InfoHub Logo

Semeı ýezi, Shyńǵys bolysynyń
qazaǵy Ibragım Qunanbaevtan

1898 jylǵy ıýnde, Semeı ýezi bastyǵynyń qatysýymen Muqyr bolysy laýazymdy adamdarynyń 1899 jyldan 1902 jylǵa deıingi úsh jyldyq merzimge saılaýy júrgizildi. Dál osy mezgilde Muqyr jáne Shyńǵys bolystarynyń arasyndaǵy shekarany rettep, belgileý de kózdelgen bolatyn. Shekarany kórsetý úshin Shyńǵys bolysynan ókildikke Ysqaqov, Saltybaev jáne Baıysov jiberildi. 17 ıýnde ýez bastyǵy meni shaqyrtyp alyp, aldymen burynǵy shekarany kórsetýdi talap etti. Óıtkeni ol Shyńǵys bolysynan ókildikke taǵaıyndalǵan kisilerine senińkiremedi de, meniń eki-úsh aqsaqalmen birlesip, bolystardyń ara-jigin ajyratýǵa qatysýymdy qalady.

18 ıýnde men Ýez bastyǵyna kelip, Shyńǵys bolysynan tıisti kisiler jınalǵanyn habarladym. Ýez bastyǵy, muqyrlyqtar áli túgel kelip bolmaǵandyqtan, kúte turýǵa ámir etti. Men ýez bastyǵy toqtaǵan kıiz úıden shyǵyp, Muqyr bolysynyń adamdary kelýin kútip, taqaý mańda otyrdym. Osy tusta aıta ketý kerek, Muqyr bolysynda aıdaýdan qashqan neshe túrli qańǵybastar jasyrynyp júretin de, bolys olardy óz qol astynda jasyryp ustaıtyn. Bul jaıdy biletin ýez bastyǵy menen sondaı qashqyndardy ustaýǵa múmkin-qadarymsha qolǵabys jasaýdy suraǵan. Muny muqyrlyqtar da biletin. Ýez bastyǵynyń kıiz úıiniń mańynda kútip otyrǵanyma birer saǵat ótken kezde, Muqyr bolysynyń kektene jaýyqqan bir top qazaǵy órshelenip kelip maǵan tap berdi. Olardy bastap kelgen bolystyń ózi Musajan Ákimǵojın jáne Beısenbi Jaqypov, Áben Bitimbaev, Ázimjan Isabaev, Raqym Ómirzaqov degender edi. Álgi tobyr maǵan jabyla bas salǵanda, Jaqypov belbeýimdegi bákimdi, Áben Bitimbaev basymdaǵy bórkimdi julyp áketti, al Raqym Ómirzaqov altyn baýly saǵatymdy tartyp aldy. Sonan soń olar meni jerge jyǵyp salyp, qamshymen sabaı bastady. Sol kezde Ýáıis Soqın deıtin qazaq óziniń denesimen meniń ústimdi jaýyp, ári qaraı sabaýlaryna jol bermedi, sonyń arqasynda ǵana men ármen qaraıǵy soqqydan aman qaldym. Meniń aıqaılaǵan daýsymdy estip, ýez bastyǵy kıiz úıden júgirip shyqty da, kúzetshi jasaǵynyń kómegimen jańaǵy japyrlaǵan tobyrdy qýyp jiberdi. Sonan keıin men muqyrlyqtar tarapynan budan da beter aıaýsyz zombylyqqa ushyrap júrmeıin dep seskenip, qasymda serikterim bar, óz bolysyma qaıtyp kettim.

Joǵaryda atalǵan zattardy talaýmen birge qazaqtar meniń minip kelgen atymdy alyp ketti, oǵan qosa dastarqan, kilem sıaqty 50 somǵa tatyrlyq úı ishilik zattarymdy áketti. Jalpy tonalǵan múlkimniń bárin qosqanda quny 241 som mólsherinde boldy.

Bul is boıynsha anyqtama júrgizilip, sonsoń tıisinshe tergeý jumysyn júzege asyrý úshin Semeı ýeziniń tergeýshisine berilgen bolatyn. İstiń jaı-japsaryn anyqtaǵannan keıin, tergeýshi Jaza qoldaný erejesiniń 120 jáne 1642-statálary negizinde bolys Musajan Ákimǵojın, Beısenbi Jaqypov, Áben Bitimbaev, Ázimjan Isabaev, Raqym Ómirzaqovtardy meni tonaǵan dep aıypqa tartty. Tergeý bitken soń, is 1892 jyly shyqqan XVI tomnyń II bólim, 332-statásy negizinde 98-jylǵy 18 noıabrde №1197 qatynas qaǵazymen burynǵy Semeı oblystyq sotynyń prokýroryna jiberilgen-di. Prokýror, nege ekeni belgisiz, talaý-tonaý týraly isti Semeı oblystyq basqarmasyna jiberdi, al ol tonaý týraly tergeý isin qarap, Musajan Ákimǵojındi, Beısenbi Jaqypovty jáne basqalaryn aıyptaıtyndaı jetkilikti aıǵaq joq dep taýyp, óziniń 1899 jylǵy 13 fevraldaǵy jýrnalǵa jazylǵan qaýlysy boıynsha isti qysqartqan. Bul qaýlynyń kóshirmesin ispen qosa burynǵy Semeı oblystyq sotynyń prokýroryna keri qaıtardy. Prokýror is pen qaýlyny 1899 jylǵy 24 apreldegi qatynas qaǵazymen burynǵy Semeı oblystyq sotyna joldaǵan, onda bylaı dep jazylypty: „Oblystyq basqarmanyń 1899 jylǵy 13 fevraldaǵy qaýlysynyń kóshirmesinde baıandalǵan qylmystyń dáleldenbegeni týraly ýájge kelise otyryp, qýǵyndaý qysqartylýy tıis dep sanaımyn".

Oblystyq sot, sonymen, isti qysqartqan. Aıypkerlerge sot isiniń qysqarǵany jaıynda polısıa arqyly 1899 jylǵy 13 maıda habarlanady; al maǵan polısıa arqyly da, istiń qysqarǵany jaıly sotta habarlandyrý ilý arqyly da maǵlum etilgen joq. Bul jóninde men 1900 jylǵy 4 ıanvarda Semeı okrýgtik soty prokýrorynyń orynbasarynan istiń qysqarǵandyǵy jaıly habar estigende bir-aq bildim.

Bul istiń qysqartylýyn men istiń mán-jaıy týrasynan da, sondaı-aq formaldyq jaǵynan da durys emes dep bilemin, oǵan mynandaı negizderim bar: tergeýde aıypty dáleldeý úshin men Kókbaı Janataev, Sadyq Ýaqbaev, Kúnbazar Shildebaev, Qusaıyn Qıqymbaev, Názimbaı Zormanov, Nurmanbaı Ýataev, Sarjan Júsipov, Ǵabilhakim Ysqaqov, Ysqaq Saltybaev, Qadyr Baıysov, Ádil Bojaev, Esendik Bazarov jáne Ýáıis Soqın syndy qazaqtardy kýáǵa tartqanmyn. Osy kýálerdiń qostaýymen Ákimǵojın, Bitimbaev jáne basqalarynyń maǵan shabýyl jasap, talap-tonaǵany tolyq rastalǵan. Aıypkerler formaldy tergeý barysynda ózderin jazyqtymyn dep moıyndamaǵan, barlyq aıypty men bolys Ákimǵojınmen jáne basqalarmen jaýyǵyp júrgen Dútbaı Ýandyqovtyń ósek-jalasyna erip, jalǵan aıtyp otyr dep túsindirgen. Ózderin aqtaý úshin aıypkerler Orazbaı Aqqulov, Serǵazy Saqalov, Beken Qulaıǵyrov, Qoıshybek Kórkembaev, Bitimbaı Nuralın, Musabek Kórkembaev jáne Bulanbaı Naımanbaevtardy kýá etip tartqan. Atalǵan kýálardyń jaýabyna qaraǵanda, Muqyr bolysynda eki partıa bolǵan eken de, onyń bireýi meniń kúıeý balam Ýandyqovtyń partıasy da, ekinshisi Bitimbaev pen Ákimǵojınniń partıasy bolypty-mys; al Muqyrdaǵy sezge kúıeý balamdy bolys etpekke kelippin; halyqty, onyń ishinde Qulaıǵyrov degen bireýdi ózimniń kúıeý balamnyń paıdasyna aıdap salsam kerek. Al Qulaıǵyrov menim uıǵarýymdy oryndaýdan bas tartqan kezde, men ony ura bastasam kerek. Sol kezde oǵan Bulqaıyrov bolysypty da, osydan kelip jappaı tóbeles týyp ketip, men sol tóbelestiń ústinde taıaq jesem kerek. Al tonaý-talaý jaıyna kelsek, aıypkerler jaǵyndaǵy kýálardyń aıtýynda, men munyń bárin kórgen jábirim úshin kek qaıtarýdy kózdep, oıdan shyǵarǵan ekenmin. İste sonymen qabat men de, aıypkerler de kórsetpegen kýálardyń úshinshi toby bar. Bul oqıǵaǵa kezdeısoq qatysqan jáne eshbir partıaǵa kirmeıtin adamdar — olar Omarbek Ospanov, Vasılıı Krasılnıkov pen Nıkolaı Lıtvınov. Kýálardyń jaýabynan jalpy alǵanda tujyrymdalǵan faktiler mynalar: ýez bastyǵy otyrǵan kıiz úıge 14 jáne 18 ıýnde óz partıasyndaǵy qazaqtardy ertip bolys Ákimǵojın keledi de, men qazaqtardy Shyńǵys bolysyna kóshýge úgittep júrgendikten, meni sezden ketirýdi ótinedi. Ýez bastyǵy qazaqtarǵa abyrjymańdar dep toqtaý aıtyp, maǵan óz bolysyna qaıtsyn degen buıryǵyn jetkizý jóninde Ospanovqa ámir beredi. Men ýez bastyǵynyń kıiz úıi qasynda otyrǵan kezimde, Ospanov maǵan ýez bastyǵynyń buıryǵyn jetkizbekke kele jatady, biraq naq osy kezde muqyrlyqtar tobyry, eń aldynda Áben Bitimbaev bar, maǵan tarpa bas salady; sóıtip, tóbeles bastalady. Ony ýez bastyǵy saqshylarynyń kómegimen tyıady. Tóbelesten keıin, men ózimniń bórkimdi, altyn baýly saǵatym men belbeýimdi tonap áketkenin málimdeppin. Biraqta bul jaıdyń qanshalyqty ádildigin kýálar rastaı almaǵan, óıtkeni ol kýálar meniń altyn baýly saǵatym, bákim bolǵan-bolmaǵanyn baıqamaǵan, al tóbelesten soń basymda bórkim bolmaǵanyn olar kórgen. Kýá Ospanov báki, bórik jáne shynjyrly saǵat tóbeles ústinde tartyp alynýy yqtımal ekenin, biraq ta muny kim istegenin bilmeıtinin bildirgen. Meniń kıiz úıimniń tonalýy jaıynda, kýá Lıtvınov ýez bastyǵy ony meniń kıiz úıime jibergenin, ol kelip qaraǵanda, kıiz úıdiń ishindegi zattardyń aman ekenin kóredi, onda qazaqtardyń óz jaılarynsha, meniń qymyzymdy iship otyrǵanyn aıtqan. Aqyr aıaǵynda eń sońǵy kýálar toby: Jáńgir Kómekbaev, Bozymbaı Ábdın, Kárimjan Taıshekın, Baǵmet Doskeldın, Kóshkin Maǵambetov, Jaýyldy Baıturov, Dúısenbaı Boranov, Qojanbaı Imanbaev, Begendik Baıǵotanov jáne Aqylbek Shýbanovtar bolys Ákimǵojın, Ázimjan Isabaev pen Bitimbaev tóbeleske aralaspaǵan dep kýálik bergen. Semeı oblystyq basqarmasynyń 1899 jylǵy 13 fevraldaǵy jýrnalda jazǵan qaýlysy boıynsha, meni uryp-soǵý jáne tonaý jónindegi is mynadaı ýájdermen qysqartylǵan: „baıandaýdy tyńdaı kelip jáne kýálik jazbalardy qaraı kelip, oblystyq basqarma bylaı dep biledi: Shyńǵys bolysynyń qazaǵy Ibragım Qunanbaev Semeı oblystyq prokýrorynyń atyna 1898 jylǵy 4 jáne 9 ıýlde bergen ótinishterinde ózin Muqyr bolysynyń laýazymdy adamdaryn saılaý kezinde qatysyp otyrý úshin, sondaı-aq Shyńǵys jáne Muqyr bolystarynyń arasyndaǵy jerdiń ara-jigin ajyratý úshin ýez bastyǵy shaqyrtyp alǵanyn málimdeıdi, sol kezde Buǵyly bolysynyń qazaǵy Orazbaı Aqqulovtyń aıdap salýymen bolys Musajan Ákimǵojın, Áben Bitimbaev, Raqym Ómirzaqov, Ázimjan Isabaev jáne Beısenbi Jaqypov bastaǵan Muqyr bolysynyń qazaqtary tobyrymen shabýyl jasap, ony sabaǵanyn, sonymen birge Bitimbaev onyń bórkin, Ómirzaqov altyn baýly saǵatyn julyp alǵanyn, Jaqypov belbeýinen bákisin sýyryp alǵanyn aıtady. Atalǵan adamdar oǵan qosa onyń kıiz úıinen jalpy quny 241 somdyq ár túrli buıymdaryn tonap, astyndaǵy atyn aıdap áketken. Munyń bárin Qunanbaev tergeý barysynda rastaǵan jáne muny onyń kýáleri Kókbaı Janataev, Sadyq Ýaqbaev, Baıjuryn Baıǵojın jáne basqalary, barlyǵy 19 adam rastap bergen (istiń 23, 24, 25, 50, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 80-betteri).

Munymen qatar Qunanbaev Bitimbaevtyń bul isti doǵarýdy ótingenin aıtty, biraq bul faktini Qunanbaev eshteńemen dáleldeı almady. Onyń ústine aıypker Ákimǵojınniń jáne onyń kýáleri Kómekbaevtyń, Ábdınniń, Taıshekınniń, Doskeldınniń jaýaptarynan, sondaı-aq tilmash Ospanovtyń jáne tóbeles kezinde sol arada bolǵan Muqyr bolysynyń qazaqtary men saqshylardyń jaýaptarynan bolys Ákimǵojınniń bul tóbeleske eshbir aralaspaǵany ábden anyqtaldy (İstiń 94, 95, 78, 30 jáne 31-betteri).

Eger osy aıtylǵandarǵa Orazbaı Aqqulovtyń jáne basqa kýálerdiń jaýabynan kóringendeı, Muqyr bolysynda sol kezde partıashyl jaýlastyq bolǵanyn qosa alsaq (istiń 73, 74, 75, 76-betteri), onyń ústine buryn Muqyr bolysyna qaraǵan, tipti sol eldiń bolysy bolǵan Ibragım Qunanbaev ta bolysqa qas partıada bolǵan jáne bul jaýlyqtyń sonshalyqty eresen zor bolǵany sondaı, anyqtamaǵa qaraǵanda, oblys bastyǵy myrza Muqyr bolysyna saılaýsyz, ózge bolystyń qazaǵyn bolys etip taǵaıyndaýdy qajet dep tapqan. Osyǵan qaraǵanda, Qunanbaevtyń bolys Ákimǵojın ózin talap-tonaýǵa aralasty dep jalǵan qorytyndy jasaýy ábden yqtımal. Onyń ústine Qunanbaevtyń altyn baýly saǵatymdy, bákimdi, atymdy jáne kıiz úıdegi ár túrli buıymdarymdy tonap áketti degen faktisi, bir jaǵynan, Qunanbaev tartqan kýálerdiń jaýaby arqyly rastalǵanymen, ol kýálerdiń jaýaptaryna senýge bolmaıdy. Óıtkeni olar, birinshiden, bári bir aýyzdan shyqqandaı bir-birine tym uqsas; ekinshiden, munshama qalyń jurt qatysqan jappaı tóbeles kezinde Qunanbaevtyń bórkin kim julyp alyp, pyshaǵyn kim sýyryp áketti, baýly saǵatyn kim tartyp aldy, taǵy sondaılardy álgi kýálerdiń árqaısysy kórip turdy deýdiń ózi qısynǵa kelmeıdi, al Qunanbaevtyń joǵaryda atalǵan kýáleriniń árqaısysy osynyń bárin kórdim dep jaýap beredi; úshinshiden, bul kýálerdiń sózin aıypker kýáleriniń birqydyrý jaýaptary joqqa shyǵarady; eń sońynda, tórtinshiden, bolys Musajan Ákimǵojınge jáne basqalaryna taǵylǵan aıyp beıtarap adamdardyń, mysaly, Omarbek Ospanovtyń, saqshylar Krasılnıkov pen Lıtvınovtyń jaýaptarynda esh rastalmaıdy (istiń 31-betinde), qaıta sońǵy úsh kisiniń jaýaptary tóbelestiń bolǵanyn, Muqyr bolysynyń qazaqtary Qunanbaevty sabaǵanyn, biraq bul tóbeleste bolys Ákimǵojınniń bolmaǵanyn rastaıdy jáne olar tóbeles kezinde Qunanbaevtyń saǵaty, bákisi jáne basqa buıymdary shyndyǵynda tonalǵan-tonalmaǵanyn bilmeıdi. Joǵaryda baıandalǵan jaıǵa sáıkes oblystyq basqarma Muqyr bolysynyń burynǵy bolysy Musajan Ákimǵojındi Jaza qoldaný erejesiniń 120 jáne 1642-statálary boıynsha jaýapqa tartýǵa negiz jetkiliksiz dep sanaıdy, onyń ústine partıalyq daý-damaı men aıtys-tartys kezinde qazaqtar ant-sý iship turyp ta jalǵan aıtýdan qymsynbaıdy, áıteýir qandaı amalmen de maqsatyna jetse boldy. Sondyqtan da jáne bul iste Muqyr bolysynyń burynǵy bolysnaıy Ákimǵojınniń áreketsizdigi jóninde anyqtamaǵa qaraǵanda, bul iske ózgeshe tergeý júrgizilgenine baılanysty, ol jýrnal boıynsha aıyryqsha qaralatynyn eske ala kelip, oblystyq basqarma uıǵardy: Semeı ýezi Mırovoı sýdıasy kómekshisiniń Muqyr bolysynyń burynǵy bolysnaıy Musajan Ákimǵojındi Jaza qoldaný erejesiniń 120 jáne 1642-statálary boıynsha qylmysty aıypker esebinde jaýapqa tartý týraly tańdalyp otyrǵan qaýlysy taǵylǵan aıyptyń jetimsizdiginen qanaǵattandyrylmaıdy dep tabylsyn, bul jóninde múddeli kisilerge Semeı ýeziniń bastyǵy myrza arqyly jarıa etilsin, ýkaz soǵan jiberilsin. Qalǵan adamdardy (laýazymdy adam emes, jeke adamdar esebinde) aıyptaý jónindegi tergeý qaǵazdary Semeı oblystyq prokýrorynyń qaraýyna joldansyn".

Sonymen, búkil isten baıqalyp otyrǵandaı, tergeý Semeı oblystyq basqarmasynyń 1898 jylǵy 13 fevraldaǵy jýrnalda jazylǵan qaýlysynda baıandalǵan pikir men sot vedomstvosy shenderine jatpaıtyn kisilerdiń ýájderi aıypker retinde jaýapqa tartylǵan adamdardyń jazyqty-jazyqsyzdyǵy jónindegi qorytyndyǵa negiz bola almaıtyndyǵy bylaı tursyn, oblystyq basqarmanyń jasaǵan qorytyndysy istiń mánisi jaǵynan da durys emes.

Oblystyq basqarma, birinshiden, Qunanbaev, tergeý kezinde ózin uryp-soqqandyǵy men tonaǵandyǵy jónindegi faktilerdi rastaǵanymen jáne onyń túsiniktemesin rastaıdy dep tartqan kýáleri de bul faktilerdi qostaǵanymen, ol jaýaptar bir-birine uqsas, bári bir óńkeı bolǵandyqtan, bul jaýaptarǵa senýge bolmaıdy dep eseptep, bolysty jáne basqa aıypkerlerdi jaýapqa tartýǵa negiz joq dep tapqan. Eger kýáler ózderi bir mezgilde kórgen belgili bir oqıǵa jaıynda bir-birine uqsas pikir aıtsa, onda mundaı jaǵdaı álgi oqıǵanyń bolmaǵandyǵyna dálel bola alady degendi tuńǵysh ret estip otyrmyn.

Men bylaı dep oılaımyn: eger belgili bir oqıǵa jaıly birdi-ekili emes, kóp adam túsinik berse jáne ol jaıynda múlde uqsas pikir aıtsa, onda munyń ózi oqıǵanyń oıdan shyǵarylmaǵandyǵyn, shyn máninde bolǵandyǵyn dáleldeıdi. Álbette, kóp adamnyń da áldebir múddelerdi kózdep, múldem bolmaǵan nemese bolǵan oqıǵalar jaıly naq bolǵandaǵydaı etil aıtpaýy da múmkin jaı. Ondaı jaǵdaıda muny joqqa shyǵarý úshin áńgimeler bir-birine uqsas degen bir ǵana tujyrymmen túıindelmeı, álgi áńgimelerdi istiń basqasha jaǵdaılarynda jáne basqa adamdardyń kýálikterimen salystyra otyryp tekserýden ótkizý arqyly túıindelýge tıis. Osyndaı oı túıindeý arqyly teris te, oń da qorytyndyǵa kelýge bolady — túsiniktemeler bir-birine uqsas eken, demek, olar jalǵan; aqıqatqa kóz jetkizý úshin olar bir-birimen qabyspaıtyn bolýy qajet eken; biraq mynadaı da sıllogızm jasaýǵa bolady ǵoı: túsiniktemeler bir-birimen qabyspaı ma, demek, olar jalǵan; al aqıqatqa kóz jetkizý úshin túsiniktemeler bir-birine uqsas bolýy kerek.

Logıkalyq jaǵynan alǵanda, eki jaǵdaıdaǵy túıindeý de durys, biraq másele onda emes, másele mynada bolǵan: oqıǵanyń aqıqattyǵyna kóz jetkizý úshin negizgi oı túıini jeke bastyń ýáj-nanymyna ǵana súıenbeı, faktilerge negizdelgen ýáj-nanymyna súıenip jasalýy kerek. Al mundaı nanym bolmaǵan jerde — túsiniktemeler meıli uqsas bolsyn, meıli ár qıly bolsyn — báribir oqıǵaǵa saıma-saı keletin túıin jasaýǵa bolmaıdy, tek naqty deregi joq pikirge ǵana kelýge bolady. Kez kelgen úkimniń nemese jazyqty-jazyqsyzdyqty anyqtaýdyń negizinde barlyq faktilerdiń jıyntyǵy jatýǵa tıis. Qylmysty ister soty Ýstavynyń 119-statásynda jáne 1892 jyly basylǵan zańdar jınaǵynyń XVI tomyndaǵy 335-statáda osy talap atap kórsetilgen.

Oblystyq basqarma tergeý kezinde Qunanbaev Bitimbaevtyń bul isti doǵarýdy ózinen ótingendigin baıandaǵanyn, biraq onyń muny dáleldeı almaǵandyǵyn taǵylǵan aıyptyń negizsizdiginiń ekinshi sharty dep tabady. Bitimbaevtyń ótinishine qatysty mende eshqandaı aıǵaqtyń joq ekendigine qarap, odan meni eshkim uryp-soqpapty jáne tonamapty degen qorytyndy shyǵarýǵa tipti de bolmaıdy. Eger men Bitimbaevtyń isti doǵarýdy ótingendigin dáleldeı alǵan jaǵdaıdyń ózinde munyń ózi de ózdiginen sotta Bitimbaevtyń jáne basqalardyń aıyptylyǵyna aıǵaq bola almaıdy ǵoı, óıtkeni, maǵan zombylyq jasaǵanyna qaramastan, munyń bolýy da nemese bolmaýyń da múmkin edi. „Onyń ústine, — dep paıymdaıdy Oblystyq basqarma,— Ákimǵojınniń jáne kýágerler Kómekbaevtyń, Ábdınniń, Taıshekınniń, Doskeldınniń, sonymen birge tilmash Ospanovtyń jáne tóbeles bolǵan jerge barǵan saqshylardyń jaýaptarynda bolys Ákimǵojınniń tóbeleske esh qatyspaǵandyǵy tolyq aıǵaqtalady. Eger buǵan, Orazbaı Aqqulov pen basqa da kýágerlerdiń jaýaptarynan kórinetindeı, sol ýaqytta Muqyr bolysynda partıashyl jaýlastyq etek alǵandyǵyn, ári buryn Muqyr bolysyna qaraǵan jáne bolystyń bolysnaıy bolǵan Ibragım Qunanbaevtyń jaý partıaǵa jatatynyn, Qunanbaevtyń óshpendiliginiń eresen zorlyǵy sonsha, oblystyń bastyǵy Muqyr bolysynyń bolysnaılyǵyna basqa bolystyń qazaǵyn taǵaıyndaýdy qajet dep tapqandyǵyn qossaq, onda Qunanbaevtyń bolys Ákimǵojındi ózin tonaýǵa qatysty dep rasynda da jalǵan ýáj jasaýy yqtımal bolyp shyǵady".

Basqarma kýáger Kómekbaevtyń jáne basqalardyń kýálikterimen aıǵaqtalǵan qandaı maǵlumattardyń negizinde Ákimǵojındi maǵan shabýyl jasaýǵa ıakı, Oblystyq basqarma aıtqandaı, tóbeleske qatyspady degen ýájge keldi eken — bul jaǵy belgisiz — al osy kýágerlerdiń túsiniktemeleriniń mánine úńile kelgende bul kýágerler shyndyqty jasyryp otyr dese durysyraq bolar edi. Mysaly úshin, ıakı kýágerlerdiń kýálikterin aıqyndaı túsý maqsatynda, kýáger Janǵazy Kómekbaevtyń jaýabyn Bozymbaı Ábdınniń, Qarajan Taıshekınniń jáne Begimbet Doskeldınniń jaýaptarymen salystyryp kóreıik. Kómekbaev bolysty oqıǵanyń basy-qasynda bolǵan joq dep kórsetedi, ol ýez bastyǵynyń kıiz úıiniń ár jaǵynda otyryp, bastyqtyń kıiz úıiniń syrt jaǵynan aıqaı-shý estigendigin, sol jaqqa júgirip barǵanda tóbelesti kórgendigin aıtady, janjalǵa aralaspaǵan, ne bolyp jatqanyn kórmegen. Kýágerler Ábdın, Taıshekın, Doskeldın jáne basqalar bylaı dep kórsetedi: olar da bolys Ákimǵojınmen birge ýez bastyǵynyń kıiz úıiniń ár jaq janynda Kómekbaev otyrǵan jerde otyrǵan, kıiz úıdiń bergi betinen aıqaı-shý estip, sonda júgirip kelgen, tóbelesti kórgen, biraq kim-kimmen jáne ne úshin tóbeleskenin kórmegen. Tipti bul kýágerlerdiń jaýaptary shyn máninde syn kótermeı turǵan joq pa; tóbelesti bári de kórgen, biraq olardyń eshbiri kimderdiń tóbelesip jatqanyn kórmegen; eger eki tobyr bir-birine qarsy kelip aıqasyp jatsa, dál sol jerde turǵan adam tóbelesip jatqandardy qalaısha kórmeıdi nemese tóbeleske qatysýshylardyń birde-birin qalaısha baıqamaıdy? Sonda tóbelestiń bolǵany aıqaı-shýdan ǵana bilinip, al tóbelesip jatqandar bul kýágerlerdiń kózine túspegen bolyp shyqqany ǵoı. Olardyń jaýaptary bolǵan oqıǵanyń mánin ashy úshin emes, tek Ákimǵojın qatysqan joq degen faktini rastaý úshin ǵana berilip otyrǵany anyq. Biraq olar bul rette de maqsatyna jete alǵan joq — bireýleri Ákimǵojındi tóbeles bolǵan sátte múldem bolǵan joq dese, al ekinshileri ol boldy, biraq tóbeleske qatysqan joq dep sendiredi. Basqa kýágerlerdiń rastaıtyn jaýaptary bolyp turǵanda, „kórgen joqpyz" dep teriske shyǵarý Ákimǵojınniń ol jerde bolmaǵanyn jáne tóbeleske qatyspaǵandyǵyn dáleldeı almaıdy. Ózderiniń jaýaptarynan oqıǵanyń basynan aıaǵyna deıin bolǵandyqtary kórinip tursa da, kýágerler ózderiniń kóz aldarynda bolmaǵan nárseni kórgen bolypty, al shyn máninde bolǵan jaıtty kórmeı qalypty.

Kýáger Omar Ospanov bylaı dep kórsetedi: Qunanbaev saılanǵan adam retinde, ýez bastyǵynyń buıryǵy boıynsha, Shyńǵys jáne Muqyr bolystarynyń shekaralaryn belgileý úshin keldi; bolys Ákimǵojındi tóbeles kezinde kórgen joqpyn — bir jaqqa jasyrynyp qalsa kerek, ol janjal aıaqtalǵanda ǵana keldi; saǵat, bórik jáne báki Qunanbaevtan tóbeles ústinde julyp alynǵan dep esepteımin. Ol Qunanbaevtyń synǵan sandyǵyn ýez bastyǵyna kórsetken kezde ishinde bolǵan. Ospanovtyń „tóbeles kezinde Ákimǵojındi kórgen joqpyn, bir jaqqa jasyrynyp qalsa kerek, janjal aıaqtalǵan soń keldi" degen jaýabynyń úlken de eleýli mańyzy bar. Qunanbaevtyń ýez bastyǵynyń shaqyrtýymen kelgendigi, onyń kelýiniń bolys Ákimǵojın men onyń partıasy úshin óte qolaısyz bolǵandyǵy tergeý isin júrgizý barysynan kórinip tur, sondyqtan da, olar barlyq aıla-sharǵyny qoldana otyryp, ony ketirýge tyrysty da, osy maqsatpen 17 jáne 18 ıýnde ýez bastyǵyna kelip, odan meni sıezen ketirý jaıly jarlyq berýdi ótindi. Ýez bastyǵy ondaı jarlyq bere qoımap edi, sol kezde olar zorlyqqa júgindi.

Onyń basty jetekshisi, aıdap salýshysy jáne belsendisi Ákimǵojın boldy. Men ýez bastyǵynyń kıiz úıinen shyǵyp, sol mańaıda otyrǵanymda, ol óziniń sybaılastaryn jınap alyp, maǵan shabýyl jasaýǵa kóndirdi jáne de olarǵa ózi bas bolyp belsene qatysty. Al tobyrdyń meni bas salyp tópelep jatqanyn, sóıtip, óz maqsatyna jetkenin kórgen mezette ol dereý boı tasalap, tobyrdyń ishinde búrkemelenip qaldy da, men soqqyǵa jyǵylyp, julym-julymym shyǵyp, tonalyp, jerde sulap jatqan sátte ǵana kópshiliktiń kózine túsip, shyǵa keledi. Eger ýez bastyǵy meni kótergisi kelse, onda ol muny maǵan shabýyl jasaǵanǵa deıin-aq isteýine bolar edi, sondyqtan Ákimǵojın bastaǵan tobyrǵa ýez bastyǵynyń jarlyǵy boıynsha meniń saılaýdan jáne shekarany belgileýden shettetiletindigim, sondaı-aq Muqyr bolysynda jasyrynyp júrgen qashqyndardy áshkereleýge meniń qatyspaıtynym áldeqashan belgili bolsa, onda olarǵa meni tarpa bas salýdyń, tonaýdyń jáne sabaýdyń qajeti shamaly bolar edi jáne olar muny maqsat ta etpes edi. Oblystyq basqarmanyń qaýlysynda tóbeles týraly ǵana aıtylǵan, biraq tek aıtylyp qana qoıǵan; óıtkeni búkil tergeý isin júrgizýden tóbelestiń bolmaǵandyǵy kórinip tur; tóbeles degen kúshteri shamalas toptar aıqasqan jaǵdaıda ǵana bolady, sondaı-aq, tóbeles ústinde árdaıym eki jaqtan da soqqyǵa jyǵylǵandar, jaralanǵandar bolady. Al mynaý iste, bir ǵajaby, menen basqa taıaq, jegen eshkim joq — tek men ǵana; demek, búkil tobyrmen tek bir ózim ǵana tóbelesken bolyp shyqqanmyn. Bul tipti múmkin emes jaǵdaı, óıtkeni bir ózim búkil tobyrmen tóbeleske shyǵý úshin meniń boıymda Samsonnyń kúshindeı kúsh, qolymda esektiń basyndaı salmaq bolýy kerek qoı.

Aıypkerler tóbeles boldy degendi dáleldeýge tyrysady. Árıne, bul olardyń tarapynan zańdy da. Al oblystyq basqarmanyń tóbelesti qandaı jaǵdaıdan kórip otyrǵanyna túsinbeı-aq qoıdym. Aıypkerler men olardyń kýágerleri: Shyńǵys bolysyna ót degen usynysyma kelisim bermegeni úshin Qulaıǵyrovty taıaqtaǵanynan kelip tóbeles shyqty dep kórsetedi; oǵan Bulqaıyrov ara túsken eken, men ony da sabaı bastasam kerek, sodan baryp janjal kóterilgen, nátıjesinde ǵaıyptan taıyp, tek men ǵana soqqy jep, tonalǵanmyn.

Aıypkerlerdiń ózderin aqtaý maqsatynda bul tóbelesti oıdan shyǵarǵandyǵyn jáne onyń negizsizdigin anyqtaý úshin, basqa kýágerlerdiń jaýaptaryn bylaı qoıǵanda, menen taıaq jedi degen Ázbergen Qulaıǵyrov pen Ábdilda Bulqaıyrovtardyń formaldy tergeýde bergen jaýaptaryn salystyrýdyń ózi jetip jatyr. Ázbergen Qulaıǵyrov bylaı deıdi: „Ibragım Qunanbaev ýez bastyǵynyń kıiz úıiniń arǵy betinde turyp, Ábdilda Bulqaıyrovty at ústinen qulatty da, onyń atyn tartyp alyp, jetektep áketti. Rahım Ómirzaqov Qunanbaevqa kelip bulaı etýdiń jaqsy emestigin jáne uıat ekendigin aıta bastady. Qunanbaev Ómirzaqovty urýǵa umtyldy, sol kezde jurt topyrlap berdi de, aıqaı-shý kóterdi, odan ári ne bolǵanyn kórgen joqpyn. Ýez bastyǵy shyǵyp, jurtty tarata bastady. Ózim eshqandaı tóbeleske qatysqan joqpyn". Ábdilda Bulqaıyrov bylaı deıdi: „Qunanbaev Qulaıǵyrovty attan arqanmen súırep túsirip, ura bastady. Meni de taıaqtaı bastaǵanyn bilem, ózimdi Ómirzaqovtyń ajyratyp alǵanyn bilem, al esimdi jıǵan kezde qarasam, tobyrdan aýlaqta jatyr ekem".

Eki túrli jáne bir-birine tipti de úılespeıtin jaýaptar emes pe, sondyqtan budan tóbelestiń kim úshin jáne ne úshin bastalǵanyn aıyryp bolmaıdy. Qulaıǵyrovtyń aıtýyna qaraǵanda, tóbeles meniń Bulqaıyrovty sabaı bastaǵanymnan, al Bulqaıyrovtyń kórsetýinshe, Qulaıǵyrovty taıaqtaǵanymnan kelip shyqqan. Shynshyl jaýaptar degen osy bolǵany ma sonda? Tipti, men urdy degen adamdardyń ózderi de meniń kimdi sabaǵanymdy bilmeıdi — ózin be, álde basqa bireýdi me?

Eger menen soqqy jedi degen basty kýágerlerdiń jaýaptary osyndaı bolsa, onda basqalar týraly ne aıtýǵa bolady! Barlyq aıypkerler men olardyń kýágerleriniń jaýaptary sondaı — olardan tóbelestiń qalaı bastalǵandyǵyn, qalaı jalǵasqandyǵyn jáne qalaı aıaqtalǵandyǵyn, áýeli kimniń bastaǵanyn, sonsoń kimniń aralasqanyn jáne kimniń kimmen tóbeleskenin bilip bolmaıdy. Olardyń barlyq jaýaptarynda ortaq bir ǵana sóz bar: „Aıqaı-shýdy estip, oqıǵa bolǵan jerge júgirip keldim, sodan soń eshteńe kórgen joqpyn".

Olardyń tóbeles Qulaıǵyrov pen Bulqaıyrovqa bola bastaldy degen syltaýlary da oıdan shyǵarylǵan, óıtkeni eger Qulaıǵyrov pen Bulqaıyrovtar ózderiniń qaısysy úshin tóbeles bastalǵandyǵyn bilmese, onda ony aıypkerlerdiń kýágerleri qaıdan bilmek? Aıypkerlerdiń kýágerleri shyndyqty qanshalyqty kórsetip otyrǵandyǵyn osydan-aq kórýge bolady. Semeı oblystyq basqarmasynyń (men, iste onyń doǵarylǵandyǵy týraly Prokýrordyń qorytyndysy men sottyń anyqtamasy joq bolǵandyqtan, tek olardyń basqarma pikirimen kelisimi ǵana bar bolǵandyqtan, oblystyq basqarmanyń tujyrymdary men qorytyndylaryn ǵana taldap otyrmyn) óziniń qaýlysynda: aıyp taǵýshy kýágerler shynjyrly saǵatty kim julyp alǵanyn, bákini kim, bórikti kim áketkenin, barlyǵy birdeı kóre almaýy kerek, óıtkeni jappaı tóbeles kezinde olardyń bári birdeı bir ǵana nárseni kórýi múmkin emes delingen.

Biraq másele mynada: oblystyq basqarma qalaıda tóbelestiń bolǵandyǵyna senimdi, sondyqtan kýágerlerdiń bergen jaýaptaryn istiń mán-jaıy men jaýaptardyń rastyǵy turǵysynan emes, naq osy tóbeles turǵysynan taldaıdy. Oqıǵanyń aqıqatyna qorytyndylardyń sáıkes kelýi úshin oqıǵanyń ózi durys anyqtalýy qajet. Oblystyq basqarma sonda naq tóbeles boldy degendi qandaı málimetterden taýyp otyr? Aıypkerler men olardyń kýágerleriniń jaýaptarynan! Biraq olardyń jaýaptary ózderiniń máni jaǵynan da, formasy jaǵynan da eshteńeniń basyn asha almaıdy — bul oqıǵalardyń shyn máninde qalaı ótkendigin kórsetetin kýágerlerdiń jaýaptary emes, tek tóbelestiń bolǵandyǵyn paıymdaý ǵana. Al aıyp kýágerlerdiń meniń saǵatymdy kim, bákimdi kim, bórkimdi kim julyp alǵandyǵyn kórý yqtımaldyǵy — ábden tabıǵı nárse, óıtkeni maǵan shabýyl jasalǵan kezde olar naq sol jerde turǵan, sondyqtan aıypkerlerdiń maǵan qalaı bas salǵandaryn, sonsoń taıaqtyń astyna alǵandaryn jáne tap sol sátte boıymdaǵy zattardy julyp ala bastaǵandaryn kórýleri ábden múmkin edi.

Shyndyǵynda maǵan — túk qarsylyq kórsete almaıtyn qart adamǵa shabýyl jasaldy, bolys Ákimǵojın, Bitimbaev, Ómirzaqov jáne basqalar — búlikti uıymdastyrǵan basbuzarlar solar, al qalǵan tobyr bir jaǵynan shabýylǵa dem berip, ony qozdyra tústi. Uryp-soǵý ústinde zattarymdy tartyp alǵannan basqa, qyzmetshimniń qolynan meniń minip kelgen atym tartyp alyndy jáne jurttyń kózinshe kıiz úıim tonaldy. Oblystyq basqarmanyń túsiniginshe bul da urlyq dep tabylyp otyr.

Ákimǵojınniń, Bitimbaevtyń jáne basqa da muqyrlyqtardyń meniń saılaýǵa jáne shekarany anyqtaýǵa qatysýymdy qalamaýy maǵan shabýyl jasaýǵa sebep boldy degen jaǵdaı tonaýshylyqty teriske shyǵarý úshin negiz bola almaıdy: meniń de, basqalardyń da kózinshe zattarym ashyq túrde urlansa, onda tarpa bas salýǵa qandaı syltaý bolǵanyna qaramastan, ol tonaý bolyp tabylady emes pe? Bul jaıly Jaza qoldaný jónindegi erejeniń 1637-statásynda aıtylǵan, óıtkeni urlap áketý nıeti shabýyl jasaý ústinde týýy múmkin ǵoı. İsti doǵarý týraly óziniń qaýlysynda oblystyq basqarma aıypkerlerdiń áreketin urlyq dep taýypty. Al bul qylmysty qazaqtar jasaǵandyqtan jáne ol qazaqtar kóship-qonatyn aımaqta bolǵandyqtan, bul is jergilikti qazaq sotynda qaralýǵa tıis dep sanapty. Sondyqtan da maǵan qazaq sotyna shaǵym berý quqyǵy berilipti.

Men oblystyq basqarmanyń bul qorytyndysyn durys emes dep esepteımin. Sonda men qaı sotqa shaǵym berýge tıispin? Muqyr bolysynyń sotyna bolsa, onda Muqyr bolysyndaǵylardyń barlyǵy da Ákimǵojınniń, Bitimbaevtyń, Isabaevtyń tamyr-tanysy, yqpaldy adamdar retinde barlyǵy da solarǵa baǵynyshty. Bul sotta men eshteńe de tyndyra almaımyn. Al isti Shyńǵys bolysynyń sotyna tapsyrýǵa olardyń ózderi kónbeıdi — bul olarǵa tıimsiz. Sonda bir-aq nárse qalady — óziń shekken jábirdi qudaıdyń jazasyna tapsyrý kerek. Alaıda, men olardyń jasaǵany urlyq bolsyn nemese qandaıda bir basqa qylmys bolsyn, qalaı bolǵanda da, ol orys sotynda qaralýǵa tıis dep sanaımyn, tek sol ǵana bul iste ádil de týrashyl sot bola alady. Oblystyq basqarma bul máselege baılanysty Ákimǵojındi bılik júrgizýdegi áreketsizdigi úshin jaýapqa tartqan. Men bylaı dep esepteımin: Ákimǵojın tarapynan bılik júrgizilmeı qalǵan joq, óıtkeni, basty arandatýshy, janjaldy uıymdastyrýshy jáne júrgizýshi negizgi adam bolǵandyqtan, ol áreketsiz kisi emes, kerisinshe, belsendi adam bolyp tabylady.

Osy máselege baılanysty eń basty kýágerden — bolǵan oqıǵanyń bárin kózben kórgen ýez bastyǵynan jaýap alynbaǵan, munyń sebebin men bilmeımin, biraq isti aıqyndap, aqıqatty ashý úshin odan jaýap alynýynyń eleýli mańyzy bar dep sanaımyn.

Endi isti formaldy jaǵynan qaraýǵa kiriseıin. Tergeý isi 1899 jylǵy 14 maıda, jańa sottar engizilgen kezde, joıylǵan eski tártippen júrgizildi. Bul tártip jalpy qylmystar boıynsha mynadaı bolyp keledi: tergeýshi formaldy túrde tergeý isin júrgizip, ol aıaqtalǵasyn, eger iske aıypkerler tartylatyn bolsa, 1892 jyly basylǵan Zańdar jıyntyǵynyń XVI tomyndaǵy 335-statáǵa sáıkes, ony sot Prokýroryna jóneltedi. Prokýror nemese aıypkerlerdiń birin barlyq nemese keıbir erekshe pravolary men artyqshylyqtarynan aıyrýǵa dýshar etýi múmkin ister jónindegi orynbasary qorytyndy shyǵarady, onda mynalar baıandalady: 1) ón boıynda qylmysty áreketterdiń belgisi bar oqıǵa; 2) qylmysty áreket jasalǵan mezgil jáne onyń orny; 3) aıypkerdiń ataǵy, aty, ákesiniń aty men famılıasy nemese laqap aty; 4) aıypkerge qarsy kóterilgen iske baılanysty jınaqtalǵan dálelder men aıtaqtardyń máni; 5) qaralyp otyrǵan áreketterdiń belgileri naq qandaı qylmystarǵa sáıkes keledi, osyny zań boıynsha anyqtaý; 6) tergeý isi tolyq kóleminde júrgizildi me jáne 7) aıypkerdi sotqa tartý kerek pe nemese ol jaıly is qysqartylýǵa ıakı toqtatyla turýǵa tıis pe? Prokýrordyń bul qorytyndysy 1892 jyly basylǵan XVI tomnyń İİ-bóliminde baıandalǵan Qylmysty sot isin júrgizý zańdaryna sáıkes odan ári qaraý úshin iske qosa sotqa usynylady. Sol tomnyń ekinshi bóligindegi 338-statányń negizinde belgilengen tártip boıynsha ózine túskenge deıin gýbernator sotta júrgizilip jatqan qylmysty isterdi qaraýǵa aralasa almaıdy jáne usynys jasaı almaıdy. Al Semeı oblystyq basqarmasynyń qaýlysyn is sotqa túspeı turyp-aq gýbernator bekitip jibergen. Sonymen, istiń búkil júrgizilýinen onyń 1892 jyly basylǵan XVI tomnyń İİ-bóligi bekitken Qylmysty ister jónindegi sot isin júrgizý zańdaryna múlde qarama-qarsy baǵyt alǵandyǵy kórinip tur.

Tergeýshi Ákimǵojınniń, Bitimbaevtyń, Isabaevtyń, Ómirzaqovtyń meni talap-tonaǵandyǵy úshin aıyptylyǵy jónindegi isti tamamdap, olardy adam tonaǵan kináliler retinde jaýapqa tartqan jáne ony osy aıyptaý boıynsha júrgizilgen tergeý isin burynǵy Semeı oblystyq sotynyń Prokýroryna jóneltken. Prokýror 335-statáǵa sáıkes, odan qorytyndy shyǵarýdyń ornyna, pikirler men tujyrymdar berýin surap, ony Semeı oblystyq basqarmasyna jibergen, al ol óziniń 1899 jylǵy 13 fevraldaǵy qaýlysymen Ákimǵojınge qatysty isti qysqartyp, basqa aıypkerler jónindegi máseleni ashyq qaldyrǵan, sóıtip, olardyń kináli-kinásizdigi jaıly qorytyndy jasaýdy Prokýrordyń qadaǵalaýshysyna tapsyrǵan; sońǵy jaǵdaı qalǵan aıypkerlerdiń memlekettik nemese qoǵamdyq qyzmette turmaıtyndyǵymen dáleldengen.

Semeı oblystyq basqarmasy bolys Ákimǵojınniń tonaýshylyqpen aıyptalǵandyǵy jónindegi isti qysqartý arqyly óziniń babyna múldem jatpaıtyn sheńberge enip ketti, óıtkeni Qylmysty sot isin júrgizý zańdarynyń eskileri de, jańalary da jalpy qylmystarǵa jatatyn qylmystyq áreketterdi, qyzmet babyndaǵy mindetterdi oryndaý kezinde jasalǵan bolsa da, qyzmet babyndaǵy qylmystar boıynsha aıypkerlerdiń sotqa berilýin sheshetin ákimshilik mekemeler men qyzmet adamdarynyń qaraýyna jol bermeıdi. Qyzmetke baılanysty emes, jalpy sıpattaǵy qylmys jasaǵan memlekettik qyzmettegi adamdar da meıli olar qyzmet babynda bolsyn — bylaıǵy adamdar sotqa qalaı tartylsa, olar da dál sol tártipke baǵynady. Osyǵan súıene otyryp, men bolys Ákimǵojınniń tonaýshylyq aıyby týraly istiń qysqartylýyn durys emes dep sanaımyn. Basqa aıypkerlerge keletin bolsaq, olardyń kináli-kinásizdigi jóninde oblystyq basqarmanyń qaýlysynyń joqtyǵyn bylaı qoıǵanda, sonymen birge, 1892 jyly basylǵan XVI tomnyń İİ-bóliminiń 335-statásynda talap etiletindigine qaramastan, prokýror bıliginiń de qorytyndysy joq bolyp shyqty. Prokýror bir ǵana №879 qatynas qaǵazy arqyly meniń tonalǵandyǵym jónindegi isti jónelte otyryp, bylaı dep jazady: „Semeı oblystyq basqarmasynyń 1899 jylǵy 13 fevraldaǵy qaýlysynda baıandalǵan pikirge qosyla otyryp, bul istiń júrgizilýin qysqartýǵa bolady dep tabamyn".

Mundaı jaǵdaıda eki máseleniń basyn ashyp alý kerek: birinshiden, tergeý isin jeke ózi qaraý negizinde óz qorytyndysyn shyǵarmaı-aq, oblystyq basqarmanyń pikirine qosylatyndyǵyna súıene otyryp, sotqa usynys jasaýǵa prokýrordyń qaqysy bar ma jáne sonymen birge, iske baılanysty basqa adamdar men mekemelerdiń pikiri talap etilmek tútil, oǵan tup-týra zań júzinde jol berilmeıdi ǵoı. Ekinshiden, qostalǵan pikir qaısy aıypkerlerge qatysty, bir ǵana Ákimǵojınge me, álde barlyǵyna ma?

Men bylaı dep bilemin: barlyq jalpy qylmystar boıynsha isti qysqartý týraly nemese aıypkerlerdi sotqa berý týraly qorytyndyǵa negiz jazý úshin, Prokýrorlyq bılik basqalardyń pikiri men senim-nanymyn basshylyqqa almaı, tergeý isin júrgizýdegi dálelder men aıǵaqtardyń búkil jıyntyǵyn jeke ózi qaraý arqyly túıindelgen, tek jeke óziniń ǵana kózi jetken jaǵdaıdy basshylyqqa alýǵa tıis. Bul 1892 jyly basylǵan XVI tomnyń İİ-bólimindegi 335-statányń búkil mazmunymen jáne maǵynasymen belgilengen bolatyn. Men bul oıdy Qylmysty sot isin júrgizýdiń ýstavynda neǵurlym tolyǵyraq damytý kerek deý úshin aıtyp otyrǵan joqpyn. Meniń isim eski tártippen, búginde máńgilikke joıylǵan tártippen júrgizildi, biraq Qylmysty sot isin júrgizýdiń eskirip ketken bul tártibiniń negizinde de ımperator III Aleksandrdyń Sot ýstavynda aıqyn oryn alǵan oıy, dál sondaı pyx jatqan edi.

Ekinshi másele jaıynda mynany aıta alamyn: maǵan prokýrordyń usynysyndaǵy jáne sottyń isti qysqartý jónindegi anyqtamasyndaǵy ashyq qalǵan tustar túsiniksiz bolyp otyr. Prokýror Semeı oblystyq basqarmasynyń pikirine qosylǵandyqtan isti qysqartqan. Biraq másele mynada: oblystyq basqarmanyń pikiri tonaýshylyq jónindegi aıyp taǵylǵan tek Ákimǵojın jóninde ǵana, al osyndaı aıyp taǵylǵan basqa aıypkerler jóninde Basqarma eshqandaı pikir aıtpaıdy. Sonda bylaı bolyp shyqqan ǵoı: Ákimǵojındi tonaýshylyq jóninde aıyptaıtyn is Prokýrordyń oblystyq basqarma pikirine qosylatyndyǵy, al sot prokýrordyń osy pikirimen kelisetindigi negizinde qysqartylǵan. Al basqa aıyptalýshylar jónindegi is prokýror men sottyń eshqandaı pikirinsiz-aq, eshqandaı qorytyndysyz-aq qysqartyla salǵan. Óıtkeni aıtylmaǵan pikirge qosylý múmkin de emes qoı.

Joǵaryda baıandalǵandarǵa oraı, men úkimet bıligindegi Senattan bolys Musajan Ákimǵojınniń, Áben Bitimbaevtyń, Beısenbaı Jaqypovtyń, Raqym Ómirzaqovtyń maǵan shabýyl jasaǵandyǵy jáne meni tonaǵandyǵy jónindegi burynǵy Semeı oblystyq soty Semeı okrýgtik arhıvine tapsyrǵan isti qaraýdy jáne burynǵy Semeı oblystyq sotynyń osy isti qaraı kelip, ony qysqartý týraly 1899 jylǵy 12 maıda shyǵarǵan anyqtamasyn buzýdy suraımyn, óıtkeni onyń ózi isti sheshýdiń 1892 jyly basylǵan XVI tomnyń İİ-bólimindegi 335, 337, 369 jáne 370-statálarynda baıandalǵan Qylmysty sot isin júrgizý týraly zańdarmen belgilengen tártibin buzýdyń nátıjesinde qysqartylǵan. Biraq sot isin júrgizýdiń bul tártibiniń 1899 jylǵy 14 maıdaǵy sot reformasyn engizgen kezde joıylǵanyna jáne qazirgi kezde bul salalarda ımperator III Aleksandrdiń sot ýstavyn engizgendigine baılanysty sot isin júrgizýdiń burynǵy tártibin qoldaný múmkin emes. Qylmysty sot isin júrgizý ýstavynyń 510-528-3 sáıkes burynǵy Semeı oblystyq sotynyń úkimin buzý týraly isti Semeı okrýgtik sotynyń Prokýroryna jóneltý kerek.

Osy shaǵym aryz 1865 jyly 10 martta jáne 1865 jyly 19 sentábrde (№414 jáne № 88) Joǵary mártebeli bekitken sot ýstavtary tolyq kólemde engizilgen, burynǵy belgilengen sot isin júrgizýdiń tártibi týraly erejelerge sáıkes, Semeı okrýgtik soty arqyly Úkimet bıligindegi Senatqa tapsyrylýy tıis.

Shyńǵys bolysynyń qazaǵy Ibragım Qunanbaev".
(KSRO Ortalyq memlekettik tarıhy arhıvi,
1352 qor, 20-hattama, 379-is).

---