InfoHub Logo

1888 jyldan bastap 1902 jyldyń kóktem mezgiliniń ortasyna deıin Omby qalasynda resmı túrde shyǵyp turǵan gazet ol – «Dala ýálaıaty gazeti». Bul gazettiń aldyna qoıǵan jalǵyz maqsaty – qarasha halyqty úkimet tarapynan shyǵarylǵan zańdar, jańalyqtar jáne de buıryqtardan habardar etip otyrý jáne qazaq halqynyń saýatyn ashý boldy. Gazet aýyz ádebıetiniń kómegi arqyly áleýmettik problemalardy kóterip otyrǵan. Qazaq halyq aýyz ádebıetiniń jandanyp jarqyraýyna  septigin tıgizip ǵana qoımaı, mádenıet, sharýashylyq, ǵylym jańalyqtary jaıynda da jazyp otyrǵan. Dinmuhamed Sultanǵazın, Eshmuhamed Abylaıhanov degen alyptar basshylyq etken bul gazet – halyqtyń saýatyn ashýǵa tyrysty, sonymen qatar, bul kisilerden bólek týma talanttardyń talantynyń jemisin, eńbekterin jarıalap otyra biraz adamnyń tanylýyna sebepker bola bilgen. 

Gazettiń basylymdaryndaǵy aýyz ádebıeti shyǵarmalarynyń biri - Abaı Qunanbaevtyń shyǵarmalary. Negizinde gazette Abaıdyń «Jazdy kún shilde bolǵanda» jáne «Bolys boldym, minekı» degen eki óleńin shyǵarǵanymen, onyń ózinde óleńdi ózgertip jarıalaǵanyndy bilemiz. Munyń sebebi, árıne de, óleńde baı men kedeı arasyndaǵy baılanys, kedeıdiń baıǵa jalynyshtylyǵy, baıdyń ústemdigi, kedeıdiń sharasyzdyǵy ashyq sýrettelgeni úshin ekeni aıdan anyq nárse. Onymen qosa, dál sol kezeńde orystardyń qyspaǵynda bolýymyzben qatar, bulaı ashyq túrde qarsy shyǵý eshkimge tıimdi bolmas ta edi. Senzýraǵa kóńil erekshe bólindi. Dál sol úshin de, Abaıdyń basqa óleńderiniń ózgertilip, ózgertilmeýi ekitalaı. Osy sátte Kókbaı Janataev degen esim oıǵa keledi. Senzýranyń qatal bolǵany sonshalyq, Abaıdyń shyǵarmalarynyń osy atpen jarıalanyp turǵany da belgili. 

Áleýmettik, ekonomıkalyq, saıası máseleler qozǵalmady emes, qozǵaldy. «Dala ýálaıaty» gazeti aýyz ádebıet úlgilerin barynsha qazaq ultynyń damýyna,el men jerdi saqtap qalýǵa arnap jazǵan. Sol aýyz ádebıet úlgilerin halyq arasyndaǵy ańyz-áńgime,álem ádebıetteri arqyly habarlap otyrǵan. Gazet betterinde Ybyraı Altynsarın men Abaı Qunanbaıulynyń aýdarýymen Lev Tolstoıdyń «Uzaq pen kógershin», «Buǵy men qaraqattyń s, «Buǵy», «Qoıan», «Ótpes pyshaq» sekildi óleńderi basylyp shyqqan degen aqparattar da kezdesedi. Alaıda, osy kúnge deıin buǵan baılanysty naqty derekter keltirilmegen.

«Dala ýálaıaty gazeti» Patsha úkimetiniń qol astyna qaraıtyn resmı gazet bolǵandyqtan, orys tilindegi materıaldar da jaryq kórip otyrdy. Máselen, qazaqtar tuńǵysh ret orys shyǵarmalarymen osy gazettiń arqasynda tanysty. Olar: Aleksandr Pýshkın, Vasılıı Jýkovskıı, Mıhaıl Lermontov, Alekseı Krylov, Lev Tolstoı, Gleb Ýspenskıı jáne Dmıtrıı Mamın-Sıbıráktyń óleńderi. Gazet tek orys ádebıeti shyǵarmalarymen shektelip qalmady. Máselen, qazaq halqyn orys ádebıetinen bólek ýkraın, lıtva, tatar, bashqurt halyqtary ádebıetimen tanystyrdy. Sonymen qatar, shyǵys halyqtarynyń «Myń bir tún», «Láılá-Májnún» sekildi týyndylarynan úzindi keltirilgen.

Basylymnyń barlyq problemalardy qamtyǵanyn joǵaryda aıtyp ótken bolatynmyn. Osy tusta gazet ádebıet salasyn áıel teńdigin kóterýde tıimdi paıdalanǵan. Ony biz sol kezeńderde súıgenine jetemin dep boranda úsip ólgen qyz týraly aıtylǵan «Bátı» áńgimesinen jáne qyzdardyń taǵdyry sóz bolatyn «Mahabbat kúshi» poemasynan anyq ańǵara alamyz. Dálirek aıtqanda, «Dala ýálaıaty gazeti» halyq ishindegi máselelerdi kóterýde aýyz ádebıetin oryndy qoldana bilgen.

Halyq úshin basylym qandaı mańyzdy bolsa, basylym úshin halyqqa usynatyn aqparat ta sondaı qundy. Qazaq tarıhyndaǵy «Túrkistan ýálaıaty gazetinen» keıingi ekinshi gazet «Dala ýálaıaty gazeti» mundaı aqparattardyń qaınar kózi. Sebebi, 1888 jyly jaryq kórgen bul gazet tek Patsha úkimeti engizgen ózgeristerdi, bilim-ǵylym, mádenıet, sharýashylyq týraly ǵana jazyp qoıǵan joq, qazaqtyń halyq aýyz ádebıetiniń jandanýyna úlken septigin tıgizdi. Eshmuhamed Abylaıhanov pen Dinmuhamed Sultanǵazınder basshylyq etken bul basylym arqyly talaı talantty jandar tanyla bastady, shyńdala bastady, halyqtyń kózin ashýǵa tyrysty.

Gazet - qundy qaǵaz. Ony ata-babamyzdyń orys qyspaǵynda, senzýranyń astynda qalǵanyna qaramastan, osy kúnge deıin biraz aqparatqa qolymyz qolymyzdyń jetkeni dálel. Tipti sol kúnderde, qolyn bir siltep  qoıa salmaı, aýyz ádebıetin, álem aýyz ádebıetin tıimdi paıdalana bilgendikteriniń  jemisin osy kúnde kórip otyrǵanymyz ótirik emes. Gazettiń ǵumyrynyń uzyn-qysqalyǵy endi óz qolymyzda!

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Jýrnalısıka Fakúlteti, 1 kýrs
Augambay Anel Kanatkyzy

---