InfoHub Logo

«Óz ortasynan aıyryp, kerekti ortaǵa jutqyzýdyń jáne kóńiline úreı uıalatýdyń psıhologıalyq tásilderi kez kelgen adamdy tabyný obektisine (kúlt) nemese sektaǵa kirgizip alýy múmkin. Men osylaısha sondaı adamdardyń biri bolyp kettim». Merı Ýord Ortalyǵyndaǵy áleýmettik psıhologıadan dáris oqýshy, «Terror, mahabbat jáne sanany ýlaý» kitabynyń avtory Aleksandra Shtaın totalıtarlyq topqa kirý tájirıbesimen bólisip, jurtty usaq sektalar jáne kúltter deńgeıinde, sondaı-aq memlekettik júıeler deńgeıinde úıirimpaz (harızmasy basym) kóshbasshylardyń ár sózine qudaıdaı senýge májbúrleıtin psıhologıalyq mehanızmderdi túsindirip beredi.  

Men resmı zertteýimdi kóshbasshysy meniń ómirimdi egjeı-tegjeıli qadaǵalap otyrǵan markstik-lenındik dep atalyp júrgen qupıa toptan shyǵyp ketý úshin kúresim aıaqtalǵan soń 8 jyl ótkende, 1999 jyly bastadym. Ol men kıip júrýge tıisti kıim túrin belgiledi: bul kıim avtory klasıkalyq kók kostúm men qyzyl jibekten tigilgen galstýkty jaqsy kóretin Djon Molloıdyń «Tabysqa jetkizer kerek-jaraq» (1975) bestseller kitabynyń nusqasyna uqsas boldy. Alaıda, top kóshbasshysy meniń qashan turmys quratynymdy, bala týatynymdy, ne týmaıtynymdy sheshetini kıimnen de mańyzdyraq boldy. Onyń jarlyqtary sarǵysh tústi qaǵazǵa basylatyn jáne olardy maǵan meniń «kontaktym» berip turatyn. Toptyń sheni joǵary múshesi bolmaǵandyqtan, men bizdiń kóshbasshy jaıynda dym da bilmeıtinmin.  

Men negizgi maqsaty — áleýmettik ádilettilikti ornatýǵa (bul qundylyqty men otbasymyzda kishkentaıymnan qulaǵyma quıyp óskenmin) óz úlesimdi qosa alatynyma shyn senip, Mınneapolıstegi «O uıymy» (jaı ǵana «O») dep atalatyn topqa kirdim. Alaıda, shyndyǵynda men ýaqytymdy ártúrli jumystarda ótkizip jattym — áýeli temir joný stanoktarymen aınalysatyn fabrıkalyq mashınıst boldym, sosyn toptyń naýbaıhanasynda kúnde qaıtalana beretin jumysqa jegildim (biraq biz keremet nan pisiretinbiz), aqyr sońynda komersıalyq kompúterlik baǵdarlamalardy jazdym.   

Árıne, bul tirliktiń báriniń qoǵamǵa áleýmettik ózgeristerdi engizý strategıasymen esh baılanysy joǵy maǵan tynyshtyq bermedi. Men bundaı tirlik qalaı kedeıler men beıshara halge túskender úshin ádilettilik ornata alatynyn únemi suraı beretinmin (suramaıtyn bolǵanymsha). Buǵan árdaıym bir ǵana — «kúres júrgizý úshin praktıka kerek» degen jaýap alatynmyn. Men atqaryp júrgen jumysty eskersek, meni Djordj Orýelldiń «Mal qora» (1945) romanyndaǵy aqyrǵy maqsat jaıynda túk bilmeıtin eńbekqor qosshy Bokser atty atpen salystyrýǵa bolatyn.   

Kóp jyldar boıy «damyp júrgenimde» (topta osylaı aıtatyn) biz ózimizdiń áleýmettik teńdik úshin kúresimizdi bastap kete alatyn jańa ǵalamat álemdi qurýǵa daıyn bolatyndaı deńgeıde ózimizdi ózgertýge «praktıkamen ushtasqan kúres» kómektesetinin uqtyrdy. Degenmen, biz, bireýdiń qoljaýlyǵy bola júrip, jyldan jylǵa jalǵasyp kele jatqan eki aýysymdy jumystan, sheti-shegi joq synap-mineý men ózimizdi synap-mineýden, basshylyqtyń ómirdiń kez kelgen qyzyǵyn jaratpaýynan qajyp ketkenimiz sondaı, oılanýǵa da, birdeńeni surap bilýge de qajyr-qaıratymyz qalmaıtyn.  

Osylaı bolsa da, birsaryndy jáne adamdy qaljyratyp jiberetin jumysqa qaramastan, nemese dál sondaı jumystyń arqasynda shyǵar, 1991 jyly jaǵdaıǵa kóńili tolmaı júrgen eki joldaspen birge toptan shyǵyp kettim. Biz úsheýlep, qazir atap júrgenimdeı, «toıtarys berý aralyn» qurdyq. Bizdiń kishkentaı tobymyz birtindep topqa jáne onyń kóshbasshysyna qatysty syrlardyń betin asha aldy. Biz adamdardy topqa arbap alatyn jerleri 1970-jyldary AQSH Orta Batysyndaǵy azyq-túlik kooperatıvterinde bolǵan «O» uıymyndaǵy ómir týraly shynaıy, qorqynyshty tarıhyyn anyq tujyra bastadyq.  

Áýpirimdep júrip toptan ketken soń, «Búkpesiz» (2002) degen ǵumyrnamamdy jazyp shyqtym. Ol kitapty jazýdaǵy basty maqsatym meni, 26 jastaǵy eshkimge kiriptar emes, bilimqumar, aqyl-esi durys adamdy osyndaı topqa qosyp alyp, onda uzaq ýaqyt boıy ustap turǵanyn túsinýge tyrysý bolatyn. Bul bundaı ıdeıalardyń azǵyrýyna áli tap bolyp kórmegen adamdarǵa arnalǵan ǵıbratty hıkaıa jáne ol qatyp qalǵan ıdeıalary bar jáne múshelerin úreı jaılaǵan jabyq toptardyń bolatynyn bilip júrýi úshin jazyldy.  

Ol kezde men 1950 jyldary maolyq Qytaı men Soltústik Koreıadaǵy qamaýǵa alynǵan áskerdiń jáne basqalardyń sanasyn ýlaý tásilderi jaıynda kóbirek bilip aldym; psıhıator Robert Djeı Lıftonnyń «Sanany ýlaý» tehnologıasy: Totalıtarızm psıhologıasy» (1961) jáne psıholog Margaret Sıngerdiń «Bizdiń aramyzdaǵy kúltter» (1996) atty eńbekterimen tanysyp shyqtym. Sınger óziniń kitabynda kúlt múshelerin ashsa alaqanynda, jumsa — judyryǵynda ustaý úshin qajetti alty shartty sıpattaıdy, olar mynalar: qalyptasqan jaǵdaıdy qadaǵalaý; yntalandyrý jáne jazalaý júıesi, beısharalyq, qorqynysh, jáne kiriptarlyq sezimin týdyrý; erýshi adamnyń júris-turysy men dúnıeni sezinýshiligin ózgertip jiberý. Jáne de osynyń bári tuıyq júıe aıasynda bolyp jatady. Lıftonnyń atap kórsetýinshe, barlyq adamı baılanystar qadaǵalaýda bolǵan kezde sana ýlanady. Buǵan qosa men Djon Leflendtiń birlestik shirkeýi turǵyndary — mýnıtterdiń — buryn bolyp kórmegen qupıa zertteýi jazylǵan «Aqyr zaman sektasy» (1966) eńbegin de zerdeledim. Mýnıtterde erýshilerin kúlt múshelerinen basqalardyń bárinen oqshaýlaýǵa kóńil bólinetin tolyq transformasıaǵa aparatyn 7 qadam dara kórsetiledi. Atalyp ótken ǵalymdardyń bári jańa qaýymmen baılanysy berik jańa, baǵynyshty tulǵany jasap shyǵarý úshin ony burynǵy aralasqan adamdarynan oqshaýlap, burynǵy tulǵasyn joıý kúlttiń negizgi máni bolyp tabylatynymen kelisedi. Bundaı jaǵdaıǵa qorqytyp-úrkitýdi shartty túrdegi qoldaýmen kezektestirip qoldanatyn rejımniń kómegi arqyly qol jetkizýge bolady.  

Kúltke qatysamyn dep alǵan jaraqatymnan (psıhologıalyq) ońalýymdy jalǵastyryp jatqan kezde men aǵylshyn psıhology Djon Voýlbıdiń úıir bolý teorıasynyń ústinen tústim. Ol teorıa balalar da, eresekter de stress kezinde qajetti qamqorlyqqa bólený úshin kóbinese áleýetti qaýipsizdik qaınar-kózine jaqyn júrýdi qalaıtynyn aıtady. Bul faktor, meniń oıymsha, adamdardyń qalaı sektalar men kúltterdiń tuzaǵyna túsip qalatynyn jaqsy túsinýge sep bolady.  

◊  ◊  ◊

Nátıjesinde dostarym meni Mınnesota ýnıversıtetine oqýǵa jiberdi. Tájirıbe jasap kórý úshin dostarymnyń biri usynǵan kýrsty: Djordj Klıdjerdiń Kúltter men totalıtarızm týraly kýrsyn tańdap aldym. Oqyp shyǵý qajet ádebıet tiziminen egjeı-tegjeıli kýálikter berilgen adam erkindigi men tıranıasy týraly taqyryptaǵy shyǵý tegi evreı nemis bosqyny, saıası teoretık Hanna Arendt shyǵarmasyn taýyp aldym. «Totalıtarızmniń qaınar kózi» (1951) dep atalatyn óziniń basty eńbeginde ol Gıtler men Stalınniń qurǵan rejımderi qoǵamdyq jáne jeke ómirdi qalaı talqandaǵanyn; eki rejım de «adam basynan ótkerýi múmkin sezimderdiń ishindegi eń tereń ári eń aýyr tıetin sezimderdiń biri jalǵyzdyqqa, álemge qatysynyń múldem joqtyǵy sezimine» negizdeldelgenin jazady.  

«O» kishigirim top boldy: óziniń eń órkendegen kezinde kuramynda 200 adamnan artyq múshesi bolǵan emes. Biraq Arendttiń eńbegi osy usaq totalıtarlyq qozǵalysty aıqyndap berdi. Arendt daralap kórsetken qozǵalystar sıaqty «O» da árbir tulǵany oqshaýlap, sosyn oǵan ústemdik etý úshin harızmasy bar, eksklúzıvti ılandyrý júıesin paıdalanatyn dáti berik, avtorıtarlyq kóshbasshynyń aıtqanymen júrdi

Klıdjerdiń sabaqtarynan men oqytý jóninde biraz nárse bilip qaldym. Sońǵy sabaqta totalıtarızm adamdardyń qarsy aldynan kelgende olar nege enjarlyq tanytatynyn talqylap jatqanda dirildep-qaltyraǵan oqytýshy bizge óziniń qupıasyn aıtyp berdi — ol qaıratsyzdyqtan týyndaǵan qudyrettiń kýási bolypty. Klıdjer ornynan turyp, jeńiniń túımelerin aǵytty. Jeıdesiniń jeńin túrgen kezde qolyna jazylǵan solǵyn tartyp óńip ketken nomer kózge shalyndy. Profesor bozbala kúninde Býhenvaldtaǵy konsentrasıalyq lagerde bolǵanyn túsindirdi.

Eger jaǵdaıat adamdy bas kótere almaıtyndaı oqshaýlap, odan shyǵar anyq jol taba almasa, onda qarapaıym adam amalsyzdan psıhologıalyq qysymnyń jáne sanany ýlaýdyń qurbany bolyp ketedi.  

Klıdjerdi kórip rýhtandym da, men gýmanıtarlyq ǵylymdardyń magıstrlik baǵdarlamasyna oqýǵa tústim, ol kezde men 45 jasta edim. Ol jerde men 1960-jyldary qarapaıym adamdardyń úshten ekisi, olarǵa tájirıbe júrgizýshi buıyrǵanda, beıtanys kisilerdi kúshti elektr toǵymen soqtyrýdy qalaǵanyn pash etken Stenlı Mılgremniń baǵynýshylyq deńgeıin anyqtaýǵa tyrysqan tájirıbesi jaıynda bildim. Al 1950-jyldary áleýmettik psıholog Solomon Ash adamnyń aınalasyndaǵylarmen kelise salýǵa beıimdiligin anyqtaýdy maqsat etken tájirıbeler júrgizgen, ol tájirıbeler barysynda tájirıbege qatysýshylardyń 75% aıdan anyq jańsaq aqparatty kórip turyp, kópshiliktiń pikirine qaıshy kelmeý úshin aıqyn dáleldemelerdi teriske shyǵaryp tastaıtyny anyqtaldy. Alaıda, qandaı da bir adam kópshiliktiń pikirimen kelispeı qoıyp, bir aýyzdan keliskender blogyn búldirgende, kópshiliktiń yǵyna jyǵylýǵa beıimdilik effektisi sol sátte joq bolyp ketip jatty.  

Osynyń bári maǵan ekstremısttik saıası uıymdardyń áleýmettik psıhologıasyn oqyp zerdeleýime túrtki boldy. Osy ǵalymdar eń qarapaıym adamdardy tuzaqqa aldap túsirý úshin qoldanylatyn radıkaldy qoǵamdyq yqpaldyń kúshin jete túsindi. Qarapaıym adamdar — eń quryǵanda totalıtarlyq baqylaý taktıkalary jaıynda eshteńe bilmeıtinder — kóshbasshylardyń aıla-sharǵylarynyń qurbandaryna aınalatyndyqtan, totalıtarızmniń tasy órge domalaıdy. Eger jaǵdaıat edáýir deńgeıde oqshaýlap tastaǵan jáne odan shyǵýdyń aıqyn joldary joq bolsa, adam amalsyzdan psıhologıalyq qysym men sanany ýlaýdyń qurbany bolady. 

^{© Wikimedia Commons}

2007 jylǵa qaraı men fılısofıa doktory ataǵyn aldym. Ózimniń dısertasıamda men buryn ýnıversıtette fılosofıa oqytýshysy bolǵan Fred Númen basqaratyn Nú-Iorktegi «Númen úrdisi» dep atalatyn «solshyl» saıası kúltti zerttedim. «O» sharyqtap turǵan jyldary marksızmniń, saılaýaldy kúres taktıkasynyń, toptyq terapıanyń jáne teatrdyń amal-aılalaryn aıryqsha úılestire bilgen «Úrdis» te belsene jumys istep jatty. Biraq bul endi «O» bolmaǵandyqtan, aldynda alǵan tájirıbem týraly oılar kóńilime medet boldy.  

Númen 40-tan asa adamnan quralǵan topty 2011 jyly ózi qaıtys bolǵansha qadaǵalap otyrdy. Toptyń quramynda bolǵandarmen suhbattasqan soń, men toptyń ártúrli músheleri ártúrli baǵdarlamalarǵa qatystyrylǵanyn, biraq aqyly terapıadan ótý barlyǵy úshin mindetti bolǵanyn bildim. Olar topqa, kóbinese zańsyz tirlikpen baılanysty jumys isteý úshin, aqyryndap-aqyryndap burynǵy  jumystarynan ketip jatty. Top músheleri ortaq páterlerde turdy, kezdesýderge túnde keshtetip baryp júrdi jáne bógde adamdarmen aralasa almady. Bunyń ornyna kóbi basqa da erýshilermen ıntımdik qarym-katynasta boldy. Bundaı praktıka «dosyńmen tósektes bolý» dep ataldy. Olarǵa bir-bir «dos» telindi, olardyń mindeti, múshelerdi qatań tártipke baǵyndyrý úshin, olardy baqylap jáne synap otyrý boldy. Aqshasy barlar kóp ótpeı toptan bólek ketti. Keıbir áıelder Númenniń nusqaýy boıynsha jasandy túsik jasatty, al basqa bireýleri toptyń múshesi bolyp júrgen kezde balaly boldy.  

«O» sıaqty «Númen úderisiniń» de men Arendt pen Lıftonnyń eńbekterine súıenip daralaǵan totalıtarlyq júıelerge tán bes ereksheligi boldy. Birinshi erekshelik dáti berik (harızmasy basym) jáne avtorıtarly kóshbasshynyń bolýy. Harızmasy joq kóshbasshyǵa adamdar ilespeıdi. Avtorıtarızm bolmasa, kóshbasshylardyń ishki motıvasıasy men ózine erýshilerdi qorqytyp jáne qadaǵalap otyratyn qabyleti jetkiliksiz bolar edi. «Áldebireý oǵan adamdardy qalaı kemsitip-qorlaýdy úıretken», — dep Númen týraly toptyń burynǵy múshesi aıtqan edi.  

«Biraq ol adamdy ózine baýrap alatyn… Eger ol qazir janyma kelip otyrsa, men: «Eı, Fred, qalyń qalaı? Áli de adamdardy kemsitip-qorlap júrsiń be?.. Osy ýaqytqa deıin bir mezgilde 18 áıeldi qınaıtynyńdy  qoımadyń ba?» dep suraıtyn edim… Biraq ol óte kelisti kisi bolatyn!» .

Kóshbasshylardyń barlyǵy baıýdy, jynystyq lázzat alýdy, nemese saıası bılikke jetýdi kókseı bermeıdi. Biraq olardyń barlyǵy basqalardy basybútin ıemdenip, olarga tolyq baqylaý ornatyp alǵysy keletini anyq. Aqsha, jynystyq qatynas, tegin jumys kúshi nemese adal erýshiler — kóshbasshylar ózine paıdaly, keıde óte-móte paıdaly, dep biletin qosymsha bonýstar. Biraq, absolútti baqylaý, ne desek te, basty faktor bolyp qala beredi.  

Bundaı kóshbasshylar adamdy oqshaýlap tastaıtyn, ıerarhıalyq jáne jabyq qurylymdardy basqarady. Oqshaýlaýshy qurylym — totalıtardyq toptyń ekinshi ereksheligi. Uıymnyń ulǵaıýyna qaraı ony dál ortasynda búkil júıeni qozǵalysqa keltiretin kóshbasshysy turatyn, týralǵan pıazdyń sentrles dóńgelekterine uqsaıtyn qabattar qaptap tastaıdy. Bundaı júıede birneshe qabat bolýy múmkin — artynan kómekshileri, ishki elıta, mártebesi árqalaı bolyp keletin músheleri júretin kóshbasshysynan bastap, jaqtastarymen aıaqtalady.

Arendt qurylymnyń ishki jaǵyn bylaı sıpattaıdy:  

«Toptyń ortasynda, bárin qozǵalysqa keltiretin motor sıaqty, kóshbasshysy bolady. Ol elıtadan kóshbasshynyń aınalasynda túsiniksiz qupıa ahýalyn qalyptastyratyn bastamashylar arqyly bólektenip turady».  

Bundaı qupıa kóshbasshyny barlyq jerde jáne ol bárin kórip turǵandaı áser qaldyrady. Sonymen qatar, bul adamdar tobynda turaqtylyq joq, óıtkeni kóshbasshysy únemi kóńilderine kúdik uıalatyp, tıse terekke, tımese butaqqa dep, shtatty joǵarylatyp nemese alyp tastap otyrady.

Númenge etene top onyń senimdi kómekshileri jáne kúnderi retinde qyzmet etken «jubaılary» nemese «garem» degen ataýmen belgili kóptegen áıelderden quralatyn. Olarǵa qosa kelesi ákimshilik qabatty quraıtyn «merzimsizder» dep atalyp ketken taǵy 40-qa jýyq adam boldy, olar da áleýmettik terapıamen aınalysatyn. Olardan keıin basqalardaı Númenniń tolyq baqylaýyndaǵy qatardaǵy músheler bar edi. Olar qarajat jınaýmen jáne jumyspen qamtýmen aınalysatyn.

Totalıtarlyq júıelerde adamdardy qatty qanap-qyspaqtaıtyny sondaı, ýaqyt óte kele olardyń tulǵa retinde jeke-daralyǵy, sondaı-aq bir-biriniń arasyndaǵy senimdi qarym-qatynastar da ǵaıyp bolatyn. Kez kelgen adam «dos» bolyp tabylady, biraq naǵyz dostyqqa, tóngen qater jáne toptyń, kóshbasshynyń jáne toptyń ortaq isinen nazardy buryp áketetin nárse retinde, jol berilmeıdi. Shyndyǵynda, joldastyq jáne dostyq qarym-qatynas qurý múmkindigi joq erýshiler úsh eselengen oqshaýlaýǵa tap bolatyn: syrtqy dúnıeden, jabyq júıe aıasynda bir birinen jáne topqa qatysty qısyndy kózqarasy qalyptasýy múmkin óziniń ishki dıalogynan.

Totalıtarızmniń úshinshi ereksheligi — bári qamtylǵan jan-jaqty ıdeologıa, nemese Númen aıtqandaı:  

«Basy, ortasy nemese aıaǵy joq tarıhı jıyntyq».

Qupıalar men jalǵan sózderden quralatyn oıdan shyǵarylǵan álemin qurý arqyly bıligin nyǵaıta túsetin, tolyqtaı kóshbasshy arqyly qadaǵalnatyn aıryqsha nanym júıesi.

Mysaly, tek keıbireýler ǵana Númenniń «garemmen» qarym-qatynasy, qarajattyń ıererhıalyq túrdegi jyljýy, qarjylyq alaıaqtyq, qarý-jaraqty jasyryp qoıý jáne qarýly daıyndyq (qorlaryn qorǵaý úshin bolýy kerek) jaıynda bildi. Áleýmettik ádilettikke jetý úshin-mys aqsha bergen, eriktiler retinde qatysqan nemese 24/7 rejımimen jumys istegen adamdar ishki sheńberde ne bolyp jatqany jáne basshylyqtyń naqty hal-ahýaly týraly eshteńe bilmedi. Ótirik aıtý arqyly oıdan shyǵarylǵan — adam úshin taǵylyqqa toly jáne qalyptydan alysta qalǵan álem quryldy.  

Oılap tabylǵan jappaı qoldanylatyn ıdeologıa bárin shatastyryp, erýshilerdiń bytyrańqylyǵyna aparyp soǵady. Pak Ónmı, 2007 jyly Soltústik Koreıadan sheshesimen birge qashqan qyz, «Ómir súrý úshin» degen ǵumyrnamasynda «soltústikkoreıalyqtardyń basynda, paralel joldarda ketip bara jatqan eki poıyzdaı, árdaıym eki tarıh jazylady» deıdi. Mysaly, ol aryp ashqan jetimderdi kúnde óz kózimen kórip, biraq «Balalar — patshalar» deıtin nasıhattyq uranǵa senip júre bergen.   

Islamdyq jaýyngerlerge de osyndaı amal qoldanyp, eger olar jankeshti beldigin taǵýǵa kelisse, olardy qudaı marapattaıtynyna ýáde beredi. Túsinistiktiń bolmaýy erýshini naqty ahýaldy bilýde sharasyz kúıde qaldyrady.  

«Eger siz túsindirýdi talap etseńiz, olar siz túsine alatynnan eshteńe aıtpaıdy… Sizdiń burynnan biletinińiz — qıraı bastaıdy. [...] Biraz ýaqyttan soń buryn aqylǵa qonbaıtyn nárseler endi dup-durys-aq bolyp kórine bastaıdy», — dep maǵan Númen úrdisiniń burynǵy múshesi Djıllıan aıtyp berdi.

Oıdan shyǵarylǵan nárse, qoǵamǵa jáne búkil álemge arnalǵan nasıhattan bastap, birtindep engiziledi. Saentologıa, mysaly, óziniń «úlken erkindikke aparar jolyn» osylaı salady jáne óziniń esirtkiden ada álemge arnalǵan joldaýyn aıta bastaıdy. Janartaýdan shyqqan jatjerlik jaratylys ıeleri bizdiń denemizge kirip alatyny týraly Saentologıanyń ańyz-ápsanalyq teologıasy — burynnan kele jatqan, ilim týraly jaqsy biletin múshelerge arnalǵan ıdelogıa bolatyn; ol ıdeologıa qalyń buqaraǵa bireýlerdiń aıtyp qoıýy saldarynan jaıylyp ketti.   

Nasıhattan keıin ıdeologıalyq turǵyda óńdeý qolǵa alynady, ondaı kezde totalıtarlyq júıe óziniń baqylaýyn, Arendt aıtatyndaı, «temir shymyldyqtardy túsirý arqyly nyǵaıtady. Bul shymyldyqtar shynaıy álemnen keletin kishkentaı detaldyń ózi toptaǵylardyń mazasyn almaýy úshin jáne jańa, qıaldaǵy álemniń qorqynyshty tynyshtyǵyn qalyptastyrý úshin qajet». 

Bárin qamtıtyn (totaldyq) ıdeologıanyń shymyldyǵy jabylǵan soń, eshqandaı suraqtar men kúmándarǵa jol berilmeıdi. Biraq, siz aıaq astynan, topqa qatysty kúdik-kúmáninizdi bildirseńiz, toptyń úlken músheleri salǵan jerden sizdi qaıta tárbıeleýge kirisedi. Eger qaıta tárbıeleýden, meni qaıta tárbıelegendegideı, mejeli nátıje shyqpasa, onda siz ózińizdiń burynǵy joldastaryńyzben eshqashan sóılese almaýyńyz úshin, sizdi toptan alastaıdy.  

^{© Wikimedia Commons}

Totalıtarlyq júıede jappaı baqylaý ústemdik qurýy úshin kóshbasshy qorqý sezimin týǵyzyp turýy kerek, bul kúlttiń tórtinshi ereksheligi bolyp tabylady. Osyndaı júıeniń sanany ýlaý prosesi psıhologıalyq, májbúrleý amal-áreketteriniń biri bolyp tabylady, onda kóshbasshy nemese top terrordy «mahabbatpen» kezek-kezek qoldanady.Boýlbı atap aıtqandaı, biz qorqyp turǵan kezimizde bizdiń záremizdi ushyratyn nárseden qashyp qana qoımaımyz, biz qaýipsiz jerge, «áldebireýdiń» úıinde tyǵylyp qalý úshin qashamyz, — jáne bul áldebireý biz qushtarlyq sezinetin adam. Biraq baryp tyǵylatyn jer úreıdiń qaınar-kóz bolatyn bolsa, onda ondaı adamǵa baryp jasyryný jaman nıetke aınalyp, aqyr sońynda qoryqqan ındıvıdti amalsyz jaǵdaıǵa dýshar etedi. 

Merı Meın, Kalıfornıadaǵy Berklı ýnıversıtetiniń áıgili qushtarlyqty zertteýshi, qarym-qatynastardyń úreıge negizdelgen bul túrin «berekeni ketiretin qushtarlyq» dep atady. Onyń ekiushty nátıjesi bar: janǵa jubanysh izdeýde sátsizdikke tap bolatyn úreı qaınar-kózine degen qushtarlyq jáne kognıtıvtik dıssosıasıa, ıaǵnı óziniń sezimderi týraly oılaý múmkindiginiń joqtyǵy. Lajsyz jaǵdaıǵa tap bolǵandaǵy úreı nemese stress — «ruqsatsyz úreılený» — bul, zertteýshilerdiń túsindirýinshe, adamnyń logıkalyq túrde oılap, jaǵdaıdy adekvatty túrde qabyldaý, sáıkesinshe, ony bir jaqty qylý sharalaryn qabyldaý qabyletin jaramsyz etip tastaıdy. Onyń ústine qaýipten báribir qutyla almaǵan adamdar jany jaı tabar jer izdep, osyndaı qarym-qatynastarǵa orala beredi. Logıkalyq oılaýdy joq qylǵan kóshbasshy, ózine erýshilerge keıin túsindirip, qorqynyshyn basqa jaqqa burý úshin, jalǵan ıdeologıasynyń mazmunyn tereńdete túsedi.   

Buny bıohımıalyq elementi bar ońdy keri baılanys tizbegi dep ataýǵa bolady: senimdi pana tabýǵa tyrysatyn quryqqa túsken adam fızıologıalyq turǵyda kortızoldyń nemese beımazalyqtyń deńgeıin tizgindegisi keledi, biraq jetkilikti jaılylyqqa bólene almaıdy. Dál osy sebep boıynsha biz kúlttik júıelerdiń adamda paıda bolýy múmkin kez kelgen balamaly qushtarlyq qarym-qatynastarǵa aralasyp, olardy qadaǵalap otyrýǵa tyrysatynyn boljap bere alamyz. Eger bundaı talpynys sátsiz bolatyn bolsa, onda erýshi panany basqa jerden izdep kórýi jáne áleýetti turǵyda top tarapynan bolatyn emosıonaldyq jáne kognıtıvtik qadaǵalaý aman qalýy múmkin. Qadaǵalaýdyń qarym-qatynastarǵa jasalatyn bundaı túrin otbasylyq zorlyq kórsetýden, stokgolm sındromynan nemese «jeńgetaılar» men jezókshelerden, sondaı-aq adam saýdasymen aınalysatyndardan da kórýge bolady.  

«Númen úrdisi» músheleri árdaıym úreıge berilip júretin: olardy uıyqtap tynyǵa almaıtyn, jaqyn adamdarynan qol úzgen jáne únemi syn tezine qala beretin olar ózdiginen áreket etetin jáne oılanatyn múmkindik joq tuzaqqa tústip qaldy. Sonysymen qoımaı, top ózin jalǵyz qaýipsiz pana dep kórsetti. Toptyń burynǵy múshesi Denız, topqa terapıa arqyly tartylǵan bolatyn. Óziniń beısaıasatshyldyǵyna qaramastan, Denız ortaq úıde turyp jáne toptyń basqa múshesimen qatynasta bolyp, toptyń jobalaryna baılanysty aqysyz (azǵantaı jalaqydan basqa) aýysymdary bar kópsaǵattyq jumysty atqardy. Ol «Úrdistiń» saıası naýqandarynyń tasyn domalatyp, basqa jaqtarǵa jol júrgen kezderinde de ol terapıa seansyn alý úshin telefon dúńgirshekterinen habarlasýǵa májbúr boldy, ol telefon terapıasy úshin aqysyn tóledi.  

«Men qatty qorqyp júrdim», — dedi ol maǵan. «Siz baǵanǵa shynjyrmen baılanǵan jáne bosanyp shyǵýǵa talpynǵan pil týraly áńgimeni estigen bolýyńyz kerek... Endi pildi jaı jippen baılap qoısańyz da, ol óziniń túpsanasynda bostandyqqa shyǵýǵa kaýqarsyz ekenine senip júre beredi. Men de dál sondaı jaǵdaıda boldym».

Ártúrli toptar úreı týdaratyn ártúrli taqyryptar men ádisterdi paıdalanady: kele jatqan aqyr zamanmen, bógde adamdarmen qorqytý, jazalaıtynymen, resýrstardyń sarqylýymen qorqytý. Biraq kóshbasshy degen — olar (top músheleri) qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan orynǵa, jumaqqa, minsiz, ózgergen jerge barǵanǵa deıin sezinetin qaýip-qater men úreıden qutqaratyn jalǵyz qorǵaýshy.  

Avtorıtarly tulǵalar basqaratyn oqshaýlaýshy júıeler men adamnyń úreıine negizdelgen júıeler ózderiniń ómirlik qajettilikterine mán bermeı, toptyń ıgiligi úshin táýelsizdiginen baz keshetin daıyn erýshilerdi júıelerge tartady. Bundaı qyzmet etýge daıar erýshilerdi jasap shyǵý toptardyń besinshi ereksheligi bolyp tabylady. Marına, ol da «Úrdiske» terapıa arqyly tartylǵan, tolyq jumys kúni boıy toptyń Ulttyq qujattamasymen jumys istep, basqa da mindetterdi atqara júrip, bıik dárejeli múshe qyzmetine deıin joǵarylady. Jumys istep júrgen kezinde ol aqshany zańdastyrýdy, alaıaqtyqty, basqa otbasylarynyń astań-kesteńi shyǵýyn kózimen kórdi. Marına topqa adal bolǵany sondaı, óziniń eki balasy týraly múldem umytyp ketti.   

Patologıalyq kóshbasshylardyń tarapynan bolatyn osyndaı májbúrli psıhologıalyq yqpaldyń qandaı kúshke ıe ekenin BAQ-nan kún saıyn kórip júrmiz. Bul balalarynyń qamyn jeýdi qoıǵan nemese olarǵa durys qaramaıtyn ata-analar, nemese oıdan shyǵarylǵan bostandyq úshin ózderin jaryp jiberetin ylańkester, nemese «órkenıetke» aparatyn ýaǵyzshylardyń arqasynda sińiri shyqqan kedeıge aınalǵan azamattar bolýy múmkin. Adamdardy bundaı kúıge jetkizý úshin munda atalyp ótken belgili bir jaǵdaılar jasalýy qajet. Úreıdiń negizinde baqylaý paıda bola salysymen, ony joıý edáýir qıyn bolady: erýshi júıkesiniń buzylýy jáne berekesin qashyrǵan kóshbasshyǵa nemese topqa degen emosıonaldyq qushtarlyq shyn máninde ne bolyp jatqany jóninde bilip alýyn qıyndatyp jiberedi. Shyndyǵynda zattar qandaı bolsa, olardy sondaı qylyp kórýge talpynys aldyndaǵydan da kúshtirek úreı týdyrady, al stressten shyǵýǵa jasalǵan áreket toppen zıandy baılanystyń paıda bolýyna aparyp soǵady.

Biraq, qashan bolsa da, amalyn tabýǵa bolady. Osyndaı tásilderdiń biri — sizge jaǵdaıdy naqty baǵamdaýǵa kómektesýi úshin, siz senetin adamdy (mende bolǵandaı) taýyp alý. Oılaný qabyleti qalpyna kele alatyn toptan tys ótkizilgen ýaqyt — taǵy bir tásil bolyp tabylady. «Masýd: ırandyq ereýilshiniń eske alýy» (2004) atty kitabynda Masýd Banısandr gospıtálda jatyp shyqqan soń, ıaǵnı biraz ýaqyt toptyń yqpalynan ada bolǵan kezde, «Modjahedın-ı-Halk» ırandyq marksıstik-ıslamdyq uıymynan shyǵyp kete alǵanyn jazady. «Radıkaldyq: Islamdyq ekstremızmnen demokratıalyq sergektikke saıahat» (2012) dep atalatyn kitabynda Madjaıd Navaz, Egıpetiń túrmesinde jatyp shyqqan soń (ol jerde synı turǵyda oılaı alatyn qalypqa qaıta kelgen), «Hızb ýt-Tahrır» ıslamısttik uıymynan ketip qalǵanyn jazady.

Ideologıaǵa syn tezine túsetin jaǵdaılarǵa tap bolǵan kezde adamdardyń oı-sanasy burynǵy sanasy ýlanbaǵan kezdegi qalpyna kelýi múmkin.  Mysaly, «dushpannyń» meıirimdiligi nemese aqyrzamannyń keletini týraly sáýegeılikter túbinde bolmaı qalyp jatady. Budan bólek jaı, eger basshylyq erýshige ol oryndaýǵa daıyn emes talaptardy tym kóbeıtip jiberse, adam toptan shyǵyp ketýge bel baılaýy múmkin. Marına Ortıs, oǵan «Númen úrdisi» basshylyǵy oǵan óziniń balasyn basqa otbasyna asyrap alýǵa berýdi buıyrǵan kezde, áıteýir, toptan kete aldy.  

Qazirgi zamanda dáti basym jáne avtorıtarly kóshbasshylar men olar basqaratyn uıymdardyń qam-qareketi jaıynda naqty oı-pikirdi qalyptastyryp alýdyń mańyzy orasan zor. Adamdardyń barlyǵy ondaı jerlerge bireýdiń tartýy arqyly tap bola bermeıdi: olardyń keıbireýleri fýndamentalısttik dinı toptarda dúnıege keledi, keıbireýlerin, Djozef Konıdiń Qudaıı qarsylasý armıasynyń jaýynger-balalary sıaqty, urlap áketedi. Keıbireýleri totalıtarlyq memlketterde týyp, sonda ómir súredi. Qutyla alǵandardyń kóbi óz basynan ótkenin aıtyp berip júr. Óziniń ǵumyrtarıhymen bólisetinderdiń ishinde kúltterde nemese ekstremısttik fýndamentalısttik sektalarda týyp ósken eresekter jáne Sýdandy azat etý halyqtyq armıasynda qyzmet etken nemese Kambodjanyń «qyzyl khmerleri» retinde qyzmet etken balalar bar. Sońǵy kezderi Soltústik Koreıadan ketip qalǵan qashqyndar da soltústikkoreıalyq rejım jaǵdaıyndaǵy shynaıy ómir týraly aıta bastady.   

Ózgerister jıi bolyp turatyn, kóptegen adamdardyń aýyp kóshýi jáne turaqsyzdyq sezimi sharlaǵan kezderi adamdar, bul olardyń týmysynda bar, qaýipsizdikke jáne turaqtylyqqa talpyna beredi. Osyndaı jaǵdaıda kúltter men totalıtarlyq rejımder ósip-órkendeı beredi. Osy jaǵdaılardy eskersek, adamdardyń barlyǵy derlik psıhologıalyq jáne jaǵdaıattyq qysymǵa tótep bere almaı qalady. Osy salany zertteıtin qurmetti ǵalymdar bundaı yqpal pármeninen ózińdi qorǵaýdyń birden-bir amaly bilimdi bolýda ekenin áldeneshe ret qaıtalap aıtty. 1952 jyly Ash bylaı dep jazǵan edi:  

«Adam ózin qorshaǵan áleýmettik ortanyń qaǵıdattaryn neǵurlym az bilse, ol sol ortanyń baqylaýyna soǵurlym kóbirek dýshar bolady; jáne ol óz ortasynyń is-árketteri men olardyń bolýy múmkin saldary týraly neǵurlym kóbirek bilip júrse, ol soǵurlym erkin bolady».

Bul bilimder naqty, dál bolýy tıis. Adamdarǵa bundaı baqylaýdyń qalaı iske asyrylatynyn jáne kóshbasshylar adamdy oqshaýlaýdyń, topqa jutqyzýdyń jáne qorqytýdyń psıhologıalyq ádisterin qalaı qoldanatynyn bilip alý qajet. Bundaı máselelerdi zertteıtin ǵylym 70 jyldan beri bar jáne ol jańa zertteýlerin jasap jatyr. Dúnıe júzine avtorıtarızmniń taralyp ketýine birge qarsy turý úshin biz bul qundy resýrstardy burynǵy múshelerdiń aıtqandarymen úılestire otyryp paıdalanýǵa tıispiz. 

Derekkóz: monocler.ru

Oqýǵa keńes beremiz:

BAQ arqyly jurtqa aıla-sharǵy jasaýdyń 10 tásili

---