InfoHub Logo

Bul oqıǵa 1986 jylǵy Almatydaǵy aty shýly jeltoqsan kúnderinen soń alystaǵy Sibir ormany ishinde boldy. Arada jeti kún ótkennen keıin eshkim kútpegen jaı edi...

Aqıqatynda, jeltoqsandyq jaı oı-sanasyn emes, jan dúnıesin astan-kesteń etti. Al keıingi sanaly áreket ol sumdyqtyń qasynda túk emes.

Qazir bári de tús sekildi...

İ

Sol kúni Býrahan kazarmadaǵy túngi kezekshilikten kelip, túske deıin tynyǵyp alyp, jary Aleksandramen as iship otyrǵan.

Qaperlerinde túk joq. Aleksandra ózi attas arǵy uly ájesi Aleksandra Grıgorevna Mýraveva, arǵy uly atasy Nıkıta Mıhaılovıch Mýravev jaıynda áńgime qozǵaǵan.

— Han, — degen Aleksandra erine qoıǵan súıikti esimimen atap, — ájem men atam jóninde taǵy da tyń derekterge jolyqtym.

— Iá, ol qandaı derekter?

—Arhıvtegi áldebir papkalardyń ishinen ájem men atamnyń bir-birine jazǵan hattary shyqty. Olar Novosibir arhıvinde jatqany da túsiniksiz. Hattar 1826–1827 jyldary Sankt-Peterbýrg pen Nerchınsk arasynda jazylypty. Ondaǵy ekeýara aıtylǵan adal sezim men mahabbatqa tánti boldym. Sen ekeýimizdi oıladym... Sondaı qıyn kún týsa, qaıter edik dep.

Býrahan úndegen joq. Aldyndaǵy qara shaıyn soraptady.

— Men ájeme tań qalam! — dep Aleksandra áńgimesin jalǵady. — Dekabrısterdiń áıelderi arasynan birinshi bolyp Baıkaldyń ar jaǵyndaǵy kúıeýine barýǵa bas tikken. Ol zamanda Sibirdi qudaıdyń ózi de umytyp ketken, naǵyz qarǵys atqan jer ǵoı.

— Atań úshin ǵoı. Ol dekabrısterdiń bas ıdeology bolǵan emes pe?! “Konstıtýsıasyn” jazǵan... Ondaı adamnyń sońynan jer túbine barýǵa bolady.

— Dese de... qazir ondaı áıelder joq.

— Sen she?

— Bilmeımin, han!

— Iá, ondaı kún týsa, kim bilsin?! Adamnyń adamdyǵy sondaıda synalady.

— Qoıshy, Býra! Men ózimniń dısertasıama baılanysty aıtyp otyrǵanym ǵoı. Sen tereńdep barasyń.

— Sasha, renjimeshi! — dedi Býrahan jas jaryna degen jyly meıirimmen. — Men seni osyndaı tekti tuqymnyń urpaǵy bolǵanyń úshin de, aqyl-parasatyń úshin de syılaımyn ǵoı. Pýshkınniń dekabrısterge jazǵan óleńin de Sibirge jetkizgen ájeń emes pe?! Ol kisi tegin emes.

— Uly aqyn Pýshın dosyna arnaǵan ǵoı... Atamyzdyń dvorándyq demokrattyǵy ájeme erekshe yqpal etse kerek. Bir hatynda ataqty tarıhshy Karamzındi “Reseı tarıhyn burmalaýshy” dep atamyzǵa jazypty. Karamzınniń maqalasyn Zabaıkalege ala baram depti... — deı bergende, telefon shyldyr ete qalyp, Aleksandranyń sózin úzip jiberdi.

Aleksandra jeńil kóterilip baryp, tórgi úıden telefon symyn shubaltyp alyp keldi. Kezekshi ofıser eken, Býrahanǵa garnızonǵa tez jetýdi buıyrdy. Búkil garnızon aıaǵynan tik turýda: “CHP” dedi.

Býrahan áskerı ofıserge tán qımylmen “aǵa leıtenant” shendi kıteli men shınelin ile salyp, Aleksandranyń betinen súımesten attandy. Novosibir qalasynyń shetine taman ornalasqan áskerı qalashyq pen áskerı garnızon bir alapta edi.

Jeltoqsannyń yzǵar qaryǵan aýasyn qasqyrsha qaýyp, tanaýynan býy burqyryp, júgire basyp jetkende, ózge de ofıserler asyǵys kelip jatyr eken.

Garnızon bastyǵynyń buıryǵy sholaq boldy. Saǵat beske deıin arnaýly áskerdiń quramynan eki júz jaýyngerdi irikteýdi tapsyrdy. İshki ister áskerine jatatyn arnaýly áskerı bólimnen moraldyq jaǵynan ustamdy, buıryqty buljytpaı oryndaıtyndardy bólip, barlyq qajetti qural-jabdyqtarmen, arnaıy úıretilgen ıttermen qosyp, Býrahan sekildi jıyrma shaqty jas ofıser kún besinge aýa saqadaı saı turdy.

Sol boıda olardy qalanyń shet jaǵyndaǵy áskerı áýejaıǵa alyp kelip, “AN- áskerı-transport ushaqtaryna bólip-bólip otyrǵyzyp, qarańǵy tún qushaǵynda belgisiz baǵytqa ushyryp jiberdi. Negizgi buıryqty da aspanda — áýe laıneri ishinde aldy.

İİ

Kók tórindegi túngi yzǵardan súńgilenip jetken ushaqty Almaty tunjyrap qarsy aldy. Muzdaı qarýlanǵan susty ásker Sibirdiń sýyǵyn ala kelgendeı, jaı kúnde ońtústiktiń jylymyǵyna jýsaıtyn qala ishi saqyldap tur eken.

Ushaq tabaldyryǵynan túsken boıda áskerı kólikter kútip alyp, astanalyq alańnan bir-aq shyqty. Bular keshigip jetipti.

Kelgen boıda qan-qasapqa qoıdy da ketti. Alańnyń batys jaǵynan túre tıgen arnaýly ásker toby ofıserler bergen buıryqty múltiksiz oryndaı bastady.

Alań toly ózderi sekildi óńsheń óndirdeı jastardyń qarýsyz tolqyny men bastary kaskaly, qoldary rezeńke keltekti, temir qalqandy, jambastarynda saper kúrekteri salpyldaǵan áskerılerdiń qarýly tolqyny tirese sharpysty. Arnaýly daıyndyqtan ótken jendet jasaq qalyń nópirdi tolqı ıirip, tus-tusynan ıesiz qoı tabynyndaı úıire bólip, bólshektep alyp, er-áıel demeı, bas-kóz demes qatygezdikpen soqqyǵa jyqty. Bórideı bop bilek sybanyp kiriskende, eki jaǵy da ashý-yza men tepki soqqy áserinen jyndary qozyp, kózderine qan tolyp ketken edi.

Býrahan da aıamasqa bekigen. Buǵan alǵashqy sátte-aq áldebireý betpe-bet kep, qolyndaǵy mramor plıta synyǵymen tizeden soǵyp, etpetinen túsirgen. Et qyzýymen atyp turǵan bul álgi uzyntura jigitti ebin taýyp sulatqan. Sol-aq eken ıyqtasa qatar turǵan jasaǵy álgi beısharany es-túsinen aıyrylta ezip tastady. Sodan beri Býrahan qara kóleńkede arystansha arpalysyp júrgen óz qandas baýyrlary ekendigin de esten shyǵaryp aldy. Jeltoqsannyń jelsiz úskiriginde demi burqyrap, qarny shurqyrap, jany yshqynyp, qany qyzyp kirisken. Qyzdardy shashtan súırep, jigitterdi jaǵadan alysty. Jan alǵysh jendetke aınaldy.

Adam balasynyń arasynda bolǵan oqsyz, biraq arsyz qandy maıdan tún ortasy aýa tolas tapty. Alań betin japqan aq qar, kók muz qanǵa shylanyp, tamshylaǵan jasqa qatyp qaldy. Ár-ár jerde jaraly jandar, talyqsyǵan tánder jatty. Olardy da bular qasqyr tartqan maldaı terip alysty. Jergilikti tártip saqshylary top-tobymen tún qoınyna jytyryp áketti.

Erteńinde de osy kórinis qaıtalandy. Bir adam tolqynyn kelesi tolqyn basyp, ymyrt jabyla tap keshegi surapyl aıqas qaıta qyzdy. Órt sóndirgish kólikterden sýyq sý shasha otyryp, tún ortasyna taman jeltoqsandyq jastar legin áreń taratty.

Alań aıdynynda aıqas keshegiden de kúshti, kóktaıǵaq tósinde topalań tıgendeı taıaqqa jyǵylǵandar keshegiden de kóp boldy. Bularǵa kómekke kelip jetken basqa da arnaýly áskerı jasaqtar aıanyp qalmady. Jeltoqsandyqtar “fashıs” dep baǵalaǵandaı, naǵyz “karateldik” qatygezdikke bardy. Qaharly sýyqta qarýsyz qaırat kórsetken jurtty jappaı qanǵa bóktirdi.

Býrahannyń da júregi neshe márte loblyp, neshe márte berishtenip, jan dúnıesi astań-kesteń boldy. Jeltoqsanshylardyń jazyqsyz júzi, jalǵansyz sózi oıyn onǵa bóldi. Sanasyn da semserdeı osyp, janyn qoıarǵa jer tappaǵan sátterdi de bastan keshti. Tipti áldeneni syltaýratyp, 18 jeltoqsan kúni óz jaýyngerleriniń jaýyrynyna tyǵyla berdi...

Muny baıqap qalǵan Stanıslav degen ofıser: “Sen nemene, qazaqtarǵa júregiń aýyryp tur ma? Á, qazaqtyǵyń oıyńa tústi me?!” dep qyjyrta tıisken. Bul biraq ony elemeýge tyrysty. Degenmen júregi shanshyp-shanshyp qalǵany bar.

Aıaqtalmaıtyndaı kóringen alańdaǵy “muz qyrǵyny” da tynym tapqan. Aınaldyrǵan eki kúnde bul eki ǵasyrdy bastan keshkendeı boldy... Sońǵy kúnderi tuıyq, ashýlanshaq bop ketti. Úsh kúnnen keıin Novosibirge ushaqpen qaıtyp kele jatqanda da kóńili qulazyp, júregin áldene janshyp tastaǵandaı kúıge endi. Esine úıde qalǵan jas jary Aleksandra túse berdi. Onyń ótken ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde bolǵan “Dekabrıster kóterilisi” týraly, dekabrıst atasy men ǵajap ájesi jaıynda aıtqan áńgime saryny sanasynda jańǵyryǵa oıandy.

Eshtemeni oılamaýǵa tyrysyp, kózin jumyp, uıyqtaǵysy keldi. Álde áskerı ushaqtyń gúrilinen, álde jaýyngerlerdiń ózara dúbirinen uıqysy kelmedi. Qarsy aldyna bireý kelgendeı boldy. Kózin ashyp aldy. Qasqaıyp Stanıslav tur.

— Býrá, — dedi ol, — sen taza adam emessiń... Sen ofıser emessiń. Sovet ofıseri atyna kir keltirdiń!

Býrahan qalaı atyp turǵanyn ózi de sezbeı qaldy.

— Sen... sen... — dep Stanıslav bir adym shegindi. — Sen

satqynsyń... Sen ultshylsyń!

— Molchat! — dep Býrahan da aqyryp jiberdi.

— Ne orı! — dep Stanıslav taǵy shegindi. — Men shyndyqty aıtyp turmyn. Sen ótken joly jeltoqsanshy buzaqylardy soqqyǵa jyqqan joqsyń. Qaıta olardy qorǵashtap, keıbireýin qutqaryp jiberdiń... Jaýyngerler — kýá. Olar, mine, otyr ǵoı. Qane, qudaıshylyǵyn aıtyńdarshy!?

Olar biraq úndegen joq. Eki ofıserdiń arasyna sot bolǵysy kelmese kerek. Býrahannyń tóbe quıqasy shymyrlap ketti. Aýzyna sóz túspedi. Denesi óz-ózin ıgere almaı, ystyq temirmen shyjǵyryp alǵandaı qalsh-qalsh etedi.

— Býrá, — dedi Stanıslav, — men seni aıaımyn! Ultshyldyǵyń úshin emes, el úshin maqtaný kerek... Men de ultshylmyn. Keshsheligiń úshin aıaımyn!

Býrahan til qata almaı, júıke tamyrlary symdaı tartylyp, qan tamyrlary solqyldap áketip barady. Eki kózi Stanıslavqa qadalyp, qozǵala almaı qalǵan. Qos judyryǵy túıilip ketipti.

— Andaǵy qara kózderińdi shaqshıtpaı-aq qoı. Kózderiń báribir túk kórmeıdi... Ha-ha-ha! — dep Stanıslav qarqyldap jiberdi. — Qoryqpa! Men seniń ústińnen “dekabrısterge” kómektesti dep “donos” jazbaımyn... Óıtkeni orys ofıserimin. Aıtsam — kózińe aıtam.

Qany basyna shapshyǵan Býrahandy bir-aq oı bıledi: “Meni myna jaýyngerlerdiń aldynda “ultshylsyń” dep jer qylmaq”.

—... Taǵy da aıtam: sen keshshesiń! Sen óz qatynyńnyń dosyń Mıhaılmen oınas ekenin bilmeısiń... O, sorly! — deı bergende Býrahan Sibir sileýsininshe atyldy.

Stanıslav ekeýi umar-jumar qulady. Sonda ǵana baǵanadan únsiz baqylap otyrǵan elý shaqty jaýyngerdiń bes-altaýy arasha tústi. Atandaı-atandaı jigitter tez-aq ajyratyp alysty.

Ushaqtan túsip, garnızonǵa jetkenshe kún de keshkirip qaldy. Jaýyngerler kazarmaǵa burylǵanda, ofıserler áskerı qalashyqtaǵy úılerine qaraı tartqan. Býrahan ǵana jaýyngerlermen birge ketti... Oǵan eshkim úndegen joq. Ol da tis jarmady.

Jaýyngerlermen keshki asqa ashanaǵa baryp kelse, ińir qarańǵylyǵynda kazarma aldynan áıeli kútip aldy. Aleksandra bas salyp qushaqtap, bet-júzinen súıip-súıip alsa da, bul salqyn amandasty.

— Keshir, Sasha! Men búgin kazarmada qalaıyn! Erteńgi kezekshiligimdi búgin atqaryp tastaıyn, — dedi.

— Janym-aý, júdep ketipsiń! Qyrynbapsyń da... Erteń-aq kelmeısiń be? Men de saǵyndym! — dep qıyla qarady jap-jas áıeli.

— Joq! Búgin atqarýym kerek... Sen, ǵapý et meni! — dep kesip tastady.

— Ladno, dorogoı moı! — dep Aleksandra da kúıeýiniń kirbiń qabaǵyna qarady. — Provodı mená! — Daýsynan ókpe sezildi.

Aleksandrany shyǵaryp salyp kelisimen, Býrahan jaýyngerlerdiń bireýiniń tósegine qısaıa ketti. Sonda ǵana ıyǵyn basqan belgisiz zilden arylǵandaı bop, boıy da del-sal kúıde bosańsyp sala berdi. Kózi de jyldam ilinip ketti.

Qońyr salqyn kazarma ishi keń edi. Jaýyngerler de jata-jata qalypty. Syrtta ǵana bıik shyrshalardyń basyn bulǵap, taıga borany kóterilip kele jatty.

İİİ

Býrahan tańǵy áskerı oıatýǵa deıin tuıaq serippedi. Qutty ólgen adamdaı sereıip túsipti. Esesine sergip oıandy. Jaýyngerler de tyńaıyp turdy.

Erteńgilik áskerı ábigerden keıin de úıine qaraı aıaǵy júrmedi. Qaradaı júreksine de berdi. Bulardyń bárine de búkil garnızondyq sap aldynda alǵys jarıalanyp, memlekettik marapattaýǵa usynylatyny eskertildi. Saptaǵy Stanıslav ta muny oqty kózimen atyp qoıyp, óz qol astyna qaraıtyn jaýyngerleriniń isimen bolyp ketti. Onyń biraq tuzdaı kózi óńmeninen ótip, júregin taǵy shanshyp aldy.

Munyń aqyry ne búk, ne shik bolatynyn ekeýi de túsindi. Aleksandraǵa keshke qaraı baram dep qoıyp, Býrahan áldebir iske belin býdy. Kazarmadan aınalsoqtap shyqpaı qoıdy. Kezekshi praporshık ekeýi jaýyngerlermen birge qarý-jaraq bólmesindegi qarýlardy tekserip, bárin tazalatyp, maılatyp shyqty.

Sondaı bir áredikte Býrahan jurttyń kózin ala bere tapanshasyn qoınyna súńgitip jiberdi de, ofıserler tapanshasy turatyn jáshikti sart etkizip jaýyp, kiltin kezekshi praporshıkke bere saldy. Jaýyngerlermen áńgimelesip turǵan ol budan kúdiktenbesten, kiltti qaltasyna sala saldy.

Býrahan endi úıine jetkenshe asyqty. Uıytqyǵan boranǵa qaramastan jyldam adymdap, tórt qabatty qazynalyq bıik úıdiń aldynda turdy. Eptep keýdesin basyp qoıdy. Tapansha ornynda eken. Óńirin ashyp, borandy keshte kıtelinen tapanshasyn alyp, shıneliniń tós qaltasyna toǵytty.

Qarańǵy dálizge kirdi. Kórdeı qarańǵylyq qamap aldy. Aǵash jaqtaýǵa qoly ilikti. Beton baspaldaqpen kóterile berdi. Ózin adal adam sezinetin edi. Abat zamannyń azat azamatymyn deýshi edi. Abaqty qoǵamnyń ádiletsiz adamy eken. Ke-simdi bıliktiń kesirli pendesi bop shyqty. Shel basqan kózin endi ashty, tuman torlaǵan kókiregin endi kóterdi. Soqyr sanasyna sańylaý túsipti.

Kisendi qoǵam zorlyǵyn istepti. Ańqaý ofıser ámirli bıliktiń qurbanyna aınalypty: buıryq — qatal... saıasat — saıqal... Jazyqsyz qolyn jazaly etti. Endi aıanar ne qaldy?!

Aldamshy ómir qorlyǵyn istedi. Qylyqty jar jymysqy jigittiń qushaǵyna qulapty: áıel —saıqal... jigit — jaıyl... Jazyqsyz janyn jaraly etti. Endi aıaldar ne qaldy?!

Az kúndik alaǵaı-bulaǵaı sezimine Almaty kináli! Janyn jegideı jegen de, namysyn jer qylǵan da jeltoqsan. Kózin ashqan da, kóńilin basqan da... sol jeltoqsan. Endi sheginer shep joq. Aqıqatty aldaspandaı aldynan tosqan da Almaty jeltoqsany... Adam bolsa — aryn aqtap alýǵa tıis! Arsyz haıýan bolyp qala almasy haq. Tek syr berme! Sulý áıel aldynda da, ámirshi armıa yǵynda da álsizdik tanyta kórme!

Býrahan tystaǵy taıga boranyndaı uıtqyp ótken osy bir oqys oıǵa uıyp, úshinshi qabattaǵy esik qońyraýyn basty. Esik kózinen atlas halatpen qarsy alǵan Aleksandra moınyna asyla ketti. Ol tipti buǵan syrt kıimin sheshinýge áreń mursat berdi. Sózge keltirmesten jetektegen kúıi jatyn bólmeden bir-aq shyqty. Ekeýi de alǵash tabysqan ǵashyqtardaı tilsiz túsinip, kózsiz óbisip jatty... Osy bir sát bul ekeýinen baqytty eshkim joq edi. Jeltoqsannyń borandy keshi de, kúńgirt tartqan bólme de umyt bolǵan. Bar dúnıe bir sátke sulý jar men atpal azamattyń erkine berilip, olardyń es-tússiz seziminde baldaı erip ketken edi.

Álden bir ýaqytta ekeýi keshki asty ishti. As ústinde eshkim sóz sýyrtpaqtamady. Almatydaǵy aty shýly jaı týraly da tis jarmady... Tek shaı kelgende:

— Sasha, adam qalaı tez óledi? — degende, Aleksandra qara shaıyna shashalyp qala jazdady.

— Túý, qaıdaǵyny aıtatynyń ne?! — dep renjidi. — Sen ózi Almatyda adam óltirip kelgennen saýmysyń?

— Keshir, Sasha! Baıqamaı aýzymnan shyǵyp ketti...

— Áskerı sen bilmegende, tarıhshy men bilem be?! Qyzyq adamsyń... Suraqtaryń da ibilistiń saýaly.

— Já! Renjimeshi endi! Meni bir nárse mazalap... — dep ornynan turyp ketti.

Aleksandra ydys-aıaqty jýyp-shaıǵansha Býrahan da jeńil ǵana shaıynyp, tósekte ony kútip jatty. Ol biraq áldenege aınalyp, jýyq mańda kele qoımady. Munyń tózimi taýsylaıyn degende ǵana jatyn bólmeniń esigin ashty.

Symbatty músindi, tyǵyz etti, aq-sary tústi balǵyn dene Býrahandy eriksiz baýraı jóneldi. Er-azamattyń qoınyna janasa enip, Aleksandra: “Jaryqty óshirshi!” dep nazdana úndedi. İrge jaǵyndaǵy qabyrǵa sham — “brany” óshirip jatyp, “Bul tún — mendiksiń...” dedi Býrahan aqyryn ǵana.

Aleksandra da julyp alǵandaı: “Bolashaqtaǵy túnder de seniki... Men máńgilik sendikpin” dep serippedeı sozylyp, solqyldaǵan taldaı orala berdi. Sol-aq eken eki jas kóktemgi bal quraqtaı býynsyz yrǵalyp, kól betindegi tolqyndaı shýylsyz shomylysyp ketti... Bul bir lázzatqa shólirkep, uzaǵynan qaýyshyp, erik-jigermen shynaıy tabysyp qalatyn suńǵyla sát edi. Ekeýi de bir-biriniń kóńil qoshyn keltirip, rıasyz berilisip, kúlli álemniń kóleńkeli de, sáýleli de jaqtaryn umytysqan saýyqty, raqat kezeń-di. Oǵan tek tún kýá bolyp, tún kináli bolyp, tar bólme de tunjyrap turǵan.

Jan jubanyp, tán tynys tapqan bir shaqta:

— Han! — dedi Aleksandra. — Taza kıteliń men shınelińdi shyǵaryp qoıdym... Tańerteń solardy kı, analardy jýyp qoıaıyn.

— Jaraıdy, janym! — dedi Býrahan. — Sasha, adamdar nege az jasaıdy eken?

— Uzaq jasasaq, qadirimiz bolmaıdy.

— Durys aıtasyń, adam ıtten qadirsiz... Meniń oǵan kózim ábden jetti.

— Qoıshy, Han! Taǵy ne aıtyp barasyń? Pesımıs bolma!

— Qalaı bolmaısyń? Kórgeniń de, sezgeniń de, tipti súıgeniń de ótirik... bári jalǵan...

— Men de ótirik ekenmin ǵoı... Men de jalǵanmyn saǵan, — dep Aleksandra teris aýnap tústi.

Ekeýi biraz ýaqyt únsiz jatysty. Býrahan shalqasynan túsip, eki alaqanyn jelkesine jastyq qylyp jatqan kúıinen aınymady.

— Iá, qysqa ǵumyr... qas qaǵym mezgil, — dedi ol, biraq áıeli úndemedi. — Asylyp óldiń ne, atylyp óldiń ne... báribir bir ólim.

Jas jarymen arada bir-birin sana men tánnen de joǵary deńgeıde jaqyndastyryp áketetin, rýh pen rýhtyń qaýyshyp qalar, birtutas jan garmonıasy bar edi. Bulardy syrttaı biletin jurt ekeýiniń bir demmen tynystaǵandaı, árkimge-aq sezilip turatyn shynaıy jan tolqynysyna tań qalysatyn. Búgin kún sol bir jaıǵa syzat túsken. Ony aqtyq tań aldynda, aq jaıma ústinde tynystap jatqan jary da bildi... Ekeýi de shyǵarda jan jat ekenin túsindi.

Býrahan Aleksandranyń ıyǵy selkildep jatqanyn sezdi.

Dereý qabyrǵa shamdy jaqty. Jarynyń jup-jumyr ıyǵynan aıalaı sıpady.

— Qoı! Sashenka, ne boldy? Sonshama saǵan ne dep qoıdym? — dep jas jubaılarǵa tán jubatý aıtyp, jarynyń júzin ózine qaratyp aldy. — Aqyldym-aý, kózińniń jasyn jutaıyn!

Býrahan basyn eńkeıe ıip, Aleksandranyń aspan tústes kózderinen súıdi. Jary ıegin ántek qana kótere túsip, kúlli bet álpetin tosa berdi. Aqsary shashy jylqynyń jalyndaı tolqı jaıylyp jatqan jaryn baýyryna qyzýlana qaıta basty.

Bra shamdy Aleksandra ózi óshire saldy...

Osy bir tún Býrahan eshteńeni oılaǵysy kelmese de, sóıtip ózin-ózi aldaǵysy kelse de, neshe kúnnen beri sanasyna sarysýdaı uıalap alǵan Stanıslavtyń sózi júregine shanshýdaı qadaldy da turdy. Qumarlyq tarqaǵan ońtaıly sátte Aleksandraǵa aıtyp salam dep oılady. Munyń aldyn biraq jary orap ketti.

— Han, — dedi Býrahannyń júndes keýdesine basyn qoıyp jatyp, — seniń balań bolady...

Býrahan óz qulaǵymen estise de, ne senerin, ne senbesin bilmedi. “Munysy nesi? Álde áıel zatyna tán aıarlyq pa? Álde aldaýsyratý ma?” degen oı soǵyp ótti.

— Ras pa? Shynymen meniń balam ba? — dep qalǵanyn Býrahan kesh ańdady.

— Qudaıǵa ras! Aıaǵym aýyr, — dep Aleksandra munyń sońǵy sózine mán bermedi. — Sen nege qýanbaısyń? Álde, “ul ma, qyz ba?” dep jatyrmysyń. Kór de tur, óziń aıta beretin ul taýyp berem, janym!

Jas jary erin qushyrlana qysyp, keýdesine boryqtaı kelgen arshyn anaryn basty. Býrahan bet-júzin aımalaǵan Aleksandraǵa til qata almaı, ári-sári kúıde ańyraıdy da qaldy.

— Býra, — dedi áıeli tumsyǵyn munyń alqymyna tyǵyp, — sen qapalanba! Týra ózińniń qypshaq babalaryń sekildi ul taýyp berem... Qazir eki aı boldy. Shildehanany dúrildetip turyp jasaımyz. Ombydan áke-shesheńdi, Irkýtskiden ata-eneńdi shaqyrtamyz. Kıevten dosyń Mıhaıldy shaqyramyz. Men bosanǵan kezde ol da Áskerı akademıasynan bosaıdy eken. Jazda demalysy... Sen de saǵynǵan shyǵarsyń. Jazdan beri at izin salmaı ketti ǵoı.

Býrahan múlde jer boldy. Dosy Mıhaıldyń jarymen “jambastas” bolǵanyna kúmáni qalmady. Ótken jazda bul taıganyń ishinde áskerı jattyǵýda júrgende, Mıhaıl Kıevtegi Áskerı akademıanyń eki aılyq demalysymen Novosibirde bolyp ketipti. Sol ýaqta bir aıdaı munyń úıinde, qalada aýnap-qýnap júrgeni aqıqat edi. Býrahan kelerden birer kún buryn ǵana Kıevke ushyp, izin sýytypty... Ol kezde biraq bul kóńiline esh kúdik almaǵan. Aleksandramen de nekelesip úlgermegen edi.

Osy bir oılar oralyp ótkende, óz-ózinen jıirkendi. Júregi de jylqynyń maıyn ishkendeı kilkip qoıa berdi. Aleksandrany serpip tastap, ornynan oqys atyp turǵanyn ózi de túsinbedi.

Eriniń mundaı qylyǵyn jary da uqpaı qaldy.

Aleksandra:

— Býrahan, saǵan ne boldy? Bir jeriń aýyra ma? — dep báıek qaǵa ornynan kóterile berip, brany jaqty. — Qudaıym-aı, Almaty saǵan bir nárse qylǵan ǵoı... Janym-aý, qıyn tıdi-aý! O, jeltoqsannyń sumdyǵy, biz ne jazyp ek?! Qudaıym-aý!

Býrahan biraq qaıyrylmady... Aleksandra arshyǵan jumyrtqadaı jalańash denesine atlas halatyn jamyla salyp, sońynan erdi. Býrahan vanaǵa kirdi.

Ol jeńil shomylyp shyqqanynda Baıkaldyń sýyndaı tunyq, tereń bir muń taby bar kókshil kózderimen jazyqsyz jáýdirep, as úıdegi ústel basynda ystyq shaıymen Aleksandra kútip otyr eken.

Salqyn sýdan keıin óz-ózine kelip, sabyr bılegen Býrahan:

— Rahmet! Shaı ishe almaıym... Saǵat ta tańǵy “ bop qapty. Kazarmaǵa baraıyn, — dedi de, burylyp ketti.

Boıyn áldeqandaı yzǵar qarydy. Uıadaı ǵany jyly úıi kóńiline sýyq tartty. Sondaı bir sánmen, bári de úılesimdi ornalasqan jıhazdar men zattar birtúrli sýyq, jat kórindi. Ol úıden tez shyǵyp ketýge tyrysty.

Aleksandra daıyndap qoıǵan, ıne-jipten jańa ǵana shyqqandaı mýndırin kıinip, esik aýzyna bardy. As úı jaqqa qaramady da... Ol da kórinbedi. “Jylap otyr” dep oılady bul.

Bilegine ilgen jańa shınelin ústine asyǵys kıip, kire beristegi kıim ilgishte ilýli turǵan eski shıneliniń ishki qaltasynan “Makarov” tapanshasyn alyp, qoınyna saldy.

Kiltti eki burap, tabaldyryqtan attady. Áli ystyq-sýyǵy basylmaǵan, qyrkúıekte ǵana qosylǵan jary sońynda qala berdi.

İV

Býrahan shyǵyp ketisimen, Aleksandra kóz jasyn tyıyp aldy. Óz-ózin qaırap, “Dini qatty, qypshaq!” dep kúbirlep, jýynyp-shaıynyp jatyp qaldy. Kózi ilinbeı biraz dóńbekshidi. “Osy bireýge qaıdan tap bolyp edim? Ózime de sol kerek!” dep ishteı kinálasyp, kirpigi aıqasyp qalǵanyn sezbedi. Uzaq tańdy qarýly azamatpen talyqsyp atyrǵan jas kelinshek piste murny pysyldap, alańsyz uıqyǵa berildi. Qyzýly táni salqyndap, julyn-júıkesi de bosap, qystyqqan sanasy da sabyrǵa kelgen.

Sana sabyrǵa kelisimen bula tán balbyraǵan kúıge endi. Biraq sabyrly sanany áldebir sıqyrly sezim terbep, ótken kúnderden beri estigen, kóz aldyna elestete sezingen “Almaty dekabrısteri” týraly aqparǵa toly buldyr aǵym Aleksandranyń arǵy sana túkpirinen tumanyta kóterildi. Sana túbindegi sıqyrly kúı ózgeshe reń berip, jas áıeldiń jan álemin baýraǵan beıneli qubylysqa ulasty. Jan men sana jumbaq kúıge endi.

Aleksandra áldebir alańda júr. Mańaıdyń bári býaldyr. Qys sekildi. Bozamyq álem ishinde jalǵyz. Boz qyraý shyrshalar únsiz múlgıdi. Taban astynda appaq qar. Syqyr-syqyr etedi. Aıaz soryp tur. Bul biraq tońbaıdy. Alyp alań bos. Tynysh.

Kenet alyp alańnyń arǵy jaǵynan, bozamyq arasynan bireýlerdiń qaraýytqan sulbasy qylań berdi. Olardyń aq qardy taptaǵan taban syqyry da qulaǵyna keldi. Qarasy da molaıa tústi.

Qalyń qar kóp tabannan qasattalyp, kóksireýke muzǵa aınala bastady. Alań áp-sátte qybyrlaǵan adam sulbasyna tolyp ketti.

Buldyr dúnıe seıilip, boz qyraý shyrsha silkindi. Alań kók muz qatqan, qasat qar japqan aıdynǵa aınaldy.

Sulba bitkenniń túsi sýyq...

Arasynda Aleksandra ózi júrgenine tań! Áldekimdi izdeıtindeı. Kimdi? Nege? Túsine almaıdy. Árkimdi bir túrtip, betine qaraıdy. Olar biraq óli jandardaı jaýap bermeıdi. Sýyq kózqarastary munyń óńmeninen ótedi. Bul selk etip, shoshyna keıin sheginedi.

Sulba ataýlynyń arýaqtar ekenin Aleksandra sonda ǵana túsindi. Sonda ǵana óziniń arýaqtar alańynda júrgenin, arýaqtar arasyna engenin bildi. Kimdi izdep júrgenin de birden baǵamdady... Nekeli eri Býrahandy izdep júrgenin, tiri adamdy tústep júrgenin sezindi. Qudaı qosqan qosaǵyn óli sulbalardyń arasynan izdegenine úreılendi. Óziniń qan-sólsiz sulbalardyń arasynda júrgeninen shoshyndy. Jalt berip, qyraýyn silkip tastaǵan shyrshalardyń arasyna kirdi.

O, jasaǵan! Shyrshalardyń tasasynda sap túzep, sonaý patsha zamanyndaǵy atty ásker tur. Ústerinde — leıb-gvardıalyq mýndır, bastarynda — bıik bas kıim, belderinde — qaıqy qynapty qylysh, qoldarynda — mýshket myltyq. Olardyń da arasynan Býrahandy shola qarady. Ol kózge túspedi. Kózi “kapıtan” shendi ofıserge tústi. Bul — baǵzy babasy Nıkıta Mıhaılovıch Mýravev ekenin jazbaı tanydy.

Bular neǵyp júr degen saýal keldi Aleksandraǵa. Uly atasyna qaraı jaqyndaı berip edi, ol til qatpastan qadala qarap, qynabynan qylyshyn sýyryp aldy. Kók almas aldaspan aýany osyp ótti. Atasy urpaǵyn tanymady-aý dep Aleksandra keri shegindi.

Mynaý Sankt-Peterbýrgtyń “Senat alańyna” uqsamaıdy. Bul bógde alańda, jat jerde baǵzy babasy ne isteıin dep júr? Anaý shyrshanyń arǵy jaǵyndaǵy sulbalardy shabaıyn dep turǵan joq pa? Olardyń jazyǵy qansha? Olar jas qoı... Dekabrıst babasy patsha bıligine qarsy shyǵyp, patsha qaharyna ushyraǵan edi ǵoı. Al analar — múlde basqa sulbalar... Búgingi zaman sulbalary.

Qudaı-aý, myna atty jasaq ta arýaqtar ǵoı! Búgingi zaman arýaqtary arasynan jolyqpaǵan Býrahan ótken zaman arýaqtary ishinen qalaı kezikpek? Aı, aqymaq basym-aı!

Aleksandra shyrsha arasynan asyǵys alańǵa qaıta shyqty. Tanys emes alań bos qalypty. Arýaqtardyń sulbasy jym-jylas. Býaldyr tuman qaıta basypty. Taban asty syqyr-syqyr etedi. Japadan-jalǵyz qalypty.

Jalǵyzdyq janyn jegen Aleksandra:

— A-a-a!.. - dep shyńǵyryp jiberdi.

Shoshyna oıanyp ketti. Óń men tústiń arasynda esin jıa almaı ájeptáýir jatty. Qarańǵylap tastaǵan bólmege bozamyq jaryq túsedi. Bar keńistik býaldyr tartypty.

Aleksandra ornynan turdy. Denesi del-sal...

Qońyr tústi, qos-qabat qalyń perdeni sydyrdy. Kún sáýlesi kózin qaryqtyrdy. Tysta taıga borany tyıylypty. Tereze aldyndaǵy shyrsha butaǵynda sýyqtorǵaı otyr.

Jeldetkishti ashty. Syrttan lap qoıǵan aıazdy lepke arshyn tósin tosty. Kózin jumyp biraz turdy. Boıyn aıaz qarmap, del-sal denesi túrpideı tońazyp, sergip qaldy.

Kún shyrsha boıy kóterilip ketipti. Uıqysy da qanyp qalypty. Shaı qoıyp, tósek-oryn jınap júrip, esine eri tústi. Tánine diril kirdi. Óz-ózinen úreılenip qoıdy. Biraq jumbaq túsindegi baǵzy babasy men sıqyrly sulba álemin anyq baǵamdaı qoımady. Tústi umytýǵa tyrysyp, yńyldap án aıtty.

Oqystan telefon shyr ete tústi. Aleksandra selk etti. Býrahan shyǵar dep qulaqty kóterdi. Ar jaǵynan garnızon ofıserleriniń biriniń qarlyǵyńqy daýysy estildi. Garnızon bastyǵy jedel Býrahan Býlatovty izdep jatqanyn aıtty. Aleksandra eriniń saǵat “alty” bolmaı, bólimshesine asyǵyp ketkenin bildirdi. Álgi ofıser kúıeýin demalysy bolǵan soń jasyryp tur dedi me, “Erekshe bólim” izdetip jatqanyn, erteń ózine qıyn bolatynyn, “osobıster” Almatydaǵy “jalǵan dekabrısterge” baılanysty indetip, tapanshasynyń da qarý bólmesinen joǵalyp otyrǵanyn qupıalap, jaılap jetkizýge tyrysty.

Aleksandra endi shyndap shoshynaıyn dedi. Býrahannyń túndegi “adam ıtten qadirsiz... bári ótirik, bári jalǵan... qysqa ǵumyr... asylyp óldiń ne, atylyp óldiń ne... báribir bir ólim” degen sózderin esine emis-emis túsirdi. Óz oıynan ózi túrshikti. ”Túndegi tán qushtarlyǵy da tegin bolmady-aý!..” degen oı da orala berdi. Ol qaıda bolýy múmkin degen dereksiz saýal keldi. “Iá, qaıda barady? Jalǵyz qalǵanda qaıda barýshy edi? Oılan! Oılan!” dep óz-ózin qamshylady.

Oıyna kúzde bolǵan bir jaı oraldy. Ekeýiniń toıy ótip, bir aı shamasy bolǵanda qatty renjiskenderi bar. Sonda Býrahan “kopeıkasyna” otyryp, bir jaqqa joǵalyp ketken. Eki kúnnen soń oralǵan. Munyń izdemegen jeri qalmaǵan. Qaıda bolǵanyn keıin bir lázzatty túnde eptep aıtqyzyp alǵan. Ol “Omby–Novosibir” tas joly boıyna jaqyn, qalyń orman ishindegi kól jaǵasynda, jazda ózderi sýǵa túsip, dem alyp qaıtatyn “Qaıyńdy kógalǵa” baryp, eki kún tabıǵat arasynda qonyp, ań-quspen tildesip kelgenin maıyn tamyza áńgimelep bergen-di.

Aleksandra kórshi bıik úımen aradaǵy avtoturaqqa qustaı ushty. Býrahannyń kóligi ornynda joq bolyp shyqty. Oılanbastan taksı ustaýǵa júgirdi. Tabany astynda túnde ǵana jel úrgen qasat qar kúrt-kúrt etedi. Jan ushyrǵannan aıaǵy-aıaǵyna tımeı, etegi jelp-jelp qaǵady.

Keshegi taıga jelinen keıin aıaz synǵan. Kún shaǵyrmaq-ty.

V

Bul kezde Býrahan týǵan jeri Omby óńirine qaraı, shubar jylandaı shubarta sozylǵan kóktaıǵaq tas jol boıynan úsh júz qadamdaı jerdegi orman arasynda, shaǵyn kól jaǵasynda sheshinip jatqan edi.

Ol qaladan otyz shaqyrym qashyqtaǵy “Qaıyńdy kógalǵa” kún shyǵa jetken-di. Kóligin tas joldyń shetin naýalaı kóterilip qalǵan qasat qarǵa tumsyǵymen janamalaı tirep, júk salǵyshtan kerek-jaraǵyn alǵan. Kók tústi jap-jańa kóligine qımastyqpen qarap qoıdy. Kómip tastaǵysy keldi...

Uzyn jol ústine kóz jiberdi. Keshegi jelden keıin ulpa: qar men boz qyraýyn tógip tastaǵan kók buıra orman kún kózinde qalǵyp ketipti. Qos qaptalyn qalyń shyrsha kómkergen qara qasqa jol ústinde tiri jan belgisi joq. Keıde ǵana jol ústinen jemtik aıyratyn jetim qarǵalardyń qarqyly tynyshtyqty buzady.

Álgindegi oıynan Býrahan tez aınydy. Qapqa salǵan kerek-jaraǵyn qoltyǵyna qysyp, qara sannan túsken qalyń qardy yra ombylap, orman ishine sińe berdi. Bir shoq qaıyń toptana ósken, kógaldy kól jaǵasyna jyldam jetti. Aýmaǵy at shaptyrym kóldiń bar-joǵy belgisiz. Aıdynyn aq qar jaýyp, jarqabaǵyn boran úrip, kógaldy jıekpen jyp-jylmaǵaı etip jiberipti. Boran ań-qustyń da izin jasyrypty.

Ol ózin zonadan shyqqan zekteı qulazyńqy sezindi.

Ien ormanǵa jalǵyz kelse, erkindikke shyqqandaı ózgeshe kúı keshetini bar. Áskerı tártip pen túzimge jastaıynan moıynsunsa da, tordaǵy bulandaı bulalyǵyn bastyqtyra almaı qoıdy. Jalpy, bul úshin eki álem bar sekildi edi: biri — áskerı bólimdegi ómiri ótetin temir torly álem, endi biri — orman men daladaǵy ózin emin-erkin sezinetin tumsa tabıǵı álem. Bul qazir osy eki álemniń toǵysynda qalǵandaı.

Zári synǵan kúnniń seldir sáýleleri shyrsha arasynan shashyraı túsip, aınala Sibir bulǵynynyń túgindeı qubylyp tur. Tabıǵattyń uıyǵan tynyshtyǵy men qysqy kórinistiń kóz sýarǵan sulýlyǵyna boı aldyrǵan Býrahandy oqys shyqylyqtaǵan saýysqan daýysy selt etkizdi. Salqyn da jaıly aýamen jaıbaraqat tynystaǵan ol boıyn jıyp aldy. Dereý iske kirisý kerek dep sheshti.

Ala qanat saýysqan shoq qaıyńnan bólinip, kóldiń jarqabaǵyna mine ósken bir túp qaıyńnyń qısyq butaǵynda otyr eken. Sen qaıdan júrsiń degendeı, ol taǵy shyqylyqtady...Munyń kózi saýysqan sepsıip otyrǵan qısyq butaqqa qadaldy. Jýan ári jerden quryq boıy bıik eken. Jan-jaǵyn bir sholyp ótti de, saýysqan saıtandaı ıelegen qý qaıyńǵa qaraı bettedi.

Japyraqsyz qýarǵan qaıyń únsiz qarsy aldy...

Adam jaqyndaı bergende, saýysqan usha jóneldi. Aýlaq baryp qondy. Qaraǵaı arasynan syńary ushyp keldi de, shyqylyqtap jiberip, ekeýlep Býrahanǵa úńildi. Býrahan iske kirisip ketken. Ol qos saýysqanǵa endi kóńil de aýdarǵan joq.

Shubalǵan shınelin sheship, qap ishinen qysqa sapty saper kúregin alyp, qaıyń mańyn tazarta bastady. Kúzden beri jel úıirip, ústi-ústine basyp tastaǵan orman ishine tán kúrtikti belýardan arshydy. Tóńirekti taqıadaı dóńgelente tazartty. Qysqa sap kúrekpen ájeptáýir áýrelendi. Býsanyp, terlep te ketti.

Shınel ústine otyryp bir aýyq dem aldy. Eshteńeni oılamaýǵa tyrysty. Shynar shyrshalardyń ushyna, odan ármen kógildir aspanǵa kóz saldy. Jerden qar alyp, jentekteı asap, shólin basty. Ózi kózdep kelgen nárseni ýaqytsha bolsa da umyta turý úshin, taǵy da ornynan qarǵyp turyp ketti.

Sanasyn samaladaı jaýlap alǵan, ózin asyqtyra kútken bolashaq sumdyq jaı oıynda tursa da, qımyldy áreketke boı sala berýge tyrysty. Qap ishinen aǵash sheberleri ustaıtyn qol basyndaı ǵana baltany aldy. Qushaq áreń jeter qaıyń dińin qulashtaı siltep, aıaq basýǵa keletindeı kertpe shaba bastady. Aq qaıyńnyń jońqasy taptaý qar betine shubarta shashyldy.

Túıe boıy bıikke deıin budyr butaq joq bedeý qaıyńdy boılaı, qoly jetken bıikke sheıin kertpe shapty. Ótkir balta tıgen qaıyńnyń múıizdeı dińi shyńyldap, múlgigen orman ishi dyńyldap, mańaıǵa jan kirdi. Júıkege tıer daýystan saqqulaq saýysqandar da jym bolyp, aýlaqqa ushyp ketti.

Kertpe daıyn bolysymen, Býrahan qap ishinen qulash jarym jip alyp shyqty. Jýandyǵy saýsaqtaı jip — áskerı kólikterdi suq kózden jasyratyn kókala torjabý arqanynyń úzigi eken. Ol kertpelerge tabanyn tirep, tıinshe tez órmeledi. Quryq boıy bıik turǵan jýan butaqqa jetip, ústine sharta minip aldy. Butaq ústinde alańsyz otyryp, bes saýsaqty teri bıalaıyn sheship, jińishke kapron arqannyń bir ushyn tuzaq etip baılady. Qısyq butaqtyń qaıqıǵan beline taman jyl-jyp, ekinshi ushyn butaqtyń bel ortasynan qazaqbaý shala kúrmep tastady.

Bári bitti-aý degende júregi dúrsildep ketti. Almaty alańyndaǵy jeltoqsan túnindegideı shym-shym etkeni. Sol-aq eken, “Osy qazir qyl tuzaqty Omby jaqtaǵy aýylynda asaý qashaǵanǵa tastaǵan buǵalyqtaı moınyma ile salsamshy” degen júırik oı oralyp ótti. “Jo-o-oq!” dedi ishinen. Butaq ústinen bir aıaǵyn asyryp, qyryndaı otyrdy. Sıdıǵan qý butaqty yrǵap-yrǵap qoıdy. Butaq biraq bylq etken joq. Qur syqyrlady.

Bıikten mertigem dep seskenbegen Býrahan sileýsinshe sekirip ketti. Toń jerdiń júzin japqan juqa sereniń ústine bylǵary etiginiń basymen maıysa tústi. Túk etpedi. Typ-tynysh tóńirekte óz júreginiń dúrsilin ǵana estidi. Kóńilim ornyqsyn dep qary tazalanǵan alańqaıda ary-beri júrdi. Oǵan biraq júrek dúrsili basyla qoımady.

Býrahan ne isterin bilmedi. Eriksiz shıneli ústine otyrdy. Sonda ǵana kóńili bir qalypqa túskendeı boldy. Óziniń qobaljyp, degbiri qasha bastaǵanyn sezdi. “Tezdetpese — bolmas” degen túıtkil bas kóterdi. Endigi “osobıster” de izdetip, jyrtqysh ań qashqandaı indetip jatqan shyǵar.

Tuzaq jaqqa qaraǵysy kelmedi. Biraq áldebir áýesqoı sezim kóz tastatty. Dóńgelengen doǵal sheńber tómen qaraı salbyrap, buǵan telmire tónip tur eken. Boıyn belgisiz bir sýyq sezim aralap ótti. Ystyq táni de shimirkenip ketti. Kózin aýdaryp áketti. Kóńili alaburtyp, ózin aspaqqa asýly turǵandaı sezindi... Mundaı sýyq ta súıkimsiz kúıden tez arylǵysy keldi. Almaty tórindegi qandas qarakózderine óz qolymen jasaǵan oısyz isi, oıran áreketi, qara júz qylmysy úshin ary aldynda aqtalatyn, shybyn janymen jaýap beretin shaqtyń jetkenin anyq sezindi. Alqymynan áldebir kúsh sheńgeldep alǵandaı, tynysy taryldy... Ózin ótken kúnder azabynan da qaıyń túbinde arylatynyn, qaıyń tozyndaı aǵaratynyn ańdady. Kir shalǵan ar sotynan da qutqaratyn bir-aq kúshtiń qalǵanyn bek túısindi.

Apyl-qupyl sheshine bastady...

Shıneli janyna sý jańa kıteli men shalbaryn, kóılegin áskerı úlgimen búktep qoıdy. Etigin de tastady. Boıyn yzǵar qarydy. Appaq shylǵaýymen etik qonyshyn japty. Kebin sekildi tigilgen jaǵa-jeńsiz áskerı aq jeıde, aq dambalmen jáne qalyń qara shulyqpen qaldy. Shulyqty da sypyra saldy.

Tabanynan tıgen qar yzǵary muzdaı bop mıynan bir-aq shyqty. Sonda ǵana ózin ıelep alǵan “aspaq” týraly sýyq oıdan sap tyıyldy. “Ofıser asylyp ólmeý kerek, atylyp ólý kerek” degen oı sanasyn qaryp aldy.

Ol eńkeıip, kıteldiń tós qaltasynan “Makarov” aýyr tapanshany sýyrdy. Boıy sýyqtan qaltyrap, ıegi-ıegine tımeı barady. Adymdaı basyp, qaıyń túbine bardy. Táni dir-dir etedi. Tizesin búgip, qýdaı qaıyńnyń qubyla jaǵyna arqasyn tirep otyrdy.

İshi-baýyryna deıin aıaz qarmap, kúlli ishki álemi qaltyraıdy. Kómeıinen muz kesegin tastap jibergendeı sýynyp barady. Tapanshany oń jaq shekesinen tiremek edi, qoly qalt-qalt etip, uńǵy aýzy joǵary-tómen jyljı berdi. “Mundaıda qatelesýge bolmaıdy!” degen oı dúmip ótti.

Býrahan qasarysa tistendi. Jeltoqsannyń yzǵary da julyn-tutasyn sirestirip barady. Tústik jaǵynan seldireı túsken kún sáýlesi de qyzýsyz. Tapanshasyn tap ıek astynan tiredi. Alqymy astynan tirelgen uńǵynyń sýyq aýzyn sezindi. Aqyrǵy sezingen sıqyrly jaı da sol boldy. Shúrippeni basyp qaldy. Ol oqys selk etti de, bir qyryndaǵan kúıi sylq ete tústi.

...Qaıyń butaǵynda salbyraǵan doǵal tuzaq bos terbeledi. Aspaq áldebir pendeni kútetin syńaıly.

---