InfoHub Logo

Qazirgi tańda álemde: ekologtar, dárigerler, buqaralyq aqparat quraldary RM2.5 usaq dıspersti bólshekteri týraly aıtýda. Olaı bolsa biz de aıta ketýdi jón kórdik.

Bul qandaı bólshekter, olar qaıdan paıda bolady jáne olar tynys alý júıesine ǵana emes, sonymen qatar qantamyrlar júıesine qalaısha zıan keltiredi? Erinbeı muqıat oqyp shyǵyńyz.

RM2.5 degenimiz ne jáne olar qaıdan paıda bolǵan?

Bul qatty mıkrobólshekter men suıyqtyqtyń usaq tamshylarynan turatyn aýa lastaǵyshy. Olardyń kólemi shamamen 10 nm-den 2,5 mkm-ge deıin jetedi. RM2.5 bólshekteriniń basqa belgileri men ataýlary bar: FSP (fine suspended particles), fine particles, fine particulate matter, usaq dıspersti qalqymaly bólshekter, juqa dıspersti shań.

Óte usaq bólshekter (shamamen 1 nm jáne odan da usaq) — gaz molekýlalary. Mysaly sý jáne ottegi molekýlasynyń dıametri — 0,30 nm, azot — 0,32 nm, sýtegi — 0,25 nm. Mundaı usaq deneler RM2.5 bólshekterinen qatty erekshelenedi. Gaz týraly taǵy bir rette aıtarmyz, al qazirshe qatty mıkrobólshekter týraly tómende tolyq aıtylady.

Nelikten 2.5 mkm?  Sebebi úlken bólshekterge qaraǵanda, RM2.5 bıologıalyq kedergiler arqyly ońaı ótedi jáne sonysymen aǵzaǵa úlken qaýip tóndiredi.

Bul bólshekter men tamshylardyń kólemi 2,5 mkm-den kishi jáne olar aýada qalqyp júredi. Olar ormanda da, teńizde de kezdesedi, alaıda qalada olar áldeqaıda qaýipti. Birinshi sebebi qalada olardyń mólsheri kóbirek, ekinshiden, qaladaǵy usaq dıspersti aerozoldiń hımıalyq quramy tabıǵattaǵyǵa qaraǵanda qaýiptirek. Aıta ketý kerek RM2.5 aerozolynyń quramy, ári jeke bólshekteriniń parametrleri ár qalada ár túrli bolýy múmkin.

RM2.5 bólshekteri qandaı bolady? Bul olardyń qaıdan paıda bolǵanyna baılanysty. RM2.5 óziniń shyǵý tegi boıynsha ekige bólinedi:

Bastapqy RM2.5

Aýaǵa daıyn kúıde shyǵady. Kúıeniń, asfálttyń jáne avtomobıl jamylǵysynyń usaq kesekteri, mıneraldy tuzdardyń bólshekteri (súlfattar, nıtrattar), aýyr metaldardyń qosyndylary (negizinen oksıdter). Bıologıalyq lastaǵyshtar (keıbir alergender men mıkroorganızmder) RM2.5-ke jatady. Kúıe bólshekteri týraly aıta ketsek, kómir — jaqsy sorbent, sondyqtan tipti kúıeniń usaq bólshekterinde ýly qosylystar tunady. İshten janý qozǵaltqyshtarynyń jumysy kezinde, bul — úlken molekýlalyq salmaǵy bar kópsıkldi hosh ıisti kómirsýtek bolady. Iaǵnı bul jaı ǵana kúıe emes — zıandy organıkalyq "salmasy bar" bólshekter.

Ekinshi RM2.5

Tikeleı atmosferada qalyptasady. Mysaly: qalalyq aýaǵa azot jáne kúkirt oksıdteri shyǵarylady, sýmen janasqan kezde olar qyshqyldar túzedi, al olardan tuzdardyń qatty bólshekteri (nıtrattar men súlfattar) paıda bolady.

RM2.5 bólshekteriniń shyǵý tegi boıynsha tómendegideı bólinedi:
 
Jasandy (antropogendik) 

Bólshekterdiń basty antropogendik kózi — kólikter. JES-ter. İshten janý qozǵaltqyshtary jáne otynnyń qatty túrlerin (kómir, qońyr kómir, munaı) jaǵatyn ónerkásiptik prosester, qurylys, paıdaly qazbalardy óndirý, óndiristiń kóptegen túrleri (ásirese sement, keramıka, kirpish, balqytý óndirisi),  al jol jabynynyń erozıasy, tejegishtiń qalyptary men shınalardyń jelinýi qalalardaǵy RM2.5-iniń paıda bolýyna birden bir sebepshi bolýy múmkin. Tipti aýyl sharýashylyǵy — ekinshi rettik RM2.5-tiń paıda bolýyna ákep soǵatyn amıaktyń oshaǵy.  

Tabıǵı (antropogendik emes)  

Qaınar kózi: qurǵaq aýdandardaǵy topyraq erozıasy jáne organıkalyq býlaný.

Aýada qansha RM2.5 bar

RM2.5 massalyq konsentrasıasy aýa sapasyn baǵalaý jáne onyń adam densaýlyǵyna qaýip-qateri úshin negizgi parametr bolyp tabylady. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDU) normalary boıynsha RM2.5-niń ortasha jyldyq deńgeıi 10 mkg/m3-tan, al ortasha táýliktik deńgeıi 25 mkg/m3 kórsetkishinen artyq bolmaýy tıis.
 
Aýadaǵy bólshekterdiń naqty konsentrasıasyn búkil álem boıynsha ekomonıtorıngtiń túrli qyzmetteri baǵalaıdy. Aýanyń eń iri onlaın monıtorıńi — The World Air Quality Index. Ol búkil álem boıynsha qalalarda aýa sapasynyń ındeksin kórsetedi. Bul ındeks barlyq aýa lastaýshylary boıynsha esepteledi. Olardyń negizgisi — RM2.5.

^{Aýanyń eń iri onlaın monıtorıńi — The World Air Quality Index.}

^{Aýanyń onlaın monıtorıńi (Qazaqstan) — airkaz.org}

Nelikten bári kenetten RM2.5 týraly aıta bastady

Búgingi Qytaıda bul abrevıatýrany megapolıstiń árbir turǵyny biledi.  

Jalpy álem boıynsha bul bólshekterdiń «tanymaldyǵy» artyp keledi. Sebebi ońaı — RM2.5 bólshekteri asa qaýipti. Onyń qaýiptiligi ýaqyt ótken saıyn anyq baıqalýda. 1990 jyldan 2010 jyl aralyǵynda 3,1 mln adam PM2.5 bólshekterine baılanysty sebepterden qaıtys boldy. Sonymen qatar, PM2.5 bólshekteri ómir súrý uzaqtyǵyn orta eseppen 8,6 aıǵa qysqartady. Júrek-qan tamyrlarynan jáne tynys alý júıesi aýrýlarynan bolǵan ólimniń 3%-y, ókpe obyrynan bolǵan ólimniń 5%-y osy RM2.5-men baılanysty oryn alǵan eken. Málimet Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń aýanyń lastanýy jáne onyń adam densaýlyǵyna áseri týraly sońǵy esebinen alynǵan. [1]

[Derekkózderine siltemeler maqalanyń sońynda].

Zıandy gazdardan qaýiptený qalypty jaǵdaı: onymen dem alsań bolǵany — birden ýlanasyń. Bul soǵys jyldarynyń jańǵyryǵy nemese áskerı ýlandyrǵysh zattardan, tehnogendik apattar men gazqaǵar kıgen adamdardyń úreıli sýretterinen týǵan qorqynysh bolar. Shyndyǵyna keletin bolsaq atalmysh bólshekterdiń qaýipi kem emes.

Adamdar ony kún saıyn jutady. Az dozadaǵy RM2.5–te ýlandyrǵysh gaz sıaqty jyldam reaksıa joq, biraq olar aǵzada jınalyp, ýaqyt óte kele kúrdeli máselelerge ákelýi múmkin.

Mine, sondyqtan DDU esebinde ónerkásiptik shyǵaryndylar kezindegi RM2.5-tiń eń joǵary kórsetkishi týraly emes, bul bólshekterdiń aǵzaǵa sozylmaly áseri týraly jáne kún saıyn iri qalalardyń turǵyndaryna tıgizetin áseri jaıly baıandaldy. 

Nelikten aýada RM2.5 jınalady

Qala aýasynda ártúrli bólshekter bar: usaq jáne iri, jeńil jáne aýyr. Ýaqyt óte kele aýyr bólshekter jerge "shógedi" (zaýyt janyndaǵy qara qardy kórgenińiz bar shyǵar), al jeńil RM2.5 múldem jerge túspeıdi deýge de bolady. Usaq bólshekterge de jerge túsý qıyn. Al eń usaq bólshekterdiń jerge túsýine broýndyq qozǵalystyń kedergi jasaıtyny taǵy bar.

Dıametr, mkm	Shógý jyldamdyǵy, m/s	Jyljýy, m
0,1	8,71*10-7	3,70*10-5
0,2	2,27*10-6	2,01*10-5
0,4	6,85*10-6	1,30*10-6
1,0	3,49*10-5	7,43*10-6
2,0	1,29*10-4	5,06*10-6
2,5	1,98*10-4
4,0	5,00*10-4
10	3,03*10-3
20	2,20*10-2
40	4,71*10-2
100	2,47*10-1

Kesteden kórip turǵanyńyzdaı, RM2.5 bólshekteri úshin shógý jyldamdyǵy RM10-ǵa qaraǵanda 15 ese tómen, shamamen 0,2 mm/s-ti quraıdy. Al RM0.1 últrausaqdıspersti bólshekteri úshin (dıametri 0,1 mkm) broýndyq qozǵalys tundyrý jyldamdyǵynan basym bolady. Sondyqtan bul bólshekterdiń eń usaq fraksıasy eshqashan jerge túspeýi múmkin.
 
Árıne, PM2.5-tiń bir bóligi shógedi, ásirese jańbyrly kúni, biraq qalada osy bólshekterdiń paıda bolý oshaǵy kóp bolǵandyqtan olar únemi atmosferada jınalady. Eger jel soqpaıtyn bolsa, qalalarda aýadan "kirpishter jaýatyn" edi.

RM2.5-tiń áseri: eki gıpoteza jáne alty mehanızm 

RM2.5-tiń aǵzaǵa áseri týraly aqparattyń negizgi kózi — aýanyń lastanýy men júrek-qantamyr aýrýlary arasyndaǵy baılanys týraly baıandama [2].

RM2.5 bólshekteri respırabeldik, tynys alý fraksıasy dep te atalady. Olardyń usaqtyǵy sonshalyq, bizdiń aǵzamyzdaǵy bıologıalyq kedergilerden: muryn qýysy, joǵarǵy tynys joldary, bronhtar arqyly ońaı ótip kete alady. RM2.5 aýamen birge alveolǵa (ókpe qan tamyrlary arasynda gaz almasý úderisi júretin kópirshikterge) tikeleı túsedi.

RM2.5-tiń eń usaq bólshekteri gaz almasý kezinde qanǵa túsýi múmkin. Sondyqtan ol tek tynys alý júıesiniń aýrýlaryna ǵana emes, sonymen qatar júrek-qan tamyrlary aýrýlaryna da sebepshi bolýy múmkin. Aıta ketetini aǵzany bólshekterdiń ózderimen qosa kómir kúıesiniń usaq bólshekterine jınalǵan zıandy qosylystar da lastaıdy.

2000-shi jyldardyń basynda Pıters (Peters) degen ǵalym eń kishi bólshekterine adam aǵzasy eki túrli «jaýap qatatynyn» kórsetti:

— Shartty túrde "jyldam": 2 saǵattan keıin

— Shartty túrde "baıaý": 24 saǵattan keıin

Buǵan túsinik berýge tyrysqan Pıters RM2.5 jáne kez kelgen aýa lastaǵyshtary júrek-qantamyr jáne tynys alý júıelerine áser etetinin alǵa tarta otyryp eki negizgi gıpotezany usyndy.

№1 Gıpoteza: "jyldam" jaýap týraly

Máni: usaq bólshekter aýa joldaryndaǵy belgili bir reseptorlardy titirkendiredi jáne júrek yrǵaǵy men tynys alý qarqyndylyǵyn ózgertetin refleksti iske qosady. Júıke júıesi jumys isteıdi, al júıke rettelýi titirkendirgishke árqashan jyldam jaýap berýimen erekshelenedi.

№2 Gıpoteza: "baıaý" jaýap týraly

Máni: usaq bólshekter ókpede, tamyrlarda shógedi de, onda qabynýdy týdyrady. Qandaǵy qabynýǵa jaýap retinde arnaıy sıgnaldyq aqýyzdar — sıtokınder sany artady. Olar trombozǵa, sodan keıin júrektiń ıshemıalyq aýrýyna, ınfarktqa jáne t.b. aýrýlarǵa ákeletin bıohımıalyq reaksıalar tizbegin iske qosady. Aǵzanyń mundaı jaýaby júıke reaksıasynan góri áldeqaıda uzaq ýaqytty alady.

Bul gıpotezalardy aıqyn faktilermen bekitý úshin zertteýshiler aǵzadaǵy RM2.5-di baqylaı otyryp, bólshekterdiń zıandy áseriniń alty negizgi mehanızmderin anyqtaldy:
 
1. Ókpe reseptorlarynyń qozýy: tynys alýdyń jıileýi, júrek arıtmıasy

2. Ókpe epıtelıı jasýshalarynyń buzylýy

3. Qabyný reaksıasynyń damýy

4. Qan uıyǵyshtyǵynyń ulǵaıýy

5. Aterosklerozdy túıinshelerdiń turaqsyzdanýy

6. Tamyr qabyrǵalarynyń qalyńdaýy

1. Ókpe reseptorlarynyń qozýy: tynys alýdyń jıileýi, júrek arıtmıasy

Júıke talshyqtary arqyly mıǵa tynys alý joldarynyń qabyrǵalarynda: muryn, aýyz qýysynda, jutqynshaqta, kómeıde, keńirdekte, bronhta jáne ókpeniń ózinde ornalasqan reseptorlardan sıgnaldar túsedi. Bul reseptorlar ártúrli titirkendirgishterge: temperatýraǵa, mehanıkalyq áserlerge, bronh qabyrǵalarynyń sozylýyna jáne t. b. jaýap qaıtarady. Sonymen qatar reseptorlar RM2.5–ke de jaýap qaıtarady eken.

Bólshekter reseptorlarǵa tússe adam jótelip, jutqynshaǵy jybyrlap, qyjyl paıda bolýy múmkin. Bul jaǵdaıda bronhtar tarylady, dem shyǵarý qysqa, al tynys alý — jıi ári ústirtin bolady. Osylaısha, aǵza bul bólshekterdi az jutýǵa, ishke enip úlgergen bólshekterden qutylýǵa tyrysady. Biraq jótel sıaqty aıqyn reaksıalar bolmaı-aq reflektorlyq jaýap iske qosylýy da múmkin.

Tynys alý buzylýynan basqa júrek arıtmıasy paıda bolýy múmkin. Ázirge RM2.5  júrek-qantamyr júıesine qalaısha áser etetini belgisiz, biraq olardyń arasyndaǵy statısıkalyq mańyzdy baılanys bar ekeni aıdan anyq. Bul taqyrypty zertteýge mysal keltirsek: 4 000 adam  irikteýden ótken Ýıchmannyń (Wichmann) 1999 jylǵy zertteý jumysy. Onda qalalyq aýada RM2.5 konsentrasıasy ulǵaıǵan saıyn arıtmıamen aýyratyn naýqastardyń sany 50%-ǵa ósip otyrǵanyn kórsetken.

2. Ókpe epıtelıı jasýshalarynyń buzylýy

RM2.5 tynys alý joldarynyń qabyrǵalaryndaǵy reseptorlarǵa ǵana emes, sonymen qatar ókpe epıtelııiniń jasýshalaryna da áser etedi. Bul áser ásirese alveola úshin (kapıllárlar tarmaqtarymen shyrmalǵan ókpe kópirshikteri) óte qaýipti.

Bul kapıllárlardyń dıametri óte ishkentaı, 5 mkm-nen de az. Erıtrosıtter olarǵa burylap kiredi. Erıtrosıt qyltamyr qabyrǵasymen túıisken sátte biryńǵaı úsh qabatty membrana paıda bolady: erıtrosıt qabyrǵasy, qyltamyr qabyrǵasy jáne ókpe alveolasynyń qabyrǵasy. Qan jasýshalary men tynys alý joldarynyń mundaı tyǵyz baılanysy gaz almasýdy jeńildetedi: erıtrosıttegi gemoglobın ottegini baılanystyrady, al sıtoplazma karboangıdrazanyń qatysýymen eritilgen kómirqyshqyl gazyn beredi.

Endotelıosıt — qyltamyr qabyrǵasynyń jasýshasy. Sýrfaktant — gaz almasýdy jeńildetetin "ókpeniń shyryshy".

Bul alveolárly-qyltamyrly membrana — las aýanyń jolyndaǵy alǵashqy kedergi. "Probırkadaǵy" [3] zertteý kórsetkendeı, RM2.5 bólshekteri bul kedergini buza alady. Olar ókpe epıtelııiniń jasýshalarynyń ósýi men kóbeıýin baıaýlatady jáne tipti olardy óltiredi. Eger bul probırkada bolsa, onda aǵzada da dál osy jaǵdaı oryn alýy múmkin.
 
Alveolárly-qyltamyrly membrananyń buzylýy nesimen qaýipti? Ókpeniń negizgi fýnksıasy — gaz almasýdyń buzylýymen. Bul gıpoksıaǵa (otteginiń azdyǵy) jáne gıperkapnıaǵa (kómirqyshqyl gazynyń kóptigi) ákelýi múmkin.    

3. Qabyný jaýabynyń damýy

Juqpaly qabyný týraly aıta keteıik. Mıkrobtar aǵzaǵa túsken kezde ımýndyq jasýshalar arnaıy aqýyz — sıtokınderdi bóledi. Sıtokınder búkil aǵzaǵa qaýip týraly sıgnal taratady. Súıek maıynda ımýnıtettiń erekshe jasýshalary makrofagtar paıda bolady. Bul mıkrobtardy jutyp, "sińire alatyn" naǵyz "myqtylardyń" jasaǵy. Makrofagtar men mıkrobtardyń shaıqas alańy — bul qabynýdyń oshaǵy bolyp sanalady.

Qabyný vırýstyq nemese bakterıalyq ınfeksıa kezinde damıdy. Endeshe suraq: PM2.5-ti  ımýnıtet sezbeı qalýy múmkin be? Joq, ımýnıtet ony sezedi. Qoıandardy zertteýde RM2.5 pen ókpede qabynýy arasyndaǵy baılanys anyqtalǵan. Quramynda RM2.5 kórsetkishi joǵary bolǵan aýamen dem alǵan qoıandarda súıek maıynyń joǵary belsendiligi baıqaldy. Ári belsendilik artqan saıyn, ókpede makrofagtar soǵurlym kóbeıe túsken.

Qoıandardyń ókpe qabynýy — osyǵan bir mysal bola alady. Ózderińiz biletindeı, eń usaq RM2.5 qanǵa, al qanmen deneniń kez kelgen bóligine óte alady. Sondyqtan olar tek ókpede ǵana emes, sonymen qatar, qan tamyrlarynyń qabyrǵalarynda da, basqa múshelerde de qabynýdy týdyrýy múmkin.
 
Mundaı málimetterdi jınap, Sıton men Dennekamp (Seaton, Dennekamp) basshylyǵymen zertteýshiler toby: aǵzanyń RM2.5-ke ımýndyq jaýaby dál aýrý týdyratyn mıkrobtarǵa qarsy jaýaby sıaqty ekenin boljady. Kez kelgen qabynýdyń ózi aýrýhanaǵa barýǵa sebep bola tura, sonymen qosa ol basqa da eki qaýipti prosesterdiń trıggeri bola alady.

4. Qan uıyǵyshtyǵynyń ulǵaıýy

Osy prosesterdiń birinshisi — qannyń uıýyn jedeldetý. Qan kóptegen bıohımıalyq faktorlardyń áserinen uıydy. RM2.5 týraly aıtqanda, osy faktorlardan fıbrınogen jáne CRP aqýyzyn (C-related protein) erekshe atap ótý kerek. RM2.5  fıbrınogen jáne CRP arqyly qannyń uıýyn iske qosatyn mehanızmi tolyq belgili boldy.

Qysqasha aıta keter bolsaq, onda mehanızm bylaısha jumys isteıdi. Aldymen makrofagtar bólshekterdi jaýlap alady. Bul rette olar túrli zattardy, onyń ishinde súıek maıy men baýyrdyń jumysyn jyldamdatatyn erekshe sıtokınderdi shyǵarady. Súıek maıy leıkosıtter men trombosıtterdi (qan uıýǵa qatysatyn jasýshalar) belsendi óndire bastaıdy. Baýyr fıbrınogen men CRP aqýyzyn tezirek bóledi de, nátıjesinde qan qoıýlanady jáne tromboz qaýpi artady.

5. Aterosklerozdy qalpaqshalardyń turaqsyzdanýy

Qabynýdan keıingi ekinshi prosesi — qan tamyrlarynyń qabyrǵalarynda shókken maıdyń (lıpıdtiń) turaqsyzdanýy dep atalady. Másele  teledıdarda jıi aıtylatyn aterosklerotıkalyq túıinshekter jaıly. Osyndaı túıinshekter birinde az, endi birinde kóp mólsherde kez-kelgen eresek adamda bar. Olar tamyrdyń ishki qabyrǵasynda ornalasqan jáne «jabyny» dep atalatyn arnaıy fıbrozdy qalyńdatqyshpen  qorǵalǵan.

Makrofagtar RM2.5 bólshekterin jaýlap alyp, sıtokın aqýyzdaryn bólinedi, al oǵan jaýap retinde tamyr qabyrǵalarynan MCP aqýyzy bólinedi. Ol retteýshi retinde jańa makrofagtar men T-lımfosıtterin qabyný oshaǵyna jiberip otyrady. Eger oshaq maıly shógindilerde bolsa, onda makrofagtar men T-lımfosıtter tek qana RM2.5-ke shabýyl jasap qana qoımaı, aǵzanyń óz jasýshalaryna da tap berýi múmkin. Nátıjesinde, bul jerde tamyrdyń qabyrǵasyndaǵy jasýshalar óledi, fıbrozdy qalyńdatý álsireıdi, jáne túıinshekterdiń ishindegisi tamyr arnasyna túsýi múmkin.

Qan uıýynyń joǵarylaýy jáne qan tamyrlarymen ótetin lıpıdti shógindilerdiń kesekteri — tromboz qaýpin arttyratyn eleýli eki faktor.

6. Tamyrlar qabyrǵalarynyń qalyńdaýy

Júrek-qantamyr júıesiniń qyzmetin tolyqtaı qıratý úshin RM2.5 bólshekteri qan tamyrlaryn taryltady. Úlken iriktelgen zertteýde (45-ten 84 jasqa deıingi 5362 adam) [4] RM2.5-pen ýlaný men arterıa qabyrǵalarynyń qalyńdaýynyń arasynda statısıkalyq máni bar baılanysytyń bary kórsetilgen.

Maqalada prosestiń naqty mehanızmi sıpattalmaǵan. Múmkin, bul qabyný prosesteriniń taǵy bir kórinisi bolar. Qalaı bolsa da, qabyrǵalardyń qalyńdaýy — qan tamyrlarynyń arnalaryna jáne aterosklerozdyń damýyna áser etetin faktordyń biri.

Jalpylama: RM2.5  bólshekteri aǵzada ne isteıdi  

Adam óte joǵary bólshekter konsentrasıasy bar aýamen (mysaly, Beıjińde qatty tútin kezinde) tynys alǵan jaǵdaıdy elestetip kóreıikshi. Ol eshqandaı respıratordy qoldanbaı, las aýaly páterde kúni boıy aýa jutty delik. Mundaı jaǵdaıǵa onyń aǵzasynyń jaýaby qandaı bolmaq?

Aldymen RM2.5 tynys alý joldaryndaǵy reseptorlardy titirkendiredi jáne júıke júıesi ókpege jıi jumys isteý týraly sıgnal jiberedi. Bronhtar tarylady, adam jıi, ári ústirtin tynys ala bastaıdy. Júrekke júkteme artady: arıtmıa, tahıkardıa. Bunyń barlyǵy aýa jutqannan keıin 2 saǵat ishinde oryn alady, bul RM2.5 -ke "jyldam" jaýap bolyp tabylady.
 
Táýlik ishinde aǵzada bıohımıalyq jáne fızıologıalyq reaksıalardyń qabynýy damýy múmkin. Sıtokınder deńgeıiniń joǵarylaýy, qannyń qoıýlanýy, aterosklerotıkalyq túıinshekterdiń úzilýi, qan tamyrlarynyń qalyńdaýy, tromboz: bunyń barlyǵy aǵzanyń "baıaý" jaýabyna jatady.

Qoryta aıtqanda: bul bólshekter júrek-qan tamyrlary aýrýlarynyń (júrektiń ıshemıalyq aýrýy, mıokard ınfarktisi, ınsýlt) qaýpin arttyrady. 

Qorytyndy

Shyn máninde, joǵaryda sıpattalǵan jaǵdaılar óte sırek kezdesedi. Qalada tútin saldarynan qaýiptiliktiń qyzyl deńgeıi jarıalanǵan kezde 24 saǵat boıy kóshede júretin adamdar az shyǵar. Saý adam bir táýlik ishinde las aýa saldarynan júrektiń ıshemıalyq aýrýymen aýyratynyn elestetý qıyn. Bizdiń qulaqtandyryp otyrǵan sebebimiz — ekologıalyq jaǵdaı týraly halyqty «qorqytyp qoıý». Biraq osylaı qorqytýdyń negizinde zamanaýı shyndyq jatyr, sondyqtan ony elemeı ketýge bolmaıdy.
 
Úlken qalanyń aýasynda árdaıym RM2.5 bólshekteri bolady. Bul anyq. Ári biz, amal joq, olarmen dem alamyz. Bul da aqıqat. Másele aǵza RM2.5-niń táýligine orta eseppen qanshalyqty doza alatynynda bolyp tur. Eger kóshede aýa las bolyp, úıde aýany jaqsylap tazartyp otyrsaq, onda biz bir kúnde jutatyn bólshekterdiń sanyn edáýir azaıta otyryp, aǵzamyzǵa demalýǵa kómektesemiz. Eger ol qoqystardan tazartylyp, qalpyna kelýge úlgerse, joǵaryda atalǵan densaýlyq máseleleriniń yqtımaldyǵy aıtarlyqtaı az bolýy múmkin.

Eger kún saıyn zıandy bólshekter shyǵýǵa úlgermesten aǵzaǵa kóp mólsherde túsip otyrsa, onda bul múlde basqa másele. Bul jaǵdaıda olar aǵzaǵa jınalyp otyrady. RM2.5-pen "ýlaný" belgileri asa baıqalmastan paıda bolady: baspaldaqqa kóterilgende burynǵydan da erterek entelep qalý, keýdeniń keıde syzdap aýyrýy, júrektiń jıi soǵýy jáne t.b. Dene las aýadan baıaý tozady, biraq kóńil-kúıiniń kúrt nasharlaýy bolmaıdy. Teris áser lezde bolmaıdy, ýaqyt óte biline bastaıdy. Biraq onyń mańyzy odan kemip qalmaıdy.

Negizgi qaýip RM2.5 konsentrasıanyń kúrt ósýinde emes, bul bólshekterdiń aǵzaǵa sozylmaly yqpalynda.

Kúnine ortasha statısıkalyq qala turǵyny 200 mıllıard RM2.5 bólshekterdi jutady. Olardyń jartysy ókpege shógedi. Mundaı dozanyń bireýi eleýli saldarsyz ótýi múmkin. Biraq ýaqyt óte kele RM2.5 mólsheri aǵzada shektik deńgeıine jetken sátte bári áldeqaıda nashar bolýy múmkin.

Derekkózderi:

1. Health effects of particulate matter

2. Cardiovascular Disease and Air Pollution

3. Cell cycle alterations induced by urban PM2.5 in bronchial epithelial cells: characterization of the process and possible mechanisms involved

4. Fine Particulate Air Pollution and the Progression of Carotid Intima-Medial Thickness

Oqýǵa keńes beremiz:

Aýanyń lastanýy densaýlyqqa qalaı áser etedi

Qolqa demikpesi jáne sebepteri

Aýanyń lastanýy densaýlyqqa qalaı áser etedi

PM2.5 bólshekteri degen ne?

JES-tiń aýa raıy men adam densaýlyǵyna áseri

---