InfoHub Logo

Maqalanyń negizgi maqsaty ótkendi zerttep, zerdeleý. Ulttyq tarıhı jádigerlerdi álemdik deńgeıge shyǵaryp, brendke aınaldyrý. Biz tarıhty tolyq zerttep úlgermedik. Qanquıly soǵys, jońǵar shapqynshylyǵy odan keıingi 300 jyl qylyshynan qan tamǵan qyzyl ımperıanyń bodanynda bolý bizdiń tól tarıhymyzben salt- sanamyzǵa balta  shaýyp, umyttyrdy. Táýelsiz el atanǵan 29 jyldyń ishinde kóptegen arheologıalyq, mádenı qundylyqtarymyz anyqtaldy. Uly dalamyzdan álemge taralǵan dúnıeler adamzattyń aınymas quralyna aınalǵany qashan. Bul dúnıelerdiń tarıhı otany bizde dese, adam ataýlynyń qyzyqpaý múmkin emes.

Adamzat alǵash jaıaý boldy, jaıaý bolǵasyn damýy baıaý boldy. Alty jasar balasyna ashamaı mingizip, alpysty alqymdanǵan qartyna at mingizgen halqymyz erdiń qunyn er toqymynan bilgen.  Osyǵan deıin jylqynyń taralý jolyn árkim ártúrli aqparat berip, órkenıetti ózderine tarta bastady. Tarıhty paraqtaıtyn bolsaq, Botaı turaǵynan tabylǵan altyn adamnyń janynan jylqyny tapty. Biz, sol arqyly qylquıryqty tuńǵysh qolǵa úıretken kóshpeliler ekenin bildik. Atqa alǵash qonǵandar jer sharyn dúbirletip, jarty álemdi jaýlady. Qarsy kelgen dushpanyn qaradaı tizesin dirildetken Aleksandr Makedonskıı men Shyńǵyshandy qosa alǵanda, barlyq uly ımperıalardyń negizin qalaýshylar jylqysyz eshteńe isteı almas edi.

Alǵashynda asaýǵa tusaý salý Botaılyqtarǵa ońaı soqpaǵan. Eptilikteriniń arqasynda qolǵa úıretip, jaıdaq miniýdiń yńǵaısyzdyǵynan er toqym, at ábzelderimen qosa shalbar dúnıege keldi. Úzeńgige aıaq kirip ketpes úshin etikke taqa oılap tabylyp, jylqydan shyqqan ashshy ter baltyrdy qajamas úshin etikke qonysh oılap  taýyp, búgingi bylǵary etiktiń túp atasy osylaı oılap jasalypty. Osyndaı dúnıelerdiń arqasynda alty qurlyqty alshań basyp, aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń ushymen eldi qorǵady. Bul kezeńde bul jaǵdaı Eýropanyń esine de kirip shyqpaǵan dúnıe edi. Sebebi, eýropalyqtar jazynda jalań aıaq, qysyn da ılenbegen terini orap júrdi. Kóp júrse aıaqty ylǵandandyryp jiberetin bolǵandyqtan  qysta kóp qozǵalmaı otyryqshylyqpen ómir súrdi.

Alǵash qazaqtar shet elge barǵanda,shet eldikter shekesin ustap tań qalyp, qoshqar múıizdi órnegine, yńǵaıly ári jyly máske qyzyǵyp ózderine qaldyrdy. Búginde sol qazaq kebisi Londondaǵy «Brıtan»  mýzeıinde tur.

Kóshpeli el bolǵan soń mal qadirin bildi. Etimen aýqattanyp, sútin qorek etti. Jolda azyq bolý úshin, aldyn ala qamdandy. Sol sebepti merzimi ótpesteı etip qurǵaq sútti oılap tapty. Jasalý tehnologıasy boıynsha jańa soıylǵan maldyń terisin, júninen tazartyp, qazan toly sútke salyp qaınatqan. Súttiń naǵyzyn sińirip, qatqan ýaqytynda alyp, tysqa shyǵaryp jelge qaqtyrǵan.                           

Jelge qaǵylyp, qaqtalǵannan keıin kesek – kesek kesip, dorbaǵa salyp alǵan. 

Jolda sharshap, shaldyǵyp kele jatqanda buǵanasy qatpaǵan jas balalarǵa ydysqa sý quıyp terini salyp qaınatyp, sút qylyp bergen desedi.

Bul dúnıelerdiń qazaq jerinde meken etken kóshpelilerdiń oılap tapqanyna naqty derektiler keltire alamyz. Birinshi: botaılyqtar b.z.b 5000  jyl buryn jylqyny aýyzdyqtasa, batys elderi bizden keıin, ıaǵnı 2000 jyl buryn úıretken. Ekinshi: jylqyny tek kólik retinde paıdalanbaı, terisin ılep pana etse, jylqydan qymyzdy da óndire bilgen. Buny biz Esik obasynan tabylǵan «Altyn adammen» qosa jerlengen qysh ydystardaǵy qymyzdyń izderinen bilemiz. Osylaısha asaýdy qolǵa úıretip, aýzyna metaldan aýyzdyq saldyq. Endi osydan keıin tarıhymyzǵa eshkim jıendik jasaı almas.

Uly dalamyzdyń qoınaýy túrli tústi metalǵa baı. Metaldy alǵash óndirgen ortalyq qazaqstan dep basa aıta alamyz. Metalýrgıany tereńinen meńgerip, ony basqa elderge ımporttaǵan eldiń damýy basqalardan ozyq bolmaq. Ejelgi dala jurty alǵash metaldardy oshaqtarda balqytyp, keıin kórikti oılap tapty.

Osylaı metal óndirý kóshpeli halyqtyń aınymas kásibine aınaldy. Osy tehnologıa áli de jalǵasýda, tek bul óndiristiń negizgi álippesi qazaq dalasynan paıda bolǵan.

Tasyn túrtse tarıhy, topyraǵyn qazsań taǵylymy kórinetin qazaq halqy ózimizdi saqtardyń sarqyty dep esepteımiz. Qazaqstannyń tórt buryshynan tabylǵan altyn kıimdi adamdar- ata-babalarymyzdyń ǵasyrlar túkpirinen jetken ǵajaıyp syry.

«Ult tarıhyndaǵy keńistikpen ýaqyt» bóliminde qazaq eliniń túp tamyry bolǵan, asqan erjúrektiligimen este qalǵan Tumardyń eli «Saq» týraly tarıhı- fılosofıalyq tolǵamdardy jınaqtaǵan maqalanyń basty ózegi qazaq halqynyń rýhanı- mádenı álemin qamtıdy.

Baǵzy zamanda ómir súrgen saq hanzadasynyń múrdesi basqa obalardan daralyǵymen este qaldy.1970 jyly tabylǵan adam «Altyn Adam» nemese «Qazaqstandyq Týtanhamon» dep te ataıdy. 17-18 jasar hanzadanyń múrdesi qazaq tarıhyna jańa bir beles oqıǵa boldy. Esik qorǵanynda  tabylǵan adamdy keıbir derekte áskerbasy dese, keıbiri qudaıyndaı ulyqtaǵan hanzadanyń múrdesi dep tujyrymdaıdy. Hanzada altyn saýytpen kómkerilip jerlengen. Altyn saýytpen birge buǵy, arqar, jylqy syndy janýardy beınelegen «ań stıli» formatynda altynmen jasalǵan tańbalar tabyldy. Shyndyqtyń bizge beımálim, jumbaǵy kóptiń qoınaýynda qalǵany ras. Tek Altyn adam bizge áıgili Esik qorǵanynan emes, Atyraýdyń Jyloı aýdanynan, Taqsaıdan, Shilikti men Taldyqoraǵan jerlerinen tabyldy. Osydan biz «Altyn adamdy» dala órkenıetiniń zergerlik ónerimen estetıkasyn áıgileıtin baı mıfologıany pash etti. Sondyqtan elbasy arheologıalyq ári tarıhı jaǵynan tolyq zertteýdi basa aıtty. Qazaq topyraǵynyń tórt tarabynan da «Altyn adamnyń» tabylýy bári temir dáýiriniń kezindegi jaýynger bolmysymyzdyń ózgeshe tabıǵatynyń dáleli. Qazaq dalasy- tunǵan shejire.

Tabylǵan bul arheologıalyq eskertkish  túp- tamyrymyz saqtardan bastalǵanyn dáleldep, altyndy ıgergeni babalarymyzdyń sheber zerger, qajyrly metalýrg ekenin ańǵartady Altyn adam sol kezdegi saqtarda memlekettik órkenıet erteden qalyptasqanyn dáleldeıdi. Bul kóshpeliler úshin úlken jetistik.

Altyn adam - Qazaqstannyń azamattyq sımvolyna aınaldy. Onyń tulǵasy Almatynyń bas alańynda ornatylyp, tóbe tórindegi qanatty tulpar beınesi eltańbamyz da beınelenedi. Statısıkaǵa súıensek Altyn adamdy tamashalaýǵa shet elden 300 myńdaı týrıs kelgen. Altynmen aptap, qasterlegen Altyn adam elimiz úshin jáı ǵana arheologıalyq olja bolyp qana qoımaı, táýelsizdigimizdiń, eldigimizdiń de bir beınesine aınaldy. Ózgeler óz tarıhyndaǵy túımeıdi túıedeı etip kórsetip, týrızimdi damytyp, tıyndap emes mıllıardtap kúrep tabys tabýda. Al bizdiń jaǵdaıda shet elden kelgen týrıserden góri sheshilmegen túıin qanshama.                                                               

Altyn adam ashylý barysynda basy- qasynda bolǵan jáne alǵashqy bolyp zerttegen mamandar qatary azaıyp bara jatyr. Taǵylymy mol, málim de beımálim tarıhymyzdy tanyta almaı kelemiz bir ókinishtisi. Aýyzben oraq orǵanymyzben iske kelgende shorqaqtyq basym.

Tarıhty túptep, túgendep bizge jetkizgen orta ǵasyrdaǵy jazýshylardy ataqty ǵulamalardy elbasy óz maqalasyna «Túrki áleminiń besigi» degen atpen shyǵardy. Uly dala ál-Farabı men Iassaýıdy, Kúltegin men Beıbarysty, áz-Táýke men Abylaıdy, Kenesary men Abaıdy jáne basqa da kóptegen uly tulǵalar shoǵyryn dúnıege ákeldi.   

Ál-Farabı, Qoja Ahmet Iasaýı, Júsip Balasaǵun, Mahmut Qashqarı syndy ǵalymdar túbi bir túrki ıdeıasyn nasıhattap, túrli ǵylymı negizdegi dúnıelerimen bólisti. Olardyń rýhanı ordasy kıeli – Túrkistan.

Ertede Túrkistandy Turan desken,
Turanda er túrigim týyp-ósken.
Turannyń taǵdyry bar tolqymaly,
Basynan kóp tamasha kúnder keshken.                                                                                            

-dep, jyrlaǵan Maǵjannyń bul óleńi tarıhtyń bastaýy Túrkistannan ekenine aıǵaq bolmaq.

Tarıh pen geografıa túrki melmeketterimen  qosa uly kóshpeliler ımperıalarynyń aıryqsha sabaqtastyǵyn qalyptastyryp, bul melmeketter uzaq ýaqyt boıy ári birin- biri almastyryp, orta ǵasyrǵa deıin kezindegi qazaq eliniń ekonomıkalyq, mádenı turǵysynan aıryqsha  iz qaldyrdy.  Shetsiz ushy- qıyry joq keń dalany ıemdengen túrkiler, kóshpeli jáne otyryqshy órkenıettiń ózindik órnegin qalyptastyrdy.           

Elbasynyń maqalasy boıynsha qyzý jumys júrgizilip jatyr. Taıaýda Almatyda bıylǵy jyldyń basty taǵylymdy ári tarıhı belesterdiń biri- órkenıettiń uly oıshyly Ábý Nasyr ál- Farabıdiń 1150 jyldyq mereıtoıy zıaly qaýymnyń, otyzdan astam sheteldik delegasıanyń qatysýymen saltanatty jaǵdaıda bastaldy. Bul – uly daladan shyqqan ulaǵatty tulǵanyń qurmetine jyl boıy jasalatyn izgilikti ister men ıgilikti rýhanı sharalardyń bul bastaýy ǵana. Ál- Farabı- qazaq halqynyń ǵana emes, búkil álemdik órkenıettiń jańa serpin berý, álem tarıhyndaǵy onyń rólin aıqyndap, esimin ulttyq brend retinde ulyqtaý.

Uly dalamyzdaǵy keremetter munymen shektelmeıdi. Qyz bitkenniń qushaǵynda syımaıtyn qyzǵaldaq pen  almanyń ózimiden ekenin bireý bilse bireý bilmes. Qazaqstanǵa jasaǵan resmı saparynda Nıderland hanshaıymy Beatrıks hanym Elbasymyz Nursultan Nazarbaevpen áńgimesinde bylaı degen edi: «Uly Jibek joly ǵasyrlar boıy Eýropany Azıamen, sondaı-aq, Qazaqstandy Nıderlandymen baılanystyryp turdy. Osy baılanystar bizdiń elimizge qyzǵaldaq gúlin ákeldi. Qazaqstannyń dalasy men taýlarynda jaıqalyp ósetin bul gúl bizdegi saýdada eń ótimdi ónimge aınaldy. Qazirgi kezde qyzǵaldaq gúli Nıderland eliniń barynsha tanylǵan eksporttyq taýary retinde baǵalanady. Ol bizdiń ulttyq sımvolymyz ispetti. Qyzǵaldaq – eń úlken syılyq. Sol úshin biz sizdiń elińizge qaryzdarmyz. Qyzǵaldaq eki memlekettiń arasyndaǵy qatynastardy gúldendiretin dáneker retinde jaınap óse bersin!».

hTarıhyna kóz jibersek, Nıderland jerine qyzǵaldaqty profesor Karlos Klúzıýs alyp barypty. Ǵalym onyń túınegin Avstrıa elinen alǵan kórinedi. Al Avstrıaǵa, joǵaryda aıtylǵandaı, Uly Jibek joly arqyly jetken. Profesor bel sybana kiriskeni sondaı, mańaıyndaǵy jurtty qyzyqtyra túsipti. Az ǵana ýaqyttyń ishinde Nıderland jerinde túrli qyzǵaldaqtar ósip shyqqan. Al sırek tuqymdy túrleriniń quny qymbattap, jurt arasynda kıkiljińniń týyndaýyna sebep bolǵan. Óz kezeginde el bıligi ósimdiktiń sırek túriniń ósirilýine tyıym salyp, esesine olardyń túınekterin eksporttaýǵa múmkindik jasaǵan. Eksporttyń artqany sondaı, jylyna eki mıllıardqa jýyq túınegi satylypty. Bul goland halqynyń gúl saýdasyn álem naryǵyna alyp shyqqan kezeńiniń bastaýy bolsa kerek.

hQazaqstan alma ataýlynyń atasy, aporttyń otany. Ol İle alataýynan Tarbaǵataı arqyly uly jibek jolymen álemge taraldy. Taratýyn taratyp alyp, endi ózimiz barmaq tister kúıdemiz. Túp- tamyry ózimizden shyqqan ónimdi Qytaı, Iran, Ázirbaıjan elderinnen ımporttap otyrmyz.Almaty kóshelerine aıryqsha sımvoly bolyp kórinetin Almaty apporttaryn tek endi jylyjaılar men jer úılerden kóre alamyz. Emdik qasıetimen tanymal aportymyz azaıýdyń az-aq aldynda. Biz sekildi aýyldyq jerdiń turǵyndary ǵana  aýlamyzǵa ósirý arqyly saqtap qalamyz. Áıtpese, tiri brendtimiz óltirip alý qaýpi bar. Tamyry tarıh tartqan dala qyzǵaldaǵy búginde Golandıanyń negizgi tabys kózi. Qazaqstan 70 % gúldi Golandıa sıaqty elderden satyp alady. Alǵash altyndy óndirip, qyzǵaldaqtyń túp tamyry  ózimizden taralǵanymen, eksport jaǵynan kósh bastap kele almaı jatyrmyz.

Bul dúnıeler ejelden qazaqstannyń álemdik órkenıetke ne bergenin suraǵyna jaýap bolmaq. Iaǵnı, qazaq dalasy adamzat progresiniń kózi bolyp tabylady. Bizdiń tarıhymyzdy álemdik tarıhpen baılanystyryp, Qazaqstan men onyń halqy árqashan álemdik ǵylym men bilim berýdi damytýǵa, álemdik órkenıettiń damýyna eleýli úles qosqan álemniń ajyramas bóligi bolǵanyn atap ótý kerek. Osyǵan sáıkes biz patsha-sovettik kezeńde qalyptasqan stereotıpterdi buzyp, ulttyq tarıhymyzǵa jańa kózqaras qalyptastyrýǵa tıispiz.            

Táýelsizdik alǵan keıingi tarıhı oqıǵalardan tyń, beımálim arheologıalyq oqıǵalardy tereń zerttep, naqty derekter men dáıekterdi oqýlyqtarǵa engizip, balaǵa jastaıynan tarıhı sanany qalyptastyryp tárbıeleı alamyz. Mekteptegi ustazdyń statýsyn kóterý arqyly, ózimizge sapaly fýndament qalyptastyramyz. «Búgingi kishi, erteńgi kisi»- deıdi halqymyz. Gadjetterden kórgen tarıhı – áleýmettik sıpattaǵy beınelerdi kórý arqyly keıingi tolqyn ultshyl, namysty, ári qoldaǵy bardyń qadirin bilmek.

Memleket basshysy osy baǵytta «Arhıv - 2025» memlekettik baǵdarlamasyn júzege asyrý, «Uly dalanyń uly esimderi» atty oqý-aǵartý ensıklopedıalyq saıabaǵy ashý, «Uly Dala tulǵalary» atty ǵylymı-kópshilik serıalardy shyǵarý, «Túrki órkenıeti: túp tamyrynan qazirgi zamanǵa deıin» atty jobany qolǵa alý. Bul joba aıasynda Túrkologtardyń dúnıejúzilik kongresin jáne ártúrli elder mýzeıleriniń ekspozısıalaryna ejelgi túrki jádigerleri qoıylatyn Túrki halyqtarynyń mádenı kúnderin uıymdastyrý jáne t.s.s sharalar ótkizý tapsyryldy.

Osyǵan oraı Abaıdyń 175 jyldyǵy, ál- Farabıdiń 1150 jyldyǵy respýblıkalyq deńgeıde toılanyp jatyr. At sportyn týrnırlaryn ótkizilip, jyl saıynǵy «qymyzmuryndyq» festıváldary ótkizilýde. At sportynan tek, báıge emes, kókpar, teńge alý, qyz qýý sekildi ulttyq oıyndardy da damytpaq.

Saıyp kelgende uly dala tósinde paıda bolǵan babalardan kele jatqan ulttyq muralarymyzdy, mádenıetimizdi tereń tanýǵa jańa qyrynan ulyqtaýǵa jáne túrki birligin burynǵydan da kúsheıtýge jańa serpin, jańa jiger berdi. Sondyqtan «Uly dalanyń jeti qyry» qazaq eli urpaqtarynyń rýhanı sanasyna áser etetin mańyzdy tarıhı qujat. Maqalanyń ár bólimi ótkendi saraptaı otyryp, búginimen ushtastyra, oılastyra aıtylǵan. «Rýhanı jańǵyrýmen», «Uly dalanyń jeti qyry» jastardyń otansúıgishtik qasıetiniń artýyna sózsiz joǵary ıdeologıalyq tárbıe bolmaq.

Órkenıettiń bizden tarlǵanyn álem nege bilmeıdi?! Golandıa dese qyzǵaldaq, qytaı dese jibek, japon dese elektronıka elesteıtindeı jylqymen almany qazaqstannyń brendtine aınaldyratyn kez keldi. Qazaqta «túbin bilmegen túgin bilmeıdi» degen sóz bar. Tarıhymyzdy bilip, búginimizge naqty qadam jasap, bolashaqqa baǵdarymyz anyq bolmaq. İshki rýhanıatymyz arqyly, syrtqy ózgeristerdi jaqsy jaǵynan qabyldap, jańǵyrýdyń dańǵyl jolyna túsýge kóshbasshymyz bolashaq myna bizge dara jol kórsetti. Ol soqpaqtardan qalaı ótý kerektigin aıtyp, baǵyt baǵdar berdi. Endeshe, kókjıekten aýytqymaı ult kóshbasshysynyń óskeleń urpaqqa menzegen dara jolymen shyńdardy baǵyndyraıyq. Tól tarıhymyzdy ulyqtap, babalar murasyn bolashaqqa amanattaý, keleshekke ańyzymen aqıqatynyń ara- jigin ajyratyp, taıǵa tańba basqandaı etip anyqtap berý tarıhshylardyń qolynda.            

Aralbaı Kamshat Janybekqyzy

Ál – Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Jýrnalısıka fakúlteti 1 – kýrs stýdenti

---