InfoHub Logo

(basylmaǵan shyǵarmaǵa kirispe)

I

Meni shoqyndyryp, hrıstıandyq pravoslavtyq senimde tárbıeledi. Balalyq shaǵymnan eseıgenge deıin únemi dinge senýge úıretti. Men 18-ge tolyp ýnıversıtettiń ekinshi kýrsynan kóshkennen bastap maǵan úıretkenderdiń bireýine sengen emespin.

Esime túskenderiniń keıbirine qarasam, men shyn kóńilimmen dinge sengen emespin, tek úlkenderdiń úıretkenderine, oqytqandaryna, buryn meniń aldymda olar sengenderge ǵana senip kelippin, onyń ózi de ushqary sezim bolatyn.

On bir jasymda gımnazıada oqıtyn bir bala, erterek qaıtys bolyp ketken Volodınka M., bizdiń úıge jeksenbilikke kelip,gımnazıada óziniń ashqan sońǵy jańalyǵymen bóliskeni esimde. Onyń ashqan jańalyǵy qudaı joq,al bizdi oqytatyndardyń barlyǵy oıdan shyǵarylǵan (bul 1838 jyl edi) degen bolatyn. Esimde qalǵany úlken aǵalarymyz bul jańalyqqa qyzyǵýshylyq tanytyp, meni áńgimege shaqyrǵany. Bizder bul jańalyqty qyzý talqyladyq, ábden qyzyq,bolýy múmkin jańalyq dep qabyldaǵanbyz.

Taǵy bir esimde qalǵany, úlken aǵam Dmıtrıı, ýnıversıtette oqyp júrip, oǵan tán minez-qulyq qushtarlyǵymen dinge berilip,barlyq dinı qyzmetterdiń birin qaldyrmaı baryp júretin, oraza tutyp, taza, rýhanı ómir súretin, al, bizder de jáne bizdiń úlken aǵalarymyz da oǵan únemi kúletinbiz, nege ekeni belgisiz aǵamdy Noı dep atap kettik.

Qazan ýnıversıtetiniń buryn qamqorshysy bolǵan Mýsın-Pýshkın bizdi bıge shaqyryp,bıleýden qashatyn aǵama Davıdte Kovcheg aldynda bılegen dep, oǵan kúlip, bıleýge kóndirýge tyrysqany esimde.Úlkenderdiń aǵamdy mazaqtaǵanyna janym ashyp, budan bylaı dinı ilimge úırený kerek,shirkeýge barý qajet degen qorytyndy shyǵardym, biraq buny shyn kóńilimmen qabyldaýdy qajet dep tappadym. Men jasymnan Vólterdi oqydym, onyń qudaıǵa qarsy jazǵan saıqymazaqtary meni ashýlandyrmaq túgil meni de kúlkige batyratyn.

Meniń dinı senimnen alystaýym qazirgi oqyǵan adamdar dinnen alystaǵandaı jaǵdaıda ótti. Adamdar qalaı ómir súrse basqalar da solarǵa eretin ádeti emes pe, adamdar dinı senimge jalpy qatysy joq negizdermen, qaıta dinge qarsy uǵymdarmen ómir súredi, dinı ilim olardyń ómirinde oryn almaıdy,adamdarmen qatynasta bolmasyn, ózderiniń ómirinde bolmasyn dinmen qatyspaıdy, dinı senim ómirden alshaq, tys jerde aıtylady. Al eger onymen qatynasa qalsań ómirge, qubylysqa qatysy joq syrt dúnıede túıisesiń.

Qazir de jáne buryn da adamnyń ómirine, onyń isine qarap qudaıǵa senetinin nemese senbeıtinin anyqtaý múmkin emes. Pravoslavtyq senimdi ashyq ýaǵyzdaıtyndar men ony joqqa shyǵaratyndardyń arasynda aıyrmashylyq bolsa, ol árıne, sózsiz birinshisiniń paıdasynda emes. Qazir de jáne buryn da pravoslavtyq moıyndaý jáne ýaǵyzdaý kóbine nadan, qatygez jáne arsyz, ózderin óte joǵary sanaıtyn adamdardyń arasynda kezdesti. Al aqyl men adaldyq, ashyq minez, meıirimdilik pen adamgershilik kóbine ózderin dinge senbeıtinder arasynda taraldy.

Mektepte ımandylyqty oqytyp, shákirtterdi shirkeýge jiberetin, sheneýnikterden turmysynda dinge qatysy týraly kýálárdi talap etetin. Qazir de jáne buryn da bizdiń ortada oqyǵan, bilim alǵan jáne memlekettik qyzmette istemeıtin adamdar hrıstıandar arasynda turatynyn bir eske almaı ómir súre aldy, ózderin hrıstıandyq pravoslavtyq ilimdi ustaıtyndarmyz dep eseptedi.

Qazir de jáne buryn da syrtqy kúshtiń qoldaýymen áreń turǵan dinı senim oǵan qarsy turatyn ómirdiń jáne bilimniń qýatyna qarsy tura almady, onyń ústine adam óziniń dinı senimin elestetip uzaq ómir súrdi, al shynynda bala kezinen oǵan úıretken dinı senimnen izde qalmady, ol onyń boıynda joq ekenin ózi de sezbedi.

Aqyldy jáne shynshyl S. degen adam maǵan qalaı qudaıǵa senýden qalǵany týraly áńgimelep berdi.

Ol jıyrma altyda bolatyn, birde ańshylyqta júrgende bala kezindegi ádeti boıynsha S. keshte syıynýǵa turady. Ańshylyqqa birge shyqqan, shóp ústinde oǵan qarap jatqan úlken aǵasy S. syıynyp bitken soń: «Sen osy kúnge deıin buny isteısiń be?» deıdi. Budan soń olar birine- biri eshteńe demeıdi. S. osy kúnnen bastap qudaıǵa syıynýdy, shirkeýge barýyn qoıady. Mine otyz jyl boldy qudaıǵa qulshylyq etpeıdi, taranbaıdy, shirkeýge barmaıdy. Ol aǵasynyń kózqarasyn bilgennen emes, ne óziniń janyna birdeńe isteıinshi degennen oǵan qosylǵan joq, aǵasy aıtqan bir aýyz sóz onyń júreginde dinı senim bar degen, biraq bos turǵan qýysqa túrtki bolyp, óziniń salmaǵynan qulaıyn dep turǵan qabyrǵany saýsaǵymen túrtip jibergendeı boldy, onyń sózine qaraǵanda, kreske shoqyný, qulshylyqqa jyǵylý mánsiz ekenin, olardyń qajetsizdigin túsinip, ol qudaıǵa syıynýdy toqtatady.

Kóptegen adamdar tap osyndaı jaǵdaıdy boldydep oılaımyn. Men dinı senimdi maqsatyna qol jetýdiń aldamshy quraly etip alatyndar týraly aıtyp turǵan joqpyn (ondaı adamdar qudaıǵa múldem senbeıtinder, óıtkeni olar dinı senimdi tirshiliktemaqsatqa jetýdiń quraly retinde qoldanady, onda ol dinı senim emes shyǵar) men bizdiń deńgeıdegi qazirgi oqyǵan, ózderine adal adamdar týraly aıtyp otyrmyn. Bizdiń deńgeıdegi oqyǵan qazirgi adamdar ómir men bilimjasandy ǵımaratty qulatty dep ózderin qudaıdan birjolata bosatty, nemese ózińiz baıqaǵandaı, bunysyn ózderi de baıqamady.

Bala kezden meni úıretken dinı senimdi basqalar joǵalatqandaı men de solaı joǵalttym, aıyrmashylyǵy sol, men erte kezden kóp oqydym, oılana bastadym, meniń dinnen burylýym erte, sanaly túrde boldy. On alty jastan bastap men qudaıǵa syıynǵan emespin, júregimniń qalaýy boıynsha shirkeýge barýdy, oraza ustaýdy qoıdym. Bala kezimnen maǵan aıtqandarǵa sengen emespin, men basqaǵa sendim, mynaǵan naqty senip edim dep te aıta almaımyn. Sonymen birge, men qudaıǵa sendim be nemese ony moıyndadym ba ony da aıta almaımyn, shyndyǵynda, men qudaıdy joqqa shyǵarǵan emespin, Hrıstos pen onyń iliminde teriske shyǵarmadym, biraq onyń iliminiń ne ekenin túsindim dep taǵy aıta almaımyn.Endi sol kezdi eske alsam, maǵan túsinikti bolǵany, meni bılep alǵan haıýandyq túısikterden basqa jalǵyz senim bar edi, ol jetilsem degen sezim bolatyn. Biraq jetilýdiń ne ekenin, onyń maqsaty nede ekenin sol kezde túsindire almaıtynmyn. Men aqylymdy jetildirýge tyrystym, ómirden, meni keýdemnen ıtergenniń, aldyma kezdeskenniń bárinen sabaq aldym; men ózimniń jigerimdi jetildirýge tyrystym, — ózime qaǵıdalar belgiledim, sol qaǵıda erejelerdi buzbaýǵa tyrysyp, erkimdi jetildirdim, ártúrli jattyǵýlar arqyly kúsh-qýatymdy, eptiligimdi shyńdadym, ózimdi qınap shydamdylyqqa, tózimge úırettim. Osynyń bárin meniń jetilýim dep sanadym. Árıne, basynda rýhanı jetilý turdy, artynan ol meniń jalpy jetilýime baılanysty edi, ıaǵnı men ózim aldynda, qudaıdyń aldynda aldynda jaqsy bolý úshin emes, basqa adamdardan jaqsy bolsam degen tilegim turdy. Sońynda basqalardan jaqsy bolsam degen tilegim basqalardan kúshti bolsam, artyq bolsam, baı bolsam, ataqty bolsam degen tilekke ulasty.

II

Men keıin bir kezde ózimniń ómir tarıhymdy, jastyq shaǵymnyń áserli jáne ǵıbratty on jyly týraly aıtyp berermin. Menińshe jas kezindeárkim mundaıdy basynan keshiredi dep oılaımyn. Men bar jan dúnıemmen jaqsy bolýǵa tyrystym, jas edim, ómirge qushtarbolatynmyn,jaqsylyq izdegende ómirde jalǵyz, jahanda jalǵyz edim. Qandaı bolmasyn shyn yqylasymdy bildirgim kelgende, men árqashanda rýhanı jaqsy bolýdy oılaıtynmyn, sol úshin meni jaqtaǵandar da, kúlgenderde boldy, al endi jırkenishti qumarlyqqa boı aldyra bastaǵanda meni quptap shyǵa keletin.

Ataq, dańq, mansap, baılyq, tánqumarlyq, tákkaparlyq, ashý, kek — bári quptalatyn. Atalǵan toly qushtarlyqqa berilip, úlkenderge uqsaı bastadym, biraq buny toqtatý keregin de sezetinmin. Men qolynda turǵan kezde meırimdi, taza pendeshil apaıym: rien ne forme un eeune homme comme une liaison avec une femme comme il faut"; (Jas adamdy ádepti áıelmen qatynastan basqa aqylǵa salyp qalyptastyrmaıdy.) maǵan kúıeýi bar áıelmenqatynas rahatyn tileıtin, ol maǵan taǵy bir rahat, adútant bolǵanymdy tileıtin, eń jaqsysy patshanyń adútanty bolǵanymdy jáne eń úlken baqyt, meniń óte baı qyzǵa úılenip, sonyń saldarynan meniń kóp quldarym bolǵanyn qalaıtyn.

Ótken sol jyldardy júregim syzdap, qyzaryp, jıirkenishpen eske alamyn.

Men soǵysta adamdardy óltirdim, olardy dýelge shaqyrdym, mujyqtardyń adal eńbegin iship jep, shashyp kartaǵa uttyrdym, olardy ólimge kestim, adamshylyqtan shyǵyp aldadym.... Ótirik, urlyq, túrli jynystyq tánqumarlyq, ishimdik, adamǵa qıanat jasaý, óltirý... Men istemegen qylmys joq, osylar úshin meni kádimgi quptaıtyn, qurdastarym salystyrmaly túrde meni ónegeli adam sanaıtyn, sanady da. Men osylaı on jyl ómir súrdim.

Sol kezde keýdeme nan pisip, paıda tabý úshin, adamdarǵa jaqsy kóriný maqsatynda jaza bastadym. Men ómirde istegenderimdi sol kúıinde jazdym. Abyroıǵa bólenip, kóp aqsha tabý úshin jaqsyny jasyryp, jamandy asyryp oqyrmanǵa kórsetý kerek boldy. Men tap solaı istedim. Jazǵandarymda ómirimniń máni sanalatyn izgi nıetterimdi enjarlyqpen, mysqylmen jasyrý úshin qanshama qýlyqqa bardym deısiń. Men osylaısha,óz maqsatyma jettim: meni maqtaı bastady.

Jıyrma alty jasymda soǵystan keıin Peterbýrgke kelip jazýshylardyń qataryna qosyldym. Olar meni ózderiniń adamy retinde qabyldady, olar meni qolpashtaıtyn, jaǵympazdanatyn. Aınalama qarap úlgergenim sol edi, aralasyp ketken jazýshylardyń sol kezdegi adamdarǵa degen kózǵarastary maǵan da juqty, meniń burynnan jaqsarsam degen nıetim qumǵa sińdi. Bul kózǵarasym meniń azǵanymdy aqtaıtyn teorıany týǵyzdy.

Qalamgerlerdiń adam ómirine degen kózqarastaryna qarasam, jalpy ómir damý ústinde, damý barysynda eken, eń bastysy — olardyń adamdar ómirine aralasýy kerek, adamdardyń oı—sanasyna jazýshylar men aqyndardyń yqpalymańyzdy eken. Bizdiń mindet —olardy úıretý. Ózime osy bir tabıǵı suraqty qoımas buryn: olardy nege úırete alamyn degendi bilý tipti mańyzdy emes ekenin teorıa turǵysynda anyqtadym, al jazýshy, aqyn sanaly túrde eshqashanda úıretpeıdi. Men keremet kórkem jazatyn jazýshy, aqyn edim, sondyqtanda maǵan bul teorıany ıgerý qıynǵa túspedi. Men jazýshy,aqyn kim ekenin bilmeı turyp adamdardy jazyp úırettim. Maǵan sol úshin aqsha tóleıtin, meniń ishetin azyǵym, jatatyn úıim, tósek bólisetin áıelderim, ortam boldy, ataǵym bar edi. Soǵan qaraǵanda meniń jazǵandarym óte durys dep sanalǵany ǵoı.

Poezıada jáne ómirde pir tutatyn adamdar bolady, men sondaı pir tutqan abyz edim. Abyz bolý — maǵan unaıtyn jáne tıimdi edi. Men kóp jyldar jazýshylyq qyzmetimniń aqıqatyna senip, kúmán keltirmeı júrdim. Tek ekinshi, ásirese úshinshi jyly ǵana kúmánim týa bastady, men ómirlik senimimniń kúmándi ekeninin sezip,oılana bastadym. Baıqaǵan birinshi kúmánim, kóptegen jazýshy abyzdar ózderiniń ortasyna syımaıdy eken. Bireýleri: bizder eń jaqsylarmyz, naǵyz úıretýshi — ustazdarmyz, adamdarǵa qajetin bizder ǵana úırete alamyz, al basqalary durys oqytpaıdy dese, ekinshileri: biz —shyn mánindegi ustazbyz, al sender durys oqytpaısyńdar deıdi. Olar daýlasyp, talasatyn, birin-biri aldaıtyn, birin-biri dattaıtyn. Sonymen birge, bizdiń aramyzda kimdiki durys, kimdiki burys demeı, ishimizde júrip, bizdiń osy qyzmetimizdiń arqasynda ózderiniń pasyq oılaryna jetkenderde kezdesetin. Osynyń bári meni bizdiń qyzmettiń aqıqatyna senimsizdikpen qaraýǵa májbúr etti.

Sonymen men jazýshylyq kásiptiń aqıqatyna kúmándánip, jazýshy abyzdarǵa muqıat qaraı bastadym, kózim jetkeni, jazýshy abyzdar shetinen ońbaǵan,arsyz, minezderi nashar — olardyń kóbi meniń burynǵy qydyrympaz ómirimde, áskerı qyzmet barysynda kezdestirgen adamdardan da tómen, keýdelerine nan pisken, ózderine sheksiz rıza, tirshiligine máz-máırem, qasıettilikten múldem jurdaı adamdar eken. Bundaı adamdar maǵan jırkenishti edi, mende ózime jıirkenishti boldym, men bul senimimniń jalǵan ekenin túsindim.

Bir qyzyǵy senimimniń jalǵan ekenin tez túsinip, odan bas tarttym, biraq olardyń maǵan taqqan — qalamger, aqyn, ustaz degen ataqtarynan bas tartqan joqpyn. Nege úıretý kerektigin men ózimde bilmeı turyp, ańǵaldyqpen, aqyn, sheber jazýshy barlyǵyna úırete alady dep sheshtim. Men osylaı jazdym.

Jazýshy adamdarmen aralasqan saıyn meniń boıyma jańa kemshilikter jamyldy — ol sheksiz maqtanshaqtyq pen eshteńe bilmeı turyp men úıretýge jaratylǵanmyn degen jarymjan senim bolatyn.

Qazir sol kezdi eske ala otyryp, sol ýaqyttaǵy meniń kóńil-kúıim, sol kezdegi adamdardyń kóńil-kúıin (ondaılar qazir myńdaǵan shyǵar) maǵan aıanyshty, qorqynyshty jáne kúlkili edi, óıtkeni men ózimdi jyndyhana úıinde júrgendeı sezetinmin.

Bizder únemi aıta berý kerek, jaza berý qajet, múkindiginshe jyldam jazyp, shuǵyl basyp, kóbirek usyný kerektigine, onyń bári adamzat úshin kerek degenge sol kezde senetinbiz. Myńdaǵan bizder sıaqtylar, ózara janjaldasyp, ózimizdi ózimiz joqqa shyǵaryp, únemi bireýlerdi úıretip shyǵarma jazatynbyz, jazǵandarymyz jarıalanyp basylatyn. Jyndylar úıindegideı ózimizdiń eshteńe bilmeıtinimizdi jasyryp, ómirdiń eń qarapaıym suraq ne jaqsy, ne jaman degenge jaýap taba almaı, birimizdi birimiz tyńdamaı, meni de artynan qostasyn, ne maqtasyn dep, keıde ótirik qostap, al keıde ótirik maqtap, keıde ashýlanyp, keıde jekirip jatatynbyz.

Myńdaǵan jumyskerler kún demeı, tún demeı, bar kúshterin salyp, mıllıondaǵan sózdi baspaǵa terip, ony basyp shyǵaratyn, poshta arqyly búkil Reseıge taratatyn, tasıtyn, jetkizetin, al bizder bolsaq olardy tynbaı oqytyp úıretetinbiz, tipti olar bizdi tyńdamaıdy dep renjıtinbiz.

Maǵan qazir túsinikti bolǵany sol kezde eń jamany, jurtqa aıtatyn bizdiń áńgimelerimiz astarynda barynsha kóp aqsha tabý,tanymal bolý, dańqqa bólený turatyn. Osy maqsatqa jetý úshin bizder kitap jazýdan, gazet shyǵarýdan basqa eshteńe bilmeıtinbiz. Bizder qolymyzdan kelgenniń bárin jasadyq. Eshkimge kerek joq isti jasaý úshin ózimizdi erekshe jaralǵan adamdar sanadyq, bunymyzǵa ózimiz senimdi bolý úshin bizdiń qyzmetimizdi aqtap alatyn tujyrymdardy da taýyp aldyq. Sonymen, biz: dúnıeniń bári aqylǵa syıymdy eken, aınala ósý ústinde, aǵartýshylyq arqasynda ósý ústinde eken, aǵartýshylyqqa baǵyttalǵan kitaptardy, gazetterdi taratý arqyly damý ústinde degendi shyǵaryp aldyq. Sol úshin bizge kóp aqsha tóleıdi, bizdi syılaıdy, sondyqtanda biz kitaptar jazamyz, gazetter shyǵaramyz, sondyqtanda biz kerek adamdarmyz degendi oılap taptyq. Oıymyz durys bolar ma edi, eger de biz bunymen birimizben birimiz tegisteı kelissek; joq, bireýdiń aıtqan oıyna, ekinshi bireýdiń qarsy oıy turatyn, bul bizdi oılandyrýǵa tıis edi, biraq biz buǵan oılanbadyq. Bizge partıa adamdary kóp aqsha tóleıtin, bizdi maqtaıtyn, ıaǵnı bizder ózimizdiń isimizdi durys atqarǵanymyz ǵoı. Maǵan qazir túsinikti bolǵany, sol kezde jyndyhana úıinen bizdiń eshqandaı aıyrmashylyǵymyz joq edi, men buǵan kómeski kúdikpen qarap,esýas adam sıaqty ózimnen basqalardyń bárin esýas sanaıtynmyn.

III

Osylaı esalańdyqqa salynyp, úılengenge deıin taǵy alty jyl ómir súrdim. Men osy kezde shet elge attandym. Evropadaǵy ómirim jáne aldyńǵy qatarly evropa adamdarymen syrlasýym meniń jetilsem degen oıymdy onyń ústine nyǵaıta tústi, óıtkeni meniń boıymda bar senimdi men olardan da kezdestirdim. Bul senim meniń sanamda qalyptasqan, bizdiń ýaqyttyń oqyǵan adamdary boıyndaǵy qarapaıym túsinik edi. Bul senim "progres" degen sózben anyqtalatyn. Sol kezde maǵan «progres» naqty nárseni bildiretin sıaqty kórinetin. Keýdesinde jany bar adamdy oılandyryp, qalaı durys ómir súrsem degen suraqqa: — «progreske saı ómir súrý kerek», —dep jaýap beretinmin, bul qaıyqta otyryp daýyl men tolqynǵa qarsy esip, oǵan qoıǵan basty jáne jalǵyz: «bul baǵyt bizdi qaıda aparady?» degen suraqqa — «áıteýir bir jaqqa jetkizedi» degenmen birdeı edi, men progres degendi áli túsine qoıǵan joq edim.

Men sol kezde buny túsingen joqpyn. Tek keıde aqylym emes, ishki sezimderim qarsy shyǵatyn, adamdar ózderiniń ómirde bilmeıtinin osylaı jasyratyn. Parıjde júrgende, adamdy jazalaý kezinde basynyń shabylýy meniń progreske degen senimimdi múlde joqqa shyǵardy. Adam basynyń denesinen ajyrap jáshikke sart etip túskenin kórgende men jan dúnıemmen aqyl oı men damýdyń qandaı bolmasyn qazirgi teorıalary, jer júzinde ómir súretin barlyq adamdar maǵan jaratylys boıynsha osylaı bolýy kerek dese de, bul óte jaman, buny kórip turyp bundaı qylyqty aqtaı almaıtynymdy júregimmen sezdim. Sanamda qalǵany, progreske degen senimimdi joıǵan taǵy bir jáıt — aǵamnyń ólimi edi. Aqyldy, qaıyrymdy, óte jaqsy adam, meniń aǵam jas kezinde aýrýǵa shaldyǵyp, bir jyldaı aýyryp, qınalyp óldi, ol ne úshin ómir súrgenin, onyń ústine nege óletinin bilmeı qaıtys boldy.Ol qınalyp jatqanda eshqandaı teorıalar maǵan da, oǵanda jaýap bere almady.

Bul keıde oıyma túsetin shúbálárim bolsa da, men báribir progreske degen senimmen,odan ári ómir súre berdim. «Bári damý ústinde, mende kóppen birge damý ústindemin, al ne úshin damý ústindemin, ony ýaqyt kórsetedi» dep ómir súre berdim. Sol kezdegi ishki senimimime osylaı jaýap qaıyrý maǵan qajet edi.

Shet elden qaıtyp kelgennen keıin men derevnáǵa qaıtyp, kresándardy oqytatyn mektepke qyzmetke turdym. Oqý sabaqtary maǵan tanys bolatyn, ádebıet oqytýshysy qyzmetinen maǵan túsinikti bolǵany, ádebıettegideı bunda kózdi aldaıtyn ótirik joq eken. Bul jerde de men progres úshin jumys istedim, endi progrestiń ózine men syn kózben qaraıtyn boldym. Men ózime progres keıde durys bolmady dep, alǵashqy adamdarǵa, kresán balalaryna múldem erkin qarap, olarǵa ózderi qalaıtyn progres jolyn tańdaýdy usyný kerek dep sanadym.

Men nege úıretýdi basynan bilmeı turyp, oqytýǵa qatysty sheshilmeıtin máseleler tóńireginde shyrmaldym da qaldym. Joǵary ádebı qyzmet ortasynda ózim bilmeı turyp bireýdi úıretýge bolmaıtynyn, óıtkeni árkim ózinshe úıretetetin,olar ózara daýlasyp, ózderiniń bilmegenin birinen biri jasyratynyn anyq biletinmin; al kresán balalaryn olarǵa neni oqyǵysy kelgenin oqytyp aınalyp ótýge bolady dep sanadym. Qazir eske alsam kúlkili eken, ózimniń kúıtshiligimdi eki etpeý úshin talaı bultaqtap — júregimniń túbinde, menózimde olardy nege oqytý qajetinbilmeıtinmin. Mektepte ótkizgen oqýlardan soń bir jyldan keıin men taǵy shet elge attandym, bul joly nege oqytý keregin bilmegendikten, úırenip kelý úshin jolǵa attandym.

Shet elde oqyp, bilimmen qarýlanyp, kresándardy bosatqan jyly Reseıge qaıtyp oraldym, bitimgershilikpen shuǵyldanyp, oqymaǵan halyqtyózim shyǵara bastaǵan jýrnal arqyly oqyta bastadym. İsim alǵa basyp, jaqsarǵandaı boldy, biraqmen óz aqylymnyń saý emestigin, bunyń uzaqqa sozylýy múmkin emesin sezdim. Múmkin men elýge tolǵan shaǵymda ómirden toryǵyp, úmitsizdikke urynar ma edim, eger de ómirimniń taǵy bir jaǵy bolmasa, ol men áli tanyp bile qoımaǵan, meni qutqarýǵa tyrysqan meniń otbasym edi.

Bitimgershilik qyzmet, mektep pen jýrnal arasyndaǵy jumys meni qajytyp, sharshatyp jiberdi, men úshin bitimgershilikti sheshý aýyr bolǵany sonsha, tipti shatastym desem de bolady, mekteptegi meniń jumysym qazir esime áreń túsedi, bilmeıtinimdi jasyryp, ózim bilmeıtinderdi únemi bireýlerdi úıretýge qurylǵan jýrnaldaǵy qyzmetim jıirkenishti edi, osydan meniń tánim emes, janym aýyryp, men dalaǵa bashqurttarǵa kettim — taza aýa jutyp, qymyz iship, janýarlarsha ómir súrip qaıttym.

Sol jerden kelgennen keıin úılendim. Baqytty otbasynyń jańa qyzyqtary meni ómirdiń mánin izdeýden oıymdy múldem bóldi. Meniń ómirim sol kezde otbasyma, áıelime, balalaryma, olardyń kún kóris muqtajyn eseleýge jumsaldy. Jetilsem degen meniń talpynysym, jalpy jetilsem degen tilegimmen qosa, endi otbasyma jaqsy bolsyn degen maqsatyma aýysty.

Osylaı taǵy bir on bes jyl ótti.

Men osylaı jalǵasqan on bes jyl ishinde jazýshylyqty bolmashy is dep sanasamda, jazýymdy toqtatpadym. Jazýshylyq qyzmettiń mol aqshalaı tabysyna, shamaly eńbegimniń maqtanysh qyzyǵyna túsip, materıaldyq tirshiligimdi jaqsartyp, jazýshylyq kásipti ómirdiń máni týraly adam janyn qınamaıtyn qural etip aldym.

Men oqyrmanǵa túsinikti, anyq nárselerdi jazdym, árkim ózi úshin, óziniń otbasy úshin jaqsy ómir súrý qajettigi týraly jazdym.

Osylaı odan ári ómir súre berdim, bes jyldan keıin boıymda óte bir oqys jaǵdaılar oryn ala bastady:basynda ony túsinbedim, al artynan ómirim toqtap qalatynyn sezine bastadym, men qalaı ómir súrý kerektigin, ne isteý kerektigin bilmeı, ýaıymǵa salynatyndy shyǵardym. Keıde mundaı sátter ózinen ózi joǵalyp, ómirim burynǵydaı jalǵasatyn, artynan sol kúıinde qaıtalanatyn. Ómirimniń bulaı ózgerýi únemi: — Nege? degen birine-biri uqsas suraqtardan turatyn.

Iá, sodan keıin?

Basynda olar maǵan maǵynasyz, orynsyz suraqtar sıaqty kórinetin.

Bunyń bári men biletin,belgili suraqtar bolatyn, olardy kez-kelgen ýaqytta sheshkim kelgende sheshemin, eshqandaı qıyndyǵy joq, — qazir ol máselelermen shuǵyldanýǵa qolym tımeıdi, al qajet bolǵan kezde jaýabyn berermin dep júrdim. Qoıylatyn suraqtar jıi qaıtalanyp, bas burǵyzbaı, tabandylyqpen meniń jaýabymdy kútip, turyp aldy, bir qyzyǵy suraqtar bir noqtaǵa shoǵyrlanyp, qara tóbelge aınalyp,jaýapsyz suraqtarǵa jınaldy.

Árkim ómirinde ishki jan azasyn bastan ótkeredi. Basynda aýrýǵa shaldyqqan adam syrqatqa nazar aýdarmaıdy, odan soń aýrýdyń jazylmaıtyn belgileri kórine bastaıdy, ol belgiler jıi qaıtalanyp, sheksiz ýaıymǵa ulasady, joıylmaıtyn qaıǵyǵa ulǵaıady, aýrýǵa shaldyqqan adam syrqatyna qarap úlgergenshe, aýrý dep qabyldaǵany basqa úlken dúnıe ekenin ańǵarady, ol — ajal eken.

Bundaı oqıǵa menińde basymnan ótti.Men munyń, eger de suraqtar únemi qaıtalanyp turatyn bolsa, bul dert emes ekenin, olarǵa jaýap qaıyrý keregin sezdim. Suraqtarǵa jaýap berýge tyrystym. Suraqtar orynsyz, qıyn emes, balalarǵa qoıylatyn qarapaıym suraqtardan turatyn. Olarǵa kirisip, jaýap qaıyrýǵa tyrysa bastasam boldy, sol sátinde, birinshiden, olar balalarǵa arnalǵan jáne orynsyz suraqtar emes ekenine kózim jetti, al bastysy olar adam ómirin qamtıtyn tereń máseleler eken, ekinshiden, qanshama oılanyp, sheshimin tabýǵa tyrysqanmen, men olarǵa jaýap bere almaıdy ekenmin. Samaradaǵy jer qojalyǵym, bala tárbıesi, kitap jazýmen shuǵyldaný ne úshin kerek, olarmen nege aınalysýym keregin bilýim kerek eken. Olardyń ne úshin maǵan qajetin anyqtamaı — men eshteńe isteı almaıdy ekenmin. Sol kezde sharýashylyǵymdy oılaǵanda, maǵan birden oıyma túskeni: «Iá, jaqsy Samara gýbernıasynda 6000 desátına jerim, 300 bas jylqym bolady eken, sodan keıin?...». Men asyǵyp baryp, ne oılarymdy bilmeımin. Nemese, men balalarymnyń tárbıesi týraly oılaı bastaǵanda, ózime: «Ne úshin kerek?» deıtinmin. Nemese halyqtyń ál-aýqatyn qalaı jaqsartýǵa bolady degendi topshylaı kelip: «Meniń olarda sharýam qansha?» degendi aıtyp qaldym.

Jazǵan shyǵarmalarym dańqy týraly armandaı kelip, men ózime: «Iá, jaqsy, sen Gogolden, Pýshkınnen, Shekspırden, Molerden, álemniń barsha jazýshylarynan dańqyń artady eken, — Iá, sodan keıin!..., eshbir jaýap taba almaı úndemeı toqtaımyn, ishten tynamyn.

---