InfoHub Logo

Beton úıdiń qońyraýy sholpy syldyryndaı syńǵyr ete qaldy. Qolyna ystyq kofeni ala bergen Serafıma dir ete tústi. Tań atpastan beısaýat júrgen “kim boldy eken?” dep eleńdep te edi, biraq qaradan-qarap dir ete túskenine ózi de tańyrqady... Degenmen ómir boıy áldebireýdi eleńdeı kútip kele jatqan ańsar sezim syrǵyǵan synaptaı soǵyp ótti. Ol da soqtyqpaly dert sekildi oınamaly edi.

Aýyr denesin jeńil qozǵaǵan áıel temir esiktiń “kózinen” qarady. Qabat úıdiń kireberis alańqaıynda eki adam tur. Onyń uzyn boıly, qara kıimdi qarty kelesi qabatqa kóteriler baspaldaqtyń qashaǵashyna súıenipti. Qasyndaǵy nemeresi bolsa kerek, tym jas kórindi.

Qońyraý taǵy syldyr etti.

— Bul kim? — dedi Soná.

— A...a...a... qaraǵym!.. — degen qart adamnyń daýysy qarlyǵyńqyrap shyqty. — Men — ákeńniń bir tanysy edim...

Ótken túnde ǵana ákesimen sóılesken-di, biraq eshteńe demep edi. Munyń oıynyń ústinen túskendeı:

— Qaraǵym! Sen meni tanymaısyń. Ákeńe de kóp boldy, habarlasqan emespin. Sen qam jeme! Meniń ózińe degen bir aýyz sózim bar... Ákeńe emes. Sol úshin qulqyn sáriden kep turmyn. Ǵapý et! — dedi arǵy jaqtan.

Bul eriksiz esik ashty.

— Kirińiz!

— Rahmet! — Qara kıimdi, eńkish kelgen uzyn boıly qart tabaldyryqtan attar-attamastan: — Sen syrtta kúte tur! — dedi qasyndaǵy jas jigitke. “Shamasy nemeresi bolar” dep topshylady Soná da.

Bar-joǵy eki bólmeli páterdiń qonaq bólmesindegi kreslo ústine kep otyrsa da, qara paltosyn ıyǵynan tastamady. Óńirin ǵana ashyp qoıdy. Kirshiksiz aq kóılegi men qara kostúmi kórindi.

Soná “Kofe ishesiz be?” dep edi, basyn ızedi. Sonda ǵana baıqady: qara qulaqshynyn ýmajdaı qysqan qarttyń salaly saýsaqtary dirildep, eti qashqan ıyqtary da qara palto astynda selkildep ketipti. Álde kárilikten, álde júıkeden?

Kofe quıyp jatyp Soná ózine erte me, kesh pe bireý keletindeı bop turatyn ury sezimine sáp saldy. Ol sezimge tap basyp senbese de, jalǵyzdyqtan elegizgen sátte boı aldyratyn. İshki bir ıntýısıasy sezdiretin. Sondaıda esik jaqqa elegize qarap, eleýsiz qorqynyshqa syr berip qoıatyn. Mundaı soqyr úreıge boı aldyratyn kúıin álgi bir áke-sheshesi týraly tústen de kóretin... Bul biraq óziniń ómir boıy kútkeni tap myna ólmeli shal bolady dep oılamaǵan edi. Sondyqtan selkildegen qartqa tańyrqap ta otyr.

Kreslo aldyna qoıylǵan “meshel” shyny ústel ústindegi farfor kúreshkeni qolyna alsa da, qarıa ishe almady. Aýzy kemseńdep ketti. Nury seme bastaǵan qoı kózderi ǵana meıi-rimge toly eken.

— Qaraǵym, ǵapý et! — dedi qarıa. — Kózime ákeńdeı jyly ushyrap kettiń... Ózimdi ustaı almaı jatyrmyn. Kárilik te qıyn eken... Alladan ajal kelmese, súıretilip júre beredi ekensiń. It jandy neme ekenmin ózim de...

Soná áıel de bolsa, boıyna bitken salqynqandylyqpen sóz sonaryn kútti. Qart qolynyń diriline de, kókireginiń syrylyna da mán bergen joq. Tipti, áıel zatyna tán aıaýshylyq sezim de oıanbady.

— ...Meni qazir jer tartyp kep otyrmyn... Qaraǵym, kókiregime uıalaǵan qupıamdy bir kúni bolmasa — bir kúni o dúnıege alyp ketem be dep qorqyp edim. Iá, men bu dúnıeniń kúnásin o dúnıege ózimmen alyp ketýge qorqam!.. O dúnıeden emes, bu dúnıeden qorqam. Ómir boıy bu dúnıeden qorqyp kelem.

Qarıa elýdi eńserip ketken etjendi Sonányń júzine tike qaramaı, balkondy terezege tesilgen. Tamyrlary kógere adyraıǵan aryq qoldarynyń birimen qý tizesin ýqalap, endi birimen qulaqshynyn ýmajdap otyr. Soná da bedireıgen kúıi miz baǵar emes.

— ...“Bu dúnıeniń qıanaty o dúnıege ketpeıdi” deýshi edi baıaǵylar. Meni de seniń aldyńa dedektetip ákelgen sol qudiret.

Sonda ǵana Soná ish tartyp qaldy. Sýyq salǵan óńi sup-sur bop ketti. Syr bermeýge tyrysty. Qarıa bolsa asa bir qajyrlylyqpen sóıleı berdi.

— ...Qaraǵym! Zaty, men qorqaqpyn. Meni alpys jyldan astam úreı ıelep alǵan... Sen meni kinálama?! Seniń aldyńa da qorqa-qorqa áreń keldim. Kelmeske sharam qalmady.

Soná qashaýdaı qadaldy. Qarıanyń qoly tynym tappady. Dirili de basylmady. Kofe de ishilmedi.

— Alla emes, arýaqtan qorqam! Arýaq aıdap keldi... Ákeńniń arýaǵy...

— Meniń ákem — tiri! — Áıel daýysy jaryqshaqtana oqys shyqty.

Qart selk ete tústi. Sózi de úzilip qaldy. Qolyndaǵy qulaqshyny edenge túsip ketti. Ony biraq qarıa sezbeı de qaldy bilem, qos qoldap qos tizesin ýqalaı berdi. Kózin biraq kún túsken tereze jaqtan aýdarmady.

Aldyǵa umsyna otyrǵan kúıi:

— Qaraǵym! — dedi. — Meniń sózimdi bólmeı-aq qoıshy!.. Men bir sorly adammyn. Sýjúrek. Aıtaıyn degen sózimdi aıta almaı, abdyrap qalamyn. Sen sál sabyr etshi! Sabyrly ediń ǵoı, ákeń sekildi. Sabaz jan edi... — dep óz-ózimen sóıleskendeı boldy, óńi bir qýaryp, bir kúreńitti. — Men aıtyp alaıyn! Ar jaǵyn óziń bilersiń... Synarsyń, salmaqtarsyń!

Qart kenet qos qolyn shyny ústel ústindegi kúreshkege soz-dy. Qoldary dirildegen qalpy kofe quıýly ydysqa jarmasty. Sýı bastaǵan kofeni ezýinen aǵyza-tamyza iship saldy.

— Ý-ý-ýh! — dep tereń kúrsindi. Taramys-taramys saýsaqtaryn qý súıek tizesiniń shodyraıǵan ústine salyp, ıyǵynyń selkili men qoldarynyń dirilin basqysy kelgendeı ýqalaı berdi.

Soná da qandaýyrdaı qadaldy da qaldy. Bet-júziniń qany qashyp, aqsóńkedeı qýaryp alǵan. Búlk eter emes.

— ...Qaraǵym, seniń eki ákeń bar: óz ákeń baıaǵyda mert bolǵan. Ol — baqılyq marqum... Al qazirgi general ákeń seni asyrap alǵan.

Qarıa bir sát toqtap, Sonáǵa qarady. Onyń jaq etteri jybyrlap, janarlary jep jibererdeı bop otyr eken.

— ...Keshir, qaraǵym! Aıtpasam — arýaq shydatpaıdy, aıt-sam — adam sorlaıdy... Arýaq qınalǵansha, adam qınalsyn dedim. Aqıqat ólmesin dedim, — dedi qarıa kenet jigerlenip. — Seniń týǵan ákeń “halyq jaýy” dep atylyp ketken. Ol áli kúnge aqtalǵan da emes... Men de ákeńniń “aýyz jalasýshysy”, “sybaılasy” retinde ustalǵam. Maǵan biraq ólim buıyrmaı, Sibirden 10 jyl buıyrdy. Sodan 1948 jyly qaıtyp oraldym, biraq seniń qazirgi ákeń taǵy artymnan tústi. Týǵan ákeńe de, men sekildilerge de úkim kesken “úshtiktiń” biri — osy ákeń edi... Qujatymdy tekserip, shıkilik taýyp, “isti” qylam dep úreılendirdi. Aqyry degenine kóndirdi: “KGB” aýlasyn sypyrýshy qyldy.

Tereze jaqqa kózin tikken saýdyraǵan qart kilt toqtady. Kijine sóılegenin ańdady ma, daýysyn báseń shyǵardy.

— ...Keıin aqtaldym. General ákeń aqtalýyma da atsalysty. Tipti eki bólmeli úı de alyp berdi. Kinásin jýǵany shyǵar!.. Mine, qaraǵym, men seni sol ýaqtarda kórdim. “KGB” aýlasyn sypyryp júrgende, bir joly general ákeńniń qasyna kelip ediń. Men birden tanydym: óz ákeńnen aýmaı qalypsyń, júris-turysyńa sheıin. Ákeń kesek, etjendi adam edi. General ákeńe aıtyp em, ol: “Tisińnen shyǵarýshy bolma! Detdomnan úsh jasynda alǵyzyp aldym...” degeni. Onymen de qoımaı, bir nárse estisem, “janyńdy jahannamǵa bir-aq jiberem” demesi bar ma?! Sodan beri aýzyma berik boldym, biraq seniń týǵan ákeń túsime kiretin boldy. Keıingi kezde ajalym jaqyn qaldy ma, bilmeımin, kirpigim ilinse — ákeń keledi de turady: “Bardyń ba? Qyzyma aıttyń ba?” deıdi de turady, marqum!

— Ákemniń esimi kim? — Soná tistengen kúıi aqyryn surady.

— Qyzym, saǵan aıtaıyn degenim osy edi. Men arýaqtyń aldyndaǵy qaryzymnan qutyldym. Qalǵanyn óziń bil... Qazir zań da, zaman da ózgerdi ǵoı, ákeńdi de aqtap alýǵa bolatyn shyǵar. Esil azamat naqaq kúıdi. Esimi — Rızahmet Doldaev. Seni “Aqsáýlem” deýshi edi.

— Aqsáýle?!

— Iá. Aqsáýle deıtin. Al, qaraǵym, hosh-saý bol!

Qart ornynan súıretile turdy. Eńkish tartqan uzyn boıy tireýdeı soraıyp, qara paltosy shubalańdana qozǵaldy. Soná ornynan tura almaı qaldy.

Esik tars jabyldy. Qara kıingen qara sulba ǵaıyp boldy.

* * *

Tas edeni — syz, tas qabyrǵasy — muz túrmeniń ishi. Tańerteńgilik qara sulbamen áńgimeden keıin Soná túrmege tiksinip kirdi. Boıynda bir úrkinish bar.

Ala kóleńke dálizben óz bólmesine ótti. Jartylaı jer astyna batyp turǵan jertóle bólmesi de ala kóleńke. Kishirek temir torly terezeden kún sáýlesi de jarytyp túse qoımaıdy. Soná eriksiz jaryq jaqty.

Quzǵyn sáriden kelgen qara sulbanyń kesirinen jumysyna da keshigip jetti. Bul túrmeshi bolyp istegeli qaı zaman?! Qara sulba aıtqandaı, “general ákesiniń” uıǵarýymen İshki ister mektebin on toǵyz jasynda bitirip, túrme tabaldyryǵyn attady. Sodan beri de qyryq jyldaı ýaqyt ótipti. Tas túrme de munyń beton baspanasyndaı bir úıine aınalǵan.

Tap búginge deıin tas túrme janyna jaqyn tartyp turatyn. Qara sulbanyń áńgimesi júregin jasytyp, tánin tiksintip, sanasyn sýytyp ketti. Qyzmeti qansha aýyr bolsa da et júregi berishtenip, eti ólip ketken jan edi, biraq qara sulba jaıbaraqat jan dúnıesin astan-kesten qyldy. Qansha degenmen, et pen súıekten jaralǵan pende emes pe, jany laılanyp sala berdi.

Qara sulba munyń esimin “Aqsáýle” dedi, “Serafıma” esimin atamady da. Al sonda ózi kim boldy eken? Meıli. Kim bolsa — ol bolsyn! Bul úshin “Qara sulba”. Qara kıingen, aq júzdi eles. Eles-sulba.

Kenet túrme ishi baılanysynyń telefony shar ete qaldy. Soná dir etti. Óziniń qaradaı shoshymaldy kúıine kúıindi. Telefon tutqasyn julqa kóterdi.

— Joldas maıor, amansyz ba?

— Saý-salamatsyz ba?

— Aýyryp qaldyńyz ba dep qorqyp edim!

— Joq. Bir jaǵdaımen keshigip...

— Jaıshylyq pa?!

— Jaı. Bolmashy nárse...

— Jaqsy! Múmkin búgin qoıa turarsyz! Kóńil kúıińiz bolmasa...

— Joq. Sol ýaqytqa belgileı berińiz: 10.30-ǵa.

— “İspen” tanyssyz ǵoı, ol bir haıýan: bir úıli jandy qyryp salǵan... Ýaqyt ta taqap qalypty. Konvoılarǵa qazir aıtam. Saý bolyńyz!

— Saý bolyńyz!

Tutqany uıasyna qondyrdy. Qol saǵatyna qarady.

Elýdi eńserip, alpysty alqymdaǵan Sonányń denesi de zil-batpan tartypty. Ornynan aýyr qozǵalyp, buryshta turǵan temir seıfti ashyp, ishinde qaz-qatar tizilgen bes birdeı tapanshaǵa qol sozdy. Bes qarýy bes túrli edi. Bul joly “Makarov” pıstoletin tańdady. Oqshantaıyn shyǵaryp, oqtaryn tekserdi. Seıfti jaýyp, tapanshany jalpaq beldigindegi bylǵary qorabyna saldy. Sol betinde dálizge shyqty. Óz bólmesiniń esigin kiltpen burady.

Uzyn dáliz kúńgirt qalpy. Alasalaý tóbedegi boıalǵan jaryqtar da kúńgirt. Soná uzyn dálizdiń qara kóleńke tartyp, kórinbeı turǵan túkpirine qaraı qozǵaldy. Óz júreginiń dúrsilin ǵana estidi. Túrmeniń bul jertóle qabaty bos ári typ-tynysh edi.

Qara kóleńke dálizde ózi ǵana keledi. Et júreginiń dúrsilin ózi ǵana estıdi. Osy kúńgirt dálizde on toǵyz jasynan beri óz júreginiń dúrsilin tyńdap keledi. On toǵyz jasynan beri qara kóleńke dálizde qara sulba bop júrip keledi.

Qudaı-aý, munyń óz basy da quzǵyn sáriden kelgen qara sulbadan aıyrmashylyǵy joq eken-aý?! Ol da, bul da “Qara sulba” eken. Sol qara sulbany bul ómir boıy elegizip kútti emes pe?! Iá-ıá, kútti. Áıteýir bireý esigin ertemen qaǵyp, kirip keletindeı bop turatyn. Aqyry keldi. Qara sulba bop keldi. Ǵumyr boıy kútkeni de ólmeli bir shal bop shyqty. Buǵan endi ne daýa?!

Bul tar dáliz túkpirine de jetipti. Áldebir temir esikti temir kiltterin syldyratyp ashty. Ar jaǵynan dybys estilmesteı etip kıizben qaptalǵan aýyr emen esiktiń de kiltin saldy. Ájeptáýir bólmege kirip, kúńgirt jaryǵyn jaqty. Eki esikti de kiltpen muqıat japty.

Saǵatyna qarap edi, on jarym bop qalypty. Qarsy qabyrǵadaǵy alaqandaı-alaqandaı qos “úki”1 temir qaqpaqshaǵa baryp, Soná biriniń betin aınaldyra ashty. Álgi temir qaqpaqsha japqan “úki” kózinen kúńgirtteý sáýle kórindi. Soná qos temir qaqpaqshanyń tap ortasyna ornalasqan qap-qara túımeni barmaǵymen basty. Ózi turǵan bólmeniń kúńgirt jaryǵy óshti de, al alaqannyń jartysyndaı “úki” tesikten kúlgin sáýle quıyldy.

Kúlgin sáýle sebezdegen “úkige” úńildi. Kúlgin tústi kúńgirt bólmeniń qaq ortasynda qaraıyp, teris qarap bireý otyr. Buǵan burynnan tanys kórinis: tanys bólme, tanys shúıde, temir sıraǵy beton edenge sińirilgen oryndyqtyń arnaıy jasalǵan temir qulaqshasyna kisendelgen eki qol... Kúlgin tústi kúńgirtteý bólmede tý syrtyn bergen taqyr bas adam da qara kıinipti. Ol da qara sulba tartypty.

Soná qolyna tapanshasyn aldy. Oılanyp jatpastan “úkige” uńǵysyn suǵa bere basyp-basyp-basyp qaldy. Mashyqty qol men mergen kóz múlt ketpedi. Jez aralas myrysh oq qara sulbany jazbaı tapty.

Qara sulba kúńgirt bólmede qıyq aıdaı ımıip, myqyr moıny sylq etip, taqyr basy salbyrady da qaldy...

* * *

Qala ishin de jalǵyzilikti áıel kóńilindeı qarasýyq jaılaǵan. Qara kúzdiń yzǵary qaryǵan baq ishin uzaq aralap, syzdy aýasyn simire jutyp, keshtetip kelse de, úıge syımaı-aq qoıdy. Tábeti de eshteńege tartpady. Erte jatyp qaldy. Qaradaı qaljyraǵanyna da nalydy.

Qara sulbany qarǵys atsyn!..

Ornyqty oıyn oıran-topan etken, sýyq aqylyn aıran-asyr qylǵan qara sulba kináli... Bári-bári-bárine! Óziniń de ómir boıy elegize kútkeni sol qara sulba emes pe biraq. Sol-sol. Sonyń dáp ózi. Iá-á-á! Bireýdi, bireý emes-aý, álde bir er adamdy kútetin. Ol kútkeni — qaýsaǵan qart — qara sulba bop shyqty.

Tabıǵatynan minezi aýyr edi. Táńiri solaı jaratqan da. Al álgi qara sulba “ákeń sondaı sabaz jan” dep ketti. O da ras shyǵar!.. Óziniń turmysqa shyqpaı qalǵanyn da aýyr minezi men etjendi óńsizdiginen kórýshi edi. Sonda da úmitin úzbeıtin. Bireý bolmasa — bireý kóz salar dep, tipti jalǵyz ózi úıde elegizigen sátte áldekim kirip keletindeı kórinetin. Endi she? Bul da zaty — áıel... Qara jamylǵan jeri joq. Qansha qara sulba ataýlyǵa alaqandaı tesik japsardan oq atyp kelse de, endi bireýlerge tas júrek bop kórinse de, bul da pende emes pe?! Dese de qyryqtan keıin boıyndaǵy qutyrynǵan jylandarynyń jyny basylyp, jalǵyzdyǵyna moıynsunǵan. Erý-qarýy joq erkek tektenip ketken edi.

Soná sol jambasyna aýnap tústi. Kirpigi aıqaspaı qoıdy. Tún ishinde oıdy oı qýalap, janyn jaı taptyrmady.

Ótkendegi qara sulbanyń áńgimesinen soń tiri ákesine sekem ala qarap, “Rızahmet Doldaev” degendi Ulttyq Qaýipsizdik komıtetine baryp, arhıvinen suraý salǵyzyp teksergen. Komıtettiń bir adamy arnaıy qasynda otyryp, “Doldaev isiniń” avtobıografıalyq jaqtaryn, úkimin oqytqan. Qara kıimdi qara sulbanyń sandyraǵy ras bop shyqqan. Bul tilin tistep keri qaıtqan.

Qazir túnniń bir ýaǵy boldy. Soná uıqysyzdyqtan júıkesi syr berip, qaradaı qasiret shegip jatyr. Qara sulbaǵa qatýly, óli ákesine kúıinýli, tiri ákesine kektenýli... Al qarańǵy túrmedegi qataldyq ta qyzmeti... bárinen buryn muńsyz mindeti! Munyń qoly qalt etpesten, kózi múlt ketpesten jazalaǵan olar — qyzyl kóz qasapshylar: kisi óltirgen, sábı zorlaǵan... Ondaıdan munyń ary — taza! Oǵan salqyn sanamen ornyqqan senimi kámil.

Álden ýaqta kózi ilinip ketti. Qala da qalyń uıqyda.

Sonányń jany jaı tapqandaı bolyp, uıqyǵa den qoıyp edi, bir jaǵynan kelip tús kılikti. Tátti tús... Bul ómirdegi eń bir jazyqsyz, janyna jaıly osy tús qana.

...Aıdala. Bul qalyqtaı ushyp keledi. Aldynan qala shyqty. Óziniń týǵan qalasy. Áldebir kóp qabatty, kóp páterli úıdiń aýlasy. Aýlada qazan-oshaq kóterilgen. Bul qazan-oshaqqa tańyrqaı qaraıdy... Aq oramal basyna tartqan áıel qazanǵa baýyrsaq pisirip otyr. Óńdi áıel. Munyń sheshesi eken. Buǵan kúlimdeı qaraıdy.

Álgi úsh qabatty bıik úı jaqtan áldebir er adam kórindi. Ol jaqyndap keldi. Bir qyryndap tur. Orta boıly qyr muryndy. Ákesi eken... deıdi. Júzin biraq túgel kórsetpeıdi. Sheshesi sekildi kúlmeıdi. Bir qyryndaǵan qalpyn buzbaıdy. Bul qaı ákesi ekenin aıyra almaıdy.

Ákesine qaraı júrse, ol kenet teris burylyp, tý syrtyn berdi. Tý syrtynan buǵan tanys “Qara sulba” bop kórindi. Qara sulbaǵa aınalǵan ákesiniń buǵan burylǵysy joq. Jamalyn jasyrǵan kúıi kók jelkesin tosqan. Tas túrmede tesik japsardan kórinetin tanys moıyn, tanys bas, tanys shúıde... Al beıshara sheshesi álde ne dep báıek?!

Bul:

— Áke! — dep aıqaı saldy...

Óz daýysynan ózi oıanyp ketti.

Tań sibirlepti. Tús ǵaıyp bolypty. Aqshyl perde kógildir tartyp, óz-ózinen qozǵalyp tur eken... Tóbesinen tas qulasa da tyrs etpeıtin jan edi, qoınynan qara jylan órgendeı atyp turdy. Poezd dońǵalaǵynyń dúrsilindeı júreginiń mazasyz soǵysyn estidi. Qara kóleńke túrme dálizinde jalǵyz kele jatqanda ózi ǵana estıtin dúrsil. Tynymsyz dúrsil boıyn alyp barady.

Dereý as úıge qaraı umtyldy. Súrine-qabyna jetip sý ishti.

...Álden ýaqytta keshegi qara sulba sekildi qap-qara bop kıingen Serafıma úıinen sýsyp shyǵa jóneldi. Asyqqannan esigin de bekitpedi. Ol áldebir qıametti iske bel býǵan syńaıly. Qaltasyndaǵy tapanshanyń salqyn qundaǵyn qolymen qysyp-qysyp qoıady.

---