InfoHub Logo

Tashkent qalasynda 1870 jyldyń 28 sáýirinen  bastap qazaqtyń tuńǵysh basylymy “Túrkistan ýálaıatynyń gazeti” jaryq kórdi. Orys tilinde shyǵatyn “Týrkestanskıe vedomostı” gazetine qosymsha retinde aıyna tórt ret eki basylymy qazaq tilinde eki basylymy orys tilinde shyǵaryla bastady. Basylym qazaq halqynyń saıası kóz qarasyna mádenı oı pikiriniń oıanýyna eleýli áser etti. 

“Túrkistan ýálaıaty gazetiniń” resmı jáne resmı emes dep atalǵan basty eki bólimi boldy. Resmı bóliminde patsha ókimetiniń buıryq, jarlyqtary, úkimder jarıalanyp túsindirilse, resmı emes bóliminde eginshilik, mal sharýashylyǵy, otyryqshylyq, mádenıet, óner , áıel teńdigi qaraldy. Oǵan kezinde gazet betterinde jarıalanǵan «1731 jyly Qazaqstan Rossıaǵa bodan bolýy» týraly máselelermen qatar, qazaq dalasyndaǵy Kenesary han, Syrym, Isataı-Mahambet batyrlar bastaǵan azattyq kóterilisterdiń jazylýy da kýá. Onyń ústine tikeleı patsha jarlyǵymen qazaqtardyń eń shuraıly jerleriniń orys pereselenderine kúshpen tartyp alynyp berilip jatýy jóninde materıaldardyń jarıalanýy redaksıa qyzmetkerleriniń ustanǵan baǵyt-baǵdarlaryn kórsetetin edi.

Qazaq tilinde shyǵatyn gazettiń 1882 jyly eshbir sebepsiz jabylyp qalýy da osyndaı isterge baılanysty sıaqty. «Túrkistan ýalaıatynyń gazetinde» joǵaryda aıtylǵan jaılardan basqa mádenıet, oqý, bilim, ádebıet, tarıh pen etnografıa, arheologıa jáne taǵy da basqa máselelerge qatysty materıaldar, máselen aýyz ádebıeti úlgileri de jarıalanyp turdy. Tuńǵysh gazet óz oqyrmandaryna Shoqan, Ybyraı, Abaı sıaqty birtýar perzenteriniń ómiri jáne eńbek joldarymen alǵash ret bolyp tanysýlaryna múmkindik jasady. Gazet patshalyq Reseıdiń otarshyldyǵyn qazaq halqyna moıyndatý jáne orys tilin úıretý saıasatyn ustana otyryp ta, qazaq qoǵamynyń shyndyǵyn kórsete aldy. Qazaqty ult retinde tanytý tam-tumdap bolsa da júrgizildi. Qazaqtar baspasóz joq kezde eldiń bir shetinde bolǵan ýaqıǵany ekinshisi qulaќtanǵansha jyljyp aılar, jyldar ótse endi gazet arqyly habarlasyp tez ári tıimdi boldy. Qara halyq saýatyn ashyp qana qoımaı, qoǵam ómirinen, onyń ishki –syrtqy jaǵdaılaryna habardar bola bastady. Máselen, «Túrkistan ýalaıaty gazetinen» 1870 jylǵy 4-nómirinde Túrkistan ólkesinde birinshi ret ashylǵan pochta-telegraf qatynasy týraly habar berildi. Munyń ózi kóshpendi halyqtyń ómirine kire qoımaǵan sony jańalyq edi . Gazettiń keıingi nómirlerinde 1866 jylǵy aqsha reformasy týraly «Bank haqynda» degen ortaq taqyryppen qazaq jurtyndaǵy saýda- sattyq, aqsha aınalymy, bank jóninde túsinikter berilip, saýdanyń paıdasy aıtylǵan. Sonymen qatar, Qytaımen shekaradaǵy qazaqtar arasyndaǵy, Reseı men Qytaı , tatarlar men ózbekter arasyndaǵy saýda qarym-qatynasy kóbirek jazylyp, bankterdiń aqshalaı qaryz berý erjelerimen tanystyrý uıymdastyrylǵan. Baspasózdiń qaı túri bolsyn syrtqy saıasattan tys qalmaıdy. Biz sóz etip otyrǵan basylymda bul máselege nemquraıdy qaramaǵan. Mysaly, «Qytaıdan jetken habar» degen maqalada Qytaıda turatyn musylmandar kóterilisi týraly jazylǵan. Sondaı-aq munda qazaqtardyń Qytaı – Reseı memleketterimen jáne Buqar-Hıýa handyqtarymen qarym-qatynasy týraly da kóptegen materıaldar jarıalanyp turǵan. Olardy birinde, «Qulja mańyndaǵy elderdiń Reseıdiń qol astyna baǵyndyrylǵany» aıtylsa, ekinshisinde «Reseıdiń Qoqan handyǵyn baǵyndyrǵany» jaıynda jazyldy. Al, úshinshi bir habarda «Reseıdiń Hıýany baǵyndyrǵany» týraly, osyǵan oraı «Adaı eliniń Hıýaǵa emes, Reseıge baǵynyshty bolatyndyǵy» baıandaldy. «Túrkistan ýalaıaty» gazetiniń betterinde joǵaryda toqtalǵan eldiń ishki-syrtќy jaǵdaılarymen qatar otyryqshylyq, eginshilik, mal sharýashylǵyna baılanysty da kóptegen irgeli materıaldar jarıalanyp turdy.  

Gazet áıel teńdigi máselesine de kóńil bólgen. Máselen, onyń 1875 jylǵy 16-nómirinde balıǵatqa tolmaǵan qyzdy atastyryp, qalyń mal alatyn qazaqtyń ádet-ǵurpyn synaǵan bir avtordyń maqalasy jarıalanǵan. Onda « Bul sózdi gazetke basyp shyǵarsańyz, bizdiń qazaqtar biraz uıalap, oılanatyn bolar edi» delingen. Basylymda ámeńgerlik, jesir daýy tárizdi el ishine búlik salǵan ádet-zańdardyń zıandylyǵyn áshkereleıtin materıaldar da basylyp turǵan. Solardyń birinde: «Baıy ólgen qatyn basy bos bolyp, óz yqtıarymen qalaǵan adamyna barýy kerek. » degen batyl usynys ta jasalypty. Ótken ǵasyrdyń qazaq qoǵamyndaǵy áıel teńdiginiń aıaqqa basylýy dinı nanym-senimge de baılanysty edi. Mysaly, 1877 jylǵy 2-nómirinde Shaısmaıl degen moldanyń 14 jasar aýrý ózbek qyzyn úshkirip, jazamyn dep úıine ákelip, nekesin qıyp, úılenip alǵanyn jazǵan. Sońynda «Biz bul úshkirýiniń atyn gazetke basyp shyǵardyq. Eger úshkirimniń taǵy aldaıtyn bolsa, orys zakony boıynsha bular qatty iske kez qalar» degen eskertý jasaǵan. Qazaqtyń halyq poezıasy kóne dáýirden belgili. Onyń úlgilerin hatqa túsirse de erte kezden qolǵa alynǵan. Muny J. Balasaǵunnyń «Qutadǵý biliginen», tarıhı eskertkishterde kezdesetin eski óleńderden, maqal-mátelderden baıqaımyz. Sonymen qatar M. Qashqarı jınaǵan maqal-mátelderdiń de birsypyrasy qazaq halqyna etene jaqyn, baıyrǵy aýyz ádebıeti úlgisi bolyp sanalady.
 
Basylymda Salyq Qaraýyluly Babajanov jınap bastyrǵan maqal mátelder jurtty oılantyp, tolǵantyp tózimdilikpen izgilikke, tapqyrlyqqa baýlydy.
 
Paıdalanǵan ádebıetter tizimi:
1. S. Qozybaev, A. Ramazanova, Q. Allabergenov-«Álem  baspasózi» tarıhynan 
2. N. Omashev, T. Beknıazov-«Qazaq jýrnalısıkasy» I tom
3. «Qazaq» ensıklopedıasy. Bas redaksıasy. Almaty, 1998j.
4. Qazaq ádebıeti. Ensıklopedıa. Almaty, Bilik, 1999j.
5. Q. Allabergen, J. Nusqaýbaıuly, F. Orazaev. “Qazaq jýrnalısıkasynyń tarıhy”1996-2010j
 
Ál farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti 
Jýrnalısıka fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti: Armanqyzy Aq jaıyq.

---