InfoHub Logo

Topyraq erozıasy týraly túsinik. Jer óńdeý kezinde topyraqqa ıntensıvti yqpal jasaý onyń qurylymy men qurylysynyń «buzylýyna jáne tabıǵı topyraq quralý prosesi baǵytynyń ózgerýine, eń sońynda erozıa qubylysynyń paıda bolýyna ákep soqtyrady. Erozıanyń qaterli, tipti apatty zardabyn seziný úshin onyń mánisin tereń túsine bilý kerek. Sonymen topyraq erozıasy degenimiz — onyń jeldiń nemese sýdyń (jańbyr men qar sýlary, qoldan beriletin sýlar) kúshimen buzylyp basqa bir alys ne jaqyn jerge baryp shógýi. Erozıa kezinde topyraqtyń maıda, qunarly bóligi sýmen shaıylyp, jelmen ushyp ketedi de, onyń qunarlylyǵy kemıdi. Tabıǵatta 2,5 sm ǵana qarashirik qabaty túzilýi úshin 300-den 1000 jylǵa deıin ýaqyt kerek. Osydan-aq topyraqty qorǵaýdyń, tanapta erozıa bolmaýyn oılastyrýdyń óte qajet ekeni kórinip tur.

Erozıanyń paıda bolý faktorlary. Topyraq erozıasy negizinen eki top faktordyń áserinen paıda bolady, atap aıtqanda: a)  tabıǵı faktorlar; b)  adamdardyń sharýashylyq is-áreketi (antropogendik faktor).

Tabıǵı faktorlarǵa klımat, jer bederi, topyraq jaǵdaıy jáne ósimdikter jamylǵysy jatady. Klımattan topyraq erozıasyn týdyratyn eń basty faktor — jel. Onyń áserinen negizinen jel erozıasy paıda bolady. Ol, ásirese, qýańshylyq, jeli kúshti soǵatyn jáne ósimdik jamylǵysy nashar nemese ańyzdar men ósimdik qaldyqtary topyraqqa sińirilgen jerlerde paıda bolady. Jel erozıasynyń paıda bolýy, ósirese, jeldiń shapshańdyǵyna tyǵyz baılanysty. P.S.Zaharovtyń derekteri boıynsha, eger jerdiń betki qabatynan 10 sm bıiktiktegi jeldiń jyldamdyǵy sekýndyna 8-12 m bolǵanda erozıa paıda bola bastaıdy, al ol jyldamdyq 12-15 m/sek. bolsa, erozıa prosesi kúsheıip, jeldiń jyldamdyǵy 16-25 m/sek.-qa jetkende kúshti erozıaǵa ákep soqtyrady.

Kelesi faktor — topyraq jaǵdaıy, ásirese, onyń túıirshikteriniń molsheri. Eger topyraq túıirshikteriniń mólsheri 0,05-0,15 mm aralyǵynda bolsa, erozıa jer betinen 15 sm bıiktikte jeldiń jyldamdyǵy 3,5-4 m/sek. bolǵanda paıda bola bastaıdy, topyraq túıirshiginiń mólsheri 1 mm bolsa, onda erozıa týdyrý úshin jeldiń álgi bıiktiktegi shapshańdyǵy 9,6 m/sek, al 1,5 mm bolǵanda -11,1 m/sek. bolýy kerek. Erozıanyń paıda bolýy tek qana topyraq túıirshikteriniń molsherimen shektelmeıdi, ol topyraqtyń granýlometrıalyq quramyna tikeleı baılanysty. Mysaly, qumdy topyraqtarda jel erozıasy paıda bolý úshin jer betinen 15 sm bıiktiktegi jeldiń kúshi qara-qyzyl qońyr topyraqtarda 3-4 m/sek., al jeńil sazdaq topyraqtarda 5,0 m/sek. bolýy kerek.

Jer bederi. Topyraq erozıasy kez kelgen jer bederinde paıda bolady. Degenmen, ol kobinese dóńes jerlerde tezirek paıda bolady. Munyń, ásirese, sý erozıasyna qatysy bar.

Ósimdikter jamylǵysy. Klımat faktorlarynyń ishindegi eń kúshti faktor — osimdikter jamylǵysy. Eger ósimdikter jamylǵysy kúshti jáne onyń tyǵyzdyǵy zor bolsa, onda erozıa prosesi nashar júredi jáne kerisinshe.

Jer betinde ósimdik jamylǵysy jaqsy damyǵanda ol jeldiń kúshin azaıtyp, topyraq túıirshikteriniń jelmen ushyp ketýine kedergi jasaıdy. Al ósimdik jamylǵysynan aıyrylǵan jerlerde erozıa prosesi kúshti júredi. Ósimdik jamylǵysynyń joǵalyp ketýine topyraq óńdeý tásili jáne maldy retsiz jaıý úlken áser etedi. Topyraq erozıasynyń paıda bolýyna áser etetin kúshti faktor — adamdardyń sharýashylyq is-áreketi.

Ol bizdiń respýblıkada jel erozıasynyń paıda bolýyna kúshti áserin tıgizdi. Ol ásirese 1954-1956 jyldar arasyndaǵy tyń kóterý kezinde kúshti baıqaldy. Kezinde Qazaqstan topyraǵynyń granýlometrıalyq quramyn jáne dalaly aımaqtaǵy jeldiń kúshin esepke almaı, 25 mln.-nan astam jer qaıyrmaly soqalarmen aýdarylyp jyrtyldy, ıaǵnı óziniń ósimdik jamylǵysynan aıyryldy. Kóptegen aýa raıyn zertteıtin stansıalardyń derekteri boıynsha, tyń kóterilgen aımaqtarda jylyna 300 kún jeldi bolyp turady eken. Mine, osyndaı úlken massıvti jyrtyp tastaý jel erozıasynyń paıda bolýyna ákelip soqtyrdy. Osynyń saldarynan 1966 jyly respýblıka boıynsha jel erozıasy 11 mln. gektar jerdi qamtydy.

Erozıa túrleri. Jel erozıasy kezinde topyraqtyń maıda bólshekteri ushyp, «qara daýyl» kóteriledi, al sý erozıasy bolǵan tanaptarda úlkendi-kishili jyralar paıda bolady jáne jaz aılarynda óte tapshy bolatyn sýmen ár túrli qorektik zattar aǵyp ketedi, ıaǵnı topyraqtyń qunarlylyǵy tómendeıdi. Sondyqtan erozıamen kúres topyraqty jáne onyń qunarlylyǵyn saqtaý úshin kúres degen sóz. Erozıa — topyraqtyń quralý prosesimen qatar júretin qubylys. Topyraq betindegi tabıǵı nemese aýyl-sharýashylyq daqyldarynyń ósimdik jamylǵysy bolǵanyna qaramastan, sý kóp bolǵan jyldary, ol topyraq bólshekterin shaıyp áketip, sý erozıasyn týdyrady. Jel qatty soqqan kezde ol topyraqtyń ósimdik jamylǵysy joq nemese az jerlerden maıda ulpany aıdap áketip, jel erozıasyn týdyrady. Bul qalypty erozıa dep atalady. Ol baıaý júredi jáne asa zıan keltirmeıdi. Qalypty erozıa klımatqa, jer bederine, topyraqtyń sýdyń shaıý kúshimen jeldiń buzýyna tózimdiligine, ósimdik jamylǵysynyń sıpaty men tyǵyzdyǵyna baılanysty bolady. Shapshań nemese apatty erozıa adamnyń aralasýynan jáne tabıǵatta qalyptasqan baılanystardyń buzylýynan týady.

Jel erozıasy ormany joq, ashyq, jańbyr az jaýatyn jazyq dalalarda bolady. Qazaqstanda jel erozıasy tyń jerler ıgerilgen óńirde kóptep kezdesedi. Tyń jerler jyrtylǵannan keıin Pavlodar, Aqmola, Qaraǵandy, Aqtóbe, t.b. oblystardyń topyraqtary jel erozıasynan qatty zardap shekti. Jel erozıasy kezinde qarashirigi mol, jeńil, qorektik zattarǵa baı topyraqtyń ústińgi qabatynyń qunarly maıda túıirshikteri aýaǵa kóterilip, jelmen birge ushyp ketedi.

Kúndelikti (jergilikti) erozıa. Ár jerdiń ózine tán úırenshikti jeli bolady. Sol jeldiń áserinen de úlkendi-kishili syrmalar, quıyndar bolyp turady. Bul jelder úırenshikti bolǵan soń, oǵan kóp kóńil bólinbeıdi. Al ǵalymdardyń esebine qaraǵanda, olardan da keler zıan az emes. Mundaı erozıanyń áserinen de kún saıyn topyraqtyń qunarlylyǵy kemip otyrady, jelmen ushqan maqda túıirshikterden ósip turǵan daqyldardyń órkenderi zardap shegedi, olardyń japyraqtary jyrymdalyp, jyrtylady.

Eger tanap topyraǵynyń 50 paıyzynan artyǵynyń dıametri 1-2 mm-den úlken kesek túıirshikterden tursa, ondaı tanapta jel erozıasy bolmaıdy. Jel erozıasynyń bastalýyna qatty áserin tıgizetin túıirshikterge dıametri 0,5-1 mm bolatyn topyraq keseksheleri jatady. Mundaı túıirshikter qatty jeldiń áserinen kóteriledi de, jer betimen sekirip domalaı bastaıdy. Osy kez de basqa kesekterge soǵylyp olardyń da ornynan qozǵalýyna sebepshi bolady. Ol kesekter basqalardy qozǵaıdy, aqyry jel erozıasyna aınalady. Dıametri 0,1 mm-den kem túıirshikter qatty jeldiń áserinen (jyldamdyq 15 m/sek.) edáýir alysqa ushyp ketedi de, qalqaly bir jerge úıiledi.

Jel erozıasynyń qaterli de qaýipti túrin shań daýyly deıdi. Ol jerdiń beti ósimdik jamylǵysynan aıyrylǵan nemese nashar qorǵalǵan, jeli kúshti soǵatyn, topyraǵynyń granýlometrıalyq quramy jeńil aımaqtarda bolady. Topyraq erozıasynyń kelesi túri — sý erozıasy.

Jer bederi kúrdeli bolyp keletin Qazaqstannyń ońtústik-shyǵys, shyǵys aımaqtarynda, qar qalyń túsken jyldary soltústik, ortalyq, batys oblystarynda sý erozıasy bolady. Qar sýyn jerge tezdetip sińirý úshin eshqandaı áreket jasalmasa, onda sý erozıasy barlyq jerde bolýy múmkin. Sý erozıasy kezinde tek topyraqtyń qunarly bólshekteri shaıylyp qana qoımaıdy, sonymen birge onyń tereń qabatynda ylǵal az jınalady, sodan baryp daqyldar ósý kezinde sý tapshylyǵyn kóredi. Sý erozıasy tamshylyq, betki (ústińgi), syzyqtyń jáne ırragasıalyq bolyp tórtke bólinedi.

Tamshylyq erozıa. Ol jańbyr nóserlep jaýǵanda, ár tamshynyń dıametri 1 mm-den 5 mm-ge deıin, jyldamdyǵy sekýndyna 4,5-9 m shamasynda bolady. Osy tamshy topyraqtyń maıda kesekshelerine tıip, ony birte-birte úgitip, ezip jiberedi. Úgitilgen bos, maıda untaqtar topyraqtyń ústińgi qabatyndaǵy jińishke sańylaýlardy bekitip, sýdyń sińýine kedergi jasaıdy. Topyraqqa sińip úlgermegen sý jer betimen aǵyp, ózimen topyraqtyń betki qabatyndaǵy maıda bólshekterin ala ketedi.

Betki (ústińgi) erozıa aǵyndy sýdyń kúshti áser etýinen paıda bolady. Muny keıde jazyqtyq erozıa dep ataıdy. Betki erozıa óte qaýipti, sebebi ol kózge onsha ilinbeı ótip jatady. Biraq, bul erozıadan keletin zıan kóp. Onyń áserinen jyl saıyn tanaptyń ár gektarynan 5 tonnadan 25 tonnaǵa deıin topyraq shaıylyp ketedi. Ýaqyt ótken saıyn topyraqtyń organıkalyq zattarǵa baı maıda túıirshikteri azaıyp, qunarlylyq kemıdi, sonyń saldarynan alynatyn ónim tómendeıdi.

Syzyqtyq erozıa. Qar erigende nemese nóser jaýyn bolǵan kezde sýdyń qatty aǵysy topyraqta biraz or jasap ketedi, ol jer birte-birte úlkeıip, tereń jyraǵa aınalady. Olardyń eni 2-3 metrge, keıde, tipti, 10 metrge jetýi yqtımal. Mundaı jaǵdaıda topyraqtyń ústińgi qabaty ǵana emes, onyń tereń qabattary da buzylady.

Irrıgasıalyq erozıa. Sýarý kezinde sý topyraqtyń ylǵal syıymdylyǵynan artyq berilse, ol topyraqqa tolyq sińbeıdi, sondyqtan tanaptyń ústińgi qabaty shaıylyp, erozıa bastalady. Erozıanyń bul túrin ırrıgasıalyq erozıa dep ataıdy.

Erozıadan keletin zıandar. Topyraq erozıasy aýyl-sharýashylyq óndirisine orasan zıan keltiredi. Birinshiden, erozıanyń áserinen topyraqtyń betki qabaty jelmen ushyp nemese sýmen shaıylyp ketedi, sondyqtan sharýashylyqtar jerdiń qunarly qabatynan, onymen birge qorektik zattardan aıyrylady. Mysaly, Iakýbovtyń derekteri boıynsha jerdiń 50 sm qabaty jelmen ushyp ketse, qarashirigi az qumdaq topyraqtyń ár gektarynan 11-16 tonna qarashirik, 150-300 kg azot, 120 kg fosfor, 2 tonna kalıı joǵalady eken. Sý erozıasy jyl saıyn 2,5 mln. tonna azotty, fosfordy jáne kalııdi shaıyp óketetin kórinedi. Franstyń málimetterine sensek, jel men sý jyl saıyn Eýropadan 840 mln. tonna, Afrıkadan 21 mlrd. tonna topyraqty muhıttar men teńizderge alyp ketedi eken. Búkil materık jyl saıyn erozıanyń kesirinen jerdiń betki 2 sm qabatynan aıyrylady. Ekinshiden, erozıanyń saldarynan dándi masaqty daqyldardyń ósimdigin jelmen ushqan topyraq túıirshikteri qurtyp jiberedi, ıaǵnı, egistik joıylady. Atap aıtqanda, 1962-1965 jyldar arasynda Qazaqstanda erozıanyń kesirinen 2,9 mln. gektar dándi masaqty daqyldardyń egisi joıylyp ketti. Úshinshiden, erozıa qunarly egistik jerlerdi jaramsyz qylyp, olardy ne aınalymnan shyǵaryp tastaýǵa májbúr etedi nemese basqa túrge kóshirýge týra keledi. Mysaly, 1962-1964 jyldary Pavlodar oblysynyń sharýashylyqtary 850 myń gektar egistikti shabyndyqqa, jaıylymǵa jáne basqa túrlerge aınaldyrýǵa májbúr boldy. Erozıaǵa ushyraǵan jerlerge sebilgen aýylsharýashylyq daqyldarynyń ónimi kúrt temendeıdi. Onyń sebebi, erozıanyń áserinen topyraqtaǵy qarashiriktiń mólsheri azaıady. Sonyń saldarynan ondagy qorektik zattardyń mólsheri kemıdi, demek, daqyldar qorektik zattardyń tapshylyǵynan zardap shegedi. Topyraqtaǵy organıkalyq zattardyń kemýine baılanysty, onyń fızıkalyq qasıetteri nasharlaıdy. Ondaı topyraqtar jańbyrdan keıin, sýarýdan soń tez qatyp qalady. Topyraqqa sýdyń sińýi, aýanyń kirýi qıyndaıdy. Erozıa kezinde qatty soqqan jel jerdiń ústińgi qabatyndaǵy topyraqty ushyryp, daqyldardyń tamyry ashylyp qalady. Ushyrylǵan topyraq túıirshikteri daqyldardyń japyraǵyn zaqymdaıdy. Yqtaý jerdegi ósimdik órkenderin topyraq basyp qalady. Osynyń bári ónimniń kemýine ákelip soǵady, keı jaǵdaıda egistikti kóshkin topyraq basyp qalady da, odan eshqandaı ónim alynbaıdy.

Ónim kemýiniń mólsherine baılanysty daqyldar úsh topqa bólinedi. Birinshi topqa maqta, kúnbaǵys, kartop, temeki, sóbiz, tary, kúzdik jáne jazdyq bıdaılar, júgeri, kókónis daqyldary jatady. Bul daqyldar erozıadan ózderiniń ónim berýin qatty tómendetedi. Mysaly, topyraǵy erozıaǵa azdap ushyraǵan jerlerde atalǵan daqyldardyń ónimi 10-30% kemıdi, ortasha búlingen jerlerde 30-70%, al qatty búlingen jerlerde 65-90% -ǵa kemıdi. Ekinshi topqa erozıaǵa ortasha sezimtal arpa, qaraqumyq, burshaq tuqymdas daqyldar, bir jyldyq shópter jatady. Bul daqyldardyń ónimi erozıadan azdap búlingen tanaptarda 5-15% -ǵa, ortasha búlingen jerlerde 30-35%-ǵa qatty búlingen tanaptarda 40-70%-ǵa kemıdi. Erozıaǵa ushyrap, búlingen jerlerge sebilgen basqa daqyldarǵa qaraǵanda, suly, qara bıdaı, kóp jyldyq shepter tózimdi keledi. Bul daqyldardyń ónimi azǵana búlingen jerlerde 5-10% -ǵa, ortasha búlingen jerlerde 15-40%-ǵa, qatty búlingen jerlerde — 25-55%-ǵa kemıdi.

Sý erozıasymen kúresý sharalary. Sý erozıasymen kúresýde sharýashylyqqa tıisti jerdi durys paıdalana bilýdiń mańyzy zor. Bul, ásirese, bederi kúrdeli bolyp keletin taýly jerlerde ornalasqan sharýashylyqtar úshin óte qajet. Sý erozıasyna dóńes jerdegi tanaptar óte beıim bolady. Sondyqtan mundaı topyraqqa jıi qopsyta berýdi qajet etpeıtin daqyldar sebý kerek. Dóńes jerlerdiń topyraǵyn sý erozıasynan qorǵaý sharalarynyń ishinde eńiske kóldeneń, kontýr boıynsha júrgiziletin melıorasıalyq jumystardyń (jolaqtap aǵash otyrǵyzý, kóp jyldyq shópter egý) mańyzy zor. Topyraqty sý erozıasynan qorǵaýda agrotehnıkalyq sharalardyń mańyzy zor. Eń bastysy, bul sharalar onsha qıyn emes, olardy kez kelgen sharýashylyqtarda qoldanýǵa múmkindik bar. Olardyń ishindegi eń bastysy jerdi durys óńdeý bolyp tabylady.

---