InfoHub Logo

(Derekti áńgime)

Betpaqta kele jatty aqsaq kıik,
Sandalyp qańǵyraqtap basyn ıip.
Pana izdep shybyn janǵa súıretilip,
Mergenniń keýdesine oǵy tıip.

Tamady qara jerge aqqan qany,
Qınalyp entigedi shybyn jany.
Boıalyp aq denesi qyzyl qanǵa,
Keledi áli ketip jyǵylǵaly.

Sáken Seıfýllın

Teńiz kóliniń alabynda bıyl qys jyldaǵydan qattyraq. Birneshe kún qatarynan soqqan yzǵyryq jeldiń sońy aqtútek boranǵa aınaldy. Kóldiń yzǵary sýyqty eki eselep jiberdi. Bir úıir kıik sýyqty eleń qylar emes. Kósem tekeni es qylyp, alańsyz jaıylyp júr. Kenet jym-jyrt tynyshtyqty qatty gúrildegen kóliktiń daýysy buzyp jiberdi. Kósem teke úrpıise qalǵan úıirdiń syrtyna shyǵyp, bir sumdyqtyń bolatynyn aldyn-ala sezgendeı, qalshıyp turyp qaldy. Ázázil eki aıaqtylardyń ózderine or qazyp, qyrǵyn jasaǵysy kelgenin júregi qurǵyr áýelden bildi.

Gúr-gúr etken qos «Jıp» keń dalada zýyldap tónip keledi. Kósem teke lezde alǵa ytqyp shyǵyp, appaq qar jamylǵan dalaǵa juldyzdaı aqty. Úıir de bet-betimen jan saýǵalap, oıran-asyr beze qashty. Sol-aq eken, kólikterdiń áıneginen bytyranyń oǵy qarsha borady. Bes-alty kıik omaqasa qulady. Qalǵandary qapelimde ne bolǵanyn túsinbeı, janushyra qasha bergen. Jer-dúnıe asty-ústine túsip, tóńkerilip ketkendeı, álgindegi tynyshtyqtyń jurnaǵy da qalmaǵan.

Kósem teke entigin basyp, artyna burylyp qarap edi, oq tıgen analyqtyń janynda qalǵan kishkentaı laǵyn kórdi. Bir-eki ret orǵyp-orǵyp baryp, korǵansyz laqty qutqarǵysy da keldi. Biraq óziniń sharasyzdyǵyna moıynsunyp, aldyńǵy aıaqtarymen omby qardy tepkileýmen boldy. Sol sátte jan tapsyra almaı, qınalyp jatqan enesiniń qasynan kete almaǵan laqtyń eki kózinen jas parlap turdy.

***

«Ohotzoopromnyń» ınspektorlary 15 kúndik aýysymmen jumys isteıdi. Erlan Nurǵalıev pen Petr Nısyk úshin kezekshiliktiń sońǵy kúni ádettegideı bastaldy. Kóp júrmeıtinderi kóńilge medeý. Jumystyń sońǵy kúni janar-jaǵarmaı az beriledi. Olar tús aýa saǵat 16.00-den keıin sholý jasaýǵa shyqty.

Ádettegi tirlik. Aınala appaq. Aýada qar ushqyndap tur. Bul keshke taman boran kúsheıetininiń belgisi. Erlan qolyna dúrbisin alyp, aınalany sholyp turǵan. Bir sátte appaq qardy burqyratyp zýlap bara jatqan eki «Jıpti» kózi shaldy. Ár jerden andyzdaı qashyp, jan saýǵalaǵan kıikterdiń qarasy kórinedi. «Áı, mynalar brakonerler ǵoı! Ońbaǵan jaýyzdar! Bizdiń janar-jaǵarmaıymyzdyń azaıatyn ýaqytyn bilip, sol kúni ańǵa shyǵypty. Qap, bálem, tura turyńdar! Sazaılaryńdy berermiz!», — dedi ol ishteı tistenip ózine-ózi ún qatyp.

Kóp oılanbastan rasıamen ekinshi kóliktegi toptyń jetekshisi Jená Seregınge habar berdi. «Jená, koroche, my ıh obnarýjılı! My poehalı za nımı. Vy ezjaıte za namı!», — dep istiń mánin túsindirip, jedel avtokólikke mindi. Tizginde Petr. Oǵan jyldamdyqty údete tús degen belgi berdi. Bul kezde Jenálar mingen «Haı Lúks» kóligi basqa baǵytta júrgen edi. Habardy estisimen qaıtyp kelip, qýǵynshy áriptesterine kómekke jetemin degenshe kóp ýaqyt ótti. Onyń ústine aldyńǵy dońǵalaqtyń bir bólshegi isten shyǵyp, kólik qarǵa batyp qaldy.

Bul kezde Erlan men Petr aq jáne kúmis tústi jıptegilerdi jedel qýyp jetken edi. Petr áriptesiniń ısharasyn túsinip, kólikti solǵa buryp, myltyq atýǵa múmkindik týǵyzdy. Tars-turs! Aspanǵa bir-eki oq atyldy. Alaıda brakonerler myltyq daýysynan seskengen joq. Kerisinshe, artqy kóliktiń terezesinen bir jaǵynan qos uńǵyly, al ekinshi jaǵynan bes oqpany bar myltyqtyń basy kórindi. Onymen qosa, armatýranyń kesindilerin artqa laqtyra bastady. Kıik aýlaýǵa jaqsylap daıyndalǵany kórinip tur. Arada birshama ýaqyt ótkende, artyndaǵy «Jıp» birinshisin alǵa jiberip, kilt toqtady.

Kóliktiń eki esiginen qarý ustaǵan eki jigit pen júrgizýshi shyqty. Úsheýi de eńgezerdeı eken. Sportpen aınalysqandary baıqalady. Bet-júzderinde ımannyń tıtteı de nyshany joq. «Bizge sender ne isteı alasyńdar?» — degendeı aıaqtaryn ár jerden taltańdaı basyp, jetip keldi.

— Vy chto, oborzelı! — dep aıqaı saldy ishindegi bireýi.

Biraq kóliginen sekirip túsken Erlan olardan tıtteı de qoryqqan joq. Doń aıbat kórsetip kisimsigen jigitti jerge alyp urdy. Petr de júrgizýshige tap berdi. Eki adam Erlanǵa jabyldy. Qyp-qyzyl tóbeles bastaldy. Petr júrgizýshini jerge jyqqanymen, úsheýdiń biri ony myltyqtyń dúbimen uryp qulatty. Ol betinen tıgen aýyr soqqydan esinen tandy. Jastaıynan óte qarýly, rýhty bolyp ósken Erlannyń kúshi de, mysy da basym edi. Á degende bet qaratpady. Úsheýimen jalǵyz ózi bir saǵattaı arpalysty. Úsh ret ońbaı qulasa da, bar kúsh-jigerin jıyp, qaıta túregele berdi. Ár qulaǵan jerindegi appaq qarǵa tógilgen qannan qar jamylǵan jer qyp-qyzyl túske boıaldy. Sońǵy sátte qaraqusynan qatty tıgen myltyqtyń dúminen basy aınalyp, etpetinen qulady. Onyń sharýasynyń bitkenine kóz jetkizgen brakonerler qýǵynshy kóliktiń kiltin alyp, GPS-ti byt-shyt qylyp úzip, óz kólikterine minip, izim-ǵaıym joǵaldy.

Arada qansha ýaqyt ótkeni beımálim. Áýeli esin jıǵan Petr Erlannyń qansyraǵan kúıi etpetinen jatqanyn kórdi. Adam qany úsh jerde qyp-qyzyl bolyp, úıilip-úıilip qalypty. Bar ál-dármenin jıyp, ornynan turdy. Qatty soqqydan myj-myj bolǵan áriptesiniń bas súıekterin ornyna japsyryp, bas kıimin kıgizip, kóliktiń dońǵalaǵyna súıedi. Odan ári ne isterin bilmeı qınalyp turǵanda qaltasyndaǵy rasıasy esine tústi. Eki aıaqty aıýandar qaltasyndaǵy qurylǵyny baıqamapty. Jalma-jan iske qosyp: «Jená! Jená! Qutqaryńdar!» — dep aıqaılaı berdi. Biraq GPS-i úzilgen rasıadan qaıran joq edi.

Sol sátte saıyn daladaǵy qandy arpalysqa kýá bolǵan Kúnniń de qabaǵy qataıyp, uıasyna batty. Bul kezde alaı-dúleı soqqan boran kúsheıe tústi. Qatty qansyraǵan Erlan ólim aýzynda jatyr. Brakonerler qanǵa boıap, ıen dalada qaldyrǵan ınspektorlardy áriptesteri keshki saǵat 20.30-da taýyp aldy.

***

— Eroha, baýyrym-aý! Tiri ekensiń ǵoı! Allaǵa shúkir! Kózińdi ashshy! Birdeńe dep til qatshy!

Bul qutqarýshylarmen birge kelgen Erlannyń inisi Nurlannyń jan daýysy edi.

Aǵasynyń múshkil halin kórip, shyryldaǵan jigit Jaratqanǵa jalbaryna berdi. Qaıǵyly oqıǵa bolǵan jer men Janbóbek aýylyna deıingi azapty jol. Erlan ómir men ólimniń arasynda jatyr.

— Eroha, sál shydashy! Sen myqtysyń ǵoı! Men qasyńdamyn! Ekeýmiz birge barlyq qıynshylyqtardy jeńemiz! — dep jigerlendirdi inisi esi kiresili-shyǵasyly jatqan aǵasyn.

Kóliktiń júrisi de ónbeı qoıdy. Sondaı sátterdiń birinde ol: «Jigitter toqtańdarshy! Aǵam ana jaqqa ketip qaldy ǵoı deımin!», — dep kólikti toqtatyp, janushyryp aǵasynyń júregin tyńdaıdy. Birshama ýaqyttan keıin aǵasynyń júregi dúrs-dúrs soǵa bastaǵanyn sezdi. Baýyry eki kózinen aqqan jasyn súrtip: «O, Alla saǵan myń da bir shúkir! Aınalaıyndar-aý, bizge tikushaq jiberińdershi! Sanavıasıa kerek! Aǵamdy qutqaryńdarshy!», — dep «Ohotzoopromnyń» basshylaryna jalynyshty daýsyn qattyraq estirtti. Arǵy jaqtaǵy daýys: «Tikushaq tańerteń biraq ushady», — degen qysqa jaýap qaıyrdy. Dyń-dyń-dyń...

Ómir men ólimniń arasynda arpalysqan Erlandy qutqarýǵa otandyq medısına dármensizdik tanytty. Barshyn aýylynda da, Qorǵaljynnyń aýdandyq aýrýhanasynda da jansaqtaý bólimi joq eken! Jan baýyry úshin janushyrǵan jigit daýysy qarlyqqansha kómek suraýmen boldy. Jedel járdemnen: «My za predely goroda ne vyezjaem!» — degen salqyn jaýap estigende sulq túsip otyryp qaldy. Sonda onyń nesi jedel járdem? Bul kezde árbir mınýt qymbat bolatyn. Kózi jasqa tolǵan Nurlan men Astanadaǵy jubaıy Quralaıdyń aıqaı-shýynan keıin: «Jedel járdem jolǵa shyqty!» — degen habar jetti. Malınovka aýylynan asqanda MAI beketinde jedel járdem kóligi de jetti. Úmit oty oıanǵan sátte Nurlan: «Allaǵa shúkir! Sál shydashy! Qazir jansaqtaý bólimine de jetemiz. Saǵan kómektesedi», — dep aǵasynyń eki qolyn qysa berdi.

«Ólim aýzynda jatqan adamdy qutqara almaǵan medısınany qalaı damyǵan dep ataımyz? 10 saǵattan astam qansyraǵan adamnyń ómirine nege arasha túse almady? «Ohotzoopromnyń» basshylary nege óz qyzmetkerin qutqarýǵa nemquraıdylyq tanytty? Qatardaǵy ınspektorlardyń zańmen qorǵalmaǵany bylaı tursyn, tym quryǵanda ómirin qutqaryp qalýǵa nege umtylmady? Aǵamnyń kóligine brakonerler shabýyl jasaǵanda quzyrly mekemedegiler nege jedel áreket etpedi? Álde, barlyǵy aldyn-ala aýyz jalasyp, bir-birimen kelisip aldy ma eken?».

Astanaǵa jetkenshe Nurlannyń basynan osyndaı jaýaby jumbaq, mesheý saýaldar birinen keıin biri tizbektelip ótip jatty.

Alaıda jolda kóp qan joǵaltqan Erlan oıanbady. Qansyraǵan kúıi bir táýlik ótkende fánıden baqıǵa attandy.

***

Kıikterdi qorǵaımyn dep mert bolǵan Erlannyń erligin el-jurty ǵana emes, kúlli álem estidi. Beıbit kúnniń batyrynyń qazasy Barshyn aýylynyń ǵana emes, bar qazaqtyń qabyrǵasyn qaıystyrdy. Qara shańyraqtaǵy áke-sheshesi ańyrap qaldy. El-jurty Erlandy «Halyq qaharmany» ataǵyna laıyq kórdi. Erlannyń úshinshi nemeresiniń týǵanyn kóre almaǵanyna nalydy. Nurǵalıevter áýletiniń úmbeti, atasy mert bolǵan soń atustar urpaǵyn qudaı bergendeı bolyp, ata armanyn jalǵardaı, Erlannyń týǵan kúninde, 30 qańtar kúni ińgálap dúnıege keldi.

***

Báken apa ulynyń sýretin qolynan tastamaı, asyl beınesine qaraýmen qanshama tańdy kózben atyrdy. Balasynyń sábı kúnindegi tátti qylyqtary, istegen isteri kóz aldynan ketpeı qoıdy.

Uly kishkentaı kezinen jan-janýarlardy janyndaı jaqsy kóretin. Jeti jasar kezi. Jaqsy kóretin bir mysyǵy bar. Sońynan balasha erip júretin. Kúndiz mysyǵyn tamaqtandyrýmen, oınatýmen áýre bolady. Ekeýi bir-birinen kúni-túni bir eli ajyramaıdy. Tún balasynda úıdegi balalar jerge qatar-qatar jatyp uıyqtaıdy. Daladan kirgen mysyǵy ıesin ıisinen tanyp, taýyp alatyn da janyna jatady. Erlan oıanyp ketip, mysyǵyn qatty qushaqtap alyp, basynan sıpap jatyp, uıqyǵa ketedi. Balanyń ózine degen súıispenshiliginen basy aınalǵan úı janýary qoınyna tumsyǵyn tyǵyp alyp uıyqtaıdy.

Itke de jany qumar edi. Kishkentaı tóbeti Aqqoıan bir eli janynan qalmaıdy. Mektepke barar jolda qaltasyna shaqpaq qantty toltyryp alyp, jetkenshe beredi. Sabaqtan qaıtqansha ıti mekteptiń aldynda kútip jatady. Aqqoıan birde úıge kelgen bóten kisige úrip, kirgizbeı qoıady. Tas laqtyrady. Taıaqpen urady. Biraq ol úıge kire almaı, keri qaıtady.

Mektepten oralǵan bala esiktiń aldynda jatqan tóbetin kórdi. Muńǵa tolǵan eki kózinen bir jaǵdaıdyń bolǵanyn birden sezdi. Sómkesin jerge qoıa sala:

— Aqqoıanyma kim tıisti? Maǵan qarap jylap jatyr! — dep kóterip alyp úıge kirgizdi. Itin qaıta-qaıta moınynan qushaqtap, betinen súıip júr.

— Apa, men endi ıtimdi dalaǵa shyǵarmaımyn. Úıde jatady! — dedi ol jalynyshty únmen anasyna.

— Oıbaı-aý, ony qaıtesiń úıge kirgizip? Dálizge apar! — dep urysqan Báken apa ıtiniń kóńilin tabýǵa janyn salǵan balanyń qylyǵyna bir jaǵynan rızalyqpen qarady. Bala túni boıy uıyqtamaı, tóseginiń astyna jatqyzǵan Aqqqoıanynyń kózine qarap, jubatýmen boldy. Baıǵus ıt aldyna qandaı tamaq qoısa da zaýqy soqpady.

— Áne qarańdarshy, tamaq ta ishpeıdi, maǵan qarap jylap jatyr! — dep qoıady úıdegilerge daýysyn qattyraq shyǵaryp.

— Sen onyń jylaǵanyn qaıdan bildiń? — degen anasynyń suraǵyna: «Ánekı, kózinen jas aǵyp jatyr!» dep odan saıyn ıtine báıek bolyp, kózindegi jasyn súrtip qoıady.

***

Arada kóp kúnder ótti.

Aldyńǵy «Jıppen» qashyp ketken brakonerler óz erikterimen polısıaǵa berildi. Eki ınspektordy ólimshi etip sabap, bireýin óltirgen ekinshi «Jıptegi» brakonerlerge izdeý jarıalandy. Kóp uzamaı quqyq qorǵaýshylar olardy da ustady. Arnaıy jedel tergeý toby qurylyp, sotqa deıingi tergeý júrgizildi. Tergeý uzaqqa sozylsa da qandyqol kúdiktiler sottalǵan joq. Olardyń arasynda burynǵy quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri bar edi. «Múıizdi mafıa» degen alyp qylmystyq sındıkatqa polısıanyń ózi qoldaý kórsetti. Ádil jazalaıdy degen sottyń ózi adam óltirdi degen kúdikke ilingen brakonerlerdiń qarýy men kólikterin kámpeskeleýge de sheshim shyǵarmady. Jazasyzdyǵynan jalǵandy jalpaǵynan basqan jaýyzdar kıeli ańdy qyrýdy jalǵastyrdy. Júzdegen, myńdaǵan kıikterdi atyp, múıizi men tuıaǵyn kesip alyp, janýarlardyń kıesinen qoryqpaı tirideı laqtyrdy. Arqadaǵy aqbókenderdiń basyna ornaǵan zobalań toqtamady.

Kóp uzamaı Qaraǵandy oblysynyń Nura aýdanynyń aýmaǵynan múıizi kesilip, dalada dóńkıip ólip jatqan 115 qońyr ańnyń denesi tabyldy. Saıyn dalany ólgen kıiktiń qany men denesinen taraǵan qaraly ıis jaılady.

Aram aqshaǵa qunyǵyp, kózderi qantalaǵan qandyqol jaýyzdar adam sotynan qutylǵanymen, Allanyń sotynan qutylmasyn oılar emes. Aýyr kúnási úshin ózi de, urpaǵy da ómir boıy qorlyqpen ótetinin qaperine de almady. El ishindegi ańyzda qasıetti ańdy óltirgender Adam atanyń qarǵysyna ushyraıtynyn aıtady.

Erte zamanda ómir súrgen bir ańshy ań aýlap júrip, kıiktiń eshkisin atyp alady. Sonda sanynan oq tıgen jaraly analyq kıikke adamsha til bitip:

— Qudaı úshin meni óltirmeshi! Meniń kishkentaı egiz laǵym bar. Olar mensiz ómir súre almaıdy. Qos laǵym jetim qalmasyn! Eger sen tilegimdi oryndasań, saǵan batamdy beremin, sonda seniń jolyń ashylyp, bar murat-maqsattaryń oryndalady. Sen ómir boıy baqytty bolasyń, — dep jalbarynypty. Biraq qatigez ańshy kıikti tyńdamapty. Jyldar óte kele álgi aıaýshylyq sezimi joq qatigez ańshy ómir boıy joly bolmaı, qorlyqpen ómirden ótipti.

---