InfoHub Logo

Boıy etikten az-aq qalqyńqy bolǵan soń, bári ony Chýbosel dep atap ketti.

Moldavansha «chýbosele» — etik. Mine, bul at sodan shyqqan, eger bul sózdi qazaqshaǵa týra aýdarsa, Etik bala bolar edi. Biraq biz onyń esimin aýdarmaımyz. Eń abzaly — Chýbo dep ataǵan. Osylaısha ony erkeletip, Chýbo dep mamasy ataıtyn.

— Chýbo! Chýbo! Chýbosel! Qaıdasyń sen?

— Chýbo! Chýbo! Sen qaıda joǵalyp kettiń?!

Shynynda da ózi kúnde bir jaqqa joǵalyp ketetin-di, sodan mamasy ulyn tek keshke ǵana, ol úıge kelgende bir-aq kóretin. Al kúndiz Chýboseldiń qaıda ekenin chýboselder ǵana biletin.

Keshe sheshesi ony kún uzaqqa izdedi. Áıteýir, tapty- aý! Mine, ol, qarashyǵy, taýyq qorada otyr.

— Chýbo! Sen munda ne istep jatyrsyn?

— Otyrmyn.

— Qaıda otyrsyń? O jasaǵan, keshire gór, esirkeı gór bizdi!

— «Qaıda, qaıda» deıdi ǵoı! Taýyqtyń uıasynda!

— Nege?

Chýbo kózin jipsıte syǵyraıtyp, sheshesine qarady — qyzyq eken, shynymen-aq, ol ózi ájeptáýir adamnyń taýyqtyń uıasynda nege otyratynyn bilmegeni me?

— Balapanǵa sýyq tımesin dep uıany jylytyp otyrmyn.

— Qaıdaǵy balapan?

— Álgi jumyrtqadan shyǵatyn she? Qazir taýyq keledi, jumyrtqalaıdy...

Aıtqandaı-aq, taýyq qoraǵa taýyq keldi de, jumyrtqalady, odan shyqqan balapan jótkirmedi de, Chýbo da jótelmedi deýge bolady, tek bir-eki márte túshkirip jiberdi, sosyn sýyq tıgen bolý kerek, murnynan sý aqty... Qysqasy, sheshesi onyń arqasyna banka qoıdy. Al kelesi kúni Chýbo bankalarymen qosa joǵalyp ketti.

Keshke jaqyn úlken qoldy adam keldi. Bul adamnyń qolynda kishirek qol bar, ol Chýbonyń qoly edi. Biraq qazirgi áńgime onyń qoly jaıynda emes, aıaǵy jaıynda. Aıaǵy onyń sý-sý bolatyn. Jáne onysy selonyń syrtynan áldeqaıda alysta bir jerden tabylǵan-dy.

— Aý, sen óziń qaıda bet alyp ediń? Á? Qaıda?

— Qystyń qaı jerde bitetinin kórýge ketkem. Saǵan báısheshekter terip ákeleıin dep edim.

Kesh boıy sheshesi ahylap-ýhilep jylaýmen boldy, al Chýbo uıqtaǵan kezde, erine bylaı dedi:

— Kórersiń áli, budan kóz jazyp qalamyz... kúrtik qardyń astyna kirip joǵalady... Sodan kóktemde onyń chýbosyn... chýbosyn... etigin ǵana tabamyz...

— Já, boldy! — dep ákesi judyryǵymen stoldy qoıyp qaldy.

Bir qoıyp qalyp, uıqyǵa jatty, al tańerteń erterek turyp, qaqpaǵa dáý qulyp saldy da, kóńili ornyna túsip, jumysyna jóneldi.

Keshirek turǵan Chýbo qulypty kórdi, sosyn aýladaǵy qardy kórdi. Qar kóp jaýypty, aýlada qardan ózge eshteńe kórinbeıdi. Tipti kúlkiń keledi bir túrli. Qar men qulyp, qulyp pen qardan ózge esh nárseni kórmeı, eki kózin baqyraıyp turǵanyń. Al qarmen qulypty asha almaısyń.

Biraq Chýbo qulypty ashyp áýrelenip jatpady. Qorshaýdyń janyna — al qorshaý bıik, ári tutastaı tastan qalanǵan edi — Chýbo aqsha qardan ájeıdiń músinin jasady. Sosyn onyń ıyǵyna órmelep shyǵyp, qorshaýdan bir-aq qarǵydy.

— Chýbosel! Qaıda kettiń? — dep aıqaılady kórshi áıel.

— Qar-atany izdeýge, — dep jaýap beredi Chýbo. — Ájeı ótinip edi.

Chýbo úıine keshke oraldy, biraq qaqpa bekitýli ǵoı. Ol qardan tezdetip adam músinin jasap jiberdi de, sonyń ıyǵyna shyǵyp, qorshaýdan bir-aq qarǵydy.

— Qoryqpaı-aq qoı, ájesi, — dedi Chýbo álgi tańerteń ózi qardan jasaǵan músinge. — Shalyń seniń qorshaýdyń syrtynda tur.

Keshikpeı ákesi de oralyp, qaqpanyń kiltin syldyrlatyp qoıyp, áıeline bylaı dedi:

— Minekeı, eń senimdi ádis osy! Keremet oılap tapqan joqpyn ba?

Ol uıqyǵa jatqanda, kiltin jastyǵynyń astyna tyǵyp qoıdy.

Tańerteń ákesi qaltasyna kiltin salyp, aýzyna temeki tútikshesin tistep alyp, sheberhanadaǵy jumysyna, sheshesi fermaǵa ketti. Al Chýbo bolsa aýlaǵa shyqty.

Bir ýaqytta qarasa, keshegi ózi jasaǵan Qar-ájeı buǵan kózin qysyp, qar saýsaǵymen ymdap ózine shaqyrdy.

— Osy meniń shalym jalań bas-aý deımin, — dedi ájeı Chýbo túsinetin qar tilinde. —-Qarap jibershi, túnde qorshaýdyń syrtynda bireý qaltyrap tońǵandaı bolyp edi.

— Túý! — dep daýystap jiberdi Chýbo. — Ol sol ǵoı qaltyraǵan!

Chýbosel úıine júgirip baryp kelip, qorshaýdan qarǵyp tústi de, qoınynan ákesiniń qalpaǵyn sýyryp aldy.

— Bul seniń kempirińnen sálemdeme, — dedi de, ol qardan jasalǵan kári basqa qalpaqty qonjıta saldy.

Keshke jaqyn selodan oralǵan kezde Qar-ájeıdiń aýzyna kámpıt saldy.

— Shalyń berip jiberdi saǵan. «Iilip tájim et» dedi, — dedi de, Chýbo oılanyp qaldy. Seloda ájesi de, atasy da joq ekenine ókindi.

— Beri qarashy, — dedi ol, — meniń ájem bolǵyń kele me?

— Moka, noka, chýký, bý, — dep jaýap qatty kempir, qar tilinde aıtylǵan bul sózdiń maǵynasy: bolǵym keledi, nege bolmasqa? — edi.

— Mine, keremet, — dep qýandy Chýbo. — Men seni Dalba ájeı dep, al ataıdy Dalbý¹ dep ataımyn.

Sodan beri Dalba ájeıdiń óz shalyna sálemdeme jibermegen bir kúni bolmady, birese qolǵap, birese taıaq degendeıin, óıtkeni, dala sýyq qoı, sosyn qabaǵan ıtter de kóp júredi.

— Al kempir onda ne istep jatyr? — dep surady Dalbý ataı. — Tońbaı ma eken ózi! Áıtpese men — býlı, týlı, soka, mok!.

— Iá, túsindim, — dep jaýap qatty Chýbo. — Mindetti túrde jetkizemin sálemińdi.

Sóıtip jetkizdi de.

— Shalyń sálem aıtty, ol: «Túnde saǵan kóńilsiz bolmaý úshin aspanǵa aı jaǵyp qoıdym», — dedi.

Birde sheshesi qarasa — Qar-áje munyń shálisine oranyp alypty, al ákesi óziniń joǵalǵan tútikshesin Qar-atanyń aýzynan tapty.

— Jaraıdy, áıteýir balamnyń úıden ketip qalmaı júrgenine shúkirshilik, — dedi ákesi. — Qaqpaǵa qulyp salý tabylǵan aqyl boldy. Senimdi-aq ádis.

Al qardan jasalǵan eki adam, árıne, Chýbonyń aýladan shyǵyp ketýine árdaıym járdem jasap júrdi, biraq bul jóninde eshkimge lám demedi.

Bir joly fermaǵa kórshi áıel júgirip keldi. Chýbonyń sheshesi sıyr saýyp jatyr edi.

— Tasta sıyryńdy!

— Ne boldy taǵy?

— Chýbo kári tóbet — Faraondy shanaǵa jegip alypty. Ózennen ári ótip, týra Qoraz taýyna qaraı tartyp barady.

— Jasaǵan-aı! Onda úsh birdeı qudyq bar ǵoı!

— Onyń ústine shanaǵa zyryldaq qalaqsha ornatyp alǵan! — dedi dabyrlap kórshisi. — Sóıtip, týra taýǵa órlep barady! Al taý eresen úlken ǵoı! Sumdyq-aı!

Sheshesi kúıeýiniń aǵash usta dúkenine júgirdi.

— Ne amal isteımiz, Meı?!

Chýbonyń ákesi aýlaǵa atyp shyqty, dál osy kezde jolmen un toly qaptardy tıegen shana ketip barady eken.

— Tp-pprý! — ákesi demde atty toqtatyp, doǵardy da, ústine bir-aq yrǵyp, Qoraz taýyna qaraı shaba jóneldi.

Qaptar ıesi aýzyn ashty da qaldy. Biraq ol aýzyn ashyp qansha turmaq? Jerge sekirip túsip, áıtip-búıtip shanaǵa jegildi de, júgin ári qaraı súıreı jóneldi, al Chýbonyń sheshesi shanany artynan ıterip otyrdy. Iterip kele jatyp, ózi Chýbo kórinbeı me dep aspanǵa qaraıdy. Eger balasynyń shanasynyń zyryldap aınalyp turatyn qalaǵy bolsa, bálkim, qazir selonyń ústimen kókteı ushyp ta óter.

Al Dalba ájeı ataıdan:

— Nıkı, mıkı? Nemereń kórinbeı me? — dep surady.

Bir aıta ketetin jaıt — Chýbo shanasynyń qalaǵy bar ekenin ájesi tańerteń-aq baıqaǵan bolatyn.

— Shynynda da bir jaqqa ushyp ketip júrmesin, — dep oılaǵan, ájesi shanaǵa jip baılap qoıǵan. Al jip bolsa, onyń jempirinen tarqatylyp, Chýbo Qoraz taýyna qaraı zyrlaǵan saıyn jempir birtindep tarqatyla berdi. Endi tek jarty jeńi ǵana qalǵan edi.

— Sen de jipke jarmas! —dep aıqaılady kempir shalǵa. — Ekeýlesek, toqtatamyz!

«Mýkı, mýrı, rıkı, mı» degendi sheshesiniń jolaı qulaǵy shalsa da, eshteńe túsine almady. Al úıine taqaǵan kezde, aqsha qardan jasalǵan ataı men ájeıdiń jipke ekeýleı jarmasyp, barynsha tyrmysyp tartyp turǵandaryn kórdi.

Sheshesi jipti qolymen qozǵap kórip edi — mássaǵan, arǵy ushynda bireý otyrǵan sıaqty. Chýbo bolmas pa eken? Áıteýir jip úzilip ketpese jarar edi.

Ataı men ájeıdiń tarta-tarta túsirgenderi bir kishirek syńar etik boldy.

— Chýbo! Baıǵus Chýbo! Qaıda ol?

Eki kórshi áıel júgirip kelip, syńar etikti kórip oıbaılaı bastady.

— Baıǵus bala! Ony jyrtqysh ańdar, qasqyrlar jep qoıǵan ǵoı!

Osylaı olar qashan ákesi kelgenshe oıbaı salyp, ahylap-ýhilep, etikti súıýmen boldy. Chýbo bir aıaǵyn ákesiniń qoınyna tyǵyp jiberip, ózi onyń qolynda otyr edi.

Ymyrt úıirile solardyń izimen shanaǵa jegilgen kári tóbet — Faraon da keldi.

Iá, Dalba ájeı, qapylysta jipti shanaǵa emes, Chýbonyń syńar etigine baılap jibergen bolyp shyqty.

— Munyń etigine atyn jazyp qoıýǵa týra keledi, — dedi ákesi.

— Ol nege qajet?

— Solaı. Etigine onyń aty-jóni mynaý, pálen degen selodan dep jazyp qoıamyn. Eger shyǵandap alys kete qalsa, etigi járdemdesedi, búginde halyq saýatty ǵoı.

Erteńinde Dalba ájeı Chýbodan:

— Etigińdegi ne jazý, — dep surady.

— Chýbo! — dep ejikteı oqydy aqyldy kári tóbet Faraon. — Týr-tý-rı-ka-lyq Chý-bo!².

— Estımisiń shal! — dep aıqaılady Dalba ájeı. — Biz ekeýmiz de osy selodanbyz. Ózińdi qaıdaǵy qańǵybas bireý ekenmin dep oılap qalma, joldyń qaq ortasynda tursań da.

DIİRMENSHİ AǴAI

Kelesi kúni ákesi Faraondy aǵash ustasyna ózimen ertip ala ketti, óıtkeni Chýbo ony taǵy da shanaǵa jegip júrer dep qaýiptengen edi.

— Al sonda qorany kim kúzetpek? — dep oıǵa qaldy Chýbo, bórkin jelkesine qaraı ysyryp qoıyp.

Ol ıttiń ketegine kirip aldy, al on shaqty mınýttan soń qaqpa ashyldy da, aýlada tap sol álgi keshe fermaǵa júgirip kelgen kórshi áıel kórindi. Kenet kúrkeshe aýzynan bir sabalaq bas shyǵa kelip, órshelene úrip qoıa berdi. Áýp! Áýp! Áýp!

— Chýbo! Munyń ne? Shaıtan túrtti me? Men saǵan kógershin³ pisirip ákeldim ǵoı.

It úıshikten yryldap shyǵa kelip, kórshi áıelge, árıne, tórt aıaqtap tura-tura umtyldy. Kórshi áıel olaı jaltardy, bulaı jaltardy, tóbet qoıar emes, qappaqshy bolady.

Tek aýlaǵa Faraondy ertip ákesi men sheshesi kelgende ǵana — yryldaǵan tórt aıaqty haıýan — eki aıaqty jan ıesine aınaldy. Endi aýlany kúzetýshiniń ózi keldi ǵoı.

Keshke jaqyn ákesi etigin sheship jatqanda, Chýbo odan:

— Sen kúshtisiń be? — dep surady.

— Jalpy, solaı, — dep jaýap qatty ákesi.

— Al uıyqtaǵan kezińde saǵan kúsh kerek pe?

— Jalpy, joq, — dep jaýap qatty ákesi jelkesin qasyp qoıyp.

— Endeshe maǵan onyńdy erteńge deıin bere turshy

— Kimdi? Neni? — dep túsinbedi- ákesi.

— Kúshińdi.

— Jaraıdy, nesi bar ala ǵoı, — dedi aq kóńildilikpen ákesi.

— Onda meniń besigime jatyp uıyqta, — dedi Chýbo. — Sen endi — bóbeksiń, al men kerisinshe úlken eresek adam bolamyn.

— Al men oǵan syımaımyn ǵoı.

— Oqa emes, birdeńe etip kór.

Ákesi kúlip jiberdi — ózi kópten beri besikte uıyqtamaǵan edi. Biraq endi ýáde etkennen keıin ulymen aıtyspady. Besikke kirip, tizesin ıegine taqaı búktele jatty.

— Áldı-áldı! — dep terbetti besikti Chýbo. — Uıyqta!

Ákesi alǵashynda bunysyna kúlgen edi, sosyn oılamaǵan jerden esinep, tipti typ-tynysh uıyqtady da qaldy.

Sheshesi besikten kúıeýin kórip, qorqyp ketti.

— Ákem-aý! Sen besikte neǵyp jatyrsyń! Bálkim, saǵan jaıalyq tósep berý kerek shyǵar? Jasaǵan-aý, bul úı ne bolyp ketti ózi!

Ákesi kózin ashty, biraq besikten tura almady. Denesi dáý bolǵanmen, kúshi jeter emes. Bóbekteı álsizdenip qalǵan. Bir aıaǵyn ázer degende sozdy.

— Men bir túrli sharshap jatyrmyn, — dedi de, ol odan beter qatty uıqtap ketti.

Sheshesi ahylap-ýhilep, aıǵaıyn salyp, ózi de uıqtaýǵa jatty. Sheshesiniń uıyqtaýyn kútken Chýbo senekke shyqty, al onda bıdaı toltyrylǵan qaptar turǵan bolatyn. Ol bir qapty jerden kóterip edi, shynynda da kúshti bolyp ketipti. Ekinshisin kóterdi — keremet jep-jeńil! Ol qaptardy shatyrdyń ústine apardy. Sosyn aýlaǵa shyqty.

— Ika, chıka! — degen daýys estildi qarańǵydan. — Neǵyp uıqtamaı júrsiń?

Bul Dalba ájesi edi, nemeresin birden baıqap qalypty.

Al Chýbo sóıtkenshe bolmaı, saraıdan súımen temirdi alyp kelip, qorshaýdyń tas qabyrǵasyn gúrsildetip ura bastady! Osylaısha ol qorshaýdan qashan tereze tesip shyǵarǵansha ura berdi.

Sol-aq eken, tesikten Dalbý ataıdyń balasy kórindi.

— Kesh jaryq! — dedi atasy qalpaǵyn kóterip. — Kesh jaryq, Dalba!

— Týh, terezemizdiń bolǵany qandaı jaqsy edi, — dep qýanyp ketti ájeı. — Al jaraısyń, Chýbo! Endi men shalymdy kórip turamyn.

— Tereze bar bolsa, demek, úı de bar, — dedi oıǵa shomǵan qart. — Ras, bizdiń úıimiz ne bary bir tereze jáne bir qabyrǵadan turady, biraq oqa emes. Bir ókinishtisi — qonaqty otyrǵyzar jerdiń joqtyǵy. Shirkin, oryndyq bolar ma edi?!

— Jasaımyz, — dedi de, Chýbo álgi súımenmen qoparyp túsirgen tastardan uzynsha oryndyq jasap berdi.

— Qonaq kelýin qalaımyn! — dedi oıda joqta Dalba ájeı. — Óte qalaımyn qonaqtyń kelýin.

— Kim kelmekshi? — dedi Chýbo. — Jurttyń bári uıqyda ǵoı.

— Anaý Dıirmenshi aǵaı she?

Chýbo amalsyzdan aýzyn ashyp, ańtaryldy da qaldy.

Dıirmenshi aǵaı jaıynda ol baıaǵyda-aq estigen. Bul aǵaı Reýt ózeniniń ar jaǵyndaǵy eski dıirmende turady desetin.

— Soǵan jónel, Chýbo, — dep ótindi atasy. — Qar-atqa min de, jónel.

Chýbo aqsha qardan jaly tógilgen, muz tuıaqtary myǵym atty lezde jasady. Atty shanaǵa jekti de, bular tez júıtkı jóneldi, tek muz tuıaqtardyń tarsyly ǵana estiledi.

— Tp-pprý! — Ol atyn dıirmenniń bosaǵasyna toqtatyp, qarasa, esiktiń astyndaǵy sańylaýdan jyltyrap jaryq kórinip tur. Bir túrli ala bóten jyltyraıdy, jaryq — qaraqshylar ma, álde urylar júr me eken?

Chýbo qulaǵyn tosyp edi, myna bir óleńdi estidi:

Kókem meniń dıirmenshi
Atam meniń un tartqan.
Aǵam-daǵy dıirmennen
Bıdaı unyn boratqan.
Jórgegimnen men de áli
Un tartýmen kelemin.
Adamdardyń kóńilin
Appaq unmen jebeımin.

Chýbo demin ishine tartyp, batyldanyp aldy da, — taq-taq-taq! — esik qaqty.

— Ne ákeldiń dıirmenge qaıyrymdy jan? — degen daýys estildi. — Dıirmen jumys istemeıdi! Áli jóndegen joqpyn. Keler jyly kel! Túý! Netken ádemi at!

Dıirmenshi aǵataı jartylaı esik ashty. Ol ústine jyly ton kıgen, uzyn aq saqaldy kisi eken. Biraq kip-kishkentaı, boıy Chýbonyń etigindeı ǵana. Qolynda — maı sham. Alaıda saqalyna tym taqamaıdy, munysy — jaman aıtpaı jaqsy joq, janyp ketpesin degeni bolý kerek.

Chýbonyń tań qalǵannan kózi jypylyqtap ketti: «Sıqyrshy emes pe eken osy aǵaıdyń ózi». Ol jaıynda selodaǵy jurt jıi aıtady, al, biraq ony kórý barshanyń peshenesine jazylmaǵan. Dıirmenshi jurttyń bárine birdeı kórine bermeıdi.

— Sen be án aıtqan, á? — dep surady Chýbo.

— Biz, — dep basyn ızedi aǵataı.

— Solaı ma! Sender ekeýsińder me?

— Án aıtatyn da, tyńdaıtyn da menmin. Demek, biz ekeýmiz. Tek myna saqalymyz ǵana ekeý ara — bireý.

— Kópten turasyń ba sen munda?

Dıirmenshi balany saýsaǵymen ymdap shaqyrdy Chýbo bosaǵadan attady. Aǵaı ony qabyrǵaǵa taman alyp keldi, onda eki sary, bir kók — úsh japyraq ilýli tur edi.

— Ehe, — dep túsine qoıdy Chýbo.: — Demek, munda turǵanyńa eki kúz, bir jaz bolǵan eken ǵoı.

— Dál solaı! — dep saqalyn ızep qoıyp, Dıirmenshi aǵaı qolyna balǵany aldy da, ana jerden bir, myna jerden bir soqqylaı bastady.

Shegeni qolǵa alǵan em,
Uramyn ony balǵamen,
Taq, tuq!
Osylaı ursam dóp bolar,
Dıirmende un kóp bolar!
Taq, tuq!

— Al men jumyspen kelip edim, — dedi Chýbo. — Aqsha qardan jasaǵan eki adam jańa qonys toıyn jasap jatyr. Seni qonaqqa shaqyrady.

— Qolym tımeıdi, — dedi Dırmenshi aǵaı. — Jóndeý kerek... Oı, shirkin, atyń kerim eken! Keremet at! Mundaı atpen quıǵytyp bir shaýyp kelgen de teris bolmas edi. Jaraıdy, júr, kettik! Tek men salt mineıin!

— Jaraıdy, — dep kelisti Chýbo, sol kezde Dıirmenshi aqsha qardan jasalǵan attyń ústine bir-aq yrǵydy, al Chýbo shananyń ishine qulady. Bular kóńildene quıǵytty.

— Tyńdashy, — dedi Dıirmenshi. — Men ómirimde toıda bolyp kórgen emespin. Onda men ne isteýim kerek?

— Ony bara kóresiń.

Dalbý ataı Chýbo men Dıirmenshi aǵaıdy sonadaıdan kórdi. Ataı ernimen:

— Bým! Bým! Bým! — dep baraban marshyn oınady.

— Kelińizder, tórletińizder, mártebeli qonaqtar! — dep ıilip tájim etti Dalba ájeı.

Dıirmenshi attan sekirip túsip, uzyn oryndyqqa baryp otyrdy. Biraq onyń ústinen ataı men ájeıdiń ekeýin birdeı kóre almady. Sosyn Chýbo ony terezege otyrǵyzyp, uzyn oryndyqqa ózi jaıǵasty.

Dalbý ataı aq murtyn shıyrdy.

— Al bizder, bilseń, týyspyz ǵoı, — dedi ol aǵaıǵa. — Dıirmenshiler aq bolsa, jáne biz, qardan jasalǵan adamdar aq bolsaq, onda pisetin qalashtar da aq bolmaq emes pe?

— Bul durys, — dedi Dıirmenshi aǵaı. — Qysta qar kóp bolsa — egin de bitik shyǵady. Mol astyq — aq ún.

Dalbý ataı: «Sonaý aspan tórinde ózimniń de dıirmenim bar, ol jumys istegen kezde jerge qar jaýady» dep aıtpaqshy edi. Biraq ájeı sózdi bóldi:

— Tamaq alyńdar, ótinemin sizderden! Tamaq alyńyzdar, mártebeli qonaqtar!

Solaı dep, ájeı terezege qaraı bir kishirek tabaqty usyndy. Al tabaqta kámpıt bar bolatyn. Baıaǵy, ájeıdiń aýzyna Chýbo salǵan kámpıt.

— Al sen dıirmendi qaıtip jóndeısiń? — dep surady Dalbý ataı.

— Balǵamen uryp.

— Demek, sen bylaısha aıtqanda, sheber ekensiń ǵoı!

— Iá.

— Al sen aıdy myna jerge, dál bizdiń tóbemizge toqtata almas pa ekensiń. Áıtpese keıde qarańǵyda kempirim múlde joq sıaqty kórinedi.

— Bolady, ataı. Biraq eń áýeli dıirmendi biryńǵaılaıyn. Al onyń ar jaǵynda Aıdy da qolǵa alarmyn.

Dıirmenshi aǵaı kámpıtti uzaq jedi. Kámpıt oǵan biz úshin qarbyz qandaı bolsa, sondaı kórinip, sybaǵasyna sál úlkendeý soqty. Al jep taýysqan kezde, tabaqty da qoltyǵyna qysyp aldy. Qonaq bolý oǵan óte-móte unaǵan edi.

— Men jýyqta taǵy kelemin, — dedi ol.

Chýbo ákesin besikten alyp shyǵyp, kereýetke kóterip aparǵan kezde, selo irgesinde áteshter de shaqyra bastaǵan edi.

ÝKÝ

Tańerteń ertemen aýlada mynadaı mazasyz daýystar estildi.

— Chýký, mı! Býlı, chok!

— Týký, mýký, barabýký! Oıbaı, járdemdesińder!

Bul aıqaılaǵan, árıne, Dalba ájeı men onyń shaly edi. Áńgime mynada, ákesi oıanǵan soń, qorshaýdaǵy tesikti kórip, ony dereý biteı bastaǵan-dy.

Qarly óńeshten shyqqan aıqaı Chýbony oıatyp jiberdi. Uıqyly-oıaý kúıi ol kereýetten sekirip túsip, syrtqa atyp shyqty. Kóp oılanbastan, qorshaýǵa júgirip kelip, túnde ózi tesip shyǵarǵan terezeniń kózine otyryp aldy.

— Tús, Chýbo! — dep aıqaılady ákesi.— Bireý tesik shyǵaryp qoıypty, bitep tastaý kerek.

Chýbo ornynan tapjylmady.

— Meı-ay, bunyń ne? — dep bajyldady basqysh jaqtan sheshesi. — Ulyńdy qabyrǵaǵa qatyryp tastaıyn dep pe ediń?

— Tfý! — dep, ashýmen bir túkirgen ákesi qolyn siltep, óziniń sheberhanasyna ketti.

Al Chýbo terezeden sekirip túsip, qaıta uıqtaýǵa jóneldi. Dalbý ataıdyń úıi osylaı aman qaldy.

Qýanyshy qoınyna syımaǵan ájeı shalynan kózin aıyrmady. Al shaly sumdyq jumys basty adamnyń túrine enip, mańǵazdana jótkirinýmen boldy. Jótelip bolyp, tútikshesin aldy da, qar paltosynyń etegine bylaı dep jazdy:

Tanga, rınga,
Tı-tı-rı.
Rınga, tınga,
Rı-tı-tı?!
Bizdiń tilimizde bul bylaı bolyp estiler edi.
O adamdar!
Biz ne jazyp edik,
Senderge kempirimiz ekeýmiz?!
Bizdiń aramyzdy. nege tas dýalmen bólesińder?!

Kórip otyrsyzdar, bul óleń. Dalbý ataıdyń keýdesinde qarly aqyn júrek bulqyna soǵyp tur edi.

Ájeıge óleń óte unady. Ájeı ony qar kirpikterin jaýyp, ándetip oqydy, osylaı kópke sheıin oqı berer me edi, biraq osy kezde úılerine qonaqtar kele bastady.

Eń birinshi bolyp — aqyldy tóbet Faraon keldi. İryldap amandasty, óleń oqydy. Sosyn shymshyq torǵaılar ushyp jetti. Tipti qoı da úsh ret qorshaýynan shyǵyp keldi. Qonaqqa kelip, terezeden qarap turady - .turady da, qaıta ketedi. Lám-mım joq, maqaýlaý. .. — Qonaqtarymyzdyń bolǵany bek jaqsy, — dedi Dalbý ataı. — Biraq biz kóbeısek dep edim.

— Ol qalaı? — dep túsinbedi ájeı.

— Op-ońaı. Maǵan qardan bala taýyp ber.

— Saǵan birdeneniń shalyǵy tıgen emes pe? Kempir emespin be men?

— Qaıdaǵy kempir? Jap-jassyń áli de. Tabasyń, sol!

Dalbý ataı aıtqan sózinen qaıtpaı qoıǵan soń, ájeıdiń endi basqa lajdyń qalmaǵanyna kózi jetti. Qardan jaralǵan bir uldy tapty da berdi. Qurtaqandaı ázirge.

Osy kezde bulardyń bir terezeli úıinde ne bolǵanyn kórseńder. Toı-dýman, shattyq! -. Ataı ulyn kóre almaı, aıqaılap búkil kósheni basyna kóterdi.

— Ay, joǵaryraq kótershi deımin ózin! Durystap kóreıin de!

Ájeı ulyn joǵary kótergen kezde, ol murtynan kúlip:

— Boıyń tóbege jetsin! Mine, bizdiń úıimizdiń qorǵany osy bolady! — dedi.

Olar máz-meıram bolyp, balaǵa Ýký dep at qoıdy.

Bala degendeı bolyp shyqty. Bir táýiri — eki aıaǵy bar, táı-táı basyp júre alady.

Táı-táı basyp, Ýký dýaldan shyǵyp, ákesine bardy.

Áke men bala aımalasyp, súıisti-aı kelip. Ákesi onyń basyna óziniń qalpaǵyn qonjıta saldy.

Chýbo oıanǵan kezde, Ýký ony bosaǵada kútip aldy. ,

— Sálem! — dep sańq etti Chýbo. — Kel, boıymyzdy ólsheıik, qaısymyz bıik ekenbiz!

Boılaryn ólshedi. Chýbo bıikteý eken, biraq onyń kóılegi Ýkýge jarady. Sál úlkendeý, alaıda Ýký tyr jalańash kúıde júre almaıdy ǵoı endi.

Chýbo oǵan kóılegin berdi, al shalbardyń ázirge oraıy kelmedi. Chýbonyń óziniń de shalbary sonsha kóp emes — bireý-aq. Shalbardy ekeýiniń bireýine kıýge týra keledi, ne ol, ne Ýký.

Al Ýký kóz aldynda óse bastady. Chýbo oǵan óziniń bar baılyǵyn — sıyryn, qoıyn, taýyǵyn, Faraonyn, tipti alma aǵashtaǵy torǵaılaryna sheıin kórsetip bolǵansha, Ýký óse berdi, óse berdi. Ásirese onyń qardan jasalǵan aıaqtary tez ósti. Ol qaqpaǵa qaıtyp oralǵan kezde — ájesiniń boıyna jedeǵabyl bolyp qaldy.

Bular Chýbo ekeýi jasyrynbaq oınaı bastady. Ýký qyzyq! Eki kózin qolymen jabady da:

— Boldym! — dep aıqaılaıdy. — Boldym! Men tyǵylyp boldym! ..

Báriniń, árıne, syqylyqtap, kúlkiden ishek-sileleri qatady! Qúlkili-aq, qudaı aqyna! Jasyrynǵan túrin kórdiń be? Myna jańa týǵan náresteniń qylyǵyn kórdiń be?

Al shalbar jónindegi máseleniń degenmen mańyzy joıylmady. Jóni túzý adamnyń, tipti qardan jasalsa-daǵy, jaryq dúnıede shalbarsyz selteńdeýi kelispeıdi. Biraq shalbardyń joq ekeni málim. Chýbo oǵan júgeri sabaqtarynan ıýbka tárizdes birdeńe ildebaılap berdi. Bul — Ýký túnde tońbasyn degeni edi. Qardan jasalsa-daǵy, aıaý kerek, náreste ǵoı.

Ákesi tańerteń erte oıanyp, aýladaǵy júgeri sabaqtaryn kórdi, biraq oǵan oranǵan Ýkýdyń ózin, qalaı ekeni belgisiz, baıqamady.

— Men bul júgerini qoılarǵa aparyp bere qoıaıyn, — dep oılaǵan ol, júgeri sabaqtaryn Ýkýmen qosa bas salyp ottyqqa alyp bardy.

Abıyr bolǵanda, áıteýir, Chýbo oıanyp, Ýkýdy der kezinde qutqaryp qaldy, al sabaqtardy, meıli, qoı jeı bersin.

Dalba ájeıden bir oram jip alyp, Chýbo onymen Ýkýdyń ár aıaǵyn orap tastady. Munysy búrmeli áp-ádemi shalbar bolyp shyqty.

Jańa jyl týǵan kún erekshe kún boldy.

Eger áldekim sol kúni telegraf baǵanasyna qulaǵyn tossa, birden qońyraý syńǵyryn estir edi. Bul qońyraýlatyp, derevnáǵa jaqyndap qalǵan Jańa jyl bolatyn.

Sol kezde Chýbo tereze aldyndaǵy qarǵa shyrshanyń butaǵyn shanyshty, sóıtip, Ýký ekeýi shyrshany áshekeıleýge kiristi. Shyrshaǵa júgeri sobyǵyn, bıdaı Masaqtaryn, bazılıktiń kepken sabaqtaryn ildi.

Áp-ádemi bolyp shyqty. Dalbý ataıdyń úıinde de jupar ıis burqyrady.

— Kún keshkirip qaldy, — dedi Chýbo, — Dalbý ata quttyqtaýlarymyzdy qabyldaısyń ba?

— Kempir — dep qýanyp ketti atasy. — Bizge balalar keldi. Quttyqtap jatyr.

Osy kezde Chýbo tereze astyndaǵy qońyraýdy qaǵyp qaldy da, jarapazan aıtqandaı jańǵyrtyp, bylaı dep ándetti:

Birde qysta
Qar atam,
Qar soqaǵa
Jekti atyn!
Beý, beý,
Jekti atyn!
Qardy jyrtty
Boratyp,
Bıdaı ekti
Op atyn!
Beý-beý,
Bıdaı ekti oratyn.
Qar jamylǵan
Dalada
Ósti áıdik bir
Aq qalash!
Beý-beý, ósti áıdik bir
Aq qalash!
Jańa jylmen!
Jańa baqytpen, meıirbandy úı ıeleri!

— Mine, bularyńa raqmet! — dedi Dalbý atasy. — Ýretýreleriń úshin raqmet senderge!

Ájeı Chýbo men Ýkýǵa jańǵaq berdi. Al atasy oǵan álde eki, álde úsh tıin qosty.

Chýbo men Ýký endi ýretýreni búkil derevnány aralap júrip ándetti.

Ándetýshi Chýbo da, qostaýshy Ýký. Ol:

— Geı, geı-ı-ı! — dep kótermeleı aıqaılap qoıady.

Onyń moldavansha bar biletini osy — geı edi! — onyń esesine qońyraýdy keremet qaǵyp, shyldyrlatady,

— Sender nesheýsińder? — dep suraıtyn boldy áıelder terezelerden bastaryn shyǵaryp.

— Ekeýmiz, — dep jaýap qatady Chýbo. — Meniń qasymda Dalbý ataıdyń uly bar.

Sóıtip, áıelder bulardyń ekeýine de sálem-saýqat alyp shyǵyp berip jatty.

— Chýbo, ýretýreni erteń de aralap ándeteıikshi, — dedi Ýký. — Odan arǵy kúni de. Jalpy, kúnde keshke. Jáne Qar-atty da ózimizben birge ala júreıik!

— O ne degeniń, Ýký! — dep kúldi Chýbo! — Ýretýre áni tek bir-aq kesh shyrqalady. Dál Jańa jyl kelerde.

DIİRMENNİŃ İSKE QOSYLÝY

Kelesi kúni keshke Chýbo ákesinen besikke jatýdy qaıtadan ótindi. Biraq ákesi bul jóninde tyńdaǵysy da kelmedi.

— Bálsinbeseńshi endi, — dedi sheshesi, — Jaraıdy, qorshaýdan tesik shyǵarǵan eken, búlingen eshteńe joq qoı. Oǵan qardan jasalǵan adamdarmen suqbattasý qyzyq, bar bolǵany sol.

— Al eger sol tesikten qasqyr kirip ketse, qaıtesiń? — dep yryq bermedi ákesi. — Ózińshe, meniń besikte jatyp ysqyrǵanyma ol qashyp ketedi dep oılaısyń ǵoı?

— Endeshe, men ózim jatamyn besikke, — dedi sheshesi. — Oıhoı! Ne zaman besikte terbetilmegeli.

Sheshesi besikke kirip, óıtip-búıtip jaılasty. Chýbo:

— Áldı-áldı, uıyqtaı ǵoı! — dep ándetti.

Sóıtkenshe bolmaı, mamasy tez uıqtap qaldy. Sheshesiniń túsine óziniń jasyl alqapta kóbelek qýyp júrgeni endi.

Ákesi úıdiń ishinde kúńkildep, qyryldaýmen boldy. Endi keshki tamaqty ózi daıarlaýy kerek edi. Biraq pesh jaǵyp áýre bolmady. Tóbedegi shatyrdyń ishine kirip, sondaǵy kákir-shúkirdiń arasynan eski besikti taýyp alyp, túbine taqtaıdy myqtap turyp qaqty da, sonda jatyp uıqyǵa kiristi. Keshikpeı ol da Chýbonyń mamasymen birge jasyl alqapta kóbelek qýyp júrdi.

Al Chýbo bul keshte ákesi men sheshesiniń bar kúshin ózine qosyp alyp, keremet álýetti bolyp ketti.

Aýlada aı jarqyraıdy. Aı nuryna shomylǵan atasy men ájesi bir-birine tereze-tesikten qarady da turdy.

Ájesine estirtpeı, aqyryn ǵana Chýbo atasyna bylaı dedi:

— Men dıirmenge bara jatyrmyn, al sen aýlany kúzet. Eger qasqyr kelse, qatty daýystap, nemisshe: «aın», «dvaı», «draı» desen, ol qorqyp, qashyp ketedi. Al eger qasqyr óte ash bolsa, tamaqtandyr. Myna qorapta azyq bar.

Solaı dep, Chýbo tal qorapty atasynyń janyna jerge qoıyp, Qar-atty shanaǵa jegip aldy da, quıǵytyp shaba jóneldi.

Kóshede qybyr etken jan joq. Tek ár jerde murjalardan tútin býdaqtaıdy. Tipti ıtter de búgin únsiz, jalǵyz-aq sonaý alysta, ózenniń ar jaǵynda túlki úredi.

Chýbo dıirmenniń esigin ashyp, ishke kirdi, biraq eshkimdi kóre almady.

— Ay, aǵaı! Qaıda júrsiń sen?

— Ts-ss! — degen daýys estildi beıne qudyqtan shyqqandaı.

Chýbo úńile qarap edi, dıirmen edeniniń astynda jylt-jylt etken kishirek toǵandy kórdi. Al Dıirmenshi aǵaı qaıyqta balyq aýlap otyr.

Chýbony kórip, ol basqyshpen joǵary kóterildi.

— Túlkiniń úrgenin estip turmysyń? — dedi ol. — Bul meniń túlkim. Uqtyń ba? Qarny ash, mine, sosyn úredi. Mende taýyq joq. Sol sebepti ony balyqpen asyraımyn.

Reýt muz qursanǵaly beri, Chýbo jas balyq etin tatpaǵan edi, onyń eki kózi jaınap ketti, ári búgin keshki tamaǵyn da ishpep edi. Biraq Dıirmenshiniń qol tabany otqa qoıý oıyna kelmedi.

Ol balǵany ala sala, tars-turs etkizip, dıirmendi jóndeı bastady. Chýbo toqpaqty alyp, oǵan járdemdesýge kiristi. Bul túni dıirmennen shyqqan tarsyl derevnáǵa da estilip turdy.

Al Dıirmenshi aǵaıdyń jaǵy bir sekýnd tynbady.

— Dúnıede sý dıirmennen artyǵy joq. Jel dıirmenge ondaı qaıda. Ózendegi ómir — óristi ómir. Birde qaıyqpen júzip kele jatyp, kenet osy dıirmendi kórdim. «Ózin jóndeı qoıaıynshy» — dep oıladym. Men bul istiń jaı-japsaryn bilemin ǵoı.

Dıirmen ishi ájeptáýir salqyn edi, Chýbo maı shamǵa qolyn jylytty, al aǵaı eki qolyn saqalynyń astyna tyqty.

— Meniń jamylǵy kórpem de joq, — dedi aǵaı. — Al kórpeniń maǵan ne qajeti bar? Uıyqtaǵan kezde, búktetile qalamyn da, qol-aıaǵymdy saqalymmen qymtaımyn! Raqat! Jyp-jyly!

— Al dıirmendi qashan iske qosamyz? — dep surady Chýbo. — Bizdiń úıde ún bitip qaldy! — Solaı dep, toqpaǵyn qatty dúrs etkizdi.

Aǵaı balǵasyn taǵy da úsh márte tarsyldatty.

— Daıyn! Endi ún tartýǵa bolady!

Qolyna maı shamyn ustap, ol tómen túsip, dıirmen dońǵalaǵyna bardy.

— Ehe, — dedi ol. — Sý bolsa, qatyp jatyr. Al dońǵalaq aınalýy úshin sý aǵyp jatýy tıis. Tfý... jóndep jatyrmyz, jóndep jatyrmyz, al syrtta qys ekenin tars umytyp ketippiz.

Chýbo dońǵalaqty ustaı alyp, aınaldyrmaqshy bolyp kórip edi, onysynan eshteńe shyqpady. Papasy men mamasynan alǵan kúshi kóp-aq bolatyn, biraq sonda da shamasy kelmedi.

Átesh ekinshi ret shaqyrǵanda baryp, Chýbo úıine oraldy. Onyń aıaǵynyń tyqyryn estip, atasy sonadaıdan-aq kárlene aıqaı saldy.

— Aın, svaı, draı! Á, bul sen be?

Kelesi kúni tańerteń Chýbo ornynan turyp úlgermesten, oǵan Ýký júgirip keldi.

— Qyrsyqqa ushyradyq! — dedi sosyn ol. — Járdem ber!

Chýbo úıden atyp shyǵyp, ájesiniń betin bireý túk qaldyrmastan tyrnap tastaǵanyn kórdi.

— Buǵan ne bolǵan?

— SH-sh-sh-sh-sh, — degennen basqa, kempir túk dybys qata almady.

— Qyrsyqqa ushyradyq, Chýbo, — dedi atasy. — Men kári qaqbas uıqtap qalyppyn. Sóıtip, túsimde qasqyr kelgen eken deımin! Kózimdi ashyp alsam — onym torǵaı bolyp shyqty. Kempirime ushyp kelip, bet-aýzyn tyrnap, daýsyn urlap ketipti.

— Daýsyn emes, tisterin, — dep kúldi Chýbo. — Bul kisiniń tisteri bıdaı dánderinen tizilgen edi ǵoı. Oqa emes, qazir jańadan tis salyp, tyrnaq izderin de tegistep jóndeımiz. Mine, qar da jaýa qalǵan eken.

Chýbo sol arada-aq ájesine jańa tister saldy. Tipti beseýi artyq. Appaq betin tegistedi.

— Al torǵaı taǵy da ushyp kelse she?

— Sen onda bylaı iste, — dedi de, Chýbo ájesiniń qulaǵyna birdeńe dep sybyrlady.

— Qup, — dep kúldi ájesi. - Tap solaı isteımin.

Torǵaı, árıne, tez qaıta oraldy. Jańa tisterdi alystan-aq baıqap, týra umtyldy, al ájesi aýzyn ashty da:

— Ap! —dep torǵaıdy asap jiberdi.

Biraq birjolata asamady, tipti jutpady da, jaı ánsheıin aýzyn ǵana japty, quıryǵynyń ushy aýzynan qyltıyp shyǵyp turdy.

— O, pále! — dep oıbaı saldy baıǵus torǵaı. — Meni qar adamy asap jiberdi! Ne úshin? Qoıa ber, ájeı! Aýzyń qap-qarańǵy eken, ózi qorqynyshty-aq!

— Endigári ózgelerdiń tisin shoqyp jeısiń be? — dep surady ataı.

— Shoqymaımyn endi! Shoqymaımyn! Keshirińiz, ótinemin!

Dalba ájeı aıap ketip, aqymaqty qoıa berdi. Anaý sonyń ózinde bir tisti tisteı-misteı, zeńbirek oǵyndaı atyp shyqty.

Keshki tamaqtan keıin Chýbonyń ákesi mamasyna:

— Sóıtip qoı, ekeýmiz kóbelekti ustaı almadyq. Al jalpy ustaýymyz kerek-aq, — dedi.

Sóıtip, bulardyń árqaısysy óz besikterine qaıtadan jatty da, Chýbo ekeýin — mamasyn sol, papasyn oń qolymen terbetti.

— Áldı-áldı! Áldı-áldı!

Ózinen-ózi túsinikti — bulardyń kúshi Chýboǵa kóshisimen ol qaıtadan dıirmenge jóneldi.

Al jolshybaı Chýbo Teador aǵaıǵa buryla ketpekshi boldy. Bul aǵaı eńgezerdeı zor mujyq, týra dáýdiń ózi bolatyn.

Esik qaǵysymen dáýdiń daýsy birden-aq estildi.

Teador aǵaı esikti ashyp, balany qolyna kóterip almaqshy bolyp edi, biraq Chýbo bylaı dedi:

— Tura turshy, Teador aǵaı. Qaıta men kóterip kóreıin.

Solaı dep, ol kenet dáýdi tizesinen tómen qaraı ustap alyp, joǵary tik kóterdi. Tóbege jetken Teador aǵaıdyń malaqaıy shatyr jıegine ilindi de, sol kúıinshe qalyp qoıdy.

— Qaıtedi-eı, mynaý! — dedi Teador aǵaı.— Mine, ǵajap! Ógiz qara kúshiń bar ǵoı, janym-aý!

Teador aǵaı zańy er kóńil jaqsy adam edi, Chýbo ony besikke jatýǵa kóndirýge bolatynyn bildi. Al dıirmenniń dońǵalaǵyn ornynan jyljytý úshin dáýdiń kúshi qajetine jarar-aq edi.

— Aý, o ne degeniń Chýbo, — dedi Teador aǵaı. — Men besikke syımaımyn ǵoı.

— Astaýǵa jat onda.

— Ay, o ne degeniń Chýbo! Uıat qoı, jurt ne deıdi? Jaraıdy, tek sen úshin.

Aǵaıdyń áıeli erin astaýdyń ishinen kórgende, úni shyqpaı sileıip turyp qaldy. Qoltyǵynyń astyna eki gradýsnıkti suǵyp jiberdi. Bireýin sol, ekinshisin oń qoltyǵynyń astyna qoıdy. Áıeli istiń jaıyn anyqtap bolǵansha, Chýbo dıirmenge kelip jetken edi.

Aǵaı aljapqyshyn baılap alyp, jáshikti bıdaıǵa toltyrdy, sosyn Chýbo dońǵalaqty burap qalǵanda, ol birden-aq shyr aınaldy.

Túsip jatqan un qandaı: aq pa, aq emes pe, sony kórý úshin. bular balaýyz shamnyń bárin túgel jaqty.

Appaq !— dep aıqaılap qoıa berdi saqaldy Dıirmenshi. —Oı, qandaı appaq un! Aıtpap pa edim saǵan men «dıirmenshimin» dep! Aıtyp pa edim, joq pa? Sap-sary ala bıdaıdan appaq ún jasaǵanymdy endi kórdiń ǵoı óziń?

Solaı dep, ol dıirmendi saqalymen sypyryp, domalaı jóneldi.

Un júrgen jer bereke,
Appaǵyn-aı, appaǵyn.
Sap-sary ala bıdaıdan
Aǵyzamyn appaq un!

Tańerteń erte Teador aǵaıdyń shatyr jıeginde sol kúıi áli ilinin turǵan malaqaıy aq unǵa tolyp qalǵan edi. İshine qyryq úsh kılogramm ketipti.

QALYQTAP USHQAN QALASHTAR

Sol kúni ákesi sheberhanasyna barmady. Ol mańǵaz kúıde selony kezdi.

— Bul shyn ba, tamyr? — dep suraıdy odan birese bireýi, birese ekinshisi, ákesi maquldap basyn ızeıdi.

Búkil Týrtýrıka selosy qýanyshqa keneldi. Tipti qalaı qýanbasqa?

Un tartý kerek eken — bir qap bıdaıyńdy kóshege alyp shyǵyp, qaqpanyń janynda qaldyr da, óziń besikke kelip jat. Al tańerteń qarasań, qabyńda tolǵan un, ózi sondaı appaq, sondaı jumsaq, tipti qamyryn saýsaǵyńa saqına etip orap alýyńa bolady.

Al selodaǵy burqyraǵan hosh ıis qandaı? Ehe-e! Myna basqyshta — toqashtardyń, anda — káýdirek nannyń, al munda — samsanyń ıisi burqyraıdy.

"Chýbo oqta-tekte bıdaı alý úshin derevnáǵa kelip turady. Dıirmenshi aǵaı da birge keledi. Aǵaıǵa derevnányń taza aýasy men neshe alýan tátti ıisi qatty unaǵan edi.

— Hı-hı-hı! — dep máz bolady aǵaı, murjalardan býdaqtaǵan tútindi kórsetip.

Qar-attyń ústinde ol bar daýsymen bylaı dep shyrqady:

Saqalym aq, men ózim
Kishkentaımyn qashannan!
Týyspyn men ataıǵa
Aqsha qardan jasalǵan!
Aı dalada aqsha qar,
Syqyrlaıdy basqanda.
Dıirmenim, ánekeı,
Aınalyp tur aspanda.
Jumys ister dıirmen
Kerek bolar qarmaný!
Kóp bolsyn dep ámanda
Úlpildegen qar men un!

Dıirmenshi aǵaı un tartqanyna aqsha almady. Ony ne istemek? Áýeli esepteýdi de bilmeıdi.

Biraq «Týrtýrıka» selosynda meıirbandy adamdar turatyn-dy. Dıirmenshiniń jaqsylyǵyn jaqsylyqpen qaıtarýdy uıǵarysty.

Tóbeniń ushar basynan olar tómendegi dıirmenge deıin uzyn myqty jip tartty. Tóbeniń basyna shyǵyp, jipke qalashty ótkizse bolǵany — qas qaqqansha, qalash dıirmenge jetip baratyn boldy. Peshten jańa ǵana shyqqan yp-ystyq táp-tátti aq qalash.

Al tómendegi dıirmende qalashtyń kelgenin aǵaıǵa bildirý úshin qońyraý shyldyr ete qalady.

Neshe túrli qustar — torǵaı, qarǵalar qalyqtap ushyp bara jatqan qalashtardy kórgende, múlde esterinen tanady.

Sóıtip, dıirmen dúısenbi, seısenbi, sársenbi kúni de un tartty. Beısenbi kúni bir adam bylaı dedi:

— Al egerde Chýbo bizge kúshimizdi tańerteń qaıtarmaı qoısa qaıtemiz? Osylaı besikte búkil qys boıy jatamyz ba?

— Al kenet onyń Naǵyz Bastyq bolǵysy kelse she? — dedi besikte jatqan taǵy bireýi. — Mine, sonda bolar kókesi! Áı, báıbishem qulaǵymnyń túbin qasyp jibershi, qolymdy kóterýge kúshim kelmeı jatyr.

Biraq, árıne, Chýbonyń eshkimdi de aldamaq oıy joq-ty. Sóıtkenmen de, bir joly keshke jaqyn bir yńǵaısyzdyq boldy. Ýký bolmaǵanda is nasyrǵa shabýy yqtımal edi.

Sol kúni keshke eki qap un tartylyp bolyp, Chýbo ár aýlanyń ózine tıesili unyn aparyp bermekshi bolǵanda, kenet uıqysy keldi. Al dıirmenniń bir buryshynda eski besik jatatyn. Jazda ony bir jaqtan ózen aǵyzyp ákep tastaǵan-dy.

Chýbonyń soǵan jantaıǵany sol edi, Dıirmenshi aǵaı:

— Áldı-áldı... — dep ándetip qoıa berdi de, sol-aq eken búkil derevná adamdarynyń kúshi Dıirmenshige aýysty.

Chýbo uıqtap, al Dıirmenshi qýanǵannan qol-aıaǵyn erbeńdetip jelpingeni sonsha, tipti áýege qalyqtaı kóterilip ketti. Saqaldy kóbelekshe dıirmenniń ishin sharlaı ushyp, eki pımasy eki jaqqa túsip qaldy.

Bul eki ortada Dalbý ataı mazasyzdanaıyn dedi.

Kún edáýir keshkirse de, Chýbo úıine áli oralmaǵan edi.

Atasy Ýkýdy dıirmenge jiberdi.

Ýký júgirip kelip qarasa, esik shalqasynan ashyq, Chýbo besikte uıqtap jatyr, al Dıirmenshi ushty-kúıdi joq.

Bul kezde Dıirmenshi aǵaıdyń dál Aıdyń janynda ushyp júrgenin Ýký qaıdan bilsin. Aıdy birese ıyǵymen, birese tizesimen ıteredi, endi birde ony ornynan múlde jyljytyp ákep, dıirmenniń dál tóbesine qalyqtatyp qoımaqshy bolady.

Ýký Chýboseldi oıata bastap edi, oıata almaı qoıdy. Qar qolymen onyń mańdaıyn ysqylady, Chýbo oıanbady. Endi ne amal isteýi kerek?

Ýkýdyń oılap tapqan amaly — qardan balaqan jasady.

— Ioka, moka, troka, na! Bol, jyldamdat! — dedi Ýký. Sol kezde álgi balaqan áp-sátte ózge bir balaqandy jasap shyǵardy.

—- Ioka, moka, troka, na! — Sol-aq eken, is ońyna basyp, synaptaı syrǵyp júre berdi.

Bir qardan jasalǵan balaqan ekinshisin jasap shyǵardy da, aınalasy jarty saǵattyń ishinde uzyn sany júzge jetti. Áskerı sap qurǵandaı qaz-qatar tizbektele kele, olar dıirmennen Dalbý ataıǵa sheıin sozyldy. Ataı ájeıdiń atyn atap aıqaılady, al ájeı qardy jumarlap alyp, ony úı ıesiniń terezesine laqtyrdy.

— Bul nemene? — dep, terezeden mamasynyń basy kórindi.

— Alı, pýlı, oka, ý, — dep dáýdirledi kempir. — Nám-nám!

«Alı-pýlıdiń» ne ekenin sheshesi, árıne, uqpady, al «nám-nám» jónin tez ańǵardy. Ol: «Ájeıdiń qarny ashqan eken» dep uqty.

Sheshesi quraq ushyp aýladaǵy ájeıge jańa pisken nan alyp shyǵyp berdi. Al ájeı bul nandy ataıǵa tastaı berdi. Ataı nandy qaǵyp alyp, eń jaqyn turǵan qardan jasalǵan balaqanǵa berdi, ol ekinshisine, sóıtip, mamasynyń nany dıirmenge lypyldap lezde jetip bardy.

Sol jerde Ýký, — aqyldy bala ǵoı, — bul nandy Chýbonyń tanaýyna taqaı qoıdy.

Chýbo tanaýyn jybyrlatyp, kózin ýqalaı bastady.

— Mam, bul sen be? — dep Chýbo basyn kóterip aldy, uıqysy shaıdaı ashylyp, besiktiń ishinen shyǵa keldi. Tap osy kezde bir nárse dıirmenniń shatyryna soǵylyp, dúrs ete qaldy.

Bul Dıirmenshi aǵaı edi aıdan qulap túsken. Kúsh Chýboǵa qaıta aýysqan kezde, aı dıirmenniń dál tóbesinde turǵany mundaı jaqsy bolar ma?

— Júr, Chýbo, júr kettik, — dep asyqtyrdy Ýký. — Áne, Tań Sholpany da kórindi. Qazir tań atady, adamdar besikterinen shyǵýǵa tıis!

Chýbo ún salǵan qaptarǵa tez jarmasa ketip, olardy derevnáǵa qaraı ala jóneldi. Ol jolshybaı aqsha qardan jasalǵan balaqandarǵa bylaı dedi:

— Chýbo, mıo! — Chýbodan senderge kóp alǵys!

— Iako, chı! — Taǵy qashan kórisemiz?

— Chıko nıo! — Erteń túnde!

AIDAN ÁKELİNGEN JUMYRTQA

Dıirmenshi aǵaı bul eki arada shatyrdan tústi. Ol dıirmendi qıratyp ketpegenine dán rıza edi.

— Al egerde aspannan alpamsadaı bir. dáý qulap tússe she? Teador aǵaı sıaqty bireý! Sonda dıirmennen ne qalar edi? Bári osylaı sátimen aıaqtalǵany mundaı jaqsy bolar ma.

Aqsaı basyp, dıirmendi jaǵalaı bir aınalyp shyǵyp, bári qaz-qalpynda ekenin kórgennen keıin, ol jatyp uıqyǵa kiristi.

Kelesi kúni dıirmendegi kishkentaı qońyraý qalashtyń kelgenin habarlap, bosqa qyzyl keńirdek boldy. Saqalyn jamylyp alyp, aǵaı qatty uıqtap jatyr edi.

Ol aqyry kózin ashqan kezde, dıirmen bir jeri búlinbesten búp-bútin tur eken, al biraq myna basyna ne bolǵan! Jasaǵan-aý! Iyǵynda turmaıtyny nesi? Basyn kóterýi muń eken, jerge sylq ete qalady. Quddy bireý saqalynan julqyp turǵandaı.

Bálkim, bireý saqal arasynda jasyrynyp otyrmasyn? Sonda otyryp alyp, julqa tartyp qoıatyn shyǵar.

— Áı, sen shyq! — dep aıqaılady Dıirmenshi aǵaı.— Áıtpese kóresiń!

Biraq saqaldan eshkim shyqpady da. Dıirmenshi tipti ne isterin bilmedi.

Ol aınaǵa kelip, kenet shekesindegi shoshıyp shyǵa kelgen úlkendigi dál kepterdiń jumyrtqasyndaı bir tompaqty kórdi. Dıirmenshi malaqaıynyń ishine taǵy da jumyrtqa joq pa eken dep qarady. Ázirge joq sıaqty. Jaraıdy endeshe, shekeńde eń joq degende bir jumyrtqanyń bolǵany da jaman emes.

Aǵaı dalaǵa shyǵyp edi, aqsha qardan jasalǵan balaqandardy kórdi. Olar sonaý derevnáǵa deıin tizbektelip qaz-qatar sap qurǵan.

Dıirmenge kelgen bolýlary kerek.

— Aý, bıdaı salǵan qaptaryń qaıda? — dep surady Dıirmenshi. — Dánsiz dıirmenge attap bastyrmaımyn! Solaı!

Aqsha qardan jasalǵan balaqandarda ún joq. Bireýi tek kórshisine eńkeıip, qulaǵyna birdeńe dep sybyr ete tústi.

— Bylaı eteıik, — dedi Dıirmenshi aǵaı. — Sender meniń telefonym bolasyńdar. Osyndaı bir qardan tizilgen telefon jasaıyq dıirmennen seloǵa deıin, kelistik pe?

— Bolsyn! — dedi bastary dop-domalaq balaqandar, — Jaraıdy!

— Alo, Chýbo! — dep aıqaılady Dıirmenshi aǵaı. — Sen úıdemisiń? Bul men ǵoı, qardan jasalǵan telefon arqyly sóılesip turmyn. Uqtyń ba? Jaýap ber!

— Alo, Chýbo! Tele-tele-tele-tele-sen-sen-sen... úı-úı-úı... — dep shýyldap ala jóneldi qardan jasalǵan balaqandar, óstip seloǵa deıin shýyldady. Bir mınýt únsizdikten keıin endi selodan dıirmenge deıin shýyldap ala jóneldi.

— Meniń atym — Chýbo, Alla emes!

— Sen ne, renjip qaldyń ba? — dep qaıtalaıdy Dıirmenshi aǵaı. — Jaraıdy, men ushyp baryp keldim deıik bir azyraq... Já, tipti Aıǵa deıin... Já, dıirmenniń ústine qulap-aq tústim...

Balaqandar ýlap-shýlaı jónelgen kezde, Chýbo Aı dıirmenniń ústine qulaǵan eken dep uqty...

— Shekeme tompaq shyqty, ózi kepterdiń jumyrtqasynyń úlkendigindeı, — dep shaǵym jasady telefonnan Aǵaı.

— Aıdaǵy jumyrtqa kepterdiń úlkendigindeı eken, — dep jetkizdi eń sońyndaǵy qardan jasalǵan balaqan. Áı, kelistiredi-aý, balaqandar.

— Sen ol jumyrtqany pisir! — dep aıqaılady Chýbo.

Al aǵaıyna ol:

— Men seni keshirdim! — bolyp estildi.

Shirkin, jetkizedi-aý, balaqandar!

Dıirmenshi aǵaıdyń kóńili jadyrap, boıy jeńildep sala berdi. Óıtkeni Chýbo ony keshirdi ǵoı. Eń jaqyn turǵan balaqandy ıyǵynan bir qaǵyp qoıyp, ol dıirmenge qaıta keldi.

Chýbo oıǵa shomyp, árli-berli júrýmen boldy. Kórer me edi, shirkin, túri qandaı bolady eken aı jumyrtqasynyń?!

Ne atasy, ne ájesi, árıne, Ýký balaqan da mundaı jumyrtqany ómiri kórgen emes.

«Al eger bul jumyrtqany mekıenniń baýyryna salsa she?— dep oıǵa qaldy Chýbo, bórkin jelkesine qaraı ysyryp qoıyp, — odan kip-kishkentaı sary úrpek Aı shyǵar ma eken?»

Chýbo dıirmenge mekıendi qoltyǵyna qysyp alyp kelgen kezde, aǵaıy kereýette basyn tańyp alǵan kúıi otyr edi.

Mekıen jóninde onyń tyńdaǵysy da kelmedi.

— Kishkentaı Aı jaryp shyǵady bul jumyrtqanyń ishinen, — dep qoıarda-qoımady Chýbo, aqyry, áıteýir kóndirdi-aý.

Dıirmenshi aǵaı basyna taýyqty qondyryp alyp túni boıy otyrdy, al tańerteń Chýbo qansha qaraǵanymen, esh jumyrtqa kóre almady.

— Shyn ba? — dep tań qalyp Dıirmenshi aǵaı júgirip aınanyń aldyna keldi. Iá, bul tań qalarlyq edi, endi ol óziniń basyn durystap ustaı alatyn boldy. Tompaq ushty-kúıdi joǵalǵan.

— Mine, kórip tursyń ǵoı,— dedi oǵan Chýbo.— Sen bir esepten — shebersiń, al men — dárigermin.

Chýbo tek osy arada baıqady, bul túni bular dıirmendi sol qańtaryp qoıǵan kúıi iske qospapty-aý! Ákem-aý, onda adamdar ne úshin besikte jatyr deseńshi?

CHÝBOSELDİŃ MUNARASY

Aspanda búgin tańerteńnen beri qar dıirmeni qan kóbelek aınalyp, jumys istep, qardy Týrtýrıka selosyna tynymsyz jaýdyryp turdy. Chýbo mamasyn fermaǵa shyǵaryp salyp, úıine kele jatty da, artyna qaıryla qarady. Ol qardyń óz izin kómip, tap bir bul fermaǵa kelmegendeı jyp-jylmaǵaı etip jibergenin kórdi.

— Týka, ýka? Sen nege kóńilsizsiń? — dep surady odan Dalba ájesi.

— Men osynsha kishkentaı bolǵanyma ókinemin. Boıym báıterekteı bıik bolsa ǵoı! Sonda týra ózimizdiń aýladan fermadaǵy mamamdy kórip júrer edim. Mamam da meni kórer edi.

— Nık, nık! — dedi Dalba ájeı. — Ondaı uzyn bolma! Áıtpese mamań sen úshin borsh quıǵan tárelkeni úıdiń shatyryna shyǵaryp qoıatyn bolady. Al bult, basyńdaǵy búkil shashyńdy uıpa-tuıpa etip jiberedi. Odan da dáý bórik kı — mamań seni qaı jerde júrseń de, kóretin bolady.

— Biraq meniń de ony kórgim keledi ǵoı.

Chýbo oıǵa shomdy, qoqaıma bórkin jelkesine qaraı ysyrdy. Sosyn Qar-atyn shanaǵa jegip aldy da, dıirmenge tartty. Ol aqsha qardan jasalǵan balaqandardyń birinen soń birin shanaǵa otyrǵyzyp, olardy úıine tasydy.

Kún bul kezde keshkirýge aınalǵan-dy, al jolda qalǵan balaqandar áli kóp bolatyn.

Sol kezde Chýbo olardyń árqaısysyna qolma-qol ekeýden aıaq jasap berip edi, balaqandardyń ózderi-aq bulardyń sońynan derevnáǵa tompańdaı jóneldi.

Al Ýkýdiń estıarlyǵyn sodan bilińiz, óziniń ata-anasyna, ıaǵnı, ataı men ájeıge de aıaq jasap beripti.

Ákesi jumystan kelse, aýla ishi aqsha qardan jasalǵan balaqandarǵa tolyp ketken, biraq mundaǵylardyń ne istemek oıy bar ekeni onyń qaperine de kelmegen edi.

Al keshke Chýbo Qar-atty Dıirmenshi aǵaıǵa jiberdi.

Sheber kelgen kezde, aýladaǵy otta úlken bir qazanda sý qaınap jatyr edi. Qazandaǵy sýdy taıaqpen bylǵap qoıyp, Chýbo laı daıarlady.

Iá, ıá laı! Tap álgi úı turǵyzǵan kezde ishine tas salynatyn laı she? Áńgimeniń túıini, mynada — Chýbo munara salmaqshy bolypty. Ol búkil ózderiniń tas qorshaýlaryn áýelete aspanǵa kóterip bıiktetýdi uıǵarypty.

— Nesi bar, isteımiz, — dedi Dıirmenshi aǵaı, saqalyn jumysqa bóget jasamas úshin, qoınyna tyǵyp jiberip.

Chýboseldiń ákesi men sheshesi áldeqashannan beri ózderiniń besikterinde uıqtap, tústerinde kóbelekterdi qýyp júrgen edi. Al aýlada buryn kóz kórmegen munaranyń eńsesi kóterilip bara jatty.

Tastardy qalaýshy — Dıirmenshi aǵaı da, al ol tastardy tasýshy — aqsha qardan jasalǵan balaqandar. dalbý ataı men ájeı de ýaqyttaryn bosqa joǵaltpaı, qorshaýdyń tastaryn qoparysty, al Chýbo tastardy tal qorapqa salyp, jippen joǵary shyǵaryp turdy.

Munara ústi-ústine barǵan saıyn bıikteı berdi. Bul kezde úıden áldeqaıda bıikke asqaqtaı kóterildi, aqyry, tas bitip, qorshaý da túgesildi. Ne bary Dalbý ataıdyń terezesi men qonaqtarǵa arnalǵan oryndyǵy ǵana qaldy.

Munaranyn bıik bolyp shyqqany sonsha, tipti qazir túngi aı jaryǵynda onyń ushar basy kórinbedi. Al Dıirmenshi men Chýboǵa bir amalyn taýyp, tómen túsý kerek boldy.

Aǵaıdy Chýbo tal qorapqa mingizip tómen túsirdi de, ózi munaranyń basynda qaldy. Balaqandar bul kezde qardy úıip, Chýbo sekirip túser bıik tóbe jasamaqshy bolyp edi, biraq ájeı:

— Biz ony ondaı kóp qardyń ishinen taba alar ma ekenbiz? — dedi.

Sol kezde Chýbo munara basyna jip baılap, sonyń boıymen tómen syrǵyp tústi.

— Chýbo, mıo, — dedi ol aqsha qardan jasalǵan balaqandarǵa. — Chýbodan senderge kóp alǵys.

Sheberdiń qolyn ol qaıta qysyp, Qar-atty jegip berdi. Dıirmenshi aǵaı dıirmenine jóneldi. Al aqsha qardan jasalǵan balaqandardy Chýbo tap sol burynǵy tas qorshaý turǵan jerge jaǵalaı qaz-qatar turǵyzdy. Aqsha qar balaqandardan tizilgen jańa qorshaý tań qalarlyqtaı ǵajap boldy.

Sosyn Chýbo úıge kelip, besiktegi ákesin qolyna kóterip aldy da, kereýetine aparyp jatqyzdy. Mamasyn da kereýetke kóshirip, ózi besikke jatty.

— Beri qarashy, shal, — dedi Dalba ájeı, aqsha qardan jasalǵan balaqandarǵa bajaılaı qarap, — Shynymen osylardyń bári bizdiń balalarymyz ba?

— Endi kimdiki bolýshy edi taǵy, — dedi ataı.

— Sony aıtsaıshy. Shyntýaıty — bul solaı sıaqty. Myna bireýsi tárizi saǵan uqsaıdy... Aý, jigit, seniń atyń kim?

Balada ún joq, tek kózin jypylyqtata beredi.

— Nemene ózi saqaý ma, qalaı?

— Mama-aý, aýzy joq qoı onyń, — dedi Ýký.

Ájeı bajaılap qarap edi, balaqannyń aýzy joq bolyp shyqty. Al mynasynyń murny joq! Onyń janynda turǵany jalǵyz kózdi eken.

— Jasaǵan-aý! Kimdermen toltyrǵanbyz biz jaryq dúnıeni!

— Khy! — dep bir jótkirinip qoıdy Dalbý ataı, oryndy bir sóz oılap tabýǵa tyrysyp. — Khy, khy...

— Sen de, baıqaımyn, júdeý bastanyp ketipsiń?

— Toqta, kári shaıtan, qaıdaǵyny soqpaı! Bulardyń bári jaı ánsheıin aqsha qardan túnde asyǵys jasalynǵan, ýaqyt jetpegen. Ondaı kezde qaıdaǵy aýyz nemese muryn. Ári onda turǵan eshteńe joq. Odan da bulardyń juptary jazylmaıtyn qandaı yntymaqty balaqandar ekenine qarasańshy! Mundaılar basyńa qıyndyq týǵanda tastap qashpaıdy!

— Áı, balaqandar! —dep aıqaılady Dalbý ataı. — Qarap qoıyńdarshy, myna bizdiń salǵan munaramyzǵa! Jaraısyńdar, qyrandarym!

Balaqandar kókke moıyndaryn sozyp: «Netken bıik munara!» — dep tańdanysty. Qar-at munaraǵa qarap, ómirinde tuńǵysh ret kisinedi.

Dalba ájeı azdap sabasyna tústi. Tipti aıtty-aıtpady, jalǵyz kózdi bolǵanda ne tur, onyń esesine — shetterinen qyrandar emes pe!

Tańerteń ákesi oıanyp, terezeniń aldyna kelgen kezde, aýzyn ashyp ańtaryldy da qaldy.

— Ákem-aý! — dep aıqaılap qoıa berdi sheshesi. — Qazir bul qulaıdy ǵoı!

Sheshesi jalma-jan Chýbony kóterip alyp, kórpege orady da, kóshege atyp shyǵyp, úıden beze qashty.

Ákesi:

— Munara qulasa, ydysty qıratar, — dep, kese-tárelkelerdi jalma-jan qapqa sala bastady.

— Al eger saraıǵa gúrs ete tússe she? — dep aıqaılady sheshesi bul kezde Chýbony kórshisine tastap, qaıtyp kelip.

Ákesi bir jýan bóreneni ala salyp, munarany tirep, sheshesi qoılaryn qoradan aıdap shyǵyp jatty. Kórshiler júgirip kelip: — Eger myna munara qulasa, eshkim saý qalmaıdy, — desip, daýryǵysyp ýlap-shýlaýmen boldy.

— Ony ózimiz qıratýymyz kerek! — dep dabyrlasty. — Ne bar sozatyn!

— Qalaısha ony tómengi jaǵynan buzbaqsyń? Uzyn baspaldaq kerek!

— Balǵa, shotty al! Tóbesine shyq!

— Óziń shyq! Bul saǵan oıynshyq emes! Tóbesine qarasań, bórkiń basyńnan ushady!

Dál osy mezette Chýbo da oıandy. Aıǵaı-shýdy estisimen, ol jalma-jan kıinip, kóshege atyp shyqty.

Qalyń top qoldaryna kúrekterin, qol arbalaryn, baltalaryn alyp, munaranyń aınalasyna jınalyp qalypty.

— Qoryqpańyzdar! — dep sańq etti Chýbo. — Bul qulamaıdy! Muny áıgili sheber salǵan!

Solaı dep, ol munarany judyryǵymen qoıyp-qoıyp qaldy.

— Qarańdarshy, tipti selt etpeıdi!

Sol arada bári munarany judyryqtarymen túıgishteı bastady, — ol tipti teńselmedi de. Aıtsa aıtqandaı, keremet salynǵan. Kóńilderi biraz sabasyna túskennen keıin, kórshileri úılerine taraı bastady, biraq báribir birese bireýi, birese ekinshisi terezeden bastaryn qyltıtyp: «Munara tur ma, qulaǵan joq pa eken?» — degendeı qarap qoıady.

Chýbonyń ákesi ǵana úıine barmady. Ol munarany árli-berli aınalsoqtap, kúrsinýmen boldy. Qorshaýynyń buzylǵanyna ishi qatty ashydy. Endi ol taýyǵynan qoryqty. Qadǵalaqtap júrip bir jaqqa qashyp ketse, bul shubar nemeni qaı jerden izdep tabarsyń!

— Aý, sonda ne úshin saldyń sen bul munarany, — dep surady Chýbodan sheshesi. — Nemeneńe qajet edi saǵan?

— Seni alystan kórip turýym úshin, — dedi Chýbo. — Sen fermaǵa ketken kezde.

— Eı, Chýbo, Chýbo-aı, — dep kúrsindi sheshesi. — Al, mine, men búgin eshqaıda da barmaımyn kúni uzaqqa úıde bolamyn. Qaraı ber, qansha qarasań da! Tek myna munaranyń basyna shyqpa! Estımisiń.

Bir kún ótti, eki kún ótti, — munara myzǵymastan qaz-qalpynda qala berdi, tipti qulaıtyndaı túri kórinbedi. Taǵy bir kún ótkende ákesi oǵan uzyn da myqty basqysh ornatty. «Chýbo shynynda da sheshesin qatty saǵynǵan kezde munaranyń basyna shyǵyp, ony kóre alatyn bolsyn», — dedi.

Al eń ushar basyna, Chýbony qar basyp qalmasyn dep, aǵashtan kishkentaı shatyr jasap qoıdy.

Munaranyń sonaý ushar basyna shyǵyp turý kóńildi-aq edi.

Oǵan derevnányń ózge balalary da jıi shyǵatyn, tipti ákesi de keıde munaranyń basyna baryp ferma jaqqa qaraı bórkin bulǵap: «Sheshesi-aý, bolsańshy, tezirek. Qaıt úıge! Men de saǵyndym!» — dep ıshara jasaıtyn boldy.

JÚZİM SABAǴY

Aqsha qardan jasalǵan balaqandar úıde otyrýdy unatpady. Júre biletin bolǵan soń, júrýleri kerek qoı.

Tek úıden bylaı shyqsa boldy — sońdarynan bútin bir top erikkender shubyryp qalmaıdy, tap bir sırkti tamashalaǵandaı. Biraq, shynynda da, qyzyqtyrarlyq dúnıe barshylyq edi — myna bireýiniń murny joq, biraq qolǵap kıgen, al ana bireýiniń tek báteńkesi ǵana bar aıaǵynda, al ózi aıtýǵa da uıat, tyr jalańash.

Balalar olarǵa malaqaılaryn laqtyrady, aıaqtarynan shalady, Qar-bóbekterdiń jerden túregelip jatqandarynyń ózi bir qyzyq!

Kúndiz olardy Chýbo úıden alysqa jibermedi, serýenge túnde shyǵardy.

Sóıtip, mine, bir joly kún batqan mezgilde, bular búkil áýletimen top-top basyp, keń dalaǵa serýenge shyqty. Ájeı de, ataı da, Ýký balaqan da — bári birge erip júrdi.

Beıne qazdańdaı basyp kele jatqan eki aıaqty aq aıýlar sıaqty.

— Ýh, ýh, demimizdi alaıyqshy, — dedi ataı. — Ábden sharshadym. Áne, aýzymnan shyqqan demim qazan býyndaı burqyraıdy.

— Júr, júr, qarıam, — dep erkine qoımady ony ájeı, biraq ataı bul kezde joldyń shetine otyryp qalǵan edi.

— Myna bir tóbeniń bórki nege joq? — dep surady ol Chýbodan.

— Jazda basynda bórki bolatyn. Al sosyn ony sypyryp alyp, jańadan bıdaı ekken.

Ájeı qardy qolymen bir sıyryp tastady.

— Myna tóbeniń basynda ósip turǵan kók shashty qarańdar! Bıdaı degen osy ma? Bitik óssin, endeshe.

Kúzdik bıdaıǵa appaq meımandardyń birinen soń biri kelip, onyń qandaı bolatynyn kórýge eńkeıdi. Al búkil top odan ári jyljyǵan kezde, boıy uzyndaý bir sabaq ekinshisine:

— Bárekeldi! Aqsha qardan jasalǵan munsha jan bizge qonaqqa kelgen eken. Jazda masaǵymyz qandaı. shyǵymymyz qandaı bolatynyn kórersińder áli! — dedi.

Al Chýbosel adamdary búkil tobymen baq ishine lap qoıdy.

— Mine, mynaý syńar aıaqpen turǵandar — aǵashtar, — dep túsindirdi Chýbo. — Jazda olar bastaryna kók qalpaq kıedi. Oǵan qosa bular alma jasaı biledi! Qyzyl, sary tústi.

Dalba ájeı qardy qolymen sıyryp, arasynan alma izdeı bastady.

— Jo-joq, almalar joǵaryda, butaqtarda ósedi!

— Qaljyńsyz ba? — dep surady atasy. — Sonda olar jerge túsip ketpeı qalaı turady?

— Olardy alma aǵash quıryqtarynan ustap týrady.

— Mine, solaı de! — dep aldy da, ataı balaqandarynan: — Uqtyńdar ma? — dep surady.

— Iá, ıá, — dep byldyrlady balaqandar, al beti tyrnalǵan bireýi:

— Almalar tyrnamaı ma? Quıryqtarynan tartsa she?.. — dep surady.

— Joq, — dep kúldi Chýbo. — Almalar aspandaǵy Aı sıaqty meıirimdi. Qazir qyrda qys bolǵasyn, baq únsiz múlgip tur, al kóktemde! Kóktemde árbir aǵashtyń óz kúıshisi, óz ánshisi bolady.

Solaı dedi de, Chýbo bir alma aǵashtyń basyna shyǵyp alyp, shymshyqsha saırap qoıa berdi, ekinshisine sekirip aýysyp, bulbulsha quıqyljytty.

— Bárekeldi! — dep basyn shaıqady Dalbý ataı. — Ádemi-aq qoı bul álem. Tek bizdiń bulbul ánin tyńdaı almaıtynymyz ókinishti-aq. Uqtyńdar ma, qyrandarym?

— Uqtyq, uqtyq, — dep qaıtadan byldyrlaı jóneldi balaqandar, al bireýi butaqqa shyǵyp alyp: — «Ký-ký!» — dep aıqaılap jiberdi.

Osy kezde butaǵyndaǵy japyraǵy túspeı qalǵan bir aǵash ekinshisine sybyr ete tústi:

— Qarashy, qansha Qar-bóbek kelgen. Kóktemde biz gúlge tunyp turamyz!

Typyr-typyr basyp, búkil top odan ári jyljydy. Tóbeniń basyna shyǵyp alyp, jabyla shanamen syrǵanaq tebe bastady. Aıǵaı-shý! Shana bireý, al olar kóp. Bes-altaýdan otyryp alyp, tómen syrǵı jóneledi. Jolaı shanadan umar-jumar qulap jatqandary. Tipti ataı men ájeı de tóbeden eki-úsh márte syrǵanady.

— Kel, taǵy da bir márte syrǵanaıyq, — dedi ájeı.

— Toqta. Men bir nárse estip turǵan sıaqtymyn, biraq ne ekenin uqsam buıyrmasyn! Aý, káne, tynyshtala qalyńdarshy, qyrandarym.

Balaqandar jym boldy, al ataı tyń tyńdady da: «Beri kelińder» degendeı qolyn bulǵap, kórshi tóbege qaraı bet aldy. Onyń sońynan top-top basyp aqsha qardan jasalǵan búkil qar adamdar áýleti jyljyp berdi.

Tóbe basynda bir júzim sabaǵy sýyqtan qaltyrap-dirildep tur edi. Kúzde ony orap qoıýdy umytyp ketkendikten, endi ón boıyna muz qabyrshyqtary qatyp, úskirik jeldiń yzǵary shydatpaı bara jatyr eken.

Záremdi alyp bitirdi,
Jel yzyldap, góı-góılep!
Qysady kep keýdemdi,
Ústimdegi muz kóılek.
Shyńyltyr muz shydatpaı,
Qursap aldy tánimdi.
Qoıar emes yzǵary,
Shyrqyratyp janymdy.

Munda, tóbe basynda dym qar qalmaǵandyqtan, júzim sabaǵy jel ótinen eshbir pana taba almaǵan edi.

— Olo, dolo! — dep aıqaılady Dalbý ataı, osy kezde Chýboseldiń adamdary — aqsha qardan jasalǵan balaqandar, — álgi sabaqty qorshaı tura qaldy da, sabaq qar kúrkeniń ortasynda qalǵandaı boldy.

Al Dalba ájeı Ýkýmen birge tóbeniń eń bıik basyna órmelep, bultqa jaqyndaı tústi. Osy kezde Ýký qolyn bulǵap, al ájeı:

— Syp-syp-syp! — dep aıqaılap qoıa berdi. Sol-aq eken, aspannan kenet qalyń qar jaýyp, Dalbý ataıdyń dıirmeni zyryl qaǵyp, qankóbelek aınaldy. Sodan kóp keshikpeı-aq sabaq baıǵus úlpildegen jup-jumsaq jyly qarmen qundaqtaldy. Al búkil bizdiń sherý Chýboseldiń sońyna erip, úıge qaıtty. Olar aspannan japalaqtap jaýǵan qalyń qarda adasyp ketpes úshin bir-birimen qol ustasyp kele jatty.

ÚSHİNSHİ KÓZ

— Beri qarashy, Chýbo, — dedi birde Dıirmenshi aǵaı, — men saǵan munara salýǵa kómektestim be?

— Kómektestiń.

— Al endi sen maǵan kómektes. Men de ózimniń mamamdy kórgim keledi.

— Qalaı kómekteseıin?

— Meni taǵy da aspanǵa ushatyn et. Áýeli batysqa, sosyn shyǵysqa ushyp, ózimniń baıǵus kári mamamdy izdeıin. Qaıda eken qazir ózi?

— Baıqa, shekeńe tompaıyp aıdyń jumyrtqasy shyǵyp júrmesin!

— Al sen maǵan parashút jasap ber.

Chýbo eski qolshatyrdan parashút jasap berdi, ózi besikke jatty. Chýbonyń sheshesi de, ákesi de besikke jatty, — sol kezde Dıirmenshi aǵaı qaıtadan adam senbesteı kúsheıip shyǵa keldi.

Eki qolyn qanatsha qaǵyp usha jóneldi.

Tún aıazdy bolatyn, sondyqtan selodan alysqa ushýǵa aǵaı júreksindi. Áýede pesh murjalaryn aınalshyqtady da júrdi, biraq jylyna almady. Tútin az boldy — kim túnde pesh jaqsyn?

Joǵaryda júrip, tómende jylt etken jaryqty baıqady. Sýyqtan qaltyraı, parashútyn ashqan kezde, qoı qoradan bir-aq shyqty.

Osy arada oǵan ıt órshelene úrdi. Basqyshtan qolyna fonar ustaǵan qojaıyn kórindi.

— Kim bar munda? — dep aıqaılady ol.

Dıirmenshi aǵaı qoryqqanynan qoılardyń aıaǵynyń astyna jasyryndy. Qoı buryshqa tyǵylyp, kózderi baqyraıyp, úrkekteı bergen soń, qojaıyn qorada bireýdiń bar ekenin bildi. Dereý esikti syrtynan jaba qoıdy.

— Bul túlki bolý kerek, — dep oılady qojaıyn, aıtpaqshy, qojaıynnyń aty Kerebýlá⁷ bolatyn.

Ol sańylaýdan syǵalap, bir koıdyń áýege kóterilip, saraıdyń ishin sharlaı ushyp júrgenin baıqady.

— Kıeli! Kıeli! — dep oılady Qerebýlá. — Bul ne hıkmet! Sonsha ne jep edi bul jyndy qoı?!

Kerebýlá sańylaýǵa jabysa túsip, kirpigin tars-turs qaqty. Iá, ıá, tap solaı, kirpigin tars-turs qaǵyp-qaǵyp jiberdi — tań qalǵany sonsha.

Qoı áli ushyp júr, osy kezde Kerebýlá qoıdyń tómengi jaǵynan appaq saqal jelbirep, qos pımanyń salańdap júrgenin baıqady.

— Túngi perishte! — dep oılady Kerebýlá.

Ol túngi perishte syrtqa shyǵyp ketpes úshin, áldebir kespekti, sosyn jáshikti, qol arbany, tas astaýdy ala salyp, saraıdyń esigin bastyryp tastady.

Sosyn tóbege shyǵyp, ony qol burǵymen tesip, ishte ne bolyp jatqanyn sodan syǵalap qaraı bastady.

Al ishte bolǵany mynaý edi — aǵaı qoıdyń aıaq astynan shyqty.

Kerebýlá ony kórip, qýanǵanynan qos alaqanyn ýqalady. Bórkiniń astynda bir oı qylań ete qaldy. Aǵaıdy ol qoıan men jabaıy úırekterdi aýlaýǵa jaqsylap úıretip shyǵarýdy uıǵardy. Kórip otyrǵanymyzdaı, Kerebýlá óz esebin biletin jan bolyp shyqty.

Tańerteń ol eshkimge eshteńe dep tis jarmady. Esikti de ashpady, jo-o-oq! Ol tóbedegi tesikti úlkeıtip, qoılaryn sol arqyly azyqtandyrdy, sol jerden sý ornyna qar shashty.

Dıirmenshi aǵaı esikti qıratpaqshy bolyp edi, biraq ol emennen jasalypty...

Al Chýbo, onyń sheshesi men ákesi besikterinde búrisip, sol kúıi uıyqtady da jatty.

Aqyr sońynda kári tóbet Faraon mazasyzdanaıyn dedi.

— Dalbý ata, — dedi ol, — ne amal isteımiz? Dıirmenshi aǵaı joǵalyp ketti. Al Chýbo bolsa uıqtap jatyr!

— Bálkim, men dıirmenimdi iske qosýym kerek shyǵar?! — dep oıǵa qaldy ataı...— Qar jaýsa — aǵaı oralar.

— İske qos!

Dalbý ataı jerden bir ýys qar alyp, áýege laqtyryp edi, sol arada aspannan qar japalaqtap, birte-birte údeı tústi. Al Faraon aýlany aınala júgirip, aspannan Dıirmenshi aǵaıdyń ıisi sezilmeı me dep jaýǵan qardy ıiskeýmen boldy.

— Joq, ıisi shyqpaıdy, — dedi Faraon. — Ol aspanda emes. Tárizi ol kop ýaqyttan beri jerde júrgenge uqsaıdy. Al eger jerde bolsa, biz ony qalaı tabamyz? Qar bar izdi kómip ketti ǵoı.

Dalbý ataı oıǵa shomyp, óziniń aq basyn qası bastady, — biraq osy jerde ájeı onyń qolynan ustaı aldy.

— Qasımyn dep, basyńdy teskeniń ne? — dep kúıip-pisti ájeı. — Bar aqylyń sol tesikten shyǵyp ketse, aqymaq bolyp qalmaımysyń?

Solaı dep ájeı tesikti jańa qarmen muqıat bitep tastady.

— Eger ol aspanda bolmasa — onda derevnáda, — dedi ataı. — Ara, ýlá, tıký, nýlá! Al, káne, balaqandar, jaǵalaı júgirip izdeńder.

Sóıtip, aqsha qardan jasalǵan balaqandar derevnáǵa túgel tarap, jaǵalaı júgire jóneldi. Biraq eshbir izdi taba almady. Moldavansha bilmeıtindikten, olar ótken-ketkenderden kózimen surastyrdy. Al kózben kóp ne suraı alarsyń?

Sosyn izge kári tóbet Faraon tústi. Bir sholaq kúshik oǵan Qerebýlányń ıti túnimen úrip shyqqanyn aıtty. Sosyn ol sol ıtke qonaqqa bardy.

— Senin daýsyń nege sonsha qarlyǵyńqy? — dep surady ol.

— Jaı ánsheıin! Muz súńgisin soryp edim!

— Ótirik aıtasyń, baýyrym! Súńgiden balalardyń ǵana daýsy qarlyǵady! Shynyńdy aıt!

Biraq ıt burtıyp, úndemeı qoıdy, sirá, oǵan da ıesiniń qyńyr minezi juqqan bolý kerek.

Dál osy kezde Kerebýlá tóbedegi tesikti ashty, Faraon dıirmenshiniń ıisin sezip qaldy.

— Eı, Kerebýlá! — dep aıqaılady ıt. — Káne, endi tús! Qoıa ber aǵaıdy!

— Nemene? — dep baj etti Kerebýlá. — Bóten ıt pe mynaý! Meniń qoramda! Men seni qazir!..

Faraon ıttershe ysqyryp jiberdi de, sol arada aqsha qardan jasalǵan balaqandar jetip-jetip kelip, qorany qorshap aldy.

Olar qar tilinde ýlap-shýlap, qoldaryn sermesti.

Faraon qapysyn taýyp, bir sekirgende, Kerebýlány tóbeden julyp túsirdi. Osy arada Dalbý ataı da jetip, qolyna súımendi alyp, qoranyń esigin qoparyp túsirdi.

Dıirmenshi aǵaı kóshege ushyp shyǵyp, bári birge jaırań qaǵyp, úılerine jónelisti.

Tek Kerebýlányń úıinen bylaı shyǵa bergenderi sol edi, kenet bir qar-bóbek shyńǵyryp jiberdi:

— Oı, qarańǵy bop ketti! Qap-qarańǵy! Eshteńe kórmeı qaldym!

Al onyń jalǵyz-aq kózi bolatyn. Endi sonyń ózi joǵalyp ketipti. Al osy kezde janynda turǵan baýyrynyń kózi úsheý bolyp shyǵa keldi. Úshinshisi — jelkesinde!

Bári jaǵalaı toptalyp tura qalyp, munyń ne ekenin uzaq oılasty.

Úsh kózdiniń moıny tómen salbyrap ketken, al onyń baýyry:

— Bul ne bolǵany? Túk kórmeı kettim! — dep qaıtalady.

Dalbý ataı oıǵa shomdy — mundaı nárse onyń semásynda bolmaǵan edi. Al eger adamdar osylaı isteı bastasa, ne bolar edi? Sóıtip, ol kók jáne qara tústi kózi bar adamdardy, nemese kózi murnynyń ushyna bitken, nemese basar jerin aıaǵy kóretin bolýy úshin kózi tizesine ornalasqan adamdardy kóz aldyna elestetti.

— Kerebýlá she? — dedi kári dana tóbet Faraon. — Ol da tórt kózi, tórt qoly bolýyn qalap edi ǵoı — óziniń eki kózi, eki qolyna aǵaıdyń eki kóz, eki qolyn qosyp alǵysy kelgeni jańa ǵana emes pe edi?.. Iá, ataı, seniń ulyńa da Kerebýlányń ash kózdigi juqqan eken.

Ataı jaýar bulttaı túnerip, úsh kózdi balasyna yzǵarmen qarady.

— Áı, balaqan, — dep kúrsindi ol. — Sen ket bizdiń aramyzdan, jónińdi tap.

Sóıtip, bular úılerine soqyr baýyryn qoltyqtap alyp keldi.

Dúnıeniń keń ekeni ras, biraq barar jer, basar taýyń qaısy?

Úsh kózdi jylap-syqtap baýyryn qýyp jetti de, oǵan óziniń eki kózin berdi, al úshinshi kózi sol kúıi onyń jelkesinde qaldy.

DALBÝ ATAI ÓZİNİŃ DIİRMENİN ÓZGE JAQTARǴA AÝYSTYRADY

Eshkimge lám demesten Ýký satymen shatyrdyń tóbesine shyqty da, murjanyń ishine súńgip ketti. Ol tútinniń qalaı jasalatynyn kórgisi kelgen edi.

Murja ishinde, árıne, uzaq otyra almaı túshkire bastady, kózi jasaýrady. Qalpaǵyna tútindi toltyryp alyp, ony ájeıge kórsetý úshin tómen tústi.

Al túsken kezde, qalpaqta túk te joq bolyp shyqty. Onyń esesine Ýkýdyń ózi saıtannyń sapalaǵyndaı qap-qara bolyp ketken.

Túriniń tym qubyjyq bolǵany sonshalyq — balaqandar ony kórisimen bet-betine qashty. Bireýi saraıǵa tyǵylyp qaldy, bireýi qoı qoraǵa degendeıin. Jalǵyz-aq Dalbý ataı qoryqpady, taıaǵyn sermep qalyp:

— Kimsiń sen? Mundaǵy qys patshalyǵynan Tún Adamy saǵan ne kerek? — dedi.

— Men Tún Adamy emespin, men balań — Ýkýmyn.

— Jo-joq! Meniń balam — Kúndizgi Adam!

— Toqtaı qal, — dedi ájeı. — Qalpaǵy sonyki tárizdi ǵoı. Báteńkesin te tanyp turmyn.

— Á, jeksuryn! — dep aıqaılap qoıa berdi ataı. — Bul Ýkýdy sheshindirip tonap alǵan eken ǵoı. Al, káne, shesh báteńkeni!

Ýký báteńkesin sheshken kezde, ataı báteńkeniń ishindegi aıaqtyń kóz shaǵyldyrardaı appaq ekenin kórdi.

— Shirkin-aı, — dep kúrsindi ataı. — Sondaı súıkimdi-aq, shańqandaı appaq ediń. Al endi mynaý ne? Qyrandarym! Bir shelek sý alyp kelińder.

Balaqandar sý alyp kelip, Ýkýdy jýyp, ysqylaı bastaǵan edi, biraq sý onyń ústine tıisimen qatyp jatty. Ýký sol qara kúıinde qalyp qoıdy.

— Tfý! — dep, jerge bir túkirdi atasy, al Ýký áldebir jerden aına taýyp ákep, soǵan qarap, máz bolýmen boldy.

Keıin Ýkýdyń qaralaý ekenine bári úırenip ketti. Saıyp kelgende, áńgimeniń tórkini onda emes qoı, tek jany taza bolsyn de!

Al Ýkýdyń jany izgi bolatyn. Ol aqsha qardan jasalǵan balaqandarǵa sálemdesýdi úıretti.

Biraq úıde sálemdeserlik pálendeı eshkim bolmady da, olar derevnáǵa baryp adam izdedi.

Bir adam kórse — bári ony jaǵalaı qorshap tura qalady. Al ol adam bularǵa kámpıt ne tıyn, ne basqa birdeńe kerek eken dep oılap, qaltalaryn aqtara bastaıdy. Sol kezde olar qosyla aıqaılap:

— Saý-sálemetsiz be? — desedi.

Sosyn kúlkiden ishek-sileleri qatyp, úılerine júgire jóneledi.

— Áje, — dep aıqaılaıdy bári. — Búgin Kún qaıyrly bolady!

Tamasha balaqandar.

Keshikpeı derevnádan olar dostar da taýyp aldy. Birinshi klass oqýshylaryna portfelderin mektepke aparýǵa járdemdesti. Al qyz balalardy atqa mingizip, mektepke jetkizip salatyn boldy.

— Biz de mektepke baryp júrmiz, — dep maqtandy ózderi ájelerine.

— Jaraısyńdar! — dedi ájeleri, al atalary:

— Qyrandarym! — dep bir kóterilip qaldy.

Keıde balaqandar toptalyp dúkenniń janyna jınalady. Biraq aqshalary joq qoı olardyń. Dúkennen bir kempirdiń shyqqanyn kútip turady da, sómkesin úıine sheıin jetkizip beredi. Olarǵa bul qyzmetteri úshin kámpıttiń qaǵazdaryn beredi, keıde tipti kámpıt te beredi — ońyna bireýin.

Keshke jaqyn ájelerine kámpıttiń qaǵazdaryn, al atalaryna ne ysqyrǵysh, ne eski qolshatyr ákep beredi. Atalary ysqyrǵyshpen ysqyryp qoıyp, qolshatyrdy jaıyp jibergen kezde, onyń astyna jıyrma shaqty balaqan syıyp ketedi.

Bir joly balaqandar búkil tobymen bazarǵa bardy.

Bazar boıyn sharlap, syqyrlata basyp júrip, bireýi shekildeýik shaǵyp kórdi, endi bireýi jalǵyz-jarym jańǵaq taýyp aldy. Ábden júgirip, oıyndary qanǵan soń, úılerine kaıtty.

Sóıtip, kele jatyp qarasa, jolda bir sıyr tur. Qasynda kishkentaı bir mujyq. Ol sıyrdy jańa ǵana bazardan satyp alǵan beti eken. Sıyrdy ıterse, janýar qasarysyp júrmeıdi, tipti kújireıip súzbekshi bolady.

Al sıyrdyń saýylar ýaqyty bolyp qalǵan. Mujyq shelek taýyp ákep, ony týra joldyń ústinde saýa bastady, aldyna júgeri sabaqtaryn saldy. Oǵan endi týra joldyń ortasynda qora salý ǵana qalǵandaı edi.

Balaqandar ne isteý kerek ekenin ańǵara qoıdy. Árqaısysy júgeri sabaǵyn bir-bireýden alyp, sıyrdyń tumsyǵynyń aldynda bulǵańdata bastap edi, sıyr sońdarynan erip, dedektedi de otyrdy. Osylaı sıyrdy týra úıine sheıin jetkizip berdi.

Mujyq sıyrdy úıge ákelgenine qýanyp, aqsha qar balaqandarǵa dúrbi syılady. Dúrbi eski, syry túsken, biraq qaraǵan kezde jaqsy kórinedi.

Balaqandardyń qýanyshtary qoıyndaryna syımady. Dúrbimen bir-birine qaraıdy da, ishek-sileleri qatady.

Bári Chýbony izdeı bastady.

Al Chýbo munaranyń basynda otyrǵan. Dúrbini soǵan qaraı buryp edi, Chýbo zor bolyp kórindi, ákesi sıaqty úlkeıip ketken.

— Solaı, — dedi Dalbý ataı. — Kúnderdiń kúninde shynynda ol da sondaı úlken bolady.

— Mine, másele qaıda, — dep oıǵa qaldy ájesi. — Demek, osy bir buıymtaı arqyly erteńgi kúnge syǵalap qaraýǵa bolady eken ǵoı. Kánekı, beri ákelińdershi dúrbilerińdi.

Ájeleri dúrbini alyp, munaranyń basyndaǵy Chýboǵa qarady, sosyn dúrbimen óziniń aıaǵynyń astyn baıqaı bastady.

— Ha-ha-ha! — dep kúldi balaqandar. — Ol jerde eshkim joq qoı.

— Ázir joq, — dedi ájeleri. — Sosyn bolady.

Osy kezde ájesi Chýbodan shot aıaq pen aq jáne kók tústi shúıke jún surady. Ájesi túnimen toqydy, onysy kip-kishkentaı bórik bolyp shyqty.

— Qarap jibershi, atasy, — dedi ájeı. — Ádemi me?

— Mynaý degen! — dep bas barmaǵyn shoshaıtty Dalbý ataı. Sosyn ájeı kóılek toqýǵa kiristi.

Kelesi kúni ájeı dúrbini taǵy surap alyp, on boıy aıaǵynyń astyna qaraýmen boldy, al aqsha qardan jasalǵan balaqandardyń buǵan ishegi qatty.

— Áli kórinbeı tur, — dedi ájeı. — Aý, únderińdi óshirińdershi, túgel! Áıtpese bosaǵamyzǵa kelip bireý esik qaqsa, biz estı almaı qalyp júrermiz!

— Kim qaǵady? Kim?

— Keshikpeı bizge qonaq keledi? — dep burtyńdaǵan ájeı asyǵyp-úsigip, odan ári toqı berdi.

Balaqandar ájeleriniń shıin jyp-jyp etkizip, ne toqyp jatqanyna qyzyqpady. Olar derevnányń boıyn sharlaı júgirip, ushyrasqan árbir adammen amandasty. Mine, bul kóńildi bolatyn.

Ájeı bas almastan toqýmen boldy, al Dalbý ataı ózinen-ózi ún-únsiz tuıyqtalyp, qatty oıǵa shomǵan.

Bir joly jeksenbide ol Chýboǵa bylaı dedi:

— Qarashy, munarań teńselip tur... Úıiń de, sen óziń de teńselip tursyń... joq, bul meniń basym eken aınalyp bara jatqan.

Chýbo onyń basyn oramalmen tańyp bergen kezde, atasynyń boıy kishireıip, bir túrli búkshıip, eńkish tartyp ketkenin baıqamady da. Ájesi de kádimgideı qartaıyp, eki ıyǵy jerge salbyrap túsip ketken.

Al aqsha qar balaqandar jeksenbini saraıdyń kóleńkesinde ótkizdi, biraq báribir ol jaqtan ótken-ketkenderdiń bárine kóńildene aıqaılaýmen boldy.

— Saý-sálemetsiz be?

Ýký aqsha qardan jasalǵan atqa salt minip alyp, kún uzaqqa salqyn saıaly tereń saılardy saǵalap shapqylaýmen boldy.

Dúısenbi kúni Chýbo uıqysynan oıanyp, terezege júgirip keldi de, qaıran qaldy! Ne ájesi, ne atasy, ne aqsha qardan jasalǵan balaqandar eshbir jerden kórinbeıdi, bári de ushty-kúıdi joq bolyp ketken!

Aýlada tek ákesiniń eski qalpaǵy, taıaq pen dúrbi ǵana beı-bereket shashylyp jatyr...

Chýbo syrtqa júgirip shyǵyp, qarly izderdi kórdi.

Sol izderdi qýalaı, Reýt ózenine qaraı júgire jóneldi. Oı, bir túnniń ishinde ózen qandaı bolyp ketken deseńshi! Ol býyrqana tasyp, tap bir qar adamdarynyń bar kúshin boıyna jıyp alǵandaı qudirettenip jatyr. Endi dıirmenniń dońǵalaǵyn ózenniń ózi-aq aınaldyrýda. Dıirmenshi aǵaı shatyrda turyp alyp, aıqaılaýmen boldy.

— Dán! Dán! Dánderińdi alyp kelińder.

Biraq dıirmenge eshkim asyqpady. Arǵy jaǵalaýdan munda ótý múmkin emes bolatyn — kópir sýdyń astynda qalǵan. Qazir eshkim de un jaıyn oılamady da, óıtkeni bir túnniń ishinde aqsha qardan jasalǵan osynshama adamdardyń ushty-kúıdi joq bolyp ketkeni anaý.

Óstip turǵanda, kenet Chýbo olardy sýdyń ishinen kórdi.

Bastary dop-domalaq bolyp, olar endi kar emes, sý beınesine enip, bir-birimen qushaqtasyp alyp, ózenniń boıymen tómen qaraı syrǵyp bara jatty. Ári árqaısysynyń basy jalań bas bolatyn.

— Ata! Usta! — dep aıqaı saldy Chýbo, sóıtti de, óziniń bórkin sýǵa tastap jiberdi. — Bul saǵan!

Osy kezde Dıirmenshi aǵaı júgirip kelip, bórikti taıaǵynyń basyna kergen torly ojaýmen ustaýǵa áreket qyldy. Biraq sý beınesindegi balaqandar, sóıtkenshe bolmaı, bórikti shap berip, aqsha qardyń arasyna jasyra qoıdy.

— Chýbodan senderge kóp alǵys! Chýbodan senderge kóp alǵys! — dep aıqaılady Chýbosel. Ol sýǵa báteńkesin de tastamaqshy bolyp edi, biraq Dıirmenshi aǵaı qolynan shap berip ustap aldy.

— Odan da quıttaı-quıttaı keme jasap jiber, — dedi ol. — Báteńkeleriń sýǵa batyp ketedi.

Sodan Chýbo qaǵazdan birneshe keme jasap, olardy bir kezde qardan jasalǵan aǵaıyndylardyń sońynan aǵyzyp qoıa berdi.

Bir kemede —«Dalba áje» dep jazylǵan.

Ekinshisinde —«Dalbý ata».

Úshinshisinde —«Ýký».

Bul kishkentaı kemeler túrli eldi qonystardyń janymen júzdi, sol kezde balalar qar adamdarynyń esimderin oqydy.

Al Chýbo kishkentaı kemelerdiń sońynan qarap turdy, shynyn aıtar bolsaq, ol qımastyqtan jylap ta aldy.

Dıirmenshi aǵaı da ózenniń qalaı býyrqana tasyǵanyna qaraýmen boldy. Ol torly ojaýyn óne boıy bulǵaýmen boldy.

— Sen bórikti nege ustadyń?— dep surady Chýbo. — Men ony atama laqtyryp edim ǵoı.

— Sý ishinde eshqandaı da ataı bolǵan joq.

— Sonda qalaısha?

— Ol bylaı, — dep jaýap qatty Dıirmenshi aǵaı. — Tyńda, búgin túnde mynadaı oqıǵa boldy. Uıqyǵa jatqanym sol edi, kenet top-top basyp kele jatqan aıaqtardyń dybystaryn estidim. Áınekten qarap jibersem — atań alshań basqan aqsha qar atqa minip alǵan, onymen birge ózgeleri de jaǵada árli-berli sabylyp júr. Ózimshe, já, dıirmenge kelgen ǵoı seniń ornyńa dep jorydym. Bir ýaqytta qarasam, ataı qolyn bulǵap jiberdi de, sol arada bir bult aspannan jerge túse qaldy.

— Áı; kempir, sen min mynaǵan, — degenin estip turmyn. — Bizdiń bárimizdi bul kótere almaıdy.

Sol kezde álgi bult aspanǵa kóterilip, Dalba ájeı sonymen birge ushyp júre berdi. Al sosyn bulttan túzilgen attar jerge birinen soń biri sekirip túse bastady. Balaqandar olardyń ústerine qarǵyp minip, joǵary qaraı quıǵytyp shaba jónelisti. Ataı da, Ýký da qarǵyp atqa ministi. Aqsha qardan jasalǵan attyń bulttan túzilgen atqa qalaı qarǵyp mingenin kórgen keremet kúlkili edi. Olardyń sońynan ile-shala jónelgen taǵy bir bultpen óńgerýli dıirmen ushyp bara jatty.

— E, báse, mán-jaı solaı de, — dedi Chýbo. — Bárin jańa túsindim. Dalbý atam dıirmenin basqa jaqqa kóshirgen eken ǵoı. Áli sýyq bolyp turǵan jaqqa...

GIOCHIKA

Al tańerteń aýlada kenet kári tóbet Faraon úrip qoıa berdi. «Iem, tur, qonaq keldi» dep turǵandaı.

Dalbý ataıdyń terezesiniń túbindegi qonaqtarǵa arnalǵan uzynsha oryndyqta bir kip-kishkentaı qyz otyr. Chýbo mundaılyq kishkentaı qyzdy áste kórmegen edi. Kózderi kókpeńbek, úlkendigi bıdaı dániniń túıirindeı ǵana. Basynda aq bórikshe, ústinde kók kóılek, al aıaǵynda eshteńe joq — jalań aıaq!

— Seni ne, mamań úıden qýyp jiberdi me?

— Nıka mama, — dep qyz basyn shaıqady. — Meniń mamam joq.

Chýbo kóılek pen bórikti endi ǵana tanydy — oıbaı- aý, bulardy Dalba ájesi toqyǵan edi ǵoı. Báse, mine,. osy qyz eken ǵoı ol kisiniń kútkeni! Bir ókinishtisi — shulyq toqyp úlgermepti.

Chýbo mamasynyń týflıin alyp keldi. Qyz oǵan kirip otyrǵan kezde, úlken qaıyqtyń ishindegideı keń jaıylyp sala berdi, tek basy ǵana qyltıady.

— Mıo. Nık. Pa, pı, rı. Mine, endi men tońbaımyn.

— Al sen ne istemeksiń munda?

— Qonaqqa kelip edim, seniń aqsha qardan jasaǵan balaqandaryńa. Biraq, sirá, keshiksem kerek. Meniń olardyń úıinde turýyma bola ma?

— Oıbaı-aý, ol úıdiń tóbesi ashyq qoı, — dedi Chýbo. — Bizdiń úıde tur. Al qajet bolsa, saraıǵa kóship alamyz.

— Mıo. Raqmet! Biraq men tóbesi jabyq úıde tura almaımyn. Onda jel qalaı kiredi úıime? Kún qalaı syǵalaıdy? Juldyzdar she? Aı she? Dalbý ataıdyń úıinde qaldyr meni.

— Jaraıdy, solaı-aq bolsyn, — dedi Chýbo. — Tura ǵoı sonda. Al atyń kim seniń?

— Gıo, chıo, ıka.

— Á, Gıochıka ma? — dep kúlimdedi Chýbo.— Qalasań, men munaramdy bereıin? Sonyń basyna shyǵyp ap tur.

— Nık, týra, ýlı, — dep basyn shaıqady qyz. — Meniń jerde bitiretin jumystarym bar.

Sóıdep, Gıochıka dalada, Dalbý ataıdyń qalpaǵynyń ishine uıqyǵa jatty. Al Chýbo oǵan kishkentaı jastyq berdi, ústin qolǵappen japty.

Bul túni Chýbonyń uıqysy onsha bolmady. Sóıtip jatqanda oǵan aýladan aıaqtyń dybysy estilgendeı boldy. Chýbo álsin-áli turyp, terezege qaraýmen boldy, aqyry, sham jaqty.

Sheshesi oıanyp, edende bir shýda júnniń domalap júrgenin kórdi, al Chýbo murnyna kózildirik qondyryp alypty. Jasaǵan-aý! Bul ózi Dalba ájeıdiń shot aıaǵymen birdeńe toqyp otyr ǵoı!

Chýbo shulyq toqyǵan edi, biraq onysy jeń tárizdi birdeńe bolyp shyqty.

Sheshesi ulyn uıqyǵa jatqyzdy, al tańerteń onyń jastyǵynyń janynda jap-jańa eki shulyq jatty.

Al qalpaqtyń ishinde tańerteń eshkim bolmaı shyqty. Gıochıka jerde, túnde ósip shyqqan bir tal shóptiń janynda otyr edi.

— Bul senbisiń, Ionel? — dep jatty qyz. — Al Georgel qaıda? Oıatshy ózin, kóktem shyqty ǵoı.

Solaı dep, Gıochıka burshaqtyń úlkendigindeı ǵana bir qońyraýdy shyldyrlatty.

Sol kezde jerden qyltıyp kók bóriksheler kórindi. Bul Georgel, al odan keıingileri — Ile men Vasıle bolatyn.

Chýbo Gıochıkanyń aıaǵyna shulyq kıgizbekshi bolyp edi. Gıochıka:

— Joq, joq! Men jalań aıaq júremin. Odan da shulyqty qustarǵa toqy, óıtkeni olar da jalań aıaq qoı! — dedi.

Mine, endi qısyndy syltaý, sóz taýyp kór! Dúnıede qustar degen biraz bar-aý!

— Ýa, dáý, — dedi Gıochıka Chýboǵa bastan-aıaq kóz janaryn tastap. — Men saǵan, qulaǵyń sonsha bıik turmasa bir qupıa syrdy ashar edim.

Chýbo ony kóterip alyp, ıyǵyna otyrǵyzdy.

— Tıo, ıgo, ý, — dep sybyrlady oǵan Gıochıka. — Búgin túnde maǵan bireý kelip: «Ý-ý, hý-ý», — dep úrledi.

Báse solaı de! Demek, túnde aýlada aıaqtyń tyrsyly estilgeni tegin bolmady. Endi Chýbo Gıochıkaǵa kimniń kelip júrgenin ańdymaqshy boldy.

Kesh tústi, odan keıin tún boldy. Syrt edáýir salqyndap ketti. Osy arada Chýbo bireýdiń top-top basyp, Dalbý ataıdyń qalpaǵyna qaraı kele jatqan tyqyryn estidi. Chýbo aýlaǵa shyǵa kelgen kezde, munyń qozy ekenin kórdi. Ol jerge basyn tómen ıgen kúıi, Gıochıka tońbas úshin, qyzǵa: «Ý-ý, hý-ý», — dep, demin jiberip tur eken.

Chýbo ony tanaýynan súıip aldy.

Sodan keıin Chýbo bul qozyny ákem soıyp tastamasa ıgi edi dep qoryqty.

— Shirkin-aı, — dep kúrsindi ákesi. — Jap-jaqsy bórik shyǵar edi-aý munyń eltirisinen. Al, jaraıdy, soımaımyn, uıyqtaı ber tynysh.

Biraq bir kúni tańerteń oıana kele, ákesi kenet shyldyr ete túsken dybysty estidi. Onyń moınynda qońyraý bylǵaqtap tur edi.

— Bu nesi taǵy? — dep tań qaldy ol.

— Bul Chýbonyń taǵyp qoıǵany ǵoı saǵan, — dep kúldi sheshesi. — Túnde sen qozyny soıyp qoıa ma dep áli de qorqyp júr.

Bir kúni tús kórdi, túsinde onyń qozysy Úlken Juldyzdar kerýenine jegilipti.

Juldyzdar kerýeniniń osynaý dúnıeniń ózindeı kóne dóńgelekteri syqyr-syqyr etedi. Qozysy ony juldyzdardyń arasymen ázer-mázer súırep keledi.

— Qaıda súırep barasyń Juldyzdar kerýenin? — dep aıqaılady oǵan Chýbo. — Adasyp joǵalyp ketesiń ǵoı Juldyzdar arasynda. Dúnıe keń, al sen qurtaqandaısyń.

— Shóbi shúıgin jerlerdi izdep baramyn, — dep jaýap qatty qozy. — Eneme shúıgin shóp ákep bereıin dep edim.

Osy kezde bireý tereze qaǵyp, Chýbo oıanyp ketti.

— Alı, tralı, ı, a! Sen estımisiń, Chýbo? Tur! Áne, estımisiń — tyrnalar ushyp keledi.

Gıochıkamen birge Chýbo, áli uıqysyn da ashpastan, munaranyń basyna kóterildi. Ol barabandy jańǵyryqtyra soǵyp, al Gıochıka bolsa tyrnalardy sanap turdy:

— Toǵyz, on jáne taǵy bir saýsaq! Jáne taǵy bir saýsaq! Nesheý, boldy ózi? Chýbo?

Mine, endi, Kókqutan da kórindi sondaıdan, sol kezde Chýbo oǵan barabanda marsh oınady.

Qarlyǵashtar ushyp keledi, osy kezde olardy sanaýǵa Gıochıkanyń saýsaǵy jetpeı qaldy.

Munarada baraban daýsy jańǵyryǵa dúmbirlep, aınala tóńirektiń bári kókpeńbek bolyp kele jatty. Ionel de ósti, Georgel de ósti, Ile men Vasıle de ósti. Endi bul kezde olar Gıochıkanyń belýarynan kelip, arqalarynda bútin bir qumyrsqany kóterip tura alatyn boldy.

Al derevnádaǵylar Gıochıka shyǵarǵan myna bir óleńdi qaıtalaýmen boldy:

Kúlimdedi Kún — ata!
Keldi me eken kóktemim?
Qustar saırap, juldyzdar
Sezem shýaq tókkenin.

JAŃA TESİK QALPAQ

Chýbonyń ákesiniń Gıochıkamen qalaı sóıleskenin estiseń, ishegiń qatar edi.

— Saǵan laqtaryn ertken eshki jaıynda áńgime aıtyp bereıin be?— dep surady ákesi moldavansha.

Qyz ıyǵyn kóterdi.

Sol kezde ákesi oryssha:

— Eshki jaıynda áńgime aıtyp bereıin be? — dedi.

Gıochıka tek basyn shaıqady. Munysy: «Túsinbeımin meıirimdi jan», — degendeı.

Biraq ákesi berilmedi.

— Gýten morgen, — dedi ol nemisshe.

Gıochıka kózin jypylyqtatty.

Ákesi odan ári nemisshe eshteńe bilmeıtin, endi fransýzshaǵa kóshti.

— Mersı! — dedi ol.

Qyz úndemedi.

Ákesi, árıne, Kıshınevte uly ǵalymdardyń, olardyń aqylgóı saqaldylarynyń da bar ekenin biletin.

— Qalaı bultalaqtasa da, — dedi ol sheshesine, — bul balany Qıshınevke aparý kerek. Onda munyń qaı elden ekenin biler edim!

— Sen ne esińnen adasyp turmysyń? — dedi sheshesi. — Mýzeıge aparar da qoıar muny! Ne sırkke beredi, onda tor jáshikke qamap qoıady. Ol ǵalymdardyń saqaldary uzyn, biraq báribir munyń shúldirlegenine túsinbeıdi. Sosyn Chýboǵa mashına jiberer, olarǵa qyzdyń ne aıtqanyn túsindirip bersin dep. Odan soń ony da mýzeıge qamaıdy! Nemese sırkke! Al onda arystan bar, aıý bar! Sen bul jóninde oıladyń ba?

— I-ıá-á-á, — dep sozyp, ákesi jelkesin qasydy.

Kishkentaı qyzdyń astanaǵa barar sapary jaıyndaǵy áńgime osymen bitti.

Ádeıi Gıochıkaǵa arnap, qyz bala kire alatyndaı etip, ákesi úıdiń esiginen taǵy bir kishkentaı esik jasap shyǵardy. Gıochıka eshteńe jemedi, al sýdy óne boıy ishkisi kelip turatyn. Sosyn sý quıylǵan shelekke shyǵatyn kishkentaı saty qoıyldy. Sýdy taýyqtarmen birge astaýdan ishkeni qolaısyz ǵoı!

Úıde jáne bir saty boldy. Onyń boıymen Gıochıka aınaǵa órmeleıtin. Mundaı kókpeńbek kóziń bola tura, ony aınadan anda-sanda bir kórmeý múmkin emes edi!

Oǵan arnap kishkentaı kereýet jasalyp ári ol buryshqa, bir jerge emes, — kasa-marede qyzyl raıhan gúlderimen órnektelgen kilemniń tusyna qoıyldy.

Biraq Gıochıkanyń qaıtken kúnde de kereýette uıyqtaǵysy kelmedi. Ol burynǵysha aýlada, Dalbý ataıdyń qalpaǵynyń ishine jatty.

Túnde birese ákesi, birese sheshesi shyǵyp, onyń qalaı uıqtap jatqanyn kórip turdy. Qur qozyǵa senýge bolmaıdy ǵoı.

Sheshesi tipti Gıochıkaǵa júnnen jyp-jyly etip, shetin oqalaǵan kórpe toqydy. Kórpede «G» árpi kestelengen. Bul — Gıochıka degen sóz.

Birde tańerteń Chýbo terezege kelip, kórpeniń jerge túsip jatqanyn kórdi.

— Tońyp qaldy-aý! — dep qorqyp ketti Chýbo.

Ol aýlaǵa shyǵyp qarasa, Gıochıka sol burynǵysha qalpaq ishinde uıqtap jatyr, al kórpeniń ornyna ony eki kóbelek qanatymen qymtaı búrkegen.

Túnde kóbelek ushyp bara jatyp, kórpeniń jerde túsip jatqanyn kezdeısoq kórip qalady. Qóbelekter jıylyp qansha tyrmysqanymen ony kóterýge álderi jetpeıdi. Sosyn Gıochıkany qanattarymen búrkegen eken.

— Mine, kórpe dep osyny aıt! — dedi Gıochıka, oıanǵan kezde. — Netken ádemi kórpe edi! Raqmet senderge!

Kóbelekterdiń ózderi de azdap jaýrap qalypty. Bireýi tipti jótele bastaǵan. Jylyný úshin olar qanattaryn tez-tez qaǵyp ala jóneldi.

— Seniń esimiń kim? — dep aıqaılap, Chýbo bireýiniń sońynan júgire jóneldi.

— Sóıtip turyp, sen meni qalpaǵyńmen jaba qoımaqsyń ǵoı, á?

— Toqta! — dep aıqaılady Chýbo. — Men qalpaqtan tesik jasaımyn. Eger ústińnen japsam — qashyp ketesiń!

Ol qalpaqty tesip jiberdi, kóbelek muny kórip, toqtaı qaldy.

— Meniń esimim — Qıra, — dedi kóbelek.

— Al qaıda ushyp bara jatyrsyń?

— Ol óz jumysym. Sender, adamdar, bárin de bilgileriń keledi. Qosh! — Solaı dep, Kıra kóbelek ári qaraı usha jóneldi.

Chýbonyń jap-jańa qalpaqtan tesik shyǵarǵanyn kórgen kezde Gıochıkanyń ishegi qatty.

— Oı, jasa, Kıra! — dedi Gıochıka. — Aqyldy kóbelek, basqa ne dersiń!

Al Kıra kóbelek óziniń qurbylaryna ushyp bardy da:

— Chýbonyń qalpaǵynyń, mine, mynadaı tesigi bar, — dep jyrdaı qylyp aıtyp berdi.

— Ýra! — dep aıqaılasty qurby kóbelekteri.

Ákesi men sheshesiniń bul aıqaıdy estigenmen, kóbelekterdiń jańa ǵana Chýbonyń qalpaǵyn eshqandaı shaıqassyz-aq jeńip shyqqany qaperlerine de kelmep edi.

Al qarlyǵashtar munaraǵa qyzyǵa qaraıtyn boldy.

— Oı, qandaı munara! Óziniń tóbesine qonyp otyrýǵa bola ma?

Sosyn Chýbo, árıne, onyń tóbesine qonyp otyrýǵa, ári uıa salýǵa ruqsat etti. Tipti kómektesti de. Gıochıkamen birge ol qustyń mamyǵy men qurǵaq shópterdi jınady. Al saz balshyqty qarlyǵashtardyń ózderi ákeldi. Tumsyqtarymen. Reýtten.

Qarlyǵashtar munaranyń basyna jıyrmaǵa tarta uıa saldy. Mine, sondaı Pakısa esimdi bir qarlyǵash ıyǵyna kelip qondy.

— Raqym ótinemiz, — dedi qarlyǵash. — Bizdikine qonaqqa kelińiz. Tek bosaǵada aıaqkıimińizdi sheshińiz. Keshirersiz, biraq bizde sizdiń aıaǵyńyzǵa shaq keletin bashmaq joq. Al qalpaǵyńyzdy esiktiń syrtyndaǵy ilgishke ilersiz.

Chýbo aýzyn ashyp ańtaryldy da qaldy. Birde-bir qus ony uıasyna shaqyryp kórmegen edi. Ári bul onyń ishine qalaı syımaq?!

Osy kezde qarlyǵash ıyǵynan pyr etip usha jóneldi de, Chýbo myna óleńdi estidi:

Dosymyz-aý, qymbatty!
Sen syıasyń bar jerge!
Qarlyǵashtyń uıasyndaı,
Bolsa-daǵy tar jerge.
Kel, syıasyń abzal dos,
Zerdesinde oty bar.
Balapandar janyńda
Shúpirlesip otyrar.

Osy kezde Chýbo aıaqkıimin sheship, qarlyǵashtyń aldynda basynan qalpaǵyn aldy.

— Raqmet, Chýbo, — dep ıilip tájim etti oǵan qarlyǵash. — Bıyl bizdiń bosaǵamyzda áli eshkim aıaqkıimin sheshpep edi. Ári eshkim uıamyzdyń aldynda basynan qalpaǵyn alǵan emes.

GAVRILKA

Tap bir úlken qyzy úıde júrgendeı, Gıochıka kelgeli, sheshesiniń sharýadan qoly bosady. Balapandarǵa jem shashatyn da sol.

Árıne, tegeshke dándi Chýbo salady, oǵan Gıochıkany otyrǵyzyp, ıyǵyna kóteredi. Bıikten balapandarǵa qyz jem tastap, al Chýbo:

— Syp-syp... — dep shaqyrady.

Úıdi de sypyratyn Gıochıka.

Ras, sypyrǵysh qyz úshin úlkendeý, ony silteıtin Chýbo, Gıochıka tek oǵan bul istiń jaı-japsaryn túsindiretin.

— Mine, osy durys. Endi myna jerdi sypyr, — deıtin Gıochıka sypyrǵyshtyń sabyna shyǵyp alyp. — Sen meni átkenshek teýip júr dep oılama. Biz birlesip eden sypyryp júrmiz.

Chýbo isin jıi tastap, munaraǵa kóteriletin, sonda úıge bas-kóz bolyp Gıochıka qalady.

Bir kúni keshke jaqyn sheshesi shelekte túk sý qalmaǵanyn baıqady. Shynymen-aq Chýbo munarada júrgende, Gıochıka iship qoıǵan ba?

— Sengiń kelmeıdi, — dedi ákesi. — Bir jerge tógilgen shyǵar.

Sheshesi izdemegen jer qoımaı, tipti etikterdiń ishine deıin qarap, qaltalarǵa sheıin tintti — qup-qurǵaq. Shynymen-aq iship qoıǵany ma?

Kelesi kúni Chýbo munaranyń basynda turyp Gıochıkanyń kishkentaı esiginen qarlyǵashtardyń birinen soń biri ushyp kirip júrgenin baıqady.

Al Gıochıkanyń ózi birese úıge kirip, birese úıden shyǵyp zyr qaǵyp júr. Aýzyn sýǵa toltyryp alyp, aýladaǵy gúlderge quıady. Al qarlyǵashtar sýdy tumsyqtarymen tasyp, shópterge quıyp júr.

— Tasta munyńdy, — dedi Chýbo. — Jańbyr keledi aspannan.

— Aspannan?

— Joǵarydan, — dep túsindirdi Chýbo. — Bult selonyń ústimen kóshedi. Onyń sorǵalap turatyn sýdan tizilgen aıaqtary bolady. Bul «jańbyr» dep atalady.

Bir kún, eki kún ótti. Kún shekeni qyzdyrǵanmen, jańbyr áli jaýmady.

Biraq, mine, Chýbo bir shókimdeı bultty baıqap qaldy. Gıochıka ekeýi munaranyń basyna tez kóterildi, sóıtti de, Chýbo bar daýsymen aıqaı saldy.

Bult, bult!
Kerýen,
Qura bermeı serýen,
Bir kishkene
Toqtashy,
Bizge de bir soqsańshy!
Bult! bult!
Aıaǵyńdy
Jerge túsir — sorǵala.
Sheship tastap etikti,
Jalań aıaq jorǵala!

Al Gıochıka tómendegilerdiń jańbyr tilep turǵanyn Bult bilsin dep, atasynyń qolshatyryn tóbesine jazyp jiberdi.

— Káne, júgirip baryp bilshi, ne tileıdi eken anaý balalar, — dedi Bult-Apataı óziniń nemeresi Gavrılka degen bultqa.

— Qup bolady! — Sańq etken Gavrılka derevnányń tóbesinde aınalyp-úıirilip biraz júrdi de, baıqamaı qalǵansyp, munaraǵa jetip keldi.

Chýbo kózin ashyp-jumǵansha bolǵan joq, sýmaqaı Gavrılka qolshatyrdy quıryǵymen ilip alyp, Gıochıkany aspanǵa kóterip ala jóneldi.

Gavrılka barǵan saıyn bıikke kóterile berdi, al Gıochıka tómen qarap kele jatyr edi, basy aınalyp, kóz aldynda bári bılep júrgendeı boldy. Úıler de, aǵashtar da. Kúnniń kózi birese oń jaǵynan, birese sol jaǵynan jarqyraıdy, tap bir kózge kórinbeıtin dáýler ony bir shetten, ekinshi shetke laqtyryp turǵandaı. Gıochıka sosyn kózin qolymen japqysy kelip edi, biraq kenet — oı! — óziniń qolshatyrdan ustap kele jatqanyn esine aldy.

Pakısa qarlyǵash munaranyń basynan Gıochıkanyń aspanda sharyqtap ushyp bara jatqanyn kórip, qoryqqannan dabyl kóterdi.

Qarlyǵashtar Chýbonyń aınalasyna úıirile qaldy:

— Ika, bıka, a! Qol oramalyń bar ma seniń?

Chýbo qol oramalyn alyp shyqty da, qarlyǵashtar

onyń tórt buryshyna jarmasa ketip, Gıochıkanyń sońynan ile-shala olar da ushty. Endi qyz qulaı qalsa, bulardyń ony qaǵyp alatyndary aqıqat.

Al esersoq Gavrılka qyz balany barǵan saıyn aspanǵa joǵary shyrqatyp, týra óziniń úıine apara jatty.

Bult-Apataıy aspandaǵy esigin ashyp, qabaǵyn túıdi.

— Áı, seni me, Gavrılka, — dep saýsaǵymen ses kórsetti. — Taǵy jyndana bastadyń ba? Bar oılaıtyny quıtyrqylyq.

Ol Gavrılkany jelkesinen jaqsylap bir túıip jibermekshi edi, biraq kózdiń jaýyn alǵandaı qyz balany kórgende, jumsaryp sala berdi. Gıochıka oǵan unady. Sol kezde Apataıy Gavrılkanyń dýdar basynan sıpady.

Al Gavrılka áp-sátte ushyp júretin kishkentaı oryndyq jasap, Gıochıkany soǵan otyrǵyzdy.

— Mıo, — dedi qyz.

Osy arada qonaqty kórýge bulttardyń neshe túrli aǵaıyn-týǵandary jóńkilip kele bastady, ana bireýiniń jaly arystannyń jalyndaı, myna bireýiniń basynda áteshtiń aıdary bar, endi bireýiniń qulaǵy qoıannyń qulaǵyndaı erbıgen.

— Aı, jasa Gavrılka, — dep aıqaılasty olar, — esersoǵym-aı sol. Qandaı ǵalamat qyzdy taýyp ákelgen deseńshi!

Gavrılkanyń júzi gúl-gúl jaınap, kózin jypylyqtatýmen boldy.

— Já, sóıtip, saǵan ne kerek? — dep surady Bult- Apataı Gıochıkadan.

— Irı, mırı, tıo, dý! Shópke sý kerek. — Solaı dep, Gıochıka eki alaqanyn ojaý sıaqty qosyp ákep aýzyna taqady.

— Aý, Gavrılka! — dep qatýlana aıqaılady Apataıy. — Qarashy, qoıma ishindegi qumyralar sýǵa toly ma eken?

— Qup bolady! — dep aıqaılady da, Gavrılka qoımaǵa qaraı jóńkile jóneldi.

Osy bir kezde aspan kúmbezi qaraýytyp, tap bir eresen zor qara kus jer dúnıeni qanatymen jaýyp jibergendeı bolyp ketti. Birese ana jerden, birese myna jerden ot ushqyndary jarq-jurq etti.

— Abaıla! — dep aıqaılady Apataıy. — Otpen oınaýshy bolma! Naızaǵaı-Ata da oıanyp ketip júr. Qalaı eken qumyralar?

— Shúpildep tolyp tur deýge bolady! Qotaraıyn ba?

— Toqta! — dep aıqaılady Apataıy. — Aıtamyn qashan ekenin! Al jaraıdy, endeshe, qyzym, solaı-aq bolsyn, qumyralardy seniń selońnyń ústine qotaraıyq. Al sen tezirek úıine júgir. Tárizi álgi áýmeser Atasyn oıatyp alǵanǵa uqsaıdy.

Solaı dep, Bult-Apataı aspannyń esigin ashyp jiberdi, onyń aýzynda Gıochıkany qarlyǵashtar kútip tur edi.

Bular tómen qaraı tez quldyrady, biraq munaraǵa deıin áli alys edi, bir ýaqytta alystan:

— Bý, bý, bý! — degen dybys estildi.

Sosynǵysy odan qattyraq, ári qaharly shyqty,

Tasyr-tusyr etip, tap bir jerge jumyr tastar qulap túsip jatqandaı boldy.

Naızaǵaı-Ataı oıanyp ketken.

— Áı, seni me, Gavr-r-ı-ı-lka! — dep aıbar shekti ol. — O-o-át-t-ty-y-yp-p-p j-jib-berdiń-aý!

Atasynyń murty edireıip shyǵa kelgen kezde — aspanda naızaǵaı shatyr ete tústi. Aspan kúmbezi aıqush- uıqysh ot syzyqtarynan jarq-jurq etti. Sol-aq eken, shúpildegen aspan qumyralary jerge tóńkerile qotarylyp, jańbyr saý etip quıyp berdi.

Al Gıochıka bul kezde munaraǵa jetken edi. Chýbo ony alaqanyn tosyp ustaı aldy.

— Oı, qandaı qorqynyshty boldy deseńshi maǵan, — dep moıyndady Gıochıka. — Al Gavrılkanyń qylyǵyna ishegiń qatady.

Kúni boıy derevnányń ústinde jańbyr quıyp turdy.

Keshke jaqyn sheshesi bylaı dedi:

— Búgin Gıochıka úıde túnesin. Mundaı jaýynnyń astynda uıyqtaýy múmkin emes qoı.

— Nık, nık, — dedi Gıochıka.— Mıo, mıo.

Solaı dep, qyz ádettegisinshe Dalbý ataıdyń qalpaǵynyń ishine jaıǵasty.

Sol kezde ákesi qalpaqty jerden kóterip, oryndyqtyń ústine qoıdy, al onyń ústine qolshatyryn jaıdy.

Biraq báribir Gıochıkanyń uıqysy onsha bolmady. Óne boıy jańbyr tamshylary qolshatyrdy sabalap:

— Gavrılkadan sálem! Gavrılkadan sálem! — dep dúsirletti de turdy.

Al Naızaǵaı ata alystan aıbar shege gúrildedi:

— Áı seni me, Gavr-r-r-rılka! S-s-sotana-a-aq!

Ý-Ý-Ý

Birde Chýbo óziniń sońynan óne boıy bir balapannyń erip júretinin baıqady.

— Men — mekıen emespin, — dedi oǵan Chýbo. — Nege júgirip júrsiń sońymnan?

Balapan uıalyp, qalaqaıdyń ishine tyǵylyp qaldy.

Bul sóıtkenmen, anaý álgi Chýbo basyp shyǵarǵan balapan bolatyn. Joq, ony basyp shyǵarǵan, árıne, taýyq, biraq Chýbo jumyrtqany jylytqan edi ǵoı. Sóıtip, mine, endi balapan balanyń sol jaqsylyǵyn qaıtarmaqshy bolyp, sońynan erip júr edi. Balapan: «Chýbonyń aıaǵyna áıteýir birde shegir kirer de, men sol shógirdi tumsyǵymmen sýyryp alyp tastarmyn», — dep úmittengen-di.

Biraq ádeıi shógir kirmeı, balapanǵa isteıtin is qalmady. Onyń Chýbomen sóıleskisi kelip edi, biraq aıtarlyq ta esh nársesi bolmady, al: «Seniń nege mamań qyt- qyttamaıdy?» — dep suraý bir túrli yńǵaısyz?

— Marıýsa degen aranyń basy aýyrady, — dep saldy aqyry balapan.

— Onysy nesi taǵy?

— Ara gúlderdi súıgen kezde, ylǵı basyn tómen salbyratyp turady. Al sosyn sol gúlden Marıýsanyń ózinen de úlkenirek alma ósip shyǵady.

Chýbo balapandy kóterip alyp, alaqanyna qondyrdy.

— Munyń bárin sen qaıdan bilesiń?

— Balapandar aıtyp bergen.

Chýbo kúlip, balapanǵa uǵymdy móltek óleń oılap shyǵardy:

Súıgen jerden Marıýda —
Ósedi alma ár ýaqytta.
Shıe degen óser árdaıym!
Jeýge ony men daıyn!

Sosyn bular shıe tezirek pice me eken dep, sony bilý úshin Marıýsany izdeýge shyqty.

Sóıtkenmen, Marıýsa esh jerden tabylmady.

Ózge aralar keshe Marıýsa Chýbonyń aýlasyndaǵy barlyq gúldi súıip shyǵyp, búgin Qoraz taýyna ketken desti.

Bul kezde qarańǵy túsken edi. Keshikken aralar úılerine oraldy. Marıýsa kórinbedi.

Qaıda júr ol? Aralar túnde ushpaıdy? Bálkim, Reýtke qulady, ne órmekshiniń toryna túsken shyǵar? Álde japyraqtan ózine kúrke jasap alyp, Qoraz taýynda typ-tynysh uıqtap jatyr ma eken?

Al Gıochıka bul túni uıyqtaı almaı. «Marıýsa qaıda ketti», — dep mazasyzdanýmen boldy.

— Bálkim, sen bilersiń onyń qaıda ekenin? — dep surady Gıochıka Dalbý ataıdyń qalpaǵynan.

—Chep, — dep jaýap qatty qalpaq, —men áli kishkentaımyn.

Gıochıka tań qalyp qarasa — qalpaqtyń astynda balapan otyr. Qarańǵyda balapan taýyq qorany taba almaı, qalpaqtyń astyna jaıǵasqan eken.

Tanerteń erte Chýbo aranyń uıasyna júgirdi. Marıýsa oralmapty. Osy kezde kenet ol basyn kempirshe oramalmen tańyp alǵan bir arany kórdi. Bunysy nesi?

Gıochıkany sharýaǵa bas-kóz bolý úshin úıde qaldyryp, Chýbo Marıýsany izdeýge jóneldi. Balapan sońynan qalmady.

Biraq qaıtip tabarsyń arany? Qoraz taýyndaǵy baq óte úlken... Chýbo Kıra degen kóbelek pen Pakısa degen qarlyǵashtan kómek surady.

Sodan Pakısa baqtyń ústimen ushyp, kóbelek alma aǵashtarynyń arasymen qalbalaqtap, al Chýbonyń ózi soqpaqpen júgirip otyrdy. Baqtyń ishinde olarǵa aranyń neshe túrlisi kezdesti. Tek Marıýsa ushyraspady.

Sodan beri endi úıge qaıtpaqshy boldy, biraq osy kezde kári danyshpan tóbet Faraon júgirip keldi.

— Iem-aý, — dedi tóbet, — jańa ǵana úsh qap tátti shyryn arqalaǵan bir ara uıaǵa oraldy. Bir qapta «Marıýsa» dep jazylǵan. Sol ara. «Marıýsa úıge jaıaý kele jatyr, ushýǵa shamasy joq», — dedi.

— Al ózi qaıda qazir?

— Jońyshqada, ıem.

«Ehe! Arany jońyshqanyń ishinen taýyp kór». Jaraıdy, áıteýir, qaı jerde júrgenin bilgenine de shúkirshilik.

Sóıtip, Chýbo jońyshqa atyzyna qaraı júgire jóneldi. Tap osy jerde aıaǵyna shógir kirdi. Chýbo qaıryla qarap edi, balapan joq! Zym-zıa!

Al balapan bul kezde arly-berli júgirip:

— Chep, chep, chep! — dep aıqaılap júr edi.

— Sen nege aıqaılaısyń? — degen daýys estildi bir ýaqytta. Bul tap sol Marıýsanyń daýsy bolatyn.

— Alaqaı! — dep qýanyp ketti balapan. — Men taptym!

— Joq men taptym seni ,— dedi Marıýsa. Aranyń basy oramalmen tańýly bolatyn.

Bir-eki saǵat ótkesin, bular úıge jetti. Chýbo aranyń. tiri ekenin kórip, qýandy.

— Muny men taptym, — dep maqtandy balapan.

— Joq seni men taýyp aldym!

— Ay, saǵan ne bolǵan, Marıýsa? — dep surady Chýbo.

— Anaý baqta bireý bar. Ushyp kelgeni qorqynyshty-aq, ári ózi úlken. Ózi búıtedi: «Ý-ý-ý!» Qýyp jibershi ózin, Chýbo, áıtpese, meniń odan basym aýyrady. Sodan, mine, qanatymdy kótere almaı qaldym.

Kelesi kúni tańerteń Chýbo Qoraz taýyna qaıtadan jóneldi. Jolshybaı ol bastaryn tańyp alǵan eki arany kezdestirdi. Al sosyn saqaý kókekti kórdi. Kókek aýzyn ashyp «Kó-kók» degen kezde onysy — «khy-khy» bolyp shyǵady.

Kenet: «Ý-ý-ý» degen dybys estilip, Qoraz taýynyń ústinde samolet paıda boldy. Samolet ushyp júrip, baqqa dári-dármek búrikti, ol ushyp ótken jerlerde qustar jym bolyp saıraýyn qoıa qoıdy.

— Qalaı qýarsyń ony? — dep kúrsindi Chýbo.

— Men oılap taptym bilem, munyń amalyn, ıem, — dedi Faraon.

Ushqysh kelesi kúni tańerteń samolettiń bar áınegi balaýyzben japsyrylyp tastalǵanyn kórgen kezde, qatty qaıran qaldy.

DIİRMENSHİ AǴAIDYŃ ÚILENÝ TOIY

Birde tańerteń Dalbý ataıdyń qalpaǵynyń janynan Chýbo kúıgen shyrpy taýyp aldy. Túnde munda bireý bolǵan, biraq kim ekenin Gıochıka bilmedi, uıqtap jatqan-dy.

Kelesi kúni maı shamnyń tuqyly tabyldy, al úshinshi kúni ákesi terezeden janyp turǵan maı shamdy kórdi.

— Bul meıirbandy adam, qobaljyma, — dedi sheshesi.

— Al úı janyp ketse qaıtesiń?

Chýbo aýlaǵa atyp shyǵyp, Dıirmenshi aǵaıdy kórdi.

— Bul sen be maı shamdy jaǵyp júrgen? — dep surady Chýbo.

— Men.

— Ay, nege?

— Myna qyzdyń dıdaryn kórgim keledi.

Dıirmenshi aǵaı jaýrap qalypty, Chýbo ony úıge alyp keldi.

Al tańerteń Gıochıka oıanǵan kezde, óziniń ústińgi jaǵynan appaq uzyn saqaldy kórdi.

— Qaıyrly tań? — dedi Gıochıka.

Al Dıirmenshi ne derin bilmeı, sasqalaqtap qaldy,

— Tart meni saqalymnan, — dedi ol.

Gıochıka kúlip jiberip, saqalyn ustaı aldy. Dıirmenshi basyn ızeńdetti. Gıochıka átkenshek tepkendeı terbetildi.

Qyzdy jerge túsirgennen keıin, Dıirmenshi qashyp ketti. Qyz budan kenet: «Atyń kim?» — dep surap júrse ne aıtady?

«Osy meniń shynynda atym kim? Umytyp qalyppyn!.. Jalǵyz tura-tura, mine, bárin de umytyppyn.,. Eı, eı...»

Ol munaranyń syrtynda uzaq otyryp, ózine at oılady!

— Aq bórik, — dedi ol Gıochıkaǵa. — Meniń atym » Aq bórik!

Solaı dep, zytyp otyrdy, biraq keshikpeı qaıta kelip, Chýbony saýsaǵymen ymdap shaqyryp aldy.

— Tyńdashy, — dep sybyr etti ol. — Men myna qyzdy kórgen kezde, shamasy, aýzym ashylyp qalǵan kúıimde uıyqtasam kerek. Sonda aýzyma torǵaı enip ketipti. Endi kelip qanatymen kókiregimdi urǵylap, alasuryp turǵany.

Chýbo onyń keýdesine qulaǵyn tosty.

— Bul júrek, — dedi ol. — Dúrsilin estimep pe ediń óziń buǵan deıin?

— Estigen emen, — dep moıyndady Dıirmenshi. — Biraq sen qatelesesiń. Bul — qus.

Solaı dep, ol dıirmenge zytyp berdi.

Biraq keshikpeı qaqpa syqyrlady. Aǵaı qaıtyp keldi. Qoınynan kumyrsqanyń kóziniń úlkendigindeı monshaqtardy alyp shyǵyp, Gıochıkaǵa usyndy.

— Mıo, — dedi Gıochıka, monshaqtardy moınyna taǵyp jatyp.

Sodan bastap, Dıirmenshi derevnáǵa kún qurǵatpaı keletin boldy.

Al munda kelmes buryn saqalyn ijdaǵattap tarap, etigin tazalap, túımelerin durystap qadaıdy. Dıirmenin tártipke keltirip, tereze-edenin jaltyratyp turyp jýady.

Derevnámen eki ortadaǵy jolda ol gúldermen, ásirese olardyń ishindegi kók nemese jasyldarymen sóılesedi.

Alaıda bir kúni tańerteń ol Gıochıkaǵa kelmedi. Tipti tústen keıin de kórinbedi. Buǵan ne boldy eken?

Chýbo munaraǵa kóterildi, biraq joǵaryda turyp ta dıirmenshini kóre almady. Onyń esesine aq quıryq qarlyǵashty kózi shalyp qaldy.

— Bul qarlyǵash dıirmennen keldi, — dep ańǵara qoıdy Chýbo. — Onyń quıryǵy appaq un.

Dıirmenshil qarlyǵash,
Sharlap ushqan mańaıdy.
Kórmediń be bıikten
Dıirmenshi Aǵaıdy?
dep surady Chýbo.
Sonda qarlyǵash bylaı dedi:
Otyr ózen jaǵasynda,
Beshpenti onyń oqaly.
Bulańdaıdy sý ústinde
Appaq uzyn saqaly!

— Aýyryp qalmady ma eken ?— dep oılap, Chýbo dıirmenge júgire jóneldi.

Biraq Dıirmenshi aǵaı saý-sálemet bolatyn. Aıtqandaı-aq saqalyn jelp-jelp etkizedi, al rasynda saqalynyń ózi jelbireıtin edi. Dıirmenshi ózen jaǵasynda júgirip, kóbelek qýyp júrgen. Ol álsin-áli óz saqalyna ózi súrinip, jyǵylady.

— Aý, ne bolǵan dıirmenge, qańtarylyp qarap tur ǵoı?

— Men demalys alǵanmyn, — dedi Aǵaı. — Damyldaıtyn da bir kezim bolýy kerek qoı.

Bul dıirmenshi aǵaıdyń qýlyǵy bolatyn. Ol óziniń kári, ıa kári emes ekenin tekserý úshin júgirip júrgen-di,

— Tyńdashy, Chýbo, saǵan syılyq jasaǵym keledi?

— Syılyq! — dep qýanyp ketti Chýbo. — Qandaı?

Aǵaı qaıshyny alyp jiberip, qas qaqqansha saqalyn oryp tústi.

— Má, al!

— Mine, keremet! — dedi Chýbo. — Al toı qashan? Sonda ony qalaı jabystyramyz?

— Unmen jelimdep qoıamyz!

Aǵaı sol arada-aq un túıirshikterin sýǵa ezip, saqaly men murtyn Chýboǵa japsyrdy da berdi.

— Ha-ha! — dep kúldi ol. — Endi sen kishkentaı shalǵa uqsadyń da qaldyń. Al maǵan saqaldyń endi keregi joq. Men úılenemin!

— Mine, keremet! — dedi Chýbo. — Al toı qashan?

— Úsh kúnnen keıin.

Chýbo úıine qaıtty.

Gıochıka onyń saqalyn kórgende, ishek-silesi qatty.

— Ol saǵan muny ádeıi berdi. Men. ony saqalynan julqylamasyn dep!

Kelesi kúni dıirmenge jaqyndaı bere, Chýbo barabannyń dúbirin estidi. Kúıeý jigit baraban soǵýdy úırenip jatyr eken. Barabansyz toı bolýshy ma edi?

— Al qalyńdyqpen kim bıleıdi? — dep surady Chýbo.

— Men, basqa kim bolýshy edi?

— Barabandy arqańa óńgerip júrip pe?

— Iá, óńgerip júrip.

— Sóz emes, — dedi Chýbo. — Bulaı etý kelispeıdi. Meniń bir senimdi dosym bar. Sol kómektesedi.

Bular toıǵa úsh kún daıyndaldy. Eń birinshi istegen isteri — qozyny mańdaıymen barabandy soǵyp turýǵa úıretip shyǵardy. Qımyly jaman emes.

Sosyn keshke de toıda jap-jaryq bolyp turýy úshin, balaýyz shamdar jasalyndy. Úsh samsa oraldy, úlkenirek bireýi Chýboǵa, kishirek ekeýi — kúıeý men qalyńdyqqa.

Toı qarsańynda túni boıy bular pechene pisirip, qamyrdan úsh adamnyń — Dalbý ataıdyń ájeıdiń jáne Ýký balaqannyń músinin jasady, osynaý qysqy dostar da toıdyń basy-qasynda birge bolsyn degenderi edi.

Tańǵa qaraı aǵaı men Chýbo silesi quryp, ábden sharshady da, qatty uıqtap qaldy. Al toıǵa qalyńdyqty shaqyrýdy umytyp ketti.

Sóıtip, mine, toı bastaldy.

— Bým! Bým! Bým! — degen dybystar estilip jatty.

Bul toı barabanyn dúńkildetip júrgen qozy edi.

Chýbo uıqtap jatty. Kúıeý basyn jastyǵynyń astyna tyǵyp alǵan, onyń mazasyn baraban ala bergen edi. «Kim ózi bul dúrsildetip júrgen?! Tapqan eken dúrsildetetin ýaqytty», — dep qoıady.

Al qozynyń búıiri qyzyp, tipti elirgen!

— Bým-tara-rým!

Tam-tara-ram!

Gıochıka barabannyń dúńkilin derevnáda jatyp estidi.

— Bul kimniń toıy búgin bolyp jatqan? — dep oılap, qyz dıirmenge júgirip keldi.

Júgirip kelse, eshqandaı toı kórinbeıdi — tek qozy ǵana barabandy árli-berli súzgilep júr.

Qozy qyzdy kórgen kezde qýanyp ketip, odan beter kóńildene dúmbirletti. Sol kezde Gıochıka da bıleýge kiristi, al aspanda qyzdyń tóbesinde kenet bir bult paıda boldy. Tómenirek túsip, al kelip aınalyp-úıirilip bılesin dıirmenniń ústinde. Bul, árıne, Gavrılka bolatyn.

Bular osylaı uzaq bıledi — Gıochıka jerde, al Gavrılka aspanda.

— Geı-geı, Gıochıka! — dep aıqaılap qoıady Gavrılka. — Kel, bıleıik, dúbirlet! Qyzsyn dýman dúrildep!

Aıǵaı-uıqaı men bıdiń dúbirinen kúıeý jigit oıanyp ketti.

— Chýbo, tur! —dep aıqaılady ol. — Meniń qalyńdyǵym keldi!

— Bul men be qalyńdyq? — dep tań qaldy Gıochıka, — Qaıdaǵy qalyńdyq? Men jerdegi qonaqpyn. Jýyqta ketemin.

— Qalyńdyqsyń, qalyńdyqsyń, — dep aıqaılap ala jóneldi Dıirmenshi kúıeý. — Sen — qalyńdyǵymsyń meniń.

— Qaıdan kórip ediń sen jalań aıaq qalyńdyqty? — dep, qyz Reýttiń jaǵasyna qasha jóneldi.

JOǴARY MÁRTEBELİ QONAQ

Úsh átesh — bireýi ózderiniki, ekeýi kórshileriniki — bosaǵada qıǵylyq salyp, tań atqannan aıqaılaýmen boldy.

— Endi qonaq kúte ber, — dedi sheshesi.

Shesheleri álsin-áli jol jaqqa qarap: «Eshkim kele jatqan joq pa eken», — dep, eleńdeýmen boldy. Eń negizgisi — qonaqtar qapylysta kelip qalmasa bolǵany.

Basyna sharshy oramalyn baılap alyp, sheshesi iske kiristi. Búkil úıdiń ishin jýyp, qyrnap shyqty, keı jerlerde qabyrǵalardy da aqtady, esikti syrlady.

Kún batýǵa aınaldy, biraq qaqpa ázirge ashylmady, qonaq kelmedi.

Kóńilin kirbiń shalǵan shesheleri uzyn shybyqpen aýladaǵy áteshterdi aldadyńdar degendeı qýyp shyqty. Biraq áteshter keshikpeı qaıta oralyp, taǵy ózderimen birge artqy tyrnaǵy shodyraıǵan tórtinshisin de erte kelipti. Onysy senekke bet baqtyrmaı kirip keldi:

— Ký-ký-rı-gý-ý!

— Munda bir mánis bar, — dedi sheshesi.

Bular búıtip teginnen-tegin óńesh jyrtpas edi ǵoı.

— Qoıshy sony, sóz emes, — dedi áteshterge onsha senińkiremeıtin ákesi.

Biraq, degenmen, sol túni bir bólmeniń jaryǵyn sóndirmegen kúıi qaldyrdy, eger bireý kele qalsa, ıeleri úıde ekenin bilsin degenderi edi.

Biraq esikti eshkim qaqpady, al tań ata Chýbo ushty-kúıdi joǵaldy.

Gıochıka ony, uıqysyn ashar-ashpastan-aq Reýtke ertip áketkendi.

Shópte shyq túıirshikteri jatty. Gıochıka ádettegisindeı Chýbonyń ıyǵyna jaıǵasqan.

Bular jaǵaǵa kelgen kezde Gıochıka:

— Shomyl, — dedi.

Chýbo oılanyp jatpady. Tez sheshinip jiberip, sýǵa kúmp berdi.

Uıqysyraǵan Reýt, birdeńe dep byldyrlap, sýyn tómen qaraı syrǵytýmen boldy. «Tań azannan turyp kelip, Chýbo shomylýy múmkin» degen oı onyń qaperine de kelmegen edi. Ózen ózinshe buny: «Qyzyl shiliktiń ishindegi bulqynyp júrgen balyq bolar», — dep oılady.

Sýyqtan qalsh-qalsh etip, Chýbo sýdan shyqty. Biraq Gıochıka oǵan aıaǵyn da jýǵyzdy, taza kóılek berdi.

— Ózenniń ústinde kóterilgen myna býdy qaratty! — dedi Chýbo. — Men Reýtti jylyttym. Seniń de shomylyp alýyńa bolady.

Gıochıka da sýǵa tústi.

Bular kóńilderi jadyrap, tap-taza muntazdaı bolyp úıge oralǵan kezde, ákesi men sheshesi mazasyzdana bastaǵan edi.

— Qaıda bardyńdar sender sonsha erteletip?

— Reýtke, — dep jaýap qatty Chýbo. — Sýǵa tústik.

— Alda, malda, oka, o! — dedi Gıochıka, — Bul kisilerge de shomylyp alý kerek. Bizge joǵary Mártebeli Qonaq kelýge tıisti! 

Ákesi men sheshesi Gıochıkamen sóz talastyryp jatpady, óıtkeni qyz bularǵa óte qatty unaıtyn edi. Ákesi — sý quıylǵan kespekke, sheshesi — astaýǵa shomyldy. Al Faraon ózenge aparyldy.

— Asyǵyńdar, — dedi Gıochıka. — Qonaq esik qaǵyp tur!

Ákesi men sheshesi taza kıimderin aýystyryp kıgen kezde, úlbiregen jas qyz olardy saýsaǵymen ymdap ózine shaqyryp, Dalbý ataıdyń úıine ertip ákeldi.

— Mine, ol! — dedi qyz.

Ana bir kezdegi Dalbý ataı turatyn jerde bulardy, aıtqandaı-aq, Joǵary Mártebeli qonaq kútip tur edi.

Ras, onyń boıy onsha uzyn emes bolatyn, biraq osy kóz aldarynda uzaryp ósip, qazirdiń ózinde basyna altyn qalpaq kıe bastaǵan.

— I-ı-ı! — dep tań qaldy ákesi, al sheshesi ıilip tájim etti.

Osy jerde bulardyń bári — Chýbo da, ákesimen birge sheshesi de, Gıochıka da qol ustasyp júrip, án shyrqady:

Ajaryń gúlmen jarysqan,
Sen kelipsiń alystan.
O, Mártebeli Qonaq!
Bir aıaqpen — bel asý,
Qıyn-aq qoı jol asý!
O, Mártebeli Qonaq!
Sen — shyǵyssyń, sen batys,
Kúnge bola týypsyń.
Qonaǵymyz sen bizdiń,
Kún kózine týyssyn,.
O, Mártebeli Qonaq!
Raqmet!
Dostym, Táńirim,
Bosaǵamyzdyń bizdiń
Ajaryn sen kirgizdiń,
O, Mártebeli Qonaq!

Bular osylaı án shyrqap, alaqandaryn sart-surt soqty. Bul ánge Kıra esimdi kóbelek pen Marıýsa esimdi ara ushyp keldi.

— Men keshe-aq bilgenmin. Qonaqtyń habaryn, — dedi ara.

— Al men arǵy kúni! — dep kúldi Kıra.

Chýbo derevnány sharlap júgire jóneldi.

— Turyńdar! — dep terezelerdi qaqty ol. — Bizge Joǵary Mártebeli Qonaq keldi. Ol Dalbý atamnyń úıinde. Atam oǵan óz ornyn berdi.

Ákesi saraıǵa eki bóshkeni domalatyp ákeldi, sóıtip, Qonaqty kórýge kelgen árbir adam shomylýǵa tıisti boldy.

Al kólikpen kelgenderi qudyqtyń janyna toqtap, attarynyń ústine bir-bir shelek sý quıdy. Bir ápende qap-qara, maı-maı traktor minip kelipti. Ony jurt bóshkeniń ishinen uzaq ýaqyt shyǵarmady.

— Beri qarashy, Chýbo, — dedi Teador aǵaı. — Meniń jýynǵanym osy keshe ǵana. Ruqsat etshi, kóreıin!

— Bóshkedegi sýǵa tús.

— Al men syımaımyn ǵoı.

Teador aǵaıǵa ár jerin bólektep jýynýǵa týra keldi. Jýynyp, Qonaqqa tájim etkennen keıin, ol qudyqtan jańadan sý toltyrylǵan bóshkelerdi tası bastady.

— Beri qarashy, Chýbo, — dedi George ataı. — Men syrtymdy jýdym, biraq ishim bir túrli álem-jálem.

— E, ne boldy sonsha!

— Álgi kempirimmen urysyp qalyp edim.

— Baryp, tatýlasyp kel, — dedi Gıochıka.

Shalǵa úıine jóneýge týra keldi, qaıtarynda kempirin birge ala keldi.

— Raqmet! — dedi kempiri Joǵary Mártebeli Qonaqqa ıilip tájim etip.

Biraq, árıne, jurttyń bári birdeı kelgen joq Dalbý ataıdyń úıine.

— Tapqan ekensińder, — dedi bir qaısar. — Jýynyp áýre bolsam-aý, áldebir kúnbaǵysty kóredi ekem dep! Ánekı, olar dalada ósip tur qansha kerek bolsa da! Kip kúıinde-aq kóre berýińe bolady.

— Daladaǵysy mundaı bıik emes. Al mynaý osy kóz aldyńda ósýde!

— Endi óıtpegende! Ol Dalbý ataıdyń ornynda tur ǵoı.

— Báribir jýynbaımyn. Qaramaımyn da! — dep, Qaısar janynan óte bere, ádeıi qalpaǵyn kózine ysyrdy.

Al aspanda osy eki ortada shókimdeı bult paıda boldy. Ol árli-berli ushyp júrip, aqyry, týra Joǵary Mártebeli Qonaqtyń tóbesine kelip aıaldady. Aýzy ańtaryla jerge qarady. Bul, álbette, Gavrılka edi.

Derevnányń birneshe balasy munaranyń basyna shyǵyp alyp, Gavrılkany taıaqpen, taspen al kelip atqylasyn.

— Oba, noba ma? — dep aıqaılady Gıochıka. — Tımeńder Gavrılkaǵa...

— Túkirgenim bar meniń olarǵa, — dep kúlip, Gavrılka saqalyn bir bulǵap qaldy. Onyń saqalynan ap aýyr, iri tamshylar burshaqtaı jaýyp, munaranyń basyndaǵy balalar jerge topyrlap tústi.

- Eı, Gıochıka, — dep aıqaılady Gavrılka. — Sen Chýboǵa aıtshy, kóktemde meniń ústime minip shaba jónelgen Ýký bolatyn! Chýboǵa Ýkýdan, Atasy men Ájesinen sálem aıt! Aqsha qar balaqandar oǵan tájim etýde! Men olardyń bárin de aldyńǵy kúni kórdim!

Dál osy kezde áldeqaıda alystan aıbar shekken gúril estildi.

— Gavr-r-rılllka, qaıda? Qaıda j-j-joǵalyp ketken?!

Gavrılka selk ete túsip, shetke qaraı jalt berdi, biraq dalanyń tóbesinde turyp ta álgi qaısardy jaqsylap turyp shomyldyryp úlgerdi. Bastan-aıaq, kıimimen qosa, túp-túgel shomyldyryp shyqty.

Qaısarǵa úıine baryp, sý kıimderin sheship bastan-aıaq taza kıim kıýine týra keldi.

Al Dalbý ataıdyń úıinde terezesiniń dál qarsysynda bul kezde ekinshi kúnbaǵys ósip, sheshek jardy.

CHÝBONYŃ DIİRMENDİ ALDAÝY

Aq quıryq qarlyǵash kún saıyn quıryǵymen dıirmennen habar tasyp turdy. Óıtkeni, onyń quıryǵy birese aq, birese sarǵysh bolyp qubylatyn-dy.

Sóıtip, eger Chýbo munaranyń basyna aq jalaý ilse, selodaǵy adamdar dıirmende búgin bıdaı unynyń, al eger sary jalaý ilse, júgeri unynyń bolatynyn biletin.

Biraq, mine, aptap kúnder bastalyp, Reýt qaıyrlap, dıirmen dońǵalaǵy ázer-mázer aınalatyn kez týdy.

— Álde dıirmenge qanat jasasaq pa eken? — dedi Chýbo.

— Basyń jumys isteıdi-aý, — dedi aǵaı súısinip. — Chýbo, seniń basyń keremet!

— Azdap Reýt aınaldyrar, — dep sózin sabaqtady Chýbo. — Azdap — jel. Sonda dıirmen kúndiz-túni birdeı jumys isteıtin bolady.

Bútin bir apta eńbektendi bular, sodan jeksenbi kúni tań ata qanattar daıyn boldy.

Qanattar oıdaǵydaı bolyp shyqty, uzyn, jalpaq! Biraq aınalmady.

Chýbo da, Dıirmenshi aǵaı da ózderiniń dıirmenderiniń oıpańda turǵanyn, al jel tóbeler basynda ǵana yzǵyp júrgenin oılamaǵan edi. Sóıtip, mine, endi, qanattardan keler-keter eshteńe bolmady.

Bir kún, eki kún ótti, bir apta ótti, sodan bir ýaqytta derevnányń ústine qalyń nóser kuıyp berdi!

Reýt gúrildeı tasyp, dıirmen dońǵalaǵyn zyrqyratyp jyldam aınaldyrǵany sonsha, tipti endi bolmasa onyń byt-shytyn shyǵaratyndaı kórindi.

Al nóser jaýynmen birge oıpańǵa daýyldyń bir ushyǵy da kelip jetti.

Dıirmen ózindegi bar astyqty qas qaqqansha tartyp bitirdi, dońǵalaq ta, endi qanattar da zyrqyrap, bosqa aınalyp turdy.

Dıirmenshi aǵaı: «Astyqtaryńdy tezirek tasyńdar», — dep, derevnáǵa júgirip barmaqshy bolyp edi, biraq quıyp turǵan jaýynda kim ákeledi ony!

Al Dıirmen ashynǵannan dirildep-qalshyldap qoıa berdi.

— Astyq qaıda? — dep ókirektedi ol, dońǵalaqtary sartyldap, kenet ornynan qozǵalyp ketti. Qanattaryn qaǵyp-qaǵyp jibergen ol jaǵanyń boıymen zaýlady, sosyn ózennen shuǵyl burylyp alyp, týra bıdaı egistigine qaraı bet aldy. Dıirmenshi aǵaı syrtqa qańbaqtaı ushyp ketip, jaǵada aýzy ańqaıyp qala berdi.

Dıirmen qarlyǵashy Chýboǵa munaradan túsip kele jatqan mezette ushyp jetti.

— Chýbo! — dep aıqaılady ol.

— Bilemin, — dedi Chýbo. — Ózim bárin de kórip turdym.

Solaı dep, ol bıdaı egistigine qaraı jan ushyrdy.

Onyń aldynan pisip jetilmegen úsh masaq shyǵa keldi.

— Pana bol bizge, adam balasy! Estımisiń, ana jerde bizdi Dıirmen qýyp kele jatyr!

Chýbonyń olardy qalpaǵymen japqany sol edi, tóbeniń tasasynan Dıirmen shyǵa keldi. Dıirmen ókirip-baqyryp, qalsh-qalsh etedi.

— Toqtaı qal, Dıirmen! — dep aıqaılap jiberdi Chýbo. — Toqta dep turmyn ǵoı! Sen ne Chýbony tanymaı tursyń ba? Bul men emes pe edim saǵan qanat baılaǵan!

— Dyr-dyr-dyr! Gúrs-gúrs-gúrs, — dep byldyraqtady Dıirmen. — Munda sen sıaqty sendelip júrgender kop.

— Tıispe bıdaıǵa, estımisiń? Ol áli kók. Qaıt keıin! Áıtpese kóbelekter men boztorǵaılardy un ǵyp ýatyp jiberesiń!

— Dyr-dyr-dyr! Top-top! Týp-týp! Adamnyń sózin túsinbeımin.

Ne amal istemek? Jaqyn mańaıda adamdar kórinbeıdi. Al Chýbonyń kúndizgi ýaqytta kúshi máz emes.

Chýbo kóılegin sheship jiberip, jaǵasynyń aýzyn túıip býǵan kezde, onysy qap sıaqty bolyp shyqty. Chýbo sosyn onyń ishine qalpaǵyn tastap jiberip, bylaı dep aıqaı saldy:

— Aý, Dıirmen! Men saǵan bıdaı ákeldim.

Dıirmen jalt qarap edi, aıtqandaı-aq, jol ústinde bir adamnyn qap arqalap turǵanyn kórdi.

— Dyr-dyr-dyr! Top-top! Beri alyp kel bıdaıyńdy.

— E, joq, bul bolmaıdy! Júr, ornyńa baramyz. Bıdaıymdy kez kelgen jerge shashyp-tógetin jaıym joq.

Solaı dep, Chýbo dıirmenge arqasymen burylyp, ózenge qaraı tura jóneldi. Ne isterin bilmeı Dıirmen Chýbonyń sońynan dedektedi, álgi sonaý bir kezdegi aqsha qardan jasalǵan balaqandardyń sońynan dedektep erip otyrǵan sıyr sıaqty.

Chýbo dıirmendi burynǵy turǵan ornyna alyp keldi, osy kezde jan-jaqtan adamdar júgirip kelip, dıirmendi dáý baǵanalarǵa jýan arqanmen kerip baılap tastady.

Tek osy arada ǵana Dıirmenshi aǵaı ańyraıǵan aýzyn jaýyp, ıeginiń astyn qasydy. Bul kezde onyń ıegine jańadan saqal shyǵyp kele jatyr edi.

KÓPİR

Ulý óziniń qabyrshaq úıinen basyn shyǵaryp, Kúnge qarady da: «Asyǵý kerek», — dep oılady.

Ol ózine taý bolyp kóringen tómpeshiktiń basyna shyǵyp, bir kishkentaı japyraqtyń ústinde demalyp otyrǵan.

Kenet japyraq tómen qaraı syrǵı jónelip, al Ulý sonyń ústinde kete bardy.

Japyraqty ala jónelgen Qara Qońyz edi.

— Bul seniń japyraǵyń ba? — dep surady Ulý.

— Joq.

— Onda sen meni qaıda syrǵytyp apara jatyrsyń?

— Qalaýyń bilsin. Men taksımin ǵoı!

Qara da bolsa, meıirbandy qońyz bolyp shyqty. Ulý apataıyn aıapty. Keıde taksımen, keıde jaıaýlap, Ulý Reýtke jetti.

Bir múıiziń shyǵysqa, bir múıizin batysqa burdy — munysy nesi? Kópir qaıda joǵalyp ketken? Osy jaqynda ǵana óz ornynda turǵan, al endi eki aǵash aıaǵy ǵana qyltıady sýdan.

— Keshegi daýyl ushyryp áketken ǵoı, — dep oılady Ulý apaı, — Solaı, endi ne amal isteýi kerek?

Úıi, árıne, ámanda arqasynda, úıi arqasynda turǵanda, jaǵdaıy jaman bolmas, biraq ózenniń ar jaǵynda týǵan-týysqandary kútip otyr ǵoı!

Búl jolǵa attanǵanda — sińlileri: «Jibermeımiz», — dep barynsha bezek qaqqan. Biraq ustaı alarmysyń? Onyń dáýlerdi kórgisi keldi, bar áńgime sol! Al dáýler Týrtýrıka selosynda turatyn!

Endi munyń sodan úıine qaıtyp oralyp, tolyp jatqan jańalyqtardy ákele jatqan beti bolatyn.

— Shirkin, meniń eń bolmasa bir kishirek kemem bolar ma edi!

Chýbo munaranyń basynan Ulý apaıdy kórdi.

— Ózennen óte almaı tur eken ǵoı, — dep uqqan Chýbo munaranyń basynan túsip, selony sharlaı jóneldi.

— Ulý apaıǵa járdemdeseıik! — dep aıqaılady ol árbir terezeniń túbinen. — Ózennen óte almaı tur!

— Baıǵus Ulý! — desti Týrtýrıka selosynyń turǵyndary. — Oǵan járdemdesýimiz kerek!

Sóıtip, mine, derevnányń dáýleri jetip-jetip keldi, bireýinde bórene, bireýiniń qolynda balta. Chýbonyń ákesi arasyn alyp kelipti. Sýǵa túse-túse qalyp, — sart-surt, sart-surt qımyl, mine, kópir de daıyn.

— Al, káne, Ulý apaı! — dep daýryǵysty dáýler. — Jyljy úıide! Qonaqqa kel, kóńiliń soqqanda.

Ulý apaı ózennen ári ótti, biraq úıine kelgende, dáýler býǵan arnap kópir saldy degenge eshqaısysy senbeı qoıdy.

— Al mynaý ne? — dedi Ulý, qaltasynan bir jańqany alyp shyǵyp. — Minekı, bul meniń kópirimniń jańqasy!

Sóıtkesin ulýlar tegis jym boldy. Munyń jańqa ekeni — shyndyq. Al shyndyq — jańqa emes!

Ulý apaıdyń eri Ulý aǵaı áıeli joldan kelip jýynyp jatqan ázirde oǵan masattanyp, qatty súısine qarap turdy.

— Aý, oramal qaıda? — dedi áıeli. — Sen kórip tursyń ǵoı, meniń jýynyp jatqanymdy. Ápermeısiń be, oramaldy.

Ulý aǵaı oramaldyń ne ekenin týǵaly estimegen edi, biraq kiná menen bolmasyn dep, zaıybynyń betin múıiziniń ushymen súrtti.

Tańerteńgi tamaqtan keıin, Ulý apaı bylaı dedi:

— Búgin gazet ákeldi me? Kózildirigimdi áperip jibershi.

Kózildiriktiń ne ekenin Ulý aǵaı biletin, al gazet degendi estip turǵany osy. Biraq áıeli ózin keshshe dep oılamas úshin, baryp onyń qulaǵynyń túbin qasydy. Ulý apaı sátte-aq uıqtap qaldy.

Sodan beri tek áıeli gazet jóninde sóz qozǵasa-aq boldy, eri:

— Quzyryńyzǵa quldyq! — dep kelip, qulaǵynyń túbin qası qoıatyn boldy. Al áıeli sátte-aq uıqtap ketetin. Ulý aǵaı bir nárseni ǵana túsinbedi, eger uıyqtaǵaly jatsa, kózildiriktiń keregi qansha?

Keshke qaraı kók kúmbezinde aı jarqyrap, aınaladaǵy dúnıeniń bári sondaı qupıa syrly bolǵan kezderde, apalarynyń aınalasyna tıtimdeı jas balaqan ulýlar jınalatyn.

— Bizge dáýler jaıynda taǵy da aıtshy. Ózińniń mektepke qalaı barǵanyńdy aıtyp bershi.

— Nesi bar, bardym, — dep áńgimeledi apalary. — Portfelge kirip aldym da, bardym. Tek bir-aq kún boldym, onda sanaýdy úırenip qaıttym. Ekige deıin! Qazir de umytqan joqpyn. Esimde — bir, eki! Oǵan deıin men jaqsy-aq biletinmin, basymda múıizim bar ekenin, biraq qansha ekenin kim bilgen? Ekeý bolyp shyqty. Degenmen, basyńda eki birdeı múıizińniń bar ekenin bilýdiń ózi qandaı ǵanıbet!

— Bir-eki! Bir-eki! — dep qaıtalady ájelerinen keıin ulý baldyrǵandar, birese bir, birese ekinshi múıizderin shoshaıtyp.

— Bir-eki, al sodan soń qalaı? — dep surady Ýle degen kishkentaı ulý.

— Áıteýir birdemesi bar, — dep jaýap qatty apaıy. — Biraq ne ekenin bilmeımin. Men, tek bir-aq kún bardym ǵoı mektepke.

— Al meniń oıymsha, onyń ar jaǵynda eshteńe de joq, — dep sózge aralasty Ulý aǵaı. — Onda ne bolýy múmkin? Jetedi osy da — bir-eki!

Osylaısha olardyń myljydy aspandy bult búrkep alǵansha sozyldy. Sol kezde ulýlar japa-tarmaǵaı múıizderin kókke shoshaıtyp, daýryǵa aıqaılap qoıa beristi:

Bult! Bult!
Shóp bereıik,
Shyǵarshy aıdy saqalyńnan.
Aıdy bizden urlasań —
Ókpeleme syıymyzdan qur qalsań!

— Áı, daýryqpańdarshy, túge! Senderdiń shýlaryńnan qulaǵym biteletin boldy! — degen daýys estildi aspannan. Bul, árıne, Gavrılka edi. — Men aı betiniń shańyn qaǵyp jatyrmyn!

Gavrılka saqalyn bulǵap qalǵanda, aınadaı jarqyraǵan aı atqyp shyǵa keldi aspanǵa!

Biraq osy arada alystan qahar shashqan daýystar estildi.

— Eı, Gavr-r-rılka! Tıispe Aıǵa! — Sol-aq eken, Gavrılka quıǵytyp beze jóneldi.

Ulý apaı erine burylyp, bylaı dedi:

— Seniń aıtqanyń durys emes! Seniń oıyńsha — bir, eki, al sonda arǵysy tek aýa ma? Bizderde, ulýlarda solaı bolar. Al dáýlerde, sirá, taǵy bir nárse bar sekildi. Áıtpese olar da mektepke tek bir-aq kún barar edi ǵoı.

— Al Chýbony kórdiń be sen?

— Árıne, talaı márte. Ol dáýlerdiń ishindegi eń kishkentaıy. Áne, onyń munarasy ózenniń ar jaǵynda asqaqtap tur.

— Al sen munarada boldyń ba?

— Úsh kún, úsh tún órmeledim basyna. Al eń ushar basyna shyqqan kezde tómenge qaradym. O ǵajap! Úılerdiń bári kip-kishkentaı bolyp ketken. Dáýler de kip- kishkentaı. Dáýler deıtin dáýler joq, jaı ánsheıin bir adamsymaqtar!

— Tap munyń endi, bekershilik, — dedi Ýle.— Tym shómıtip barasyń. Dáýlerdiń bolmaǵany qalaı? Qaıda ketýi múmkin olar? Sonda úıler qalaı ǵana kip-kishkentaı bolyp ketpek? Úp-úlken bola tura?

— Úıler ǵana emes! Tipti Týrtýrıka selosynyń ózi de sonsha úlken bolmaı qaldy. Onyń ar jaǵy dala, al dalanyń ar jaǵy orman. Mine, munaranyń basynan osylaı bolyp kórinedi eken! Múıizimmen ant eteıin!

— Já, boldy, jetedi, — dedi Ulý aǵaı.— Ýleniń múlde basyn qatyryp jiberdiń.

Baldyrǵandardy taraǵansha kútip otyrdy da, Ulý aǵaı jubaıynyń qulaǵyna bylaı dep sybyrlady:

— Seniń bul shatyp otyrǵanyń ne? Dáýlerdi aınaladaǵy áńgimeniń bárin tyńdap otyratyn pálekettiń neshe túri bar ekenin estimep pe ediń? Al eger olar seniń ne shatyp otyrǵanyńdy bilip qoısa qaıtesiń? Olar kópirdi syndyryp tastasyn deısiń be? Ol az bolsa, taǵy da kelip, búkil ulý jaılaǵan ólkemizdi jyrtyp tastar!

— Kópirdi ne úshin syndyrmaq? — dedi Ulý apaı. — Ony men úshin salǵan eken, demek, tura beredi solaı!

LIO

Úsh kún boıy sheshesi úıden shyqpady. Sheshesi aýyryp qalǵan edi.

Chýbo oǵan múk jıdektiń shyrynyn ákelip berdi. Qolyn naýqastyń mańdaıyna basyp, qyzýyn tartyp almaqshy boldy. Biraq sheshesi ózin barǵan saıyn nashar sezindi.

Chýbo kórshisinen «Pıtpalak» degen selodaǵy bir apaıda shıpaly shóp bar degendi estidi. Sóıtip, ol sol arada-aq alystaǵy «Pıtpalak» selosyna jóneldi. Onyń sońynan ile-shala kári tóbet Faraon júgirdi.

Chýbo uzaq júgirdi, ári óne boıy «Pıtpalak» selosynda sıyrdyń qalaı móńiregenin estip kele jatty. Sıyr móńiregen saıyn, Chýbo onyń daýsyn betke ustady. Biraq, mine, kesh batyp, sıyr uıyqtaǵan kezde Chýbo joldan adasty da qaldy. Ol endi júgeri egistigine jatyp uıyqtamaqshy bolyp edi, biraq osy kezde Chýbony balapandaryn ertken Taýyq kórip qaldy.

Jaı ánsheıin Taýyq emes, árıne, anaý álgi aspanǵa ár tún saıyn shyǵatyn juldyzdy bıik Taýyq . Óziniń juldyzdy balapandarymen birge Taýyq aspanda týra Chýbonyń tóbesinde tur edi.

— Beri qarashy, Lıo, — dedi Taýyq qasyndaǵy bir kishkentaı juldyzǵa. — Sen Pıtpalak selosynyń qaıda ekenin bilesiń be?

— Árıne, sheshetaı.

— Endeshe, baryp, joldy kórsetip jibershi.

Sóıtip, Lıo aspannyń boıymen tez usha jóneldi de, Chýbo onyń sońynan jan ushyrdy.

Biraq osy kezde qaıdan deriń bar ma, aspanda Gavrılka paıda boldy. Ol áýede jaı ánsheıin árli-berli qur bosqa selteńdep júrdi de, Lıony kórgen boıda, sońynan qýyp ala jóneldi. Tez qýyp jetip, ony saqalymen orap-shymqap tastady.

— Tur ornyńda solaı, Chýbo! — dep aıqaılady Lıo. — Tura tur solaı, qashan bul menen bezip ketkenshe! Bul Gavrılka! Selteńdegen selteńbaı sotqar.

Biraq Gavrılka bezip ketýdi oılamady da, Lıo oǵan Gıochıkadan kem unamaǵan edi!

Onyń saqalynyń arasynan shyǵa kelgen Lıo Chýboǵa jaryq sáýlesiniń jibin sozdy.

— Osyǵan baılanyp al, áıtpese joǵalyp ketesiń!

Chýbo beline jalma-jan juldyzdyń jibin baılady.

— Sen ne istep jatyrsyń, ıem? — dedi aqyldy Faraon. — Seni aspanǵa áketip júrse, sosyn qalaı túsesiń? Biz qaıdan bilemiz bul juldyzdardyń oıynda ne bar ekenin?

Solaı dep, Faraon áldebirdeńe bola qalsa, Chýbony jerde ustap qalý úshin, tisimen onyń balaǵyna jarmasyp ketti.

Osylaısha bular alǵa jyljydy — Lıo — Gavrılka — Chýbo — Faraon.

Lıo — saqalda.

Chýbo — jipte baılaýly,

Balaq — Faraonnyń aýzynda!

Tek Gavrılka ǵana eshkimge baılanysty emes ári eshkimge baılanbaǵan. Qudaıǵa shúkir! Ataı ázir uıqtap jatyr.

— Al sen qaıda bara jatyrsyń? — dep surady Lıo, saqaldan sańylaý shyǵaryp.

— Shıpaly shópti izdep baramyn, — dep jaýap berdi Chýbo. — Mamam aýyryp qaldy. Al seniń uıqyń kelgen bolar? Uıyqta ázirge. Áldı-áldı!

Chýbo Lıony áldıleı bastaǵan kezde, oılamaǵan jerde ózi uıqtap qaldy. Osylaı ári sapar shegip, ári jolshybaı uıqtap kele jatty.

Al Gavrılka aqymaq bolmasa, sol arada-aq bir shetke jalt buryla jóneler edi. Ol sol mańnan bir jalań bas taýdy kórip álginiń basyna bóriktiń ornyna ózin qonjıta salyp, juldyzdy seńseń bórik bolyp shyǵa kelmekshi boldy.

Faraon Gavrılkanyń esersoqtana bastaǵanyn birden-aq baıqap, úrip jibereıin dep edi, biraq úrýge bolmaıdy eken. Balaqty qoıa berse, juldyzdar Chýbony túpke tartyp áketedi. İzde sosyn, qaıda joǵalyp ketkenin!

Biraq Chýbonyń ózi kózin ashyp, juldyzdyń jibi taýdyń basyna qaraı sozylǵanyn, al taýda bóriktiń beınesine enip Gavrılkanyń otyrǵanyn kórdi. Chýbo Lıony uıyqtady dep oılap, ony oıatpas úshin sybysyn bildirmesten báteńkesin sheship, joǵary órmeleı bastady.

Ol órmelep shyqqansha, Gavrılka bórik bolýdan jalyǵyp ketti. Saıyp kelgende, adam emin-erkin bireýdiń basynda uzaq otyra almaıdy ǵoı, sóıtip, Gavrılka zytyp ala jóneldi.

Al Lıo sol taýdyń ushar basynda qalyp qoıdy.

— Kı, báteńkeńdi, Chýbo, — dedi Lıo. — Juldyzdar uıyqtamaıdy. — Lıo ornynan kóterileıin dep edi, biraq áli kelmedi.

— Shamasy, seniń ústińnen aýa basyp tur-aý deımin, Chýbo. — Sosyn jerdiń de kúshi tartady.

Chýbo juldyzdy qalpaǵyna salyp alyp edi, juldyz muny alystaǵy Pıtpalak selosyna ertip áketti.

Shıpaly shópti alyp, qalpaǵyna salǵan juldyzben, balaǵynan tistep aırylmaǵan Faraonmen birge Chýbo úıine qaıtyp oraldy.

Juldyzdyń jaryǵynan Týrtýrıka selosy dúrlikti. Teador aǵaı órt shyqqan eken dep, shelegin alyp júgirip shyqty. George ataı ilgekti uzyn taıaqpen jetip kelipti.

Kishkentaı aýladaǵy Chýbonyń janyna búkil derevnányń derlik adamdary jınaldy. Qalpaqtyń ishindegi juldyzdy kórý úshin, bireýleri shatyrdyń tóbesine, endi bireýleri munaranyń basyna shyǵyp alǵan.

— Kókten qulap túsipti, baıǵus juldyz, — desti áıelder. — Áıteýir, qaýsap qalmaǵanyna shúkirshilik.

— Seniń qaıtatyn ýaqytyń boldy, Lıo, — dedi Chýbo. — Bylaı isteımiz, men qazir besikke jatamyn, al sen tek — «áldı, áldı» deseń boldy, meniń bar kúshim saǵan aýysady. Mine, sol kezde usharsyń.

Chýbo besikke jatty, Lıo kerek sózdi aıtty da, usha jóneldi.

Biraq munaranyń basyna deıin ǵana ushyp baryp, sol jerden keri buryldy.

— Senderde bola turamyn, — dedi juldyz. — Shesheń aýrýynan aıyqqansha bola turamyn.

Kelesi kúni tańerteń Chýbo oıanǵan kezde ol Lıo men Gıochıkanyń sheshesiniń janynda otyrǵanyn kórdi.. Al áınekten Týrtýrıka selosynyń búkil balalarynyń bet-júzderi telmirip qalǵan, olarmen kosa Dıirmenshi aǵaıdyń jańa saqaly da qyltıady.

Balalar máz-meıram bolyp kúlip, Lıoǵa bireýleri kóknár qosqan bólke nan, endi bireýleri jańǵaq usynady. Dıirmenshi aǵaı jańa ǵana úlpildep pisken qalashyn bulǵańdatady.

Bulardyń bári de sóıtse, juldyzǵa qonaqasy berýge kelgen eken. Bir ápendeleýi tipti eshkisin alyp kelipti. Kim biledi, juldyzdar eshkiniń sútin jaqsy kóretin shyǵar dep oılasa kerek.

Juldyzdardyń jaryq sáýlemen qorektenetinin bilgen kezde, kelgenderdiń bári qatty qynjyldy. Sol arada-aq ózderiniń sálem-saýqattaryn ózderi jep aldy.

Keshke qaraı Chýbo juldyzdy munaranyń basyna kóterdi de, endi dıirmende de, tipti Ulý jaılaǵan ólkede de kúndizgideı jap-jaryq bolyp turdy. Óstip Lıo túni boıy jaryq sáýle shashýmen boldy.

Lıo, Lıo,
Netken ǵajap balasyń,
Kúni-túni kóz ilmesten janasyń.
Lıo, Lıo
Uıyqta endi,
Lıo, Lıo,
Damylda.
Sharshadyń ǵoı,
Demińdi al! —

dep óleńdetti Gıochıka tún ortasy aýa, munaranyń basyndaǵy Lıonyń janyna kelip. Bul óleńdi estigen kezde Lıo kúlip, bylaı dep jaýap qaıtardy:

Jerde týǵan, o sińlimiz, sen bizdiń,

Juldyz janar kóz ilmesten kúndiz-tún.

Uıyqtasa ol aǵyp túser sorǵalap,

Uıyqtaǵany mert bolǵany juldyzdyń.

Týrtýrıka derevnásynyń bar turǵyny, árıne, ózderiniń munaralarynyń basynda juldyz janyp turǵanyna qýandy. Chýbonyń sheshesi naýqasynan aıyǵyp, áıelder munarany kilemdermen bezendirdi, al Lıonyń janynda bir shoq dala gúli turatyn boldy.

Biraq Kerebýlá esimdi keıbir adam Lıony urlap alyp, bazarǵa satyp jiberýge nıettendi, mundaı oı da kiredi eken-aý basqa!

Sóıtip, mine, Kerebýlá qamyrdan Chýbonyń betine uqsas maska jasap kıip, túnde munaranyń basyna shyqty. Juldyzdy shap berip, ol ony mestiń ishine jasyryp, úıine alyp bardy da, saraıyna tyǵyp tastady.

Birden-aq selo ishi qap-qarańǵy bolyp, adamdar juldyzdyń qaıda zym-zıa joǵalǵanyn túsine almaı qoıdy. Olar Kerebýlányń kinály ekenin qaıdan bilsin.

Al Kerebýlá bolsa, árıne, Chýbonyń osy ýaqytqa sheıin Lıomen juldyzdy jippen baılaýly ekenin bilmeıtin edi. Ol stolynda otyryp alyp, keshki tamaǵyn iship: «Bazarda juldyzdyń narqy qansha bolar eken?» — dep joramaldaı bastaǵan, dál sol bir kezde, esik ashylyp, bólmege Chýbo kirip keldi.

— A, Chýboselmisiń! Kel, tórdiń tóbesine shyq, qurmettim, otyr!

— Sálem! — dedi Chýbo. — Ákelińiz juldyzdy!

Juldyzy nesi taǵy?

— Tap ana munaranyń basynan alǵan.

— Men eshqandaı juldyzdy bilmeımin. Ne aıtyp tursyń óziń, Chýbo?

Budan keıin Chýbo onymen sóılespesten, tura saraıǵa jetip bardy.

Chýbo juldyzdy munaraǵa alyp keldi. — Chýbo, Chýbo, men qaljyńdap edim, — dep aıqaılady Kerebýlá tý syrtynan. — Óziń bilesiń ǵoı, saraıdyń ishi qarańǵy, qoılar kórinbeıdi! Chýbo, keshir! Tek eshkimge tisińnen shyǵara kórme... Chýbo, Chýbo... Chýbosel...

— Al endi meniń úıge qaıtar kezim de boldy, — dedi Lıo Chýbo ony munaraǵa alyp kelgen kezde. — Kóp keshikpeı qustar jyly jaqtarǵa qaraı ushady. Al men tyrnalarǵa jol kórsetip turatyn tap sol juldyzdyń ózimin.

— Já, eń bolmasa taǵy bir tún bol, — dep qıyldy Chýbo.

Sóıtip, onyń enshisine taǵy bir tún berildi, al kelesi túnde Chýbo besikke jatty, «Týrtýrıka» selosyndaǵy balalardyń bári de besikke jatty, olarǵa: «Áldı, áldıin» aıtyp, tyrnalarǵa jol kórsetýshi Lıo juldyz ushyp ketti.

CHÝBONYŃ ULDARY

Aqyry sheshesi kútken jaǵdaı boldy.

Chýbonyń shala uıqysy dúısenbide ony alyp soqty.

Seısenbide Chýbo kózin de asha almady.

Al sársenbide onyń oń qolynyń saýsaqtary oıandy.

Oıanysymen, olar ózderiniń Chýbo papasy uıqtap jatqanyn kórdi. Saýsaqtar aınalyp-úıirilip bir kishkene adamdarǵa aınaldy da, kereýetten sekirip tústi.

Gıochıkanyń esigi arqyly aýlaǵa júgirip shyǵyp, bir degennen pildi kórdi. Faraon-Pil ıttiń úıshiginde jatqan-dy. Sosyn aǵashtyń basynan olar taýyqty kórdi.

Tek munysy torǵaı bolatyn-dy. Al sodan keıin olar Gıochıkany kórdi, onyń ózi de bularǵa zor bolyp kórindi.

— Senderdi bir-birińe baılap qoıý kerek, — dedi Gıochıka, — áıtpese joǵalyp ketesińder.

— Keregi joq, bizdi baılaýdyń, Gıochıka ápke! — dedi Bas Barmaq. — Biz ózimiz-aq tobymyzdy jazbaıtyn bolamyz. Bir, eki, úsh... aý, Shynashaq qaıda ketken?

İzdestire bastap edi — Shynashaq esh jerde joq.

Osy kezde ara ushyp keldi, óziniń úlkendigi de qarlyǵashtaı eken, — qudaı-aı shaǵyp almasyn de. Saýsaqtar qumyranyń tasasyna tyǵyldy. Kenet qumyranyń ishinen tasur-tusyr dybys estildi:

— Balalar! Men mundamyn!

— Sen onda ne istep jatyrsyń?

— Munda bireý kirip alyp, ysqyryp júr. Men sony izdep júrmin, biraq qarańǵy.

— Qazir Gıochıka apaı kelip, qumyraǵa sý quıady. Shyq!

— Arqan ákelińder.

Aty joq saýsaq júgirip baryp, báteńkesiniń baýyn alyp keldi. Baýdyń bir jaǵyn qumyraǵa salyp, bári jabyla tartyp, «bir, eki» degende Shynashaqty alyp shyqty.

Bas Barmaq taǵy da sanaýǵa kiristi:

— Tfý! Endi aty joq saýsaq joǵalyp ketipti!

Aıqaılady, ysqyrdy — esh jerde joq!

Endi bolmaǵanda, bári ony «múlde joǵaldy» dep oılamaq edi. Biraq ózi keldi. Ústinde palto, belinde altyn saqına.

— Ózine endi bórik berińdershi, — dep kúldi Ortan qol.

— Káne, shesh paltony, — dedi Barmaq. — Óıtip quıtyrqylanba.

— Paltony sheshsem, saqına belimnen túsip qalady, — dep jaýap qatty Aty joq. Solaı dep, sheshpeı qoıdy.

— Áı, sender daýryqpańdar! —dedi Gıochıka. — Chýbo uıqtap jatyr, al sender úıdi bastaryńa kóteresińder. Onsyz da, áne, sıyr móńireı bastady. Kórersiń áli, qazir Chýbony oıatady.

— Al sıyr nege móńireıdi? — dep surady Shynashaq.

— Sý ishkisi keledi.

— Biz ony sýaramyz! — dep aıqaılaıdy Ortanshysy, solaı dep beseýi birdeı Reýtke sýǵa júgirdi. Shelektiń ornyna kóknárdiń qabyǵyn aldy.

Barmaq ámir berdi, Suq saýsaq jol siltedi, al Aty joq saýsaq kúnniń kózin bult búrkegen kezde jolǵa saqınasymen jaryq sáýle túsirip kele jatty.

Sýǵa kóknárdiń qabyǵyn shúpildetip turyp toltyryp ákelisti. Al óńkıgen sıyr álgi sýdy qas qaqqansha jalap qoıdy, tipti jumyryna juq ta bolǵan joq.

— Bylaı isteıik, — dedi Shynashaq. — Meni sıyrdyń quıryǵyna baılańdarshy, kóresińder sonda ne istegenimdi.

Baýyrlarynyń ishegi qatty, ony «átkenshek tepkisi kelgen eken» dep oılady. «Meıli, tepse tebe bersin», — dep baılap tastady. Al ol qamys taıaqty alyp, sıyrdy týra Reýtke aıdap ala jóneldi. Sýdy sıyr meılinshe qanyp ishti.

— Kishkentaı bolǵanmen, tapqyr-aq, — dep Gıochıka ápkesi ony basynan sıpady. — Aýmaǵan papasy!

Al Shynashaq bul kezde munaraǵa shyqqan edi. Eń tóbesine shyǵyp alyp:

— Aý, járdemdesińder! — dep aıqaılady.

— Ne boldy taǵy! —dep surady tómengi jaqtan Barmaq.

— Anaý kóz súringendeı bolyp jatqan qaýyn-qarbyzdardyń kóbin-aı!

Aǵaıyndylardyń qýanyshtary qoıyndaryna syımaı, baqshaǵa tompańdaı jónelisti, ıyqtarynda — pyshaq. Gıochıka da solarmen birge tartty.

Aty joq saýsaq paltosyn umytyp ketip, saqınasy belinen túse berdi.

— Men saǵan kómekteseıin, — dep Shynashaq saqınanyń ishine baýyrymen qosyla kirgende, olqysy tola ketti.

Sóıtip, mine, baqshaǵa jetip, qarbyzdardy dúńkildetip-dúńkildetip qulaqtaryna tosyp, pisken-pispegenin tyńdady.

Aqyry, bireýin taýyp, kesip kórip edi — oılaǵandaı-aq qyp-qyzyl bolyp shyqty.Bári qarbyzdy ortaǵa alyp, Gıochıka da solarmen birge bılep ala jónelisti.

— Áı, balalar baqshasy-aı, — dep kúldi Gıochıka.

Bári ábden toıyp bolyp, úıge tartty. Endi saqına aty joq saýsaqta nyp-nyǵyz turdy.

Jolaı úsh márte dem alysty, bir kezde qarasa — saqına taǵy da Aty joq saýsaqtan syrǵyp túsip barady. Shynashaq saqınaǵa baýyrymen qosyla kirip, bári baqshaǵa qaıta keldi.

— Meniń aıaǵym aýyryp ketti, — dep shaǵyndy Gıochıka.

— Taǵy bir márte, Gıochıka ápke, taǵy bir qarbyz!

— Áı, balalar baqshasy-aı!

Osylaı kúni uzaqqa bári birese baqshaǵa baryp, birese keri qaıtty da júrdi.

Tek keshke bir-aq oraldy, úılerine kelse, Chýbo papasy áli uıqtap jatyr. Tipti qarbyzdardyń qyp-qyzyl bop piskenin kimge habarlaryn bilmedi.

— Jigitter, — dedi Barmaq. — Papamyzǵa eń bolmasa qarbyzdyń túp jaǵyn ákep qoıýymyz kerek. Ol bizdi qol qýsyryp qarap otyrdy dep oılap qalmas úshin, báriń de túsindińder me? Aý, Shynashaq qaıda ketken?

— Men mundamyn, — dep aıqaılady Shynashaq. — Ákemniń qoınyndamyn.

— Onda ne istep jatyrsyń?

— Myna qor-qor etken báleniń qaıda ekenin izdep jatyrmyn. Qazir qashyp ketti, biraq men ony báribir ustamaı qoımaımyn.

Al Chýbo papalary áli kúnge oıanbady. Uıyqtaı berdi, uıyqtaı berdi. Kelesi kúni álgi aǵaıyndy qońyr qazdar baqshaǵa tartty.

Chýbonyń sheshesi tańerteń turyp qarasa, aýlany sharlaǵan kishkentaı-kishkentaı izder jatyr.

— Kim boldy eken bul? — dep oılady sheshesi. — Bálkim, bul ózi Gıochıkany alyp ketýge kelgen bireý shyǵar? Bermeımin ony áste de!

Al saraıdyń ishinen sheshesi qarbyzdyń túp qabyqtaryn tapty. Olar shetinen aq, qara, ala bolyp jipte ilýli turǵan edi.

— Shynymen-aq Gıochıka osynsha qarbyzdy jep qoıǵany ma? Al onda qabyqtary qaıda?

Gıochıka Shynashaqpen óte-móte dostasyp ketti. Ol ózi ón boıyn sekpil basqan, súıkimdi-aq bolatyn. Gıochıka Shynashaqty qolyna alyp otyryp, áldıleıtin boldy.

— Bir sekpilińdi maǵan da bershi.

— Keshirińiz, bere almaımyn.

Jeksenbide Shynashaq Barmaqqa:

— Maǵan salsańdar, endi jetedi! Qarbyzǵa ábden toıyp boldym. Qarlyǵashqa qonaqqa bara jatyrmyn, — dedi.

Sony aıtyp, ol munaraǵa órmeledi. Pakısa qarlyǵash qonaǵyn qýana qarsy aldy. Ony arqasyna otyrǵyzyp alyp, sharyqtap sharlaı ushty.

Osy kezde qalǵan saýsaqtardyń da qarlyǵashpen qosylyp ushqysy keldi, sóıtip, munaranyń basyna shyqqandary sol edi — Qol shaqyrdy. Ákeleri, Chýbo — papalary oıanypty.

HARALAMB KÓKQUTAN

Selodaǵylar bul ishinen shyqqan jumyrtqa qalpaqta jatqan ǵoı, áıtpese sonsha aqyldy, zerek bolmas edi desetin.

Al kókqutan uıasyn Panteleı ataıdyń shatyrynyń tóbesine salǵan-dy. Ataı jalǵyz turdy, kókqutan da jalǵyz edi.

Al kókqutannyń aty — Haralamb bolatyn.

Kókqutan murjadan shytynaǵan bir syzatty kórse boldy, sol jerde-aq dereý Reýtke usha jóneledi. Balshyqty alyp kelip murjany sylap tastaıdy. Túısigi bar kókqutan! Jáne balshyqqa tumsyǵymen «X» dep jazyp qoıady. Bul — jyrtyqty jamaǵan Haralamb degeni.

Kókqutanǵa ásirese shege qaǵý unaıtyn. Panteleıge deıin bir jaz boıy bir baltashy saraıynda turǵany tekke ketpese kerek.

Al Panteleı ataıdyń úıi eski bolatyn, ári shatyrynan sý sorǵalap aǵyp turatyn. Jańbyr olardyń aýlasyna burylǵan kezde, ataı shatyrdyń tóbesine jaǵalaı tegenelerin, kastrólderin, shelekterin jypyrlatyp qoıatyn edi.

Al kókqutannyń óz balǵasy — tumsyǵy bar. Sóıtip, mine, ol iske kiristi. Kúni uzaqqa shatyrdy bútindeýmen boldy. Myna jerine juqa taqtaı, ana jerine alaqandaı qatyrma qaǵaz.

Bireý kóshede bashmaqtaryn umytyp ketse — kelesi kúni ol bashmaqtar Panteleı ataıdyń shatyrynan biraq shyǵady. Kókqutan bashmaqtardy da shatyrǵa sý aqpas úshin qaǵyp tastaıtyn.

— Qaıyrly tań, Haralamb kókqutan! —d esetin kórshileri janynan óte bere. Kórshisi qolyn qalpaǵyna aparady, sóıtse, basynda eshteme joq. Bul kezde ony Haralamb kókqutan shatyrǵa qaǵyp tastap úlgergen bolyp shyǵady.

— Al endi ne isteısiń buǵan, — dep qolyn bir silteıdi kórshisi. — Haralamb biledi ne isteıtinin!

Saıyp kelgende, Panteleı ataıdyń shatyrynda tolyp jatqan neshe túrli buıym jınalyp qalǵan: qolshatyr, portfel, segiz bórik, toǵyz qalpaq, tipti kerek deseń oqýǵa arnalǵan kitapsha da bar.

Kún ashyqta Haralamb sony paraqtap otyrǵany. Tómendegi jurt — qus sýretterin kóredi dep oılaıtyn, al Haralamb oqyp otyratyn. Bir kishkene oqıdy da — bir jaqqa ushyp baryp, birdeńeni úıine alyp kelip, shatyryna qaǵady da tastaıdy. Máselenkı, sabynnyń saýytyn nemese etikti.

— Beri qarashy, Haralamb, — dep kúletin Panteleı. — Biz osy qolaısyz jaǵdaıǵa tap bolyp júrmeımiz be?

Biraq eshkim mılısıaǵa shaǵym aıtyp barmady, al keıbireýleri tipti qalpaǵymyzdy óz erkimizben berdik, Panteleı ataıdyń shatyrynan jaýyn sorǵalamas úshin dep maqtanatyn boldy.

— Sen úıdesiń be, Haralamb? — degen Pakısa qarlyǵashtyń daýsyn estidi birde kókqutan.

Bul úıde, ne úıde emes ekenin aıtqansha bolǵan joq, qarlyǵash bylaı dedi:

— Beri qarashy, sen baltashynyń úıinde turyp ediń ǵoı, bárin de túsinesiń. Aqylyńdy aıtshy, ne isteý kerek? Qylyshyn súıretip qys keledi, al Gıochıka úıdiń ishinde uıyqtaı almaıdy. Oǵan jyly jaqtarǵa jetip alý kerek emes pe?

Haralamb oılana bastady. Tún ortasyna sheıin oılady, qarańǵyda jalǵyz aıaqpen turǵanyn da umytyp ketipti. Jarqyrap aı týysymen, ekinshi aıaǵyna aýyp turdy.

Al tańerteń tars-turs, taq-tuq dep tarsyldata bastady. Sodan qashan zyryldaýyq jasap shyǵarǵanda bir-aq tyndy.

Zyryldaýyǵy sonsha ádemi bolmasa da, jel soqqan kezde qańǵalaq oınap tym jaqsy aınalatyn edi.

— Mine, jaraısyń, Haralamb, — dep súısindi qarlyǵash. — Túısikti, zerek balaqan!

— Zyryldaýyqty qolyna ustasa boldy, — dep túsindirdi Haralamb, — osymen jyly jaqtarǵa ushyp kete berýine bolady.

— Al eger jel soqpasa she?

Haralamb qatty oılanyp qaldy.

— Gavrılka kómektesedi, — dedi aqyry ol.

— Muny biz qas qaqqansha lyp etkizemiz, — dep qýanyp ketti Gavrılka, ózi osy mańda aınalsoqtap júrgen bolatyn. — Tegin-aq lyp etkizemin.

— Gavrılka senimsiz jigit, — dedi Pakısa, —jeńiltek.

— Aý, o ne degenińiz, qudaı aqyna, — dedi Gavrılka. — Ne, men jaǵdaıdy túsinbeıdi deısińder me?

— Biz onyń saqalyna qalpaqty baılap qoıamyz, — dedi Haralamb, — Gıochıka óziniń úıimen birge ushatyn bolsyn.

— Qaı qalaǵandaryńdy baılaı berińder maǵan! — dep kúldi Gavrılka. — Saraı bolsa da meıli!

— Ol aıaq astynan soltústikke tartyp ketip júrer? — dep mazasyzdandy qarlyǵash.

— Iá, deseńshi, biz oǵan qalpaq baılaımyz ǵoı, malaqaı emes!

— Gıochıkamen eń bolmasa bir ushqysh birge ushyp. Gavrılkanyń tizginin tartyp basqaryp otyrar ma edi, — dep qoımady Pakısa.

— Sonsha men ne — at pa edim, meni tizgindep basqaryp otyratyn, — dep burtyńdady Gavrılka.

Sóıtip, kókqutan Haralamb degenmen taǵy bir kún oılandy, al sosyn ushyp otyryp, Chýbonyń munarasyna keldi.

— Sálem, Chýbo, — dedi ol — Men estip edim, seniń shynashaǵyńnyń aqylǵa jetik bala ekenin. Onyń ushqysh bolyp kishkene jumys isteýge kóńili soqpas pa eken? Gıochıkanyń ońtústikke ushýy kerek qoı.

— Ońtústikke me? — dep qaıta surap, Chýbo qımastyqpen ókinip qaldy. Ol umytyp ta ketipti qystyń taqap qalǵanyn.

Al Shynashaq keremet qýandy.

— Ońtústikke, Ońtústikke, Ońtústikke ushqym keledi, — dep ol qýanǵannan aıqaılap ala jóneldi.

— Jibershi ony, áke, — dedi Bas Barmaq. — Meıli, ushsyn.

— Maqul, — dedi Chýbo. — Usha ǵoı.

Shynashaq sol arada-aq kishkentaı adamǵa aınalyp, kókqutannyń arqasyna qarǵyp mindi.

— Saǵan bir kishkene jaǵrapıany úıretýim kerek, — dedi de, Haralamb Shynashaqpen birge óziniń shatyryna ushyp ketti.

Kókqutan túnimen uıyqtaı almaı shyqty, óıtkeni, mysyq kelip ushqyshty qylǵyp qoıar ma eken dep qoryqty. Ol tań aldynda ǵana myzǵydy, biraq sol arada-aq oıanyp ketti. Shynashaq tumsyǵyna shyǵyp alyp, sekektep dene shynyqtyrýmen shuǵyldana bastaǵan edi.

— Tur, Haralamb aǵaı, — dep aıqaı saldy. — Tań atty!

Sol uıqysy qanbaǵan kúıi Haralamb kólge usha jóneldi. Kólbaqany endi ǵana kórip, tumsyǵyn endi ǵana kótere berip edi, Shynashaq elirip aıqaı saldy.

— Sálem, kólbaqa!

Kólbaqa jyp berdi.

Ázer-mázer degende, Haralamb bir kishkentaı aqqaırańdy ustap, ony orazasyn ashsyn dep, Panteleı ataıǵa apardy.

Birneshe kún ótti, ushý saparynyń da bar jabdyǵy ázir boldy.

Pakısa ushqyshqa jolda tońbasyn dep, qaýyrsynnan jyly jempir, bórik toqyp berdi. Óıtkeni, sýyqtan juldyzdardyń ózderi qaltyraıtyn qarańǵy túnderde de ushýǵa týra keledi ǵoı. Al Gıochıkanyń basynda sol baıaǵy bórki, ústinde kók kóılegi, ári ádettegideı jalań aıaq.

Endi Gavrılkany izdeý bastaldy. Haralamb pen Pakısa aınala tóńirektiń bárin sharlap shyqty, biraq Gavrılka esh jerden kórinbedi.

Aqyry, ol da quıǵytyp kele qaldy.

— Qaratorǵaıdy jolǵa uzatyp saldym, — dep túsindirdi entikken kúıi.

Gavrılka munaraǵa ushyp keldi de, Chýbo myqtap turyp jippen onyń saqalyna Dalbý ataıdyń qalpaǵyn baılady.

Ushqyshymyz moınyna dúrbisin asyp alyp, qalpaqtyń ishinde turdy, odan keıin Gıochıka jaıǵasty.

— Al ne turys, — dedi Haralamb.— Hosh-esen bolyńdar, — Solaı dep Panteleı ataıdyń úıine qaıyryla qarady.

— Má, al, — dedi Chýbo Gıochıkaǵa. — Bul — saǵan. — Ol qyzǵa bir kishkentaı kespekti usyna berdi.

— Munyń ishine kógildir úı aýasy toltyrylǵan. Jat jerlerde qajetterińe jaraıdy.

— Mıo, Chýbo...

Bári jaǵalaı súıisip aldy. Pakısa qarlyǵash sharyqtaı ushyp, onyń sońynan ózge qarlyǵashtar da erdi.

Gavrılka saqtyqpen jaılap ushty, Haralamb kókqutan da áýege aýyr kóterildi. Olar samǵap osylaısha bara jatty — aldynda qarlyǵashtar, sál keıin — Gavrılka, eń sońynda — Haralamb.

— Al, saparlaryń oń bolsyn! — desti Týrtýrıka selosynyń turǵyndary, sony aıtyp sońdarynan qoldaryn bulǵady. Bári kóshede jınalyp tur edi. Bul jerde Chýbonyń sheshesi de, ákesi de, Teador aǵaı da, Panteleı ataı da turǵan, al Dıirmenshi aǵaı dıirmennen saqalyn ersili-qarsyly bulǵaýmen boldy.

— Saq bolǵaısyń! — dep aıqaılap qaldy sońdarynan Chýbo.

— Maǵan ómir súrýdi úıretpeı-aq qoıyńdar, — dep murnynyń astynan kúńkildedi Gavrılka.

Chýbo munaranyń basynda uzaq turyp, keshke jaqyn ońtústikten jymyńdaǵan kishkentaı juldyzdy kórdi.

«Bul, sirá, Lıo» — dep oılady.

Iá, bul Lıo bolatyn, ol ońtústikke ushqan tyrnalarǵa jol kórsetip turǵan.

Chýbo munaranyń basynan túsip, kári tóbet Faraon qalǵyp bara jatqan úıshikke taqap keldi.

— Má, oqy, — dedi Chýbo sarǵaıǵan bir bet qaǵazdy usynyp.

— Gıo, chıo, ıka, — dep býynǵa bólip ejikteı oqydy Faraon, — Kút meni kóktemde.

AEROCHÝBOPLAN

Bir kúni Chýbo dıirmenge kelgende, kenet onyń qanattaryna kózi tústi.

— Bul qanattardyń ózi jumyssyz bosqa qarap tur ǵoı, — dep oılady ol. — Al dıirmen — sý dıirmeni!

Aǵaımen birge Chýbo uzyn oryndyqqa otyryp alyp, qatty oıǵa shomdy. Bulardyń qansha otyrǵandary jáne ne oılap tapqandary belgisiz, biraq tek kelesi kúni dıirmenniń qanattary munaranyń basyna ákelindi.

Chýbo da tań atqannan munaranyń basynda boldy. Aǵaı balǵasyn dúrsildetip, al Chýbo álsin-álsin tómenge júgirip, munaranyń basyna áldenedeı bir dóńgelekterdi tasýmen boldy.

Já, ne aıtatyny bar, Dıirmenshi aǵaı oń qolynan óner tamǵan sheber. Chýbo da odan qalyspady — ana jerdi tisteýikpen qysady, myna jerdi balǵamen soǵyp qalady.

Túski tamaq ishýge bular tómenge túspedi. Shubar taýyq munaraǵa shyǵyp, jumyrtqa taýyp beredi — bar talǵajaýlary sol.

Osylaı tynym almastan bular birneshe kún jumys istedi de, sonyń nátıjesinde aerochýboplan jasalyp shyqty.

Chýboplanǵa arnaıy pedaldar jasaldy. Sóıtip, olardy aıaqpen aınaldyrsa — ár túrli kishkentaı dóńgelekter, sosyn úlken dóńgelekter zyr qaǵyp aınala bastaıtyn boldy. Al bul úlken dóńgelekter dıirmen qanattaryn qańǵalaq oınatyp aınaldyratyn.

Chýbo ushýǵa daıyn boldy. Endigi bar qalǵany — kúsh jınap alý edi. Biraq ony qaıdan almaq? Ákesin besikke jatqyzýy kerek. Biraq túnde ushýǵa dıirmenshi eshbir keńes bermeı qoıdy, jeksenbini kútýge týra keldi.

Sóıtip, mine, jeksenbide ákesi de, sheshesi de besikke jatty, Teador aǵaı ózi kópten saǵynyp qalǵan astaýyna jatty da, Chýbo óziniń ushatyn apparatyna kóńildene kelip otyrdy.

Endi ushaıyn degen kezde — Faraon úrip qoıa berdi.

— Bulaı bolmaıdy, ıem. Jastyq baılap al, álde-qalaı bir jaǵdaıǵa kezikseń, qonýǵa jumsaq bolýy úshin.

Dıirmenshi aǵaı oılana kele, Faraon durys aıtady dep tapty.

Jastyqty alyp kelip, ony jippen baılap, Chýbo pedaldy aınaldyryp qalyp edi, — ehe-e dersiń! — aerochýboplan áýege kóterildi!

Chýbo derevnányń tóbesinde sharyqtaı ushty.

Týrtýrıka selosynyń turǵyndary alǵashqyda qorqyp ketti. Sóıtip turǵanda: «Bul ushqysh dıirmen basymyzǵa qulasa qaıtemiz» dep qaýip qyldy.

Faraon qatty úrgen kezde, bar ıtter shabalana úrip, aerochýboplannyń sońynan júgirdi.

Chýbo sonaý Qoraz taýynyń ózine deıin ushty da, sol arada jerge qondy. Ol jolshybaı bir ǵana murjany qulatqanyna óte qýanyshty edi.

Faraon taýǵa júgirip jete bergende, Chýbo qaıtadan áýege kóterilgen edi.

Ol taýdyń tóbesinde olaı da, bylaı da aınalsoqtap — birese tómendedi, birese aspandady — túrli jattyǵýlar jasady.

Al osydan keıin qaıtadan munaraǵa ushyp kelip, chýboplandy aına-qatesiz ornyna dál qondyrdy...

Sheshesin besikten alyp shyqqan osy bir kezde — áınektiń aldynda jarty derevná jınalyp qalǵan edi.

— Qudaǵı! Bul bir qulaq estimegen is boldy. Bárimiz záremiz ushqannan turǵan jerimizde júdep kettik.

— Eshteńe etpeıdi, — dep jaýap qatty sheshesi. — Áli-aq tolyp jýandaısyńdar, al meniń de, sirá, bir azyraq ushyp kelgenim jón bolar. Qanattary úlken ǵoı, kóteredi.

Sony aıtyp, sheshesi kóp oılanyp jatpastan munaranyń basyna shyqty da, chýboplanǵa otyrdy. Alǵashqyda, árıne, júregi qatty dúrs ete tústi, biraq alǵan betinen qaıtý qaperine de kelmedi. Aqyryn teńselgen kúıi chýboplan áýege kóterilip, sheshesi pedaldardy kóńildene aınaldyrdy. Ol derevnányń ústimen ushyp,. tap bir aspan átkensheginde árli-berli terbetilip júrgendeı edi.

Kenet sheshesi kóńirsigen tútin ıisin sezdi. Má, saǵan, kerek bolsa Peshte pisip jatqan plechıntesin¹⁶ umytyp ketipti. Asty kúıe bastaǵan!

Sheshesi tez quldılap, chýboplandy kórshisiniń aýlasyna qondyrdy.

Balalar aerochýboplandy jaǵalaı qorshap alysty, sóıtip turǵanda, shesheleriniń de ushqylary kelip ketti.

Ushyńdar, — dedi Chýbo. — Nesi bar ushpaıtuǵyn!

Sonsha nemene, biz ómir-baqı kastrólimizdi saldyratyp ótpekpiz be?

Sóıtip, sol arada-aq áıelderdiń sonaý áýege ushýy bastalyp ketti! Erleri birinen soń biri besikke kelip jatty, al áıelderi olardyń tóbesinde ushyp júrdi jáne árqaısysy chýboplanǵa jańadan jastyq baılady. Keshikpeı chýboplannyń on boıy jypyrlaǵan jastyqtan kórinbeı ketti. Sondyqtan, endi qulaı qalǵannyń ózinde de eshbir qıramas edi.

Sodan beri jeksenbi saıyn ár alýan kóp adam esik qaǵyp, bári ushýmen boldy, — úlkender de, balalar da. Aqyry, Teador aǵaı da keldi.

Beri qarashy, Chýbo, — dedi ol. — Jurttyń bári ushyp jatyr, al men bolsam, astaýda otyrmyn. Ruqsat etshi, men de bir ushyp keleıin!

Kiriskin, Teador aǵaı.

Sóıtip Teador aǵaı chýboplanǵa otyryp aldy da, derevnányń ústinde samǵaı ushty. Ol endi ushýdaı-aq. ushty. Kórshi derevnádaǵy búkil týǵan-týysqandarynyń. bárin sharlap shyqty. Tipti Belsy qalasyna da ushyp baryp, onda bir kespek balmuzdaq jep, aqyry, esiktiń topsalaryn satyp aldy. Sodan tek keshke jaqyn bir-aq oraldy.

Sol kúnniń erteńinde gazetter: «Belsy qalasynyń ústimen qalyqtap ushqan tarelka paıda boldy, aýmaǵy bir jarym metrdeı» dep jazdy. Teador aǵaı basyna kúrish sabaǵynan toqylǵan qalpaq kıip alǵan bolatyn.

Bir joly Chýbonyń esigin Kerebýlá da qaqty.

— Chýbo, meni bilesiń ǵoı, — dep qyńqyldady ol. — Meniń qoıym aýyryp qaldy. Ony Karpat taýlaryna aparmasam bolatyn emes, onda shıpaly shópter ósetin kórinedi.

Chýbo — jany izgi jigit qoı.

— Otyr, — dedi.

Kerebýlá chýboletke otyra berip edi, biraq oǵan bola eshkim besikke jatpaı qoıdy.

Selodaǵy chýboplanmen ushpaǵan taǵy bir adam bolatyn. Bul Chýbonyń óz ákesi edi. Ushýǵa qoly bir tımeı-aq júrgen.

Biraq, mine, aqyry, ol sheberhanasynan kelip, tútikshesin tutatyp, chýboplanǵa jaıǵasty.

Pedaldar zyryl qaǵyp, ákesi áýege kóterildi.

— Al mundaǵy jaǵdaı jaman emes eken, — dep tań qaldy ol. — Qorshaýlar da, aýlalar da joq! Eshkim de alaqandaı kók aspandy ıemdeneıinshi demeıdi. — Ákesin qýanysh kernedi, óıtkeni, jurttyń bárine arnap aerochýboplandy jasaǵan sonyń uly — Chýbo ǵoı.

— Qansha degenmen meniń Chýbom jaman bala emes, — dep oılady da, ózi kenet kútpegen jerden qyp-qyzyl bolyp ketti. Ol sonaý bir kezdegi Chýbony aýlaǵa qamap ketkenin esine alǵan edi. Jan-jaǵyna bir qarap, ákesi áli kúnge qaltasynda júrgen sol bir kiltti alyp shyǵyp, laqtyryp jiberdi.

Bul kilttiń qaı jerge túskenin Gavrılkadan ózge, árıne, eshkim de kórgen joq.

Al Gavrılka eshkimge aıtpaıdy, ol jalpy alǵanda — senimdi jigit.

Ákesi aerochýboplanda sharyqtap uzaq ushty, al Gavrılka onyń tap janynda aınalsoqtap, birese joǵary jaqtan ushyp shyǵa keledi, birese bir búıirden saqalyn bulǵańdatady.

Biraq osy kezde áldeqaıdan alystan aıbar shekken daýystar estildi:

— Qaıda júr bul Gavrılka? Qulaǵyn ju-ju-ju- julaıyn!

Orys tilinen aýdarǵan Aıtbaı Shansharov

---