemniń sen shyqqan bıikke shyǵa almaǵandyǵynan kúırediń. Arada bálenbaı jyl ótse de, men de sol, qasıetti abyzym, óziń kóterilgen asqaqqa umtyldym. Bar qajyr-qaıratymdy salyp talpyndym. Tym shyrqaý bıiktesiń, eki dúnıede de ıyq teńestire alar emespin. Mine, taǵy da seniń atyńdy jamylǵan sháriniń eteginde tabaldyryǵynan asa almaı sulap jatyrmyn. Ne degen tasmańdaımyn. Bálkim, o dúnıede arýaǵymyz ushqasar. Men de jalǵyzdyqtan kúıip baramyn. Atadan da, anadan da tórteý bop týyp, ıt tirlikte tóbege shyǵa almadyq. «Dıýananyki aldy-aldyna» degendeıin, aldy-aldyǵa tarttyq. Áke armanyn, ana tilegin mansuq ettik. Bata buzdyq. Olardy qoıshy, bári de pendeshiliktiń shyrshýy ǵana. Bárinen qatty ókinetinim, ónerdegi sen tastaǵan soqpaqtyń sorabyn taba almaı kelemin. Itshiledim. Qarasam, jylt eterligi joq juryn ekem… aıaqty qap ekem…»

Boran men aıazdan tisi-tisine tımeı saqyldady. Jaıshylyqtaǵy jaıdary óńinen tirshiliktiń reńi qashyp, shańyta bozardy. Óne boıy qalshyldap, shybyn janyn panalatar jer tappaı tirmizik hal keshti. Doly úskiriktiń adýynymen ústin qyraý kómip, tirideı aq kebinge oraı berdi. Biraq kókiregindegi shemen bop qatqan nala men naza, ózegin ot bolyp qarydy.

Osylaı eki dúnıeniń ortasynda kiresili-shyǵasyly kúı keship, mandymaǵan pendeshilik tirligine aryzyn aıtyp taýysa almady. Jarǵanatsha tóbesimen tómen salbyrap turyp, taǵdyrdyń salǵan zaýalyn birtin-birtin sezinýden qalyp bara jatty. Bir sát myna dúnıeni keleke etkendeı ezýin bolar-bolmas tyrjıtty. Biraq, qyraý siresken murty ony syrtqa bildirtpedi. Ózi de bul kezde teperishti ańǵarýdan alystap ketken-tin.

…Órtteı qyzyl qaýlap ósken qyzǵaldaqtyń arasynda maısany keship júr. Saraıy sańǵyrap ashylyp, kóńili rıasyz shalyqtaıdy, alańsyz tirshilik qoınaýyna birjola shomp bergen. Ádettegi tarylý men qystyǵýdyń esh nyshanyn sezbeıdi: qaǵanaǵy — qarq, saǵanaǵy — sarq. Aıbyndy moınyna mingizip, Shyraıdy jetelep apty. Jupary tanaýdy jarǵan jasyl jelekti keship, júgiredi. Qos qozysy syqylyqtap kúledi. Ózi de rahattana qarqyldaıdy.

— Papa! Papa!

Shyraıy birdeme aıtqysy keletindeı qolynan tartqylaıdy. Biraq sábı únine kúlki aralasa shyqqandyqtan bóbegin odan saıyn oınatyp, kúldire túskisi kep, ádeıi onyń shyrylyna kóńil aýdarmaıtyndaı. Shikámsiz náresteniń káýsar bulaqtaı syqylyqtaı túskenin qalaıdy.

— Papa! Papa! Men sharshadym!

Osy kezde baryp júgirýin báseńdetti. Biraq tasyǵan kóńilinde shek joq edi. Qońyr dóńniń qoınaýynda toqtap ulyn jerge túsirdi de, qyzynyń mańdaıynan ıiskedi. Meıiri qanar emes. Ekinshi qaıyra samaıynan ıiskedi. Meıiri qanar emes. Burymy seltıgen botasy qytyǵy kelgendikten ıyǵyn kóterip, moıynyn, tamaǵyn buqpantaılady. Óıtkeni, ákesiniń qulaǵynyń túbinen ıiskeıtin burynnan ádeti edi. Ondaıda balǵyn denesin ákeniń tikenek murty jybyrlatatyn, sodan qashqaqtaıtyn. Qazir de sodan taıynǵany.

Endi birde jotanyń dál ústinde tur eken. Qoldarynda úzip alǵan eki-úsh tal gúlderi bar qos qulyny, sonadaıdan buǵan qaraı quldyrańdap, jarysa júgirip keledi. Bul perzentterin keýdesine baspaq bop, qushaǵyn aıqara ashty. Áýdem jerden Bıbiniń qylpy bilinedi. Ol áldenársege yrza emes sıaqty. Bulardyń shattanǵanyna sál beıil qoıǵandaı. Peıili aýǵannan keıin bolar-bolmas ıi jumsarǵandaı. Onyń keıisti qabaǵyn baıqasymen arqa-jarqa nasattanǵan jigittiń júregin áldebir aıaz qaryp ótti…

Ol sońǵy ret bu tirliktegi sýyqtyqty sezingen edi.

Qutyrǵan saıtannyń quıryǵyndaı ıreleńdep, tóńkerilgen mashınanyń ústinen bozamyq burqasyn júgirip ótti. Aqılanǵan aq boran odan saıyn mysasyna minip, álginde kómeskilene kóringen Abaıdyń shamyn izim-ǵaıym joǵaltyp jiberdi.

Sońy.

---