InfoHub Logo

(Sábıt shyńy)

— Aý-ý-ý!..

Alqam-salqam alyp taý qoınaýynan bas alǵan bóri zary úziler emes. Bul — Bulyńǵyr Altaıdyń bula zary.

Bulyń-bulyń zamanalardan beri pań keńistikti keýlep alǵan, mań dalany kezip ketken. Beıýaqta boı titiretken joqtaý jyry sekildi oqysta ǵaıyptan oralyp, úzdige ulıtyny bar. Óziniń máńgiliktigin, ulylyǵyn pash etetin daýys: keıde jas sábıdeı ýildeıdi, keıde jyndy jeldeı gýildeıdi, keıde jyn-perideı góı-góıleıdi.

Sol bir jaz jaılaýdaǵy jurtty eleńdetip, Qyzyl Qasqyr shyńy ulyp edi.

— Qyzyl Qasqyr búgin taǵy ulydy...

— Solyǵyn basa almaı tur ǵoı, jaryqtyq!

Mákpún qarıa da jigit aǵasy Omar sózin qostap qoıdy.

— Qara kúz ben kóktemde ulýshy edi, — dedi mosqal Jaqsylyq.

— Keıde jazda jaǵyn keretini bar, — dep, jasamys Árin de árini qozǵady.

— Kómeıi zor ǵoı, kápirdiń! Qorqaýlyǵy ustap tur da, — dep Jaqsylyq jumbaqtaı sóıledi.

— “Jaman aıtpaı, jaqsy joq” degen, — Árin de qaýip qyldy.

— Qoı, Jaqa! Qyzyl Qasqyrǵa til bezeme! Kıeli shyń ǵoı, — dep qaldy Omar. — Kóktegi bóriniń kóleńkesi túsken oǵan.

— Áı, jigitter! Alla jar, Altaı aman bolsyn! Qyzyl Qasqyr da sonda tynysh bolady. Tuǵyrynda tek turady... Qyryq kún shildede qorqaýlyǵy ustamasyn! Jalǵyzdyqtan zar tókken bolar. Qusadan ulyǵan shyǵar. Áıteýir, pále-qalaǵa kórinbesin! — dep Mákpún qarıa saqalyn sıpady.

— Árin, jylqyǵa abaı bolaıyq! — dedi Omar. — Álgi Qumash qoıanshyqty Qyzbeıitten shaqyryńdar.

— Keshe Mamash ketken. Qumash ta kelip qalar, bozbalalyq ystyq-sýyǵy da basylǵan shyǵar, — desti Árin men Jaqsylyq.

— Qyzyl Qasqyr toı kezinde tynysh bolsyn! — dedi Omar. — Sábeń de arýaqty adam ǵoı, Qyzyl Qasqyr so kisiniń keletinin sezip tur da... Qamshysy tıip, sáýlesi túsken de kıe-li shyńǵa?!

Osy kezde tystan dúrildegen kólik daýysy estildi. İle júk mashınasynyń saldyr-gúldir dybysy jaqyndap, jyn qýǵandaı kep toqtady. Otyrǵandar “Arekeńniń júrisi ǵoı” desip, aýyzdaryn jıyp alǵansha, Arazǵuldyń ózi de kıiz úıdiń esiginen kórindi.

— Assalaýmaǵaleıkúm! Tórt kóz túgel eken ǵoı, — dep, qyryqqa ıek artqan Arazǵul saldyrlaı kirdi.

Otyrǵandar yǵysyp, tórden oryn beristi.

— Iá, oıdaǵy el-jurt aman ba? — dedi Omar.

— Olardy kim alýshy edi?! Jatyr ǵoı... Álgi Sábeńdi aıtsańshy, úsh kúnnen soń osynda bolady. Shubaraǵashtyń jonyna otyz úı tiktirip, shańdata shabylyp jatyrmyz... Omar, — dedi Arazǵul esine áldene túsip ketkendeı, — álgi jıyrma shaqty bıe daıyn ba? Jeli baýǵa aýdyń jibek arqany, sý jańa qaıys noqtalar alyp keldim.

— O jaǵyna qam jeme, Areke! Bári de daıyn!

— Ý-ýh! Meńjamal, taǵy bir quıyp jibershi! Qanym keýip-aq qalypty. Álgi kúshála qosylǵan qymyzyńnan quısańshy!

— Kúshálaly qymyz ishseń, qulap qalarsyń, kók ıt aýzyńdy jalar... — dep Meńjamal da shymshyp, qaǵyta qaljyńdady.

— Áı, Omar! Myna Meńsulýyńa aıtsańshy, meniń ózime jeke quıyp ákelsin! Sondyq eńbegim de, bastyqtyǵym da bar emes pe?!

— Arzanǵul-aý! — dep Meńjamal da qurdasy Arazǵulǵa “Arzanǵul” dep qaljyńdaı jaýap qaıyrdy. — Kúshála qýyq maısyzdy qýalap ketedi, odan da úırenshikti “arzan sýyńdy” ishseńshi!

Meńjamal syńǵyrlaı kúldi. Otyrǵan jylqyshylar da qarq bolysty. Arazǵul qyzaraqtap qaldy.

— Kelin, qaraǵym, Arazǵulǵa quı! At ústinde júrgen azamat qoı, — dep Mákpún qarıa jýyp-shaıǵan boldy.

— Átteń, aǵa aıtty, áıtpegende qymyz emes, qysyrdyń zárine zar bolar ediń, — dep Meńjamal qurdastarymen qatty oınaıtyndyǵyna basyp, taǵy qyrshyp aldy.

Arazǵul sóz taba almaı qaldy.

— Áı, Omeke! Omeke! — dep, — Myna Meńsulýdyń jonynan taspa tiletin ýaqyt bolypty. Ábden erkeletip jiberipsiń, meniń áıelim bolǵanda, — dedi.

— Saǵan mendeı áıel qaıdan buıyrsyn! Murynnyń qyzy qol-jaýlyqqa júrmeıdi, — dep Meńjamal da qaıyryp tastady.

— Báse, báse! Jeńgemiz-aı! — dedi Árin de razy-qosh bolyp.

Áńgimeni Arazǵul estimegensip, oqys ózge sózge oıysty.

— Omeke, — dedi shıryǵyńqylaý daýyspen, — Shynarbozdy ustat! Sábeńniń taqymyna tartamyz.

Bul bir kútpegen sóz edi. Kúrshim óńirine qazaqtyń ataqty jazýshysy Sábıt Muqanov keledi eken degeli, Qalǵutynyń Shubaraǵashtaı orta jaılaýy jinikkeli bir jeti bolǵan. El dúrligip, er túrilip jatqan. Tipti Altaıdyń Qarajal men Qyzbeıit, Sarytaý men Bulanbaı sekildi qalyń qaraǵaıly, salqyn kóleńkeli jondaryna shyǵandap ketken úsh myńdaı jylqyny da orta jaılaý — Salqyn Shoqy men Qyzyl Kezeń bıikterine túsirtip, bıik-bıik basyna baıyrqalatqan-dy.

Tap osyny sezgendeı, Qyzyl Qasqyr shyńy da ulı qaldy ǵoı...

Al Arazǵuldyń myna sózi tipti túrpideı. Kenet Omar:

— Bul — kimniń usynysy? — dedi julyp alǵandaı.

— Meniń... meniń usynysym, — dedi Arazǵul da aıbarlana.

Ózge jurt siltideı tynǵan.

— Sábeńdeı jazýshynyń taqymyna Shynarbozdan basqa jylqy tar kelmeıtin shyǵar, — dep Omar Arazǵulǵa tesile qarady.

— Tar keledi, — dedi Arazǵul da qasarysa.

— Túsinikti.

— Eı, Omar! — dep Arazǵul zildene tústi. — Kimniń usynysy ekeninde sharýań qaısy?! Men aıttym, boldy emes pe?! Depeń — dırektor da biledi.

— Onda Shynarǵa qolqa salma! Kúıli janýar qadirli qonaqty aýdaryp keter. Minezdi jylqy. Mindi mal. Júgen-quryq tımegeli úsh jyldan asty. Asaýsyp ketken. Basqa maldy kórelik!

— Solaı-solaı!.. — desip qaldy ózge jylqyshylar da.

— Omar aǵaniki jón, — dedi Árin de.

— Joq! — dep barq ete qaldy Arazǵul. — Eı, ýprav men be? Omar ma?

— Oý-ý, Areke! — dep daýsyn sozǵan Mákpún qarıa áńgimege eriksiz aralasty. — Shynarboz júırik janýar ǵoı... Qazaqta júırikke qadirmendi qonaq ta, qylyqty urǵashy da but artpaǵan. Al Sábeńe erteń mingizgen soń, ony bos jiberýge týra keledi. Kúzde pyshaqqa ilinedi. Omar sony megzep otyr, soǵym men syıdyń maly emes dep...

Qarıa sóz syńaıyn jumsartty.

— Eı, shal! Sen jaıyńa otyr. O jaǵyn men de bilem. Keshshe emespiz,— dep Arazǵul bet qaratpas kúıine enip, kárine minip aldy. — Qazyny kertip jegen soń, tilderiń shyǵaıyn degen eken. Bul — sovhozdyń jylqysy. Kimge mingizem, kimge syıǵa berem dese, ózi biledi. Syıytqa tartqaly jatqan joqpyz ǵoı. Qol tıgizbeıtin, tuldanǵan mal emes... Sábeńmen birge Úlken Kisi de kep qalýy múmkin degen sóz bar... Kim biledi?!

— Sovhozdiki emes — halyqtiki... — Omar taǵy shabynan túrtip aldy.

— Eı, Omar! Aýzymdy qyshyta berme! Seniń zań-zákónshil ekeniń málim. Baıaǵy Qaljyr men Qalǵutyny kolhoz zamanynda basqarǵan Ábdike Bolatovtyń túsin tústep, joǵyn joqtap, “kedeı kók” dep otyrmysyń? Joǵyńdy asyrarmyn! — dep zildene, zirkireı jóneldi Arazǵul: — Ol zaman ótken... Qazir meniń kúnim. Ábdikeniń “Aıranǵa jańa toıǵan kedeı baıǵus, Babyńdy eptep júrip aldym taýyp” degen saıqymazaq óleńindegideı, sen meni mazaq qyla almaısyń. Sen meni taqyrǵa otyrǵyza almaısyń... Baıqa! Partıa men óziń biletin “KGB” degen jer bar...

Arazǵul otyrǵan jylqyshylardyń aýzyn ashtyryp, júrekterin shaılyqtyryp tastaǵysy keldi bilem... Omar biraq yqqan joq. Sabyrly kúıde salmaqty sóıledi.

— Arazǵul! Meni úrkitem dep áýre bolma! Úrke qoıatyn ońaı-ospaq jylqy emespin... Úrkinshilikti de, búlinshilikti de bastan keshken qazaqpyn. Seniń dońaıbatyń ózińe dań, ózgege tań bolǵanymen, maǵan zań emes... Ony óziń biletin álgi “jer” de jaqsy biledi. Bári de jipke tizýli... Olar biraq senen suńǵyla. Meniki: “mal ashýy — jan ashýy”. Qalǵanyn óziń bil.

— “Mal ashýy” deıtindeı, bul seniń atańnyń maly emes... Seniń malyń — babańnyń basy qalǵan Marqakólde, aqnaıman, qojambet ishinde... Bul — Kúrshim — býra, saryjomart, óteı mekeni. Esińde bolsyn!

— E-e-eh! Mende mal qaldy ma?! Bolsa — atam Jylqyshyǵa bitipti... Ol da qoldy bolǵan. Odan ne qaıyr?! Jalynan sıpaǵannyń jambasynda, kekilinen taraǵannyń qaptalynda ketipti... Já! Tájikelesip qaıtemiz. Dıirmen aınalyp shúmegin tabar, at aınalyp qazyǵyn tabar, er aınalyp erin jastar. Eń kóbi — Shynarbozdyń shylbyryn ustap qalarmyz... Jigitter, Arazǵuldyń alasurǵan jany jaı tapsyn! Aýdan men oblys jaq ta jerge qarap qalmasyn! Bir qylquıryqty ne, táıiri, qadirli qonaq, Úlken Kisi kele jatqanda, — degen Omardyń sóz láminen kekesin bilindi. —Shynarbozdy shynjyrlap turyp ákep berińdershi!

— Páli, munyń endi erdiń sózi! Ha-ha-ha!.. — Arazǵul aqtarylǵan kúı tanytyp, aıarlana kúldi. — Sen óstimeseń, Omar bolamysyń! Byp deme! Qazaqtyń uly jazýshysynyń jambasyn bir tıgizemiz de, qoıa beremiz. Alataýdan Altaıǵa kele jatqan Sábeńniń aldynda bizdiń de, basshylardyń da mereıi bir ósip qalsyn! Jazýshy ataýly kúnde kelip jatqan joq. Biz atyn estimesek, olardy kórgenimiz bar ma? Bárinen buryn basshylar dán razy bolsa, boldy maǵan. Úlken Kisi de kelse eken!?

— E-e, Arazǵul-aı! Búlkildegen kómeıiń belgili boldy... — Mákpún da Omardyń oıyn dóp basty. — Kókeıiń Úlken Kiside ǵoı!

— Endi she, qý shal?! Ómir boıy “ýprav” bop ót degen ókimet joq. Bálkim men de... — dep baryp Arazǵul toqtap qaldy. — Omar, keler jyly Óskemende úlken toı bolady. Alaman báıgege “Volga” tigiletin kórinedi. Búkil Qazaqstannan júırikter keledi. Shynarbozdy sonda synarsyń. Seniń baǵyńdy sonda kórermin... Bap shaba ma? Baq shaba ma?

— Bir Alla biledi!

— Alla emes, adam biledi... Bárin de partıa biledi de! — dep Arazǵul túzetip qoıdy. — Sonyń arqasy, óstip toı-toılap júrgenimiz.

Omar úndemedi, basqalar da lám despedi.

Arazǵul jabaǵynyń salqyn etinen qarbyta asap jatyp:

— Shal, — dedi Mákpúnge, — kún buzylmas. Ne bilgeniń bar?

— Ázirge tynysh qoı.

— Iá!.. — dedi Arazǵul áńgimeniń sýyı bastaǵanyn sezip.

— Árin, — dedi Omar, — ana Qumash kelse, Mamashqa da aıt, abaı bolsyn! Shynarboz saıaq júrse, tımeńder! Saıaqtyń aty — saıaq. Qashaǵan tuıaq... Bir ret quryq kóterip úrkitip alsaq, qalyń jylqyǵa jolamaı, qara úzip ketýi kádik! Sondyqtan álgi albyrt Qumash jaqyndamasyn. Búgin endi kesh. Jylqy úıirleriniń teke múıizin kórip, Salqyn Shoqy mańyna jıyp qaıtyńdar. Shynardyń saıaqtaryn da jylqyǵa jaqyndatyp tastańdar. Jaqań ekeýiń bas-kóz bolyńdar. Besin aýa bıikke attanyńdar!

— Erteń jylqy basyna men de baram. Maǵan da at daıyndańdar! — dedi Arazǵul.

— Onyń jarasy jeńil, — dedi Jaqsylyq.

— Qaraǵym, Árin! Seniń daýsyńdy saǵyndyq. Bir án salshy. Jylqyshylar aýlyna oıdaǵy Qalǵutydan qymyz iship, demalyp qaıtam ǵoı dep kelip edim, — dep Mákpún qarıa keregege qaraı shalqaıyp otyrdy.

— Sal! Sal ánińdi Árin! Jan jadyrasyn! — dedi Arazǵul lepire. — El seni ánshi deıdi ǵoı. Aqyn deıdi. Aıtshy, káne?!

— Árin ánshiniń ánshisi ǵoı... Tek aýylda jylqyshy atanyp júrgeni bolmasa, áıtpese Almatynyń qaq tórinen án shyrqaıtyn-aq jóni bar, — dedi Omar. — “Altaıdyń Ámiresi” deýge laıyq azamat.

— “Úlken adamnyń aldy — jaryq” degen sóz bar, bálkim álgi jazýshynyń aldynda án shyrqasa, joly ashylar, — dedi Mákpún qarıa.

— Ózim-aq jetektetip jiberem, — dep qaldy Arazǵul, kenet qysylyp qap: — Meńke, qymyzyńdy sonylatshy! — dedi.

— Aı, aǵalar-aı! Maqtaýymdy Shubaraǵashtan asyryp jiberdińizder-aý! Maǵan endi Almaty men án qaıda?! — dep Árin ókinishin sezdirip te aldy. — Já, “Jaıbasardan” bastaıyq!

Árin daýsyn qońyrlatyp, dombyrany baıaýlatyp áketti.

Bastaıyn “Jaıbasardy” jaıaýlatyp,

Janymdy qozǵaıtuǵyn baıaýlatyp.

Kúrshimdi kúndiz keship, túnde barsam,

Tastadyń kóńilimdi qaıaýlatyp...

At tuıaǵyn taı basar,

Áz júrekti maı basar,

Ánim jetpes etekke

Atandym-aý Jaıbasar.

Janym qurban-aı,

Boldyń arman-aı!

* * *

Kóktim kókte syńar syrǵadaı júzgen kúmis aı batyp ketken. Ol Qyzyl Qasqyrdyń tas tuǵyrly tulǵasyn túnimen armansyz aımalaǵan edi. Aı nuryna malynǵan, aı nuryna balqyǵan alyp shyń balbyraı ıip, baıaǵy bir bula kúıine endi.

Bula kúıinde býlyǵa oıandy...

Shyǵys óńir shańyt tartypty. Batys óńir bulyńǵyr qalpy. Mamyrlaǵan munarly aspan tórinde Sholpan ǵana sónbepti.

Shyń basynda sábıdeı shalyqtaı oıanǵan Qyzyl Qasqyrdy baıaǵy bir jalǵyzdyq torydy. Toryqqan taǵy jarqyraǵan jalǵyz juldyzǵa moınyn sozdy. Arandaı aýzyn ashty. Qorqaý kómeıinen kúshti bir ún shyqty. Bul ún — joqtaý úni edi... Ol áldeneni joqtaı ulydy. Ózindeı tańǵy óliarada jalǵyz qalyp, jalǵyz jarqyraǵan Sholpanǵa muńyn shaqty.

Qyzyl Qasqyr shyńynyń qabaǵat daýsyn qamys qulaǵy shalyp qalǵan Shynarboz eleń etti. Táni tiksinip qaldy. Bóri úni boıyn muzdatyp jiberdi. Júırik janýar kisinep qoıa berdi.

Shyń biraq shylp etken joq. Daýsyn maıasha sozdy.

— Aý-ý-ý-ý-ý!..

Shyǵar kúnge shekeleı qaraǵan Shynarboz da qaıyra kisinedi. Tańǵy samalǵa tanaýyn tosqan tarlannyń kúmbirlegen úni alysqa ketti. Onyń qońyraýlatqan daýsy Salqyn Shoqy bıigi men Qyzyl Kezeń ıini arasynda synalaǵan shyńnyń zor únindeı, Kúrshim óńiriniń Shubaraǵashtaı orta jaılaýynda jańǵyryǵyp qalmady. Túngi juldyzdaı kók tórine sińip ketti.

Qulyn kúninen boıyna sińisti bóri daýysyna tarlan besti degenmen ish aldyrmady. Qabyrǵasyn keregedeı kerdi, moınyn ýyqtaı ıdi. Suqsyrdaı súmbil tartty. Shaqpaqtanǵan bulshyq etterin bos tastap, shekelegen qalpy dúr silkindi. Serideı pań, sulýdaı kerbez tartty. Tuıaǵymen tas ýatar qýatty. Dalanyń qulanyndaı, taýdyń tarpańyndaı kemel-di.

Qyryq kún shildede qary ketetin Salqyn Shoqy bıiginiń sarykúıigi tilin úıirip, tisin maılaǵan tarlan osqyrynyp qoıdy. Shekeleı qaraǵan janýar alystaǵy Quzǵyndynyń qarly shyńdarynyń tasasynda narttana tolqyǵan kún tabynan janaryn taıdyrdy. Ózi turǵan Salqyn Shoqy bıiginen baqan boıy tómen, búıirdegi Qyzyl Qasqyr shyńyna shaǵyr kózin tóńkerdi.

Qyzyl Qasqyr shyńy bolsa, bórige tán uly bir ulýyn úzbepti...

Qos qulaǵyn qadadaı tikken tarlan boz sonda ǵana tereń bir úreıge boı aldyrdy. Et júregi bóri úninen dir etip, qulaǵynyń túbinen sýyq ter burq etip, salqyn bir sezim syrǵaqsı aralap ótti. Janýar da bolsa, túısiksiz úrkinish shúıdesin shymyrlatyp, shań qappaǵan shashasyna sheıin tolqyndaı soǵyp ótkenin sezindi.

Shynarboz shyńǵyrlaı kisinep jiberdi.

— I-ı-ı-ı-ıh!..

Qyzyl Qasqyr da ulýyn úzbedi. Solyǵyn baspastan sybyzǵysha sozdy. Baıaǵy bir uıalastaryn joqtaǵandaı zar-lana berdi. Shyń daýysy shyǵar kúnmen alysqa ketti. Bóri daýysy besik jyryndaı, sábı ýilindeı báseńsimeı-aq qoıdy. Bar dúnıe bulyqsı terbeldi. Tarlannyń tuıaq júrekshesi astynda Altaı kúreńshesi tolqydy.

Qyzyl Qasqyr shyńy baıaǵy bir bulyń-bulyń bóri kúngi bıiginen ún qatty...

Aqıyq Altaıda bóri ataýlyǵa bórideı tıgen zaman bolypty. Kók bórilerdeı Bas bóriler de, Qyzyl bórilerdeı Jas bóriler de tónip kelgen ajaldan aman qutyla almapty. Has bóriler harap bolǵan... Sol shaqta osy Qyzyl Qasqyr kúr-kúr etken Kúrshim ózenin kesip ótip, Salqyn Shoqynyń qaptalyndaǵy ıyqtas shyń basyna jetip, dál búgingi tań aldyndaǵydaı uzaq ulýyna basqan-dy. Kókte kún qorǵalap, tómende aı sorǵalap, Qyzyl bórimen birge bóri ataýlyny joqtady-aı!

Ań da bolsa, arlan bóri azaly kúı keship, óz qandastaryn joqtaı-joqtaı shyń basynda tas bop qatqan. Sol bir sum zamannyń bulyń-bulyń kúninen bir belgi bop qalǵan Qyzyl Qasqyr shyńy qaısy bir jyldary quz basynda qusadan ulıtyny bar. Uıalastaryn joqtaıtyny bar.

Qyzyl tańmen oıanǵan Qyzyl Qasqyrdyń úni tarlan bozdyń shymbaıyna batty bilem, ol buraý salǵan janýardaı shyńǵyra kisinedi. Soqpa úreıge boı aldyrǵan bula besti kenet quıryǵyn bir-aq shanshydy. Shynarbozben ergen on shaqty saıaq ta shashasyn shyqqa shylady. Bular baıaǵy bir býsanýly kúıge endi.

Tańǵy salqyn da sýyldaı esti. Shyń daýysy da údeı tústi. Boı salǵan bıik shyń da qýyna ulydy. Sholpan juldyz batqansha jalǵyzsyraı joqtady.

— Aý-ý-ý-ý-ý!..

* * *

Shyǵar kúnge Shynarboz shekesinen qarady. Suıqyltym jal-quıryǵyn taý samaly tarady.

Búginde Sholpan týa Qyzyl Qasqyr shyńy shyńyraýdan shyqqan úndeı, zarly da zor daýyspen ulydy. Búginde alystaǵy Quzǵyndy shyńynyń súńgideı usharynan kún sáýlesi syǵalady. Shańyraqtaı kúnniń sharaınasyna Quzǵyndynyń qarly basy synalady.

Keshegi tús aýa bastalǵan qýǵynnan ymyrt jabyla ǵana tynys alǵan júırik ótken tún ózin tań asyrǵan-dy. Tańǵa tuıaǵy janyp, shashasy kóterilip, tynysy keńip, qarny qabysyp, óz-ózin jaratyp shyǵyp edi. Dál qazir dúbir jetse, jel keýleter shabys tileýli-tin.

Salqyn Shoqynyń salbaýyr saıyna tús áletinde myń qaraly qylquıryqtyny jıǵanda, Shynarboz moınyna jibek arqan ilinerin sezbegen. Jińishke jibek arqan biraq, qylsha tamaqtan emes, jýan moıynnan tústi ǵoı. Qoıanshyq Qumashtyń qıa tastaǵan shalmasy keýdeleı túskennen de, asaýsyp alǵan atpal janýar kúsh bermeı ketti emes pe?! Jibek arqan da eskirip tozǵan ba, janýardyń tuıaǵy astynda úzilip qaldy. Jýan moınynda ǵana tós astyn soǵyp, úzigi júr kóleńdep... Sol úrikkennen mol úrikken. At qoıǵandarǵa shaldyrmaı, shyǵandap ketti.

Qazir, mine, Taıshyn shatynyń qaıqańynda tur. Juldyzben jýsap, aımen alaǵyzyp, jelmen tań asyp, tynyǵyp ta alǵan. Alaman shabysqa ázir-aq! Tarlan tań da qantalap atty. Tarlan janýar da bir uly súrgin bolaryn baǵamdady.

Qulaǵyna dúbir keldi. Besti janýar jer tarpydy. Tuıaǵy tasqa tıip, janary jarqyl qaqty. Shaǵyr kózin aýdaryp edi: bıik taýlar bulyń-bulyń aýdy, býra saǵym ylym-jylym aqty.

Jaryq dúnıege janary qaryqqan janýar kisinep te jiberdi. Sol-aq eken túngi salqynda shyqqa bógip, tynyshtyqqa tunyp turǵan tereń shat tiksinip qalyp, kenet jańǵyryǵa kisinep qoıa berdi.

Taıshynnyń qaıqańynda saıaqsyǵan sulý besti silkinip-silkinip saldy. Qıalaı túsken kún kózimen túgi qar basqan túlkideı qyltyldap, jony ter úkken toqymdaı jyltyldap qoıa berdi. Sýretteı músinin ásem burdy.

Qarsy qaıqańnan salt attylar kórindi. Shynarboz qulaǵyn qaıshylap, qyryndaı jelip jóneldi. Salt attylar da qos-qostan bólinip, qıalaı shapty.

Shynarboz da bıik shoqylardy jondaı jeldi.

— Qap! — dedi Omar. — Keshe Shynarbozdyń shamyna tıip-aq alǵan ekensińder. Ótken tún ózin jaratyp shyǵypty. Endi buǵaldyryq tastaý ońaı bolmas.

— Keshe sen ádeıi jylqyǵa barmaı qaldyń, — dedi Arazǵul. — Ustaı almasyn, áıtpese “ustap bermeńder” degensiń ǵoı... Bolmasa, bir qylquıryqty taqymǵa tartý — Árin men Mamash, Qumashqa sóz be edi?!

— Eı, Arazǵul! Óziń bardyń, óziń kórdiń emes pe?! Álde saýsoqyr ma ediń? Al men barmasam, Shynarbozdyń shylbyrǵa ilingenin kórgim kelmegennen... Úıde Mákpún qarttaı qonaǵym boldy.

— Áne, aıttym ǵoı, seniń oıyń — buzyq... Qaıtseń de meni jerge qaratý. Meni emes, búkil eldi... Jo-jo... joq! Basshylardy masqara qylý — oılaǵanyń... Baryp turǵan sumsyń, Omar! Myna isiń — jaýdyń isi.

— Áı, Arazǵul! Ne deseń — o de... Janýar da saǵan jaý ǵoı! Bári saǵan jaý! Baryp turǵan áperbaqannyń ózi ekensiń.

— Omar, Shynar qolǵa tússe — tústi, túspese — isim senimen... Túbińdi qazyp, álgi “jer” arqyly qazdyryp, kóresińdi kórsetermin. Daıyn bol! Shúý, janýar! Shúý! — dep shaba jóneldi.

Osy kezde qaptaldasa bergen Árin:

— Omar aǵa, oraǵytpasaq bolmas. Keshegideı tóte salsaq, Shynarboz shaldyrar emes. Jotalaı jelip, alystan aıqulaǵyn ǵana kórseter túri bar. Bıik jondarmen qaraýyldaı shaýyp, saı-salaǵa jolaǵysy joq, — dedi shoqyta túsip.

— Jaqsylyqtar qalaı qulady?

— Qıalap ketti.

— Mamash she?

— Aldyn oramaq.

— Sen Mamashqa qosyl. Men Arazǵulmen ereıin. Ol báribir sóz uqpas. Biz sońynan salaıyq. Sender Qarajalǵa qaraı jibermeńder! Qaraǵaıly óńirge tuıaǵy tıse, onda aıyrylǵanymyz. Eren júırik-aq eken. Bar mini — laqpa qashaǵan. Júırikte bir-aq bir min bolady ǵoı... Mynaniki de sol.

— Keshe qosar atpen jetkizbedi ǵoı, janýar! Esti eken, haıýan! Únemi qaraýyl salyp, jel jaǵymyzdy aldy da otyrdy.

— Has júıriktiginiń syrtynda, qumaı qashaǵannyń ádeti ǵoı. Baǵanaǵy baılaýmen Dóńgelek sazǵa qaraı qaqpaılańdar! Jaqań men Qumash ta biledi. Olardyń qıalaǵany da jón. Al jol bolsyn!

— Áýmın! — dep Árin qıystaı berdi.

Omar da Arazǵuldyń sońynan saldy. Astyndaǵy bedeý kók bıege qamshy basty.

Shynarbozdyń shashasyn shalmaq shabys uzaqqa sozyldy. Biteý tuıyq Dóńgelek sazdyń búıen saıyna tyqsyryp kelgenmen, jany qysylǵan janýar jalama teriskeıge tuıaǵyn tik salyp, sytylyp-aq ketti.

Kún tústen aýdy. Qyzyl Kezeń jalyndaǵy kóne Kósh joly — qazirgi “Jaý joly” atanǵan tar soqpaq ta janýardy qutqaryp jiberdi. Júırik janýardy tabıǵattyń ózi de qutqarýǵa kómekteskendeı edi... Jankeshti janýar qulama qıada kók jasańǵa quıryǵymen otyra qalyp, aldyńǵy eki aıaǵyn tireý qylyp, adamsha syrǵanap ketti. Qashaǵannyń bul qylyǵyna jaı adam túgili, jylqyshylardyń ózi tańǵalysty.

— Tfý! — dep jiberdi Jaqsylyq. — Myna pátshaǵarǵa daýa joq eken...

— Aldy-artynan kelip qalǵan ek, qıada bulaı amaldaıdy dep kim oılaǵan?! — dedi Árin de ańtarylyp.

— Shalma laqtyrmadyńdar ma? — dedi Arazǵul.

— Buǵalyq laqtyrar jerge jaqyndatty ma, ákeńniń?! — dep Qumash ta boqtap jiberdi.

— Jylqy adam tektes... Jany qysylsa, adam men ań júrgen jerden júre beredi.

— Ondaıyn bilseń, erterek qam jasatpadyń ba?! — dep Arazǵul Omarǵa taǵy tap berdi. — Áı, bir barmaǵyń búgýli ǵoı... Báribir ustatpaı qoımaımyn! Jónelińder, túge!

Ol ekilene daýys kóterdi.

Qýǵyn qaıyra jalǵasty...

Laqpa qashaǵan Qyzyl Kezeń ıininiń jalamaly teriskeı qabyrǵasynan syrǵanaı túsip, Qyryqoshaqqa qaraı baýyrlaı bet qoıdy. Epti de esti júırik ebin taýyp ketti. Qýǵynshylar da Qyzyl Kezeńniń ústindegi Jaý jolynan qashaǵandaı tik túse almaı, amalsyz aldyǵa ozyp baryp, Maıterekke salbyraǵan salmadan qıalaı qulady.

Árin men Jaqsylyq toby eki aıyrylyp, Qyzyl Qasqyr shyńynyń qımasynan asty. Tús áletinde qara terge malshynyp, bıik-bıik jaldy qýalaı shapqan shabystan shatqaıaqtap qalǵan minis attaryn tyń kúlikpen aıyrbastaǵan jylqyshylar jer apshysyn qýyrdy. Shynarboz da biraq shurq etpedi. Qulaǵynyń túbi terlep, juqa shaby aq kóbikpen sharbylanyp, eti qyzyp, baýyrynan jarap alǵan janýar syr berer emes edi. Barlyqpaı, bıik basyndaǵy salqyndy tóske alyp, janaryn tóńkerip, tórt aıaǵyn teń tastady.

Endigi alǵan bıigi — Qyzyl Qasqyr...

Qyzyl Qasqyr da ańqyldaǵan saýmal samalymen qarsy aldy. Marqakól men Maıqapshaǵaı óńirinen qýalaı soqqan qońyr jel Qyzyl Qasqyr shyńyn mańdaıynan sıpap tur eken. Salqyn Shoqy men Qyzyl Kezeńniń arasyndaǵy qysań ańǵarǵa tabıǵattyń ózi jonǵan synadaı qoıa salǵan Qyzyl Qasqyr shyńy — qarasur kelgen shyny jartas edi.

Shyny shyńnyń tap tóbesi — at arqandaı alańqaı. Al sol alańqaı teriskeı qaptalyna qaraı tý bıeniń saýyryndaı jazylyp, kúreńshe shóbi júzin jasyryp, Toǵyzbastaý oıymen quıylysyp ketetin. Shyńnyń kúngeıi — bıiktigi júz qulashtaı tip-tik, taýteke de taıyp keter, taý qyrany da uıa sala almas jyp-jylmaǵaı, jalama jartas-ty. Qashaǵanǵa aınalǵan júırik Shynarboz tap osy shyń basyna shyǵyp, shashasyn kúreńshemen tarap, bir sát baıyrqa tapqan.

Kún uly besinnen aýǵan. Aýsyl ýaq edi.

— Táńiri qoldady! — dedi aq ter-kók ter bolǵan Árin Omar men Arazǵul jetkende. — Endi qaıter eken?

— Eı, Omar! — Arazǵul zildene qaldy. — Aıtaryńdy qazir aıtyp qal, myna qashaǵan taǵy sytylyp ketpeı turǵanda... Shyń basynan taıqyp keter tus bar ma? Jaqsylyqty bir jigitpen jibereıik.

— Qutylar jer qaldyrdyq pa?! Óziń bas bolyp tursyń ǵoı. At arqandaı ǵana jer... Alaqandaı jerde ustaı almasaq, óz obalymyz ózimizge!

— Já-já! Jaraıdy! Janýar da baıqastap tur ǵoı, endi qutylmasyn sezedi... Ózi de bir ókpesi joq ólekshin eken.

— Jigitter quryq kótermeńder! Soıyl tıgizbeńder! Buǵalyq ta jeter... Moınynda keshegi arqannyń úzigi de júr, — dedi Omar.

Jylqyshylar jarty aıdaı ıile qorshap, Árin men Qumash shalma men buǵalyqtaryn yńǵaılaı ustap, bári de at ústinde jaqyndaı bastady. Aralarynan qashaǵan synalaı sytylyp ketpes úshin, quryq pen qaq soıyldaryn kóldeneń tartqan.

Shynarboz da shyń basynda bir tyqyrdyń taıanǵanyn sezdi. Ózin biraq erkin sezindi. Sabyrly kúımen qamys qulaqtaryn qaıshylady. Jylqyshylarǵa osqyryna qarap, kók kúreńsheni tarpyp-tarpyp qoıdy. Shyń basyndaǵy shym aralas shaǵyl oıyldy.

Besti shyqqan shyǵan júırik eki kúngi shabystan zar kúıine kelip edi. Ózi óttenip, kózi ottanyp alǵan-dy. Shashasy shań kórmegen kók jasań Sarytaý óńirin shyń basynan sholyp ótti. Keń dúnıe jarqyl qaqqan janarynda aıadaı kúıde bir aýnap tústi: kún ıegin artatyn kókmunar Quzǵyndynyń qarly shyńdary, jaıyndaı Jaıdaqtyń jony, qaba jol qaraǵaıly Qarajaldyń jaly, bókterinshekteı Bókenbaı bóksesi, jalqy órilgen burymdaı Kúrshim ózeni — bári de Shynarbozdyń som tuıaǵy tıgen, jumsaq erni súıgen jerler.

Jylqyshylar da jylandaı jaı jyljyp, jaqyndap keledi...

Júırik janýar sheginer jer qalmaǵanyn baıqastady. Osqyrynyp qoıdy. Kenet ol qaıqań etip, qaıyqtaı jalt berdi. Sol betinde shyń usharynan bir-aq shyqty. Qyzyl Qasqyr erneýinde bir sát qalt toqtady. Qulashtaı bop úzilgen jibek arqan qaldyǵy salbyrap, moınyn ásem buryp, jylqyshylarǵa shaǵyr kózderin tóńkerdi. Otty janarlary lap etken shyrpydaı jarq-jurq etti.

Ol oqys osqyrynyp qaldy da, shyń usharynan bir-aq qarǵydy. Qarǵı qalyqtap bara jatyp, aqyrǵy ret qulshyna kisinedi. Shyńǵyrlaǵan daýys qarasur shyńnyń qabyrǵasyna soqtyǵyp, qańǵyra jańǵyryǵyp qaldy.

— Qap! Qashaǵan neme-aı! Noqta kıgizbeı, qamshy tıgizbeı ketti-aý! — dedi Arazǵul.

Onyń sózin biraq eshkim estimegendeı elemedi. Únsiz kelip, shyń basynan tómenge enteledi. Tómende — túpsiz shyńyraý... Kókmunar súlelenedi. Qyrandaı qalyqtaǵan qumaı júırik ǵaıyp bopty.

Jartasty júzin qubylaǵa burǵan qaıran Qyzyl Qasqyr qańqıǵan qalpy...

* * *

Baǵzy bóriniń bula zary búginde úzilgen emes...

Qyzyl Qasqyr — babalarymyz bóri totemine tabynǵan zamannan kele jatqan Altaı óńirindegi shyń ataýy. 30-jyldary qyzyl belsendiler onyń ataýynan shoshynyp, “Qyzyl Sorań” atatyp jibergen. Al 1962 jyly jazda jazýshy Sábıt Muqanov pen aqyn Qalıjan Bekhojın Altaıǵa qonaqqa kelgende, Kúrshim aýdanynyń Shubaraǵash jaılaýynda úlken toı bolyp, shyńdy “Sábıt shyńy” dep ataǵan.

---