InfoHub Logo

Rýhanıat-adam balasynyń ishki jan-dúnıesiniń tazalyǵy, adamgershilik qasıetterdiń kún saıyn, saǵat saıyn tolyǵyp, jaqsylyqtar men ıgilikti ister jasaýǵa umtylýy, eshkimge zıanyn tıgizbeýi, elin-jerin gúdendirýde ulttyq bolmysyna súıene otyryp is júrgizýi.

Al, burynǵy ata-babalarymyzdyń rýhanıaty qandaı bolǵan? Olar rýhanıatty jańǵyrtyp otyrǵan ba degen saýaldar eriksiz týyndaıdy. Iá, ata- babamyzdyń rýhanıaty óte baı bolǵan. Olar aýyzdan-aýyzǵa estigen jyr-dastandaryn, ańyzdary men aıtystaryn, bir-birine jasalǵan qaıyrymdylyq pen jaqsylyqtardy «Jaqsynyń aty ólmeıdi, ǵalymnyń haty ólmeıdi» dep urpaqtaryna jetkizip otyrǵan. Búkil ulttyq salt-dástúrin, ádet-ǵurpyn eshqandaı shashaý shyǵarmaı, artyna qaldyryp, úıretken, kórsetken, jetkizgen.

«Rýhanı Jańǵyrý» - barlyq zamanaýı táýekelder men jahandyq janaıqaıdy qosa alǵandaǵy qazaqstandyq rýhanı qundylyqtyń jandanýyna baǵyttalǵan Memleket basshynyń baǵdarlamalyq maqalasy. Maqala ulttyq biregeılikti saqtaý, azamattar sanasynyń ashyqtyǵy men bilimge baýlýyn dáripteý, pragmatızm, básekege qabilettilikti arttyrý, qoǵamdyq sananyń jańǵyrtýdydyń mańyzdylyǵyn alǵa tartady. Bul qasıetter zamanaýı qazaqstandyqtardyń negizgi baǵyty bolýy qajet.

«Týǵan jer» - barlyq ýaqytta ulttyq biregeıliktiń irgetasy retinde sonda mekendegen barlyq etnos mádenıeti men dástúrlerin ózine qalyptastyrady. Mundaı kıeli sezim, is júzinde barsha tirshilik qareketindegi jańa jetistikterge jetelegen otanǵa degen mahabbat ispettes. «Týǵan jer» - azamattardyń týǵan óńirin kórkeıtýge tartý, sonymen qatar áleýmettik máselelerdiń sheshýine baǵyttalǵan «shaǵyn otannyń» damýyna úles qosatyn baǵyttaǵy arnaıy joba bolyp sanalady.

«Qazaqstannyń kıeli jerleriniń geografıasy»  – tarıh pen mádenıetke, adamnyń rýhanı damýyna jáne onyń týǵan jerine degen baılanysyna negizdele otyryp adam men onyń ómirine baǵyttalǵan. Keıbir tulǵalardy máńgi eske saqtaýda ultty mádenı baıytý men minájat etýge arnalǵan oryndar túrindegi uly ata-baba erlikterin osyndaı baǵdarǵa jatqyzýǵa bolady. Osyndaı oryndardy bilýimiz kóptegen nárseni úıretip, olardan qajetti ómirlik qýat alýǵa múmkindik beredi. Osyǵan baılanysty, Kıeli meken jaǵyrapıasynyń qurylýy - adamnyń rýhanı baıý máselesin alǵa tartyp qana qoımaı, sonymen qatar  mádenıetimiz ben salt-dástúrimizdi, baı tarıhymyzdyń qundylyqtaryn kórsetedi. Bul bólim aımaqtyq jáne respýblıkalyq  kıeli mekenderdi, olardyń tarıhy men erekshelikteri týraly aqparattarmen qamtamasyz etedi.

Zamanaýı Qazaqstan mádenıeti. Qoǵam damýynyń basty kórsetkishi bolyp árdaıym onyń mádenı jetisteri boldy.  Sol sebepten, bul jetistikterdi álemdik deńgeıde tanytý qajet. «Jahandyq ómirdegi zamanaýı Qazaqstan mádenıeti» arnaıy jobasynyń arqasynda otandyq mádenıettiń zamanaýı jetistigimen barsha halyqtyń tanysý múmkindigi týady.

Sonymen qatar, kez-kelgen básekege qabiletti qyzmet túri sıaqty mádenıet te jiti oılanyp baryp ómirge beıimdelgish bolýy qajet. Bul bólim sýretshiler, otandyq ártister men shyǵarmashylyq ujymdar, jazýshylar jáne basqa da mádenıet qaıratkerleri, kórkem sýret, ádebıet jaıyndaǵy barlyq shyǵarmalardy qamtıdy.  Bólimniń mýltımedıalyq bóliginde foto,- vıdeo materıaldar,  otandyq ártisterdiń oryndaýyndaǵy beınelerdi kórýge, sonymen qatar otandyq ártisterdiń Qazaqstandaǵy jáne shetelde ótetin mádenı is-sharalary týraly aqparattar ala alady.

Jahandyq dáýirde eń basty syn-tegeýrin men qaterlerdi uǵynatyn jańa urpaqty qalyptastyrý óte mańyzdy. Sol úshin basty qural – bilim bolyp tabylady.

Áleýmettik-gýmanıtarlyq salada 100 jetekshi oqýlyq aýdarmasy – pragmatızm men básekege qabiletti rýhanı jetildirýde jańa Qazaqstan urpaǵyn qalyptastyrýda naqty qadam bolyp tabylady. Bul bólim óz kezeginde tárjimalanǵan kitaptar men avtorlary, oqýlyqtarǵa silteme, sonymen qatar resenzıalar týraly aqparat beredi.

100 jańa tulǵa. «Bolashaqqa baǵdar: Qoǵamdyq sanany jańǵyrtý» atty maqalasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev «Qazaqstannyń 100 jańa tulǵasyn» qurýdy usynǵan bolatyn. Bul jobada Táýelsizdik kezeńin baǵyndyrǵan adamdardyń tarıhy jınaqtalady. Bul tarıhta túrli aımaqtardaǵy jastardyń, ulttardyń, jeke jáne qoǵamdyq ómirdegi ári jumystaǵy azamattardyń jetistikteri baıandalady.

Rýhanı jańǵyrý – babalardan boıǵa sińgen dástúrdiń, ádet pen ǵuryptyń, salt pen sananyń, yrym men tyıymnyń, ulttyq bolmys pen ulttyq qundylyqtardyń qaıta órleý kezeńi. Iaǵnı qazirgi zaman talabyna saı mádenıettiń jańasha baǵytta qalyptasýy.  Elbasynyń bul maqalasy – astary tereń, túsine bilgen adamǵa máni men maǵynasy bar úndeý. Eldiń basshysy retinde eldiń erteńine alańdaý, jahandyq ózgeristermen birge ózgerip, óz ultyńnyń mádenıetin saqtap qalý óte qıyn jumys. Án salyp, dombyra tarta berý nemese ótken mádenıettiń eski dástúrin sol qalpynda qazirgi qoǵamǵa jetkizge berý eshqandaı jeńis ákelmeıdi. Qoǵam aldynda bedeldi ári bıik bolý úshin bárine daıyn bolý kerek. Qazaqta «zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» deıdi. Baǵyty basqa, bolmysy múlde bólek ketip bara jatqan jahandyq ózgeriske biz qalaı qosylamyz? Mádenıetimizben! Qandaı mádenıetpen: keshegi men álde búgingi qaıta jańǵyrǵan mádenıetpen be?  Ótken men búgin arasy  Ótken dáýir klasıkaǵa toly ádebıet pen mádenıettiń, rýhanıattyń dáýiri boldy. Al qazir ol dáýir basqa baǵytqa jol júrip ketti. Toqtatý múmkin emes, biraq kóshten qalmaı birge ómir súrýge múmkindik bar. Ol úshin jalańashtanýdyń, ol úshin mádenıetten bas tartýdyń, dástúrden ada qalýdyń qajeti joq. Biraq elimizdegi túrli saıası oqıǵalardyń túbi dástúrimizden aırylyp qalýǵa alyp kele jatyr. Elikteý, Eýropashyl, Shyǵysshyl adamdardyń qatary paıda boldy. Al mundaı sátte el prezıdenti qandaı shara jasaý kerek? Árıne emosıaǵa salynyp bárine toqtaý jasaýy múmkin emes, basty sebep bir emes, mıllıon adamdy basqaryp otyr. Kesilip pishke ton kelte bolmas degendeı, aqylǵa salyp, jeti ret ólshep baryp, baıybyn túsinip osy maqalany halyqqa usyndy. Usynylǵan kúnnen bastap túrli daý da, qoldaý da boldy.  HHİ ǵasyrdaǵy ulttyq sana. Iá shynymen de qazir jer betinde ulttyq túsinikten góri, báriniń AQSH bolǵysy keledi. Báriniń erkin jáne ultaralyq baılanys emes, adamı faktorlardan turatyn qoǵamdyq kózqaraspen ómir súrýge talpynǵysy keledi. Bul óte qaýipti. Bul ult úshin, keleshek urpaq úshin qater.  HHİ ǵasyr ǵylym men bilimniń damýy. Biraq ǵylymdy da bilimdi de basqaryp otyrǵan adamdardyń aldyndaǵy maqsat ıdeologıamen jumys jasaýǵa aýyp ketti. Adamdardyń adasýy, basqa baǵytqa túsýi, eldiń emes jeke bastyń kúıin kúıtteý máseleleri kóterilip ketti. «Otan», «El», «Jer-Ana» deıtin túsinikter joqtyń qasy.  Básekelik qabilet. Báseke árkim qabiletti bolýy mańyzdy. Biraq tutas el bolyp básekege qabiletti bolý, sonyń jolynda jappaı tutas eńbek etý, bilim alý, ǵylym ıgerý bul basqa bir tóbe. Sebebi kez kelgen kúshtiń dárejesi birlikte. Endeshe rýhanı jańǵyrýdyń taǵy bir qyry eldi birlik pen tatýlyqqa shaqyrý. Qarabaıyr qarym-qatynas úshin shaqyrý emes, básekeles bolýǵa, eldiń erteńi úshin birigýge shaqyrý.  Pragmatızm kerek. Bul qıaldaýdan iske kóshý. Tamyrdan tarap, boıǵa engen ulttyq qundylyq pen baılyqty ıgerý. Igere otyryp, sonyń jolynda qaıta jańǵyrý, qaıta ósý.  Marjanǵa tizgendeı tizip shyǵar bolsaq, maqalada kórsetilgen árbir taraýǵa jeke baǵa berýge bolady. Rýhanı jańǵyrýdaǵy eń negizgi taldanǵan másele – latyn álippesi. Halyq tek «latyn álippesin» taldaı otyryp, soǵan asa mán berdi. Bul rýhanı erkindik kepili bolǵandyqtan mańyzdy orynǵa shyqty. Biraq biz eskermeı qalǵan bilim, ǵylym, qaıta órleý, halyqtyń sana-sezimi, ulttyq bolmys, ulttyq múdde kóleńkede qalyp qoıdy.  Rýhanı jańǵyrý maqalasy buıyra otyryp, mindetteı otyryp halyqpen elbasynyń tildesýi haty dep qaraýǵa bolady. Hatta kórsetilgen mindetti oryndaı otyryp, halyq memleket úshin alańdaý kerektigin, otan úshin otqa túsip, sýǵa batpasa da, jer astynan qoıan izdep sabylmasa da, damý úshin dara jolǵa túsý kerek ekenin seziný kerek. Bul eń birinshi bilý kerek túsinik.  Rýhanı jańǵyrý at ústi qarap, ázilge aınaldyratyn maqala emes. Bul qazirgi kezde eldegi árbir azamaqta kerek, boıyna boıtumar qylyp ustaıtyn, salmaǵy men sara joly bar maqala.  Syrtqy saıasattyń máselesin elbasy ózi atqarsa, ishki saıasattyń tynyshtyǵyn saqtaý jáne memlekettiń ishi tútin emes, bútin bolý úshin halyq jappaı jumylý kerek. Al ol úshin «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasy taptyrmas kómekshi qural.

Latyn álipbıine kóshý. Bul bólim halyqty qazaq álipbıiniń latynshaǵa aýysýyn habardar etýge baǵyttalǵan. Sonymen qatar, bólimde jańa álipbıdi úırený jónindegi usynymdar men ádistemelik materıaldarmen qamtamasyz etiletin bolady.

 Aradaǵy 70-80 jyl otarshyldyqta qalǵan jyldarda osy asyl qundylyqtar da, ardaqty aqyndar men abyzdar, dara týǵan danalar da joqqa shyǵaryldy. Tutastaı bir ulttyń tilin men dilin, dini men dástúrin tas talqan etip, múlde eshkim bolmaǵan, ondaı ulttar jer betinde ómir súrmegendeı degenge saıdyrǵylary keldi. Máńgúrt urpaqty tárbıeleýge dán qoıyldy. Biraq, aramdyqpen amal etpekshi bolǵandarǵa adal ata-babalarymyzdyń aq tilegi men taza júrekteri, urpaq úshin jasaǵan tynymsyz eńbekteri toıtarys berdi.

   Mine, búgingi urpaqqa osy qasıetti de qundy jaýHarlardy úırený, solardy zaman talaptarymen úılestirip, jańǵyrta jasaý-rýhanı jańǵyrý delinse kerek. Jazýshy-aqyndarymyz da, ánshi-ónerpazdarymyz da, barlyq salada eńbek etetin qyzmetkerler de, eń ar jaǵy saýdamen kún kóretin qazaqtyń árqaısysy ulttyq qundylyqtaryn aldymen otbasynda, sosyn qoǵamda keńinen taratý qajet. Ul-qyzyna ata-baba jolyn jańǵyrta otyryp jasaýǵa qol ushyn berýi tıis. Sonda ǵana bizdiń ulttyq bolmysymyz saqtalady. Ultymyzdyń tarıhyna boılatýymyz-búgin men kesheginiń altyn kópiri.

   Qoryta kele aıtarym, rýhanı jańǵyrý tek sóz júzinde emes, is-áreketpen jasalǵany abzal. Sebebi, Ámiredeı ánshisi Parıj tórin dúr silkindirgen, Qajymuqandaı jaýyryny jer ıiskemegen balýandary búkil álemdi moıyndatqan, Abylaı men Jánibekteı handary Zań shyǵaryp, el basqarǵan ulttyq urpaǵynda rýhanı qundylyq bolmaýy- ar-ojdan, ata-baba aldyndaǵy boryshtyń ótelmegeni bolar edi.

Paıdalynǵan ádebıet:

Ruh.kz

Massaget.kz

---