InfoHub Logo

Eń birinshi fýnksıa-aqparat taratý. Bul ózge fýnksıalarǵa qaraǵanda áldeqaıda keń taraǵan fýnksıa ekenin eskergen jón. Sebebi, jýrnalısıkanyń basty maqsaty-halyqqa shynaıy aqparat taratý. Aq pen qaranyń ala jigin ajyratyp, aqparattyń rastyǵyna kóz jetkizetin jýrnalıser úshin bul asa mańyzdy dúnıe. Árbir sanaýly mınýttarda, tipti sekýndtarda álemde qanshama alpaýyt ózgerister oryn alyp,  jahandy jańa aqparattar jaılap jatyr. Tehnıkanyń kún sanap qaryshtap damýy bul fýnksıanyń barynsha ilgeri damýyna oń múmkindikter týǵyzýda. Máselen, kógildir ekrandaǵy jańalyqtar, radıo jáne baspasóz quraldarynyń apta saıynǵy jańalyqtary osy fýnksıaǵa jatady. Mysal qarastyryp kórelik.

Kúni keshe Shymkent qalasy ishki saıasat jáne jastar isteri jónindegi basqarmasynyń «Jastar resýrstyq ortalyǵynyń» uıymdastyrýymen «Abaı. Kıtab tasdıq» kitabynyń tusaýkeser rásimi ótti. Sonymen qatar, Shymkent qalasyndaǵy úkimettik emes, qoǵamdyq  jáne eriktiler uıymdaryna qala ákimi M.Áıtenov arnaıy alǵys hattaryn tabystady. Elimizde alǵash bolyp Abaıdyń otyz segiz qara sóziniń túpnusqasyn taýyp, shaǵataı tilindegi transkrıpsıasyn jasap shyǵyp jáne sol eńbek boıynsha jazylǵan «Abaı. Kıtab tasdıq» kitabynyń  tusaýyn   Shymkent qalasy ákiminiń birinshi orynbasary Muqan Shyńǵys Jumabekuly men jazýshy, jýrnalıs,   aýdarmashy Marhabat Baıǵut kesti.

Joǵaryda atalyp ótkendeı, biz munda jańa aqparatqa qanyq bolyp otyrmyz. Qazaq ádebıetiniń taǵy da bir tyń týyndymen  tolyqqanynan habardar boldyq. Demek, bul-aqparat taratý fýnksıasyna  negizdelip otyr.

Ekinshi fýnksıa-uıymdastyrýshylyq.  Negizgi maqsaty halyqty belgili bir iske jumyldyrý, jigerlendirý. Máselen, telearna, radıo arqyly mańyzdy qoǵamdyq is-sharanyń ótetinin habarlaısyz delik. Konsert, mıtıń nemese sporttyq  is-sharalar ótkeli otyr. Sharanyń ótetin meken-jaıyn aldyn ala habarlap, búkil halyqqa aqparat berseńiz birneshe adam bolsa da osy is-sharaǵa mindetti túrde kelip qatysatyny anyq. Demek, siz qoǵamǵa úndeý tastaý arqyly  kópshilikti bir iske jumyldyryp otyrsyz. Uıymdastyrýshylyq fýnksıa-jýrnalıstiń dıplomatıalyq jáne ıntegrasıalyq qabiletin arttyryp qana qoımaı, qarama-qarsy eki jaqty bir arnaǵa toǵystyrady, eki araǵa dáneker bolady.

Kelesi fýnksıaǵa toqtalaıyq. Tanymdyq fýnksıa-bul aınalada bolyp jatqan oqıǵalardy tanyp bilýge degen  adamnyń shynaıy qyzyǵýshylyǵy. Biz aqparatty tyńdaı otyryp, rýhanı qundylyqtardy ıgeremiz. Ol aqparat ártúrli bolyp kelýi múmkin. Saıasat, otbasy, óner álemi nemese tylsym tabıǵat qubylystary jóninde bolýy múmkin. Aqparat bizdiń qyzyǵýshylyǵymyzdy arttyryp, ary qaraı  tanymymyzdy keńeıtýge yqpal jasaýy tıis.

Túrkıa - álemdegi eń iri «ashyq aspandaǵy murajaı» atanyp ketken ejelgi memleket. Qazirgi tańda álem jurtshylyǵynyń kóp bóligi demalysyn osy elde, teńiz jaǵalaýynda  ótkizgendi durys kóredi. Túrkıanyń eń alǵashqy qalasy Ortalyq Anatolıadaǵy Chatal qalasy. Qala bizdiń zamanymyzdyń VII ǵasyrynda paıda bolǵan eken. Sonymen qatar, tarıhta aty qalǵan ǵajaıyp Troıa qalasy da Túrkıada ornalasqan. Taǵy da bir eskeretin jaıt, álemniń jeti keremetiniń ekeýi osy memlekette oryn tepken. Olar-Artemıda hramy jáne Galıkarnastaǵy kesene.  Tarıh qoınaýyna úńilip qarasaq, ejelgi Stambýl qalasy kezinde úsh ımperıanyń astanasy bolǵan. Olar Osman, Rım, Vızantıa  ımperıalary. Túrkıa memleketiniń bilim deńgeıi de ózge eldermen salystyrǵanda oq boıy ozyp tur. Tarıhymyzda eń alǵashqy tanymal ýnıversıtet Túrkıada ashylǵan. Ol Harran qalasynda boı kóterdi. Taǵy da bir tarıhı oqıǵalarǵa nazar aýdaraıyq. Kópshiligi qyzǵaldaqtyń otany Golandıa dep sanaıdy. Alaıda, elge qyzǵaldaq gúli Túrkıadan ákelingen. Dál osy gúldi osmandyqtar taratyp, ármen qaraı Eýropa ishine taraýǵa yqpal etti. Resmı  derekterge súıensek, túrkıalyqtar úshin basty nárse-otbasy. Olar bir-birine kóńil aýdaryp,bala tárbıesin únemi baqylaýda  ustaýǵa tyrysady.

Mine, bul maqalany oqı otyryp qanshama derekterge qanyq boldyq, túsindik, oıymyzǵa túıdik. Tanym kókjıegimiz odan saıyn artyp, mıymyz jańa aqparatty ıgerdi.

Basqarý quraldary-bul saıasatqa negizdelgen jýrnalısıkanyń bir fýnksıasy bolyp tabylady. Jýrnalıs tórtinshi bılik ókili ekenin eskersek, bul  fýnksıada  kóbine halyqqa bılik basyndaǵy jańalyqtar habardar etiledi.  Mysal qarastyryp kórelik:

Donald Tramp Senattyń tómengi palatadan keıin eldiń qorǵanys búdjetine salynǵan prezıdenttik vetodan keıin jeńý týraly sheshimin aıyptady. Amerıkandyq kóshbasshy muny «uıat» dep atady. Sonymen qatar, palatanyń spıkeri Nensı Pelosı Kongres «prezıdent Tramptyń AQSH-tyń áskerı jáne ulttyq qaýipsizdigine jasalǵan abaısyz shabýylyna qatty toıtarys berdi» dep málimdedi. Sarapshylardyń pikirine súıensek, Aq úıdiń basshysy demokrattar men respýblıkashyldar vetony jeńetinin «jaqsy túsindi», biraq Djo Baıdenniń ınaýgýrasıasyna deıin ol úshin Respýblıkalyq partıanyń qatarlaryn bólý mańyzdy boldy ».

Sarapshylar «Tramp jalpy óziniń taktıkalyq maqsattaryna jetti» dep sanaıdy: Kongreste ony qoldaıtyn respýblıkashyl senatorlardyń «jetkilikti dárejede yqpaldy toby» quryldy.

Munda oqyrmandarǵa AQSH bıligi jaıynda keń aqparat berilip otyr. Donald Tramptyń saıası pozısıasyn baıandaı otyryp, jahandyq mańyzy bar saıasatqa alańdap otyrǵan halyqtyń nazaryn aýdarýda. AQSH ekonomıkasynyń búkil álem úshin mańyzy bar ekeni aıtpasa da túsinikti. El ishindegi prezıdent saılaýy, áleýmettik jaǵdaıy bizge áser etpeı qoımaıdy.

Iran áskerı-teńiz kúshteri Parsy shyǵanaǵyndaǵy jaýyngerlik daıyndyqty kúsheıtip otyr. Irannyń áskerı qyzmeti general Kasem Soleımanıge qastandyq jasalǵan kún qarsańynda kúsheıip kele jatqandyǵy atap ótildi. Osy aptanyń basynda Pentagon sheneýnikteri Tegeran Irakqa qysqa qashyqtyqtaǵy balıstıkalyq zymyrandardy ornalastyrady dep málimdedi. «Iran AQSH-tyń ulttyq qaýipsizdigine naqty qaýip tóndiredi, ásirese Soleımanıge qastandyq jasalynǵan kúnniń qaýpi kúsheıgen kezde», - dedi Ulttyq qaýipsizdik keńesiniń burynǵy resmı ókili Sem Vınograd. CNN-diń habarlaýynsha, amerıkalyq bılikke Irannyń áreketi qorǵanys sıpatynda ma, joq álde aldaǵy shabýyl týraly sóılesedi me, ol áli túsiniksiz. Sonymen birge barlaý Iran áskerı kúshteriniń áreketterin qarapaıym jattyǵýlarǵa tán dep sanamaıdy. Jeltoqsannyń basynda Pentagon Iraktaǵy Aın-Asad áskerı bazasyn nyǵaıtty. Sarapshylar muny Soleımanıge qastandyq jasalǵan kúnmen jáne jańa saılanǵan prezıdent Djo Baıdenniń ınaýgýrasıasymen baılanystyrady.

Ekinshi mysaldan biz Iran áskerı-teńiz kúshteriniń negizgi is-áreketterin baıqaı alamyz.  Iran memleketi qazirgi tańda qaýipti elderdiń biri ekeni ótken oqıǵalardan belgili. Demek, basqarý quraldary elimizde ǵana emes, álem elderiniń bıliginde bolyp jatqan oqıǵalardan habardar etip otyrady.

Qarym-qatynastyq -bul eń birinshi kezekte jýrnalıs pen qoǵamdy etene baılanystyratyn fýnksıa. Máselen, aýyldaǵy kúrmeýi sheshilmegen máselelerdi baıandaý nemese t.b jaǵdaılar qarym-qatynastyq fýnksıaǵa mysal bola alady.

Kóńil kóterý fýnksıasy-bul aty aıtyp turǵandaı bos ýaqytty qyzyqty etip ótkizýge arnalǵan túrli oıyn-saýyqtyq baǵdarlamalar men gazetterde jarıalanǵan maqalalardy qamtıtyn jýrnalısıkanyń bir bóligi. Kóńil kóterý fýnksıasyna oıyn-saýyqtyq baǵdarlamalar, sonyń ishinde kóńildi tapqyrlar alańy nemese jaıdarman oıyndary, túrli merekelik konsertter kiredi. Sonymen qatar, gazet betterinde jarıalanatyn túrli anekdottar men ázil shyny  aralasqan qyzyqty materıaldar osy fýnksıanyń negizgi quramyna jatady.

Qorytyndylaı kele, jýrnalısıkanyń negizgi alty fýnksıasy keń etek jaıyp kele jatqan medıa salasynda, sonyń ishinde mobıldi jýrnalısıkada mańyzdy bolyp tabylady. Sebebi, aqparatty jyldam taratyp, kez kelgen núkteden úzdiksiz aqparat almasyp otyrý úshin úlken múmkindik berdi. Qazaq jýrnalısıkasynyń damý deńgeıi ótkenmen salystyrǵanda áldeqaıda joǵary deńgeıde damyp keledi.  Kez kelgen aqparat taratýshy maman alty fýnksıany eskerip, osy baǵytta jemisti eńbek etse qazaq jýrnalısıkasynyń ómiri uzaq bolary sózsiz...

Altynaı BAÝYRJANQYZY

---