InfoHub Logo

Ejelden qazaq tórt túlik maldyń jaǵdaıymen kóship-qonyp, qystaý men jaılaýdyń arasynda tútin tútetip ómir súrdi emes pe?

O sheti men bu shetine alty aı júrip jetetin keń dalany bizge kózdiń qarashyǵyndaı saqtap jetkizgen de, mura etip qaldyrǵan da áýlıe, abyz, danyshpan babalarymyz.

Sol keń dalanyń ana sheti men myna shetine kóship-qonyp júrip kelin alyp, qyz uzatyp, quda-jekjat arttyryp, «Kúıeý júz jyldyq, quda myń jyldyq», «Qyz — órisiń, ul — jemisiń» — dep danalyq sózdi ómirdiń ózekti shyndyǵynan órbitken babalarymyz ne degen danyshpan edi.

Kezinde Ońtústik halqynyń jetimin jelep, jesirin jebep, kedeı-kembaǵalynyń baılaýǵa jetse, kúrmeýge jetpeı júrgen jibin uzartýǵa úles qosqan Úndemes baıdyń jastyq shaǵyndaǵy bıik parasattylyǵynyń bir kórinisin kópshilikke jetkizý maqsatynda qolyma qalam aldym.

Malyna sengen qarapaıym qazaq astyqty kóbine ózbekterden satyp alyp otyrǵan. Úıir-úıir malyn kún jylynyp kóktem shyqqannan, kún sýytyp, qys túskenshe Tashkent, Samarqand, Buqara, Hıýa bazarlaryna aparyp satyp, aıyrbastap astyq, kezdeme, órik, meıiz kerekti zattaryn ákeledi eken. Úndemes ákesiniń malyn birde Tashkentke satýǵa alyp bara jatady. Jolaı dalaǵa qonyp, arasynda kún-raıy buzylsa eldi-mekenge qonyp, bazarshylar Tashkentke jaqyndap qalady. Erte kóktem kezi bolsa kerek, jaýyn-shashynnan qorǵanǵan bazarshylar aldarynan kezdesken aýylǵa qonýdy uıǵarysady. Bazarshylardyń úlkeni esin bilgeli Úndemestiń ákesiniń malyn satyp, kerekti tirshilikti atqaratyn qarıa kisi eken. Joldy da, eldi de, jerdi de, eldimeken aýyldy da jeti qarańǵy túnde taýyp baratyn qasıeti bolǵan.

Qyrdan asyp túse bergende aldarynan jupyny shaǵyn aýyl kezigedi. Buryn bul jerde erte kóktemde aýyl bolmaıtyn. Shamasy qystap shyqqan aýyl sıaqty. Aýyl syrtynda azǵantaı iri qara mal, azyn-aýlaq qoı-eshkiler júr. Bazarshylardyń basshysy qarıa Úndemeske qarap:

— Myna aýyldyń kimniń aýyly ekenin anyqtaý kerek, — deıdi.

— Qalaı anyqtaımyz, — deıdi Úndemes.

— Qazir kóresiń, ol óte ońaı sharýa, — dep qarıa atyn sıpalaı qamshy salyp, ozyńqyrap oqshaý shyǵady. Aýyl shetinde qoı qaıyryp júrgen eresek baladan aýyldyń kimdiki ekenin suraıdy.

— E, e balam, qaı týǵanǵa jatasyńdar?, — deıdi qarıa taqyldap turǵan balaǵa súısine qarap. Qarıa óziniń rýyn aıtyp, balamen tanysyp, ózimen teń kisideı sóılesedi. Tashkentke mal aıdap bara jatqandaryn, osynda qonýdy uıǵaryp kele jatqandaryn aıta kelip, senderdiń aýyldaryńda bizdiń eldiń qyzdary joq pa? — dep balaǵa meıirlene qaraıdy.

Sál oılanyp turyp bala: — Jaqyp kókemniń úıindegi jeńeshem sizderdiń rýlaryńyzdan, sebebi jeńeshemdi Túrkistannyń qyzy desedi. Sodan soń ómiri tórkini izdep kelmegen. Sizder izdep kele jatyrsyzdar ma? —deıdi.

— Tórkini izdep kelmegenin sen qaıdan bilesiń?

— Meniń eki jeńeshem bar, solardyń tórkinderi kelgende, Jaqyp kókemniń úıindegi jeńeshem jylapty, ony áıelder qazannan et súzip alyp astaýǵa salyp jatqanda aıtqan.

— Sen áıelderdiń sózin tyńdap júrsiń be? — deıdi Úndemes.

— Joq, men tyńdaıyn degenim joq, olar et salǵan astaýdy kóterisýge meni shaqyrǵan. Men Jaqyp kókemdi de, jeńeshemdi de jaqsy kóretin edim.

Jeńeshemdi birtúrli aıap kettim, tórkini joq degen soń.

— Biz jeńesheńniń tórkinimiz, — degen sózdi qarıa kisi aıtyp, «maquldaısyń ba?» degendeı Úndemeske qaraǵany sol, bala aýylǵa qaraı qunanyn qamshylapsúıinshi suraýǵa shaba jóneledi.

— Qap, átteń-aı, myna bala búldiretin boldy-aý, — dep shal men Úndemes suraýly júzben bir-birine qarasyp qalady.

Úndemes qyrdyń ar jaǵynda maldy júre jaıyp bazarǵa aıdap kele jatqan malshylardy osy jerde tosalyq deıdi qarıaǵa.

— Malshylar ózderi maldy toıdyryp kele beredi, kún keshkirip qaldy, namazdy aýylǵabaryp oqymasaq qaza bolady, — deıdi qarıa.

Ana shaýyp bara jatqan bala súıinshi surap, qamkóńil jannyń júregine qýanysh syılap qýantar ma eken, joq bolmasa júregin bordaı ezer me eken, balamen balasha sóıleskenińiz uıat boldy-aý, — deıdi Úndemes. Aýylǵa qaraı tory tóbeldi qunanǵa mingen bala shaýyp barady, artyna burylyp, qarap-qarap qoıady. Aýyldyń bir-eki ıti úrip balanyń aldynan shyǵyp, birese balanyń úzeńgisineumtylyp, birese aldyn oraı shaýyp, birese qabattasa shaýyp barady.

Eki ıtpen shaýyp kele jatqan qunanǵa mingen balany kórgen aýyldyń ózge ıtteri de sháýildeı úrip, úıleriniń mańynda e, e ózimizdiń pálenshe ǵoı degendeı qalyp jatyr. Bul kórinisterdi kórip kele jatqan Úndemestiń júreginde shanshýdaı bolǵan bir suraq — «tórkini ómiri izdep kelmegen jeńeshemdi sizder izdep kele jatyrsyzdar ma?»edi.

Súıinshi surap, qunanyn qamshylap ketken bala aýyldyń arǵy basyndaǵy úıdiń aldyna jetkende úıden jas áıel júgirip shyǵyp jalt burylyp Úndemester kele jatqan jolǵa qarap, úıine asyǵys kirip ketedi.

Qunanymen dúrsildeı shaýyp «súıinshi, jeńeshe, súıinshi» degendi estip aýyldyńbala-shaǵa, qatyn-qalashtary esikteriniń aldyna júgirise shyǵady. Jaramdy jaqsy at mingen kisilerge ańtaryla qarap qalǵan aýyldyń turǵyndary esikteriniń aldynda erbıip-erbıip, keıbireýi kóz sala qarap tur. Qunandy balanyń súıinshisuraǵanúıine bettepbara jatqan qonaqtardy kózderimen shyǵaryp salǵan aýyl turǵyndary esikteriniń aldynda áli tur.

Kenet shetki úıden jas áıel asyǵys shyǵyp attyly kisilerdiń jaqyndap qalǵanyn kórip, sál kibirtiktep turyp bazarshylardyń basshysy shalǵa qaraı adymdaı júrip keledi. Shal da apyl-tapyl atynan túsip, «qaraǵym» dep jas áıeldiń mańdaıynan ıiskep,«aınalaıyn» dep jatyr.

Úndemes te artynan ile-shala túsip shalmen kórisip turǵan jas áıelge jaqyndaı kele kórisip, amandasyp mańdaıynan ıiskep, jaýyrynynan qaǵyp, aǵalyq tanytyp jatyr. Sol eki arada úıden kempir-shal qabattasa shyǵyp: «Qudalar kelip qalǵan eken ǵoı. Áı, qaısyń barsyń, qudalardy attan túsirip te almaǵansyńdar ma?» — dep shal aıqaıǵa basyp aýyldastarynyń qylyǵyna keıis bildirýde. Ózi taıaqqa súıenip áreń tur. Súıinshi suraı shapqan bala eki attyń shylbyryn alyp jaıǵastyrýǵa bettedi. Jupyny eski kıiz úıge úıdiń egesi shal bastap kirip «al, qudalar, tórge otyryńdar»- dep elpildeýde.

Tórge jaıǵasqan soń Úndemes úıdiń ishine barlaı qarap, bazarshylardyń basshysy shalǵa ishteı renjip otyrdy. Sebebi, syrty qandaı jupyny bolsa, ishi de sondaı jupyny. Úı ıeleri qonaqty kútýge qysylatyny aıan tirshilik.

Lezde aýyldyń úlken-kishileri qudalarǵa birinen soń biri kelip sálemdesýde. Kekse kári áıelder de kelip qudalarmen sálemdesip ketip jatyr. Bireýleri suraýly pishinde qudalarǵa bireýleri tańdana, bireýleri qyzyǵa, bireýleri nemquraıly selqos qarap amandasyp otyryp jatyr. Keıbir áıelderdiń erinderi jybyrlap, keıbireýi bir-birine sybyrlap, erinderin sylp etkizip, aýyzdaryn biriniń qulaǵyna taqap birdeńelerdi aıtýda.

Qudalarym keldi dep máz-meıram bolyp otyrǵan kempir-shal abyrjyp otyr. Kúıeý baldaryńyz kórshi aýylǵa ketken edi, kelip qalady dep sózin aıaqtamaı jatyp, qýtyńdaǵan bir jigit: «Aǵamyz qaıyn jurtynyń keletinin qaıdan biledi kóripkel bolmasa. Bul kisilerdiń kúıeý balasy — meniń aǵam» — dep tórdegi qudalarǵa qýlana qarap qoıady.

Ia, onyń ras, quda bala. Aıdyń, kúnniń amanynda kókten túsken qaı quda dep otyrǵan sıaqtysyń? Biz Tashkentke bazarshylap mal aıdap bara jatqan edik. Osy aýylda qyzymyz bar bolǵan soń attyń basyn buryp, esendigin bile ketkendigimizdiń nesi aıyp eken, — dedi bazarshylardyń basshysy.

Osy sózdi kútip otyrǵan qýtyńdaǵan jigit: — Durys quda, dáýletti kisiler ekensizder, osy jeńeshemizdiń kelgenine on shaqty jyl boldy, áli kúnge deıin tórkinderi izdep kelmegen edi. Ǵaıyptan paıda bolǵan tórkinderine tańdana qarapotyrǵanymyz ras, — dep ersileý myrs etip kúlgen boldy.

Sol sáttet tórkini kelgen jas áıel dastarqan jaıa bastaıdy.

— Endeshe Túrkistannan sharshap-shaldyǵyp jetken qudalar, qaryndastaryńyzdyń aty kim edi, osy adasyp kelgen joqsyńdar ma? — dep qudalardyń júzine barlaı qaraıdy surqıalanajigit.

Bazarshylardyń basshysy qarıa shal ornynan qozǵalyp kúbijikteı bastaǵanda dastarqan jaıyp bolǵanjas áıel oń qolymen qulaǵynyń syrǵalyǵyn eki saýsaqpen saýa ustap narttaı qyzaryp tómen qaraıdy. Bul kórinis qas-qaǵym sátte ótedi. Osy kórinisti ańǵarǵan Úndemes:

Iá, qudalar, elde júrgende qaryndasymyzdy erkeletip Syrǵash, Syrǵalym, Syrǵakúl, Syrǵajan, Syrǵaly-aı deıtin edik. Jaqsy elge kelgen kelin — kelin, pátýasyz elge kelgen kelin — kelsap, — degen. Sizderge kelgeli kim bolǵanyn ózderińiz bilesizder degende, álgiden beri túsi qulpyryp, surqıalana mardymsyp otyrǵan jigit «keshirińizder qudalar, jáı ánsheıin joldan ótken júrginshiler ǵoı» degen edim dedi.

Tórkini joq muńly kelinshek qaınysynyń qylyǵyna yzalana býlyǵyp, óksip-óksip jylap jiberipti. Kelinshektiń shyn aty Syrǵakúl eken. Bul kóriniske kýá bolǵan áıelderdiń bireýleri álde baıǵus-aı, dep aýyzdaryn sylp etkizse, bireýleriniń kóńilderi bosap, jaýlyqtarynyń ushymen kózderin súrtip, Syrǵakúl-aý, tórkiniń bar eken ǵoı desip, dabyrlasyp, áıelder jaǵy kóńildene túsedi.

Osynyń bárin kórip, sezinip otyrǵan Úndemes Syrǵakúldiń jan dúnıesin túsinip, oǵan bazarǵa aıdap bara jatqan malynyń mańdaı aldysy botaly túıeni saýyp ishsin qaryndasym dep berip ketedi. Bazardan qaıtarynda ata-enesine, bala-shaǵasyna, Syrǵakúldiń ózine kıimder, qant-sháı, órik-meıiz tartý taralǵylar tastap «Syrǵashty tórkinine jiberińizder, aýnap-qýnap tórkinine baryp qaıtsyn» dep ketedi.

Syrǵakúl kedeı jesir kempirdiń jalǵyz qyzy eken. Aǵaıyn-týystan da kembaǵal jan bolypty.

Kóp uzamaı Syrǵakúl tórkindep keledi. «Syrǵash keldi» dep tóńiregindegi eldi jınap toı jasaǵan Úndemes Syrǵashqa dep jasaý-jabdyq, enshisine tórt-túlik maldan mol, ıne-jipten jańa shyqqan aq otaý berip enshi beredi.

Úndemestiń ary-beri mal satýǵa ótken bazarshylary Saryaǵashtan habar alyp, qarasyp turady. Syrǵash ta «tórkinim keldi» depsaǵyna tórkin jurtyn surap, qadirli qonaq etip kútedi eken. Syrǵashtyń amandyǵyn bile kelgen bazarshylarǵa Únedemes: «qyzdyń jamany atqa shóp salar» degen, «qyz muńlyq,jat elge qyz ben qoı ketedi» degen, «Qyz- qyrdaǵy qyzǵaldaq, olardyń jany názik, «tórkinim», «baýyrym» dep búırekteri bólinip, júrekteri ezilip turady. Qyz tileýlesiń, qamqorshyń. Alys saparǵa shyqsań, barar jeriń bolmasa, sol elden rýlas qyz tapsań qudamyn dep barǵan qazaqty qudaıdaı kútetin qazaqpyz ǵoı. Sondyqtan qyzdardy syılańdar. Olar názik júrekti jandar. Qyz qartaısa da, júz jasap nemere, shóbere, shópshek kórse de tórkinine qyz. Bireýge —jar, bireýge — ana! Paıǵambarymyz «anany syılańdar» degen. Qyz — órisiń, tileýlesiń, qamqorshyń, qyzdy nalytpaý kerek. «Syrǵash qyz — bir tóbe, ózimmen týystas qyzdardyń bári jıylyp —bir tóbe. Syrǵashty syılańdar» — degen eken týystaryna.

---