InfoHub Logo

Halqymyzda qasıetti aılarmen qatar, qasiretti aılardyń da bolaryn kim bilgen?.. Qaharly qystyń aıazynda alańda azap kórgen qandastarymyzdyń osy bir jeltoqsan aıynyń atymen tarıhta qalaryn kim bilgen?.. Armany men tańdaýyn shetke ysyryp, qazaqty taqtan túsirgenine shydaı almaımyz dep alańǵa bas kótere shyqqan jastardyń taǵdyry osyndaı bolaryn kim bilgen?... Tarıh betterinde qazaǵymnyń azapty kúnderi talaı kezdesti. Elim degen erler, batyrlar, handar... Osy tizimdi eshteńeden habary joq jastardyń jalǵaryn kim bilgen?..

Orys tarıhynda «qandy jeksenbi» bolsa, qazaq tarıhynda «qandy jeltoqsan» boldy. 70 jyldyq bodandyqqa shydaǵanymyzdyń shegi de osy jeltoqsan qurbandary boldy. Kóterilisti táýelsizdik jolynda jasaǵan alǵashqy qadamymyz desek, artyq ketpeımiz. Halqymyz úshin qansha azapty taqyryp bolsa, sonsha zerttelmegen, jazylmaǵan taqyryp. Jeltoqsan taqyrybynda kıno salasyndaǵy úzdigi dep «Allajar» fılmin atasaq, ádebıet salasynda «Aı qarańǵysysyn» ataı alamyz.

Turysbek Sáýketaıdyń «Qıly taǵdyr» atty romandar toptamasynyń birinshi romany bolyp esepteletin «Aı qarańǵysy» 1991-1996 jyldar aralyǵynda jazylǵan.  Taqyryby – Jeltoqsan kóterilisi. Negizgi keıipkerleri – Sábıra men Ázız-sultan.

Shyǵarmanyń mazmunyna toqtalmas buryn, taqyrybyna toqtalyp ketsek durys bolar. Nege «Aı qarańǵysy?». Jalpy qaı eldiń bolmasyn tarıhynda aıtylýǵa tıisti jáne aıtylmaýǵa tıisti oqıǵalar bolady. Aıdyń biz únemi tek bir jaǵyn kóretinimiz sekildi, sol oqıǵalardyń da bir jaǵyn estımiz. Al qarańǵy betinde ne bolyp jatqany álemge belgisiz, belgili bolýy da múmkin emes. Sebebi aıdyń qarańǵy betin kórý múmkin emes. Bul dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıoma. Táýelsizdigimiz aıdyń jaryq betindeı álemge jarıalansa, jeltoqsan kóterilisi aıdyń qarańǵy betinde qalyp kele jatqan oqıǵa. Sebebi, jeltoqsan kóterilisi tek jastarǵa ǵana qatysty emes, bılik basynda otyrǵan aǵalarymyzǵa da qatysty taqyryp boldy. Avtor tarapynan óte utymdy tańdalǵan taqyryp dep aıtsaq bolady.

Mazmunyna keler bolsaq, biz biletin jeltoqsan oqıǵasy romanda naq sol qalpynda sýrettelgen be, álde burmalanǵan nemese shynaıy qosylǵan tustary bar ma? Roman eshteńeden beıǵam júrgen jas Sábıra men Ázız-Sultannyń kezdesýlerinen bastalady. Ashyq aspanda tramplınnen sekirip, jastyqtyń jalyndy kezderin ótkizip jatqan Sábıra men Ázız-Sultannyń móldir mahabbatynan bastalǵan oqıǵa ári qaraı damı túsedi. Kóterilistiń biz bilmeıtin qarańǵy beti jaryqqa shyǵady. Halyq arasynda jastardy alańǵa jınaǵan kim, olar alańǵa jınalatynyn qalaı bildi, bastaýshy boldy ma degen saýaldar bálkim bolǵan da shyǵar. Biraq qyzyǵyp zerttegen adam bolmady, múmkin «qarańǵylyqtan» qoryqqan shyǵar. Qazirgideı damyǵan zamanda shaqyryp, jınala salatyn áleýmettik jeli joq kezde 20 myń adamnyń basy qalaı alańǵa qosyldy? Osy suraqtyń jaýabyn romannan bile alamyz. Múmkin tarıh astarynda qalǵan shyndyq shyǵar, múmkin jazýshynyń qıaly shyǵar.

Alańǵa jastardyń jınalýyna sebepshi bolǵan – Aıtýarovtyń orynsyz ázili desem senesiz be? Qazaq dep kýáliginde ǵana jazylyp turǵany bolmasa jany orysqa satylyp ketken bıshara Aıtýarovtyń bar isi qazaqty qulatý, aıaǵynan shalý, masqara qylý. Qonaevty kóre almaıtyndardyń aldyńǵy qatarynda. Qonaevtyń ornyna qoıǵan Kolbındi kóre almaı taqqa aram jolmen qol jetkizgisi kelgen Aıtýarov pen dosy Mıronınniń qurǵan quıtyrqy jospary halyqtyń jadynda máńgi qalaryn qaıdan bilsin... Qara basynyń qamy úshin jastardyń jataqhanasyna «– Jigitter, ózderiń de radıodan estigen shyǵarsyńdar, búgin Qonaevty ornynan alyp tastady! – deıdi qaraly habar estirtkendeı qamyǵyp. – Ornyna qaıdaǵy bir orysty qoıdy. Qazaq tabylmaǵandaı bul ne qorlaǵany. Basqa respýblıkalardyń bárinde Birinshi basshy – jergilikti ult ókili. Bizdi basynyp otyr. Óstip keýdemizdi basqyzyp qoıamyz ba, namysymyz qaıda? El ekenimizdi bildireıik Alańǵa shyǵyp, pleným sheshimine qarsymyz deıik. Qazir jarıalylyq pen demokratıa zamany, nege konstıtýsıalyq pravomyzdy paıdalanbasqa. Bizdi Dımekeńniń adamdary jiberip otyr. Basqa qazaq basshylary da narazy. Qoryqpańdar. Qazaq jastarynyń bárine aıtyńdar, mıtıńke shyqsyn!..» dep, úgit jasaıdy. Namysshyl jastar aldyńǵy shepte alańǵa barsa, qalǵandary ne úshin bara jatqandaryn da bilmeı, aǵylǵan halyqtyń artynan ilese bergen. 100-150 adam jınalsa boldy dep sengen Aıtýarov 20 myń adamnyń ómirin qıýǵa sebep boldy. Bir sózben aıtqanda, qazaqty ólimge bastaýshy bolǵan qazaqtyń ózi. Romandaǵy Aıtýarovtyń tegi basqa bolǵanymen ómirde bolǵany anyq. «Allajar» fılminde azapty kórinister romanda da jazylǵan. Janshylǵan, taptalǵan jastar taǵdyry, joq bolǵan urpaq taǵdyry romanda óte áserli sýrettelgen. Beıbit soǵys qurbandarynyń «ishkish, buzaqy, ultshyl» atanýyna da osyndaı «Aıtýarovtardyń» qosqan úlesi kóp. Romanda jalpy jetltoqsan kóterilisi ǵana emes, qazaq halqynyń sol kezdegi ómiri, bedeli týraly da aıtylyp ketedi. Ony Ázız-sultannyń ákesiniń beınesine qarap otyryp, «Qazaqfılm nege qazaq shaldaryn usqynsyz, tártipsiz nadan qylyp kórsetedi eken? Baı bolsa mes qaryn, qý bolsa saqaly ekige aıyrylǵan. Burynǵy fólklorlyq tıpten áli aıyrylmaǵan» dep kúıingen kezinen baıqaýymyzǵa bolady. Avtordyń qoǵamǵa degen yzasyn keıipkerleri arqyly jetkizgendigin ańǵarýymyzǵa bolady.

Qorytyndylaı kele, romannyń ádebıetimizdegi orny tómen dep aıtsaq bolady. Esh jerde nasıhattalmaǵan, áleýmettik jelilerden ınemen qudyq qazǵandaı áreń taýyp alasyń. Onlaın kitaphanalar men saıttarda jaryq kórmegen. Jeltoqsan taqyryby sóz bolǵanda ǵana izdelinedi, oqylady. Oqyrman nazary bylaı tursyn, qulaǵyna da ilinbegen. Osyndaı mańyzy zor, keremet týyndynyń «ádebıet qarańǵysynda» qalyp qoımasa eken deımin. Tarıh qarańǵysynan jeltoqsan kóterilisin shyǵarýǵa uzaq ýaqyt ketetin de shyǵar. Biraq ádebıet qarańǵysynan shyǵarý – ózimizdiń qolymyzda. Damyǵan zamannyń damyǵandyǵyn osyndaı kátaptardy nasıhattaýda kórsetpesek, rýhanıatqa damyǵandyqtyń qandaı qajeti bar?

Ábdisámet Qarakóz ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranti

 Janataev Danat ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory

---