InfoHub Logo

(Jarkent oıazy, Tuzkól bolysy, Qurmash aýylynyń Albany)

Kórip keldi buqara
Qytaıdyń Kúre, Quljasyn.
Qyrǵyz-qazaq qyrylyp,
Qalmaq alǵan oljasyn.
Qatyn, bala shýyldap,
Sonda kórdik túrmesin.
Kóterip jaıaý jan baqty
Qazanymen tulǵasyn.
İshýge tamaq tappady,
Qytaı alyp jorǵasyn.
Ne manaptar shoırylǵan
Jeýge tappaı jarmasyn.
Mynaý aýqat bolar dep
Beline túıip qarmasyn.
Birinshi, tapqan azyǵy
Taýsylyp qurtty aılasyn.
Ózi jaıaý, qarny ash,
Endi qaıda barasyń.
Shoshqa qalmaq qaıteıin,
Óz etin ózi jegende,
Nege talap alasyń.
Basynda búlik shyǵarǵan
Kazak-orys ońbasyn.
Ólik basyp, qan tolǵan
Shaty, muzart, dalasyn.
Kómbeı ketken kún bolǵan
Atasy men anasyn.
Tastap ketken anasy
Kótere almaı balasyn.
Osylaı ashtan qyrylǵan
Shaıqap bir jurttyń sharasyn.
Aqyryn Alla ońdasyn.

... Komısıalar jasalyp, jer-jerden qashaqtardy tamaqtandyratyn pýnktter ashty. Qazaqstannan jınalǵan járdemdi jetkizýge, úlestirýge deldaldyq qyldy. Mundaı qashaqtardy qarsylaıtyn pýnktterdiń úlkeni qyrǵyzdar úshin Qaraqolda ashyldy. Biraq sol 1917 jylda da qazaq- qyrǵyz shyǵynynyń esebi alynǵan joq.

Qazan aıynyń ishinde Túrkistan general-gýbernatory Kýropatkın Jetisýǵa keldi. Kýropatkın Jetisýdaǵy kóterilisti basý týraly tyǵyz rette jetisýlyqtaryn, ásker kúshterin ózi nusqap turǵan bolatyn. Aıaǵynda Jetisýǵa ol ózi keldi. Ol júrgende jolshybaı orys halqy nan-tuz alyp shyǵyp, onyń aıaǵyn qushyp jylady, qońyraý qaǵyp qurmet qyldy. Kýropatkın olarǵa «ýaǵyz» sóıledi. Qazaqtar aldynan úı tigip, at alyp shyǵyp, «jarym patshamyz» dep tabannan tige turyp qurmet etti. Qol qýsyryp keshirim surady. Sondaı Kýropatkınniń aldynan shyqqan, Qalqamys elindegi Qasqaraý rýynyń bir aqsaqaly (atyn umyttym) bylaı deıdi: «Kúrepetke jandaral kele jatyr degen soń úsh bolys eldiń «bas kótereri» úı tigip, at alyp Qordaıdan aldynan shyqtyq. Almatydaǵy Palbaýom da Qordaıdan aldynan shyqqan eken. Bizge Qalqamys pen Qordaı arasynda jolyqty. Aptamabelmen kelip, beketke tústi. Qasynda Tynyshpaıyn degen Naıman jigit bar eken. Beketke biraz toqtady. Úsh bolys eldiń sabaǵy túgelimen jınalǵan edi, qalyń qaraquryq kisi boldy. Adam sóılep, jubap qatýǵa jaramady. Sonda Kúrepetke turyp «Ne aıtasyńdar?!» — dedi. Sonda men turyp: «Taqsyr! Ulyǵymyz! Patshaǵa qarsylyq qylǵandar qashyp-pysyp júr. Qalǵan jurtyńyz «qudaı bir, aq patsha» dep qarap turmyz», — dedim. «Jaqsy» kisi eken. «Ia, patshaǵa qarsylyq qylǵan buzyqtardyń qatty jazasyn beremiz, sender búlinbeı jigitterińdi bere berińder!», — dedi de júrip ketti» deıdi.

Kýropatkın kelip Jetisýdaǵy kóterilisti zertteý, onyń túbinen qaldyǵyn joǵaltý týraly jınaqy kiristi. Onyń jalpy bir jıynǵa sóılegende bylaı dep sóz bastaǵany bar:

«Qasqyrlardyń bastyqtaryn ustaý óte kerekti, a, qalǵan qoıdyń kópshiliginiń kúnásin keshse de bolady... osy jónde men patshaǵa bildiremin, biraq bul raqym orystyń qanyn toıǵansha ishken Qaraqol jáne Pishpektiń qyrǵyzyna bolmaıdy. Olarǵa bolystary (eli) túgelimen aýyr jaza buıyrylady. Ystyqkóldiń barlyq óńirleri, Keben ólkesi túgelimen qyrǵyzdan alynady. Tentek qyrǵyzdar Naryn ólkesine aıdalady. Bul aýyr jaza — kóterilisshilerdi jerden maqrum qaldyrý, olarǵa úlken sabaq bolady. Qaıbir kóterilis asa kúshti bolmaǵan jerlerde onda apatshylyqty qoldan istep qoqyraqtaı berýge bolmas. Jetisýdy basqan qaıǵy úlken-aq. Biraq shataqty kóbeıtip, ony molaıta berýdiń keregi joq», — degen.

Kýropatkın Almatyda turyp jigittiń jyldam alynýyna, áskerdi tártipteý týraly, qazaq-orysty jaılastyrý, shabylǵan orystarǵa tez járdem berý, ókimet isin retteý, qazaq-qyrǵyzdyń kóńilin basý, kóteriliske qatysqan qazaq-qyrǵyzdy jazalaý, sondaı jalpaq elderdi qonys aýdarý, kóterilistiń qalǵan sarqynshaqtaryn túptep qurtý týraly myqtap shara qoldandy. Joǵarǵy ózi aıtqandaı, Qaraqoldyń oıazynan (Ystyqkól alaby) qyrǵyz túgel súrilip Naryn ólkesine jer aýdarylyp, jeke Naryn oıazy jasaldy. Qaraqol oıazy Ertis orys oıazy bolatyn boldy. Pishpek oıazynyń taý arqasy qyrǵyzdary súrilip, burynǵy mekeni Kebenderdiń ólkesi orysqa alyndy. Jarkent oıazynan Shalkóde, Tekes ólkesi alynyp, onda kazak-orystar otyrǵyzylatyn boldy. Ár jerlerde kazak-orys qalalary kúsheıtilip, jańadan salynyp, prıstavtardyń turatyn ýchaskeleri qaıta jobalandy.

Qazannyń 16-synda Almatyda bolǵan Kýropatkın bastatqan sheneýnikter májilisi Jetisýda kóterilisten keıin jer alý, jańa úıez jasaý sıaqty birqatar joba jasady. Bul jobany Petrogradtaǵy jer mınıstrine jiberip bekittirip aldy. Ol májilistiń toqtamyn túgelimen kórsetemiz:

Protokol *

1916 jyly qazannyń 16-sy kúni Túrkistan aımaǵynyń general-gýbernatory general-adútant A.N.Kýropatkınniń tóbe-aǵalyǵymen ashylǵan májilis.

1. Shataq shyǵarǵan qazaq-qyrǵyzdy Qaraqol oıazyndaǵy Ystyqkól mańaıynan, Pishpek oıazyndaǵy Keben jáne Shý boıynyń biraz jerinen, Jarkent oıazyndaǵy 'Tekes, Shal kódeden jer aýdarý týraly.

2. Tentek qyrǵyzdardy Naryn aımaǵyna ornalastyryp, óz aldyna Naryn oıazyn jasaý týraly.

3. Jer aýdarylǵan tentek qyrǵyzdardan alynǵan jerlerge orys otyrǵyzyp, óńkeı orystan Qaraqol oıazyn jasaý týraly.

4. Almaty oıazynyń kazak-orystaryn jerge jaılastyrý týraly.

Májiliske qatysqandar: Jetisý oıazynyń soǵys jandaraly M.A.Sokolov-Sokolovskıı, memleket múlkin basqarýshynyń mindetin atqarýshy jáne Jetisýdaǵy kelimsek jumysyn basqarýshy B.A.Antonov, Jetisý ásker basqarmasynyń mindetin atqarýshy N.S.Sherbakov, ásker agronomy B.F.Baýder, ásker basqarmasynyń sovetnıgi L.P.Solovev, kelimsek aýdandarynda ınjener-gıdrotehnık I:.A.Smırnov, kazak-orys jerge jaılasýynyń ınjener-gıdrotehnıgi V.V.Banıshnıkov, kelimsekter basqarmasynyń sanaq basqarma sýshysy A.L.Býrhın, kazak-orysty jerge ornalastyratyndyqtyń jumys júrgizýshileri M.F.Veıshbıller, N.N.Teplov jáne ásker zemlemeri — B.G.Grýnkov.

I. Ystyqkól mańynan jáne basqa jerlerden tentek qazaq-qyrǵyzdy jer aýdarý týraly memleket múlkin basqarýshy tarapynan 10 shaqyrymdy masshtabty jer kartasy qaraýǵa tapsyryldy. Onda kóterilisshi qazaq-qyrǵyzdardyń qystaý, jaılaýlarynyń shekaralary, basqa jaqqa kóshiriletin sharýa mólsheri kórsetilgen.

General-gýbernator kartany qaraǵannan keıin: «qazaq-qyrǵyzdan Tekes boıy sıaqty jerlerdiń barlyǵy alynýy kerek. Kóterilgen qyrǵyz-qazaq 1000-nan asa úıdi órtep, 2000-daı orysty óltirip ketti. Sol sebepti osy jerlerdiń túgelimen qazaq-qyrǵyzdardan tartyp alynyp, orysyn otyrǵyzýǵa tıistiligi jóni kep turǵan nárse. Biraq memleket múlkin basqarýshy tarapynan alýǵa kórsetilgen jerdiń kartadaǵy shekaralardyń jetpegen jeri kóp. Qazaq-qyrǵyzdan ádet-ǵuryp, salt jaǵynan ǵana bólektemeı, jer jóninen irgesi aýlaq jatqan tutas orys jerin jasaýǵa talpyný kerek», — dedi. Sondyqtan jandaral: «Ystyqkóldiń oń tustyq jáne sol tustyq jaǵyndaǵy shekara taýdyń basymen júrsin, sol syqyldy Jarkent oıazyndaǵy tentek Alban qazaqtarynyń baýyryndaǵy Tekes boıy tutasymen, Shalkóde jalpaǵymen, Qarqara jaılaýy tegis alynsyn. Pishpek oıazynan Keben boıy, Shý boıynyń birqatar jeri qyrǵyzdan alynyp orysqa berilsin» dep usynys qyldy.

Barlyq Pishpek, Jarkent, Qaraqol oıazynan 37355 qazaq-qyrǵyz sharýasy (tútini) 2 510361 dese jerden ajyrap qonys aýdarylýǵa uıǵaryldy. Osy esepti jasaýǵa negizgi derek bolǵan P.P.Rýmánsevtiń sanaǵy boldy.

II. Tentek qazaq-qyrǵyzdan tartyp alynǵan jerge orys otyrǵyzý týrasynda májilis Ystyqkóldiń eki jaǵyna 5 kazak-orys qalasyn (stanısa) ornatýdy maqul kórdi. Ár kazak-orys stanısasynda 60 úıden az bolmasyn delindi. Qala salynatyn jerler: 1. Óriktide. 2. Qurymda. 3. Burynǵy dúńgen qalasy Marinniń ornynda. 4. Burynǵy orys qalasy Gogolevka janynda. 5. Olaqolda. Odan qalǵan jerdiń táýirine orys otyrǵyzylsyn da, tipti otyrýǵa jaramaıtyn jerler ázirge qazyna qaraýyna berile tursyn.

Barlyq Tekes, Shalkóde ólkesine kileń kazak-orys otyrǵyzylsyn. Tipti Qytaımen qatysa qalǵan kúnde osy jerde bir myqty kúshimiz bolatyn bolsyn.

Tekestegi poselkelerde turǵan kelimsekter (mujyqtar) bolsa, olar kazak-orys retinde jazylsyn. Eger oǵan kónbeıtin bolsa, basqa jerlerge ornalastyrylsyn.

Sóıtip, májilis alýǵa laıyqty tapqan Ystyqkól boıynan, Tekes, Shalkóde, Qarqarany qosa burynǵy Stolypın qalasyna sheıin kileń orys otyrǵyzylǵan aıryqsha Qaraqol oıazy jasalsyn. Ol oıazda 2 prıstav ýchaskesi bolsyn: biri burynǵy Stolypın qalasyna, kazak-orystyń Ohotnıchıı degen qalasyna ornyǵatyn bolsyn. Eger Stolypın qalasynda prıstav turatyn bolsa, qyrǵyzdyń tepkininen ketir qalǵan qalanyń burynǵy turǵyn orystary qaıta otyrǵyzylsyn. Onda udaıy ásker qaraýyly qoıylsyn.

III. Qaraqol oıazynyń, Pishpek oıazynyń birqatar kóterilgen Ateke, Sarbaǵyshtan basqa bolystaryn Naryn aımaǵyna ornalastyrý kerek. Ol jaqta Rýmánsevtiń sanaǵy boıynsha: 57126 dese egistik jer, 46288 dese shabyndyq jer, 1.836.300 dese jaıylym-qystaýlyq jer. Syrtty qosqanda 2.815.400 dese jaılaýlyq jer, barlyǵy 4.755.114 dese jer bar.

Kóterilgen qazaq-qyrǵyzdy aparamyz dep otyrǵan jerlerde osy kúnde Qaraqol oıazynda 9325 úı, Pishpek oıazynda 384 úı qyrǵyzdar turady. Bulardyń ústine kóshiriletin 37355 qyrǵyz-qazaq úılerin qosqanda barlyǵy álgi aıtylǵan aýyldarda 50526 úı bolady. Bul eseppen árbir qazaq-qyrǵyzdyń tútinine 1,1 dese egistik jer. 0,9 dese shabyndyq jer,36,3 dese qystaý, 55,7 dese jaılaý Syrttan, al barlyq tútinge 94 myń dese jer keledi. Osy jerdiń barlyǵynan óz aldyna Naryn oıazyn jasaý kerek. Onyń oıazdyq qalasy Jumǵal boıyndaǵy Ataıke qalasynda bolyp, onda eki prıstav turady. Jandaral... prıstavtyń turatyn jerin oıazdyq qaladan góri de kindigirek bolatyn qylyp, ábden oılasyp belgileý kerek degendi usyndy.

Osy kúngi Naryn ólkesindegi Ataıke menen Rojdestvenskıı poselkesin molaıtyp, keńitip, ornyqqan kúshti oryn qylyp qaldyrý kerek. Budan basqa Ataıkede udaıy ásker qoıý, ne ondaǵy mujyqtardy kazak-orys tártibine ótkizý kerek. Naryn ar jaǵyndaǵy kazak-orys poselkesin (Qulanaqty) úlkeıtý kerek. Kelimsek mujyqtardyń Sýhotonovskıı, Tıtovskıı, Belosarskıı ... jáne hýtorlaryn Qaraqol oıazyndaǵy kelimsekter otyrǵan aýdannyń birine kóshirý kerek. Toǵyz taraýǵa, bolmasa Qashqar shekarasynyń bir jerine udaıy turatyn ásker qoıý kerek.

Narynnan alynǵan ýchaskeniń barlyǵyn da oboronnyı shtabtar retinde qazynalyq etip bekitý kerek. Jergiliktilerdiń Atbashy, Naryn qystaqtarynda turatyndary ázirge turyp qala tursyn. Pishpek oıazynyń asa kónesi Sarbaǵysh, Ateke bolystaryn basqa bolystarǵa, aýyl-aýylǵa prıgovormen bytyratyp jiberý, ne Balqashqa kóshirilsin.

Tekes, Shalkóde, Jarkent oıazyndaǵy Alban rýyn jer aýdarý týraly general-gýbernator ázirge olarǵa daıyn turǵan qonys bolmaǵan soń, ázirge olardyń sharýasyn búldirip almaı qonystandyra turýdy usynys etti.

IV. Almaty oıazyna kazak-orysty jaılastyrý týraly general-gýbernator 1914 jylǵy 3 shildedegi mólsherge jetpegen jerdi kesip alý týraly shyqqan zakonnyń oryndalý jónindegi Almaty oıazyndaǵy jumystyń barysymen tanysqannan keıin kelimsek jaılastyratyn mekemeniń jospary boıynsha Almaty oıazyndaǵy kazak-orystardyń stanısalaryna tóńiregindegi qazaq jerlerinen kesip berý múmkin dep tapty. Qystaýy, jońyshqasy, baqshalary alynyp ketken qazaqtarǵa osy jónmen alynǵan 947310 som aqshadaı kómek kórsetilsin jáne kazak-orysqa alynyp ketken jerlerde qazaqtar álgindeı qystaýsyz lajsyz qalsa, bes jylǵa sheıin qala tursyn. Minis janýardan basqa soǵys bitkennen soń bir jyl mezgilge sheıin alynǵan kómek úshin osy másele týraly soǵys mınıstri men jer mınıstriniń arasynda bolǵan kelisim boıynsha kazak-orystarǵa eshnárse tólenbesin. Sý basqaratyn mekeme men kazak-orystardy jerge ıelendiretin kelimsek basqarýshy mekemeler jyldam qarajat qaryzyn surap alyp, osy ýaqytta qazaqqa kerekti jer mólsherin alynǵan jermen birge sýlandyrýy tıis.

Túbirine tıisti qoldar qoıylǵan.

Túbirdiń durystyǵyna hatshynyń mindetin atqarýshy: (qoly tanylmady).

Joǵarǵy toqtamda qazaq-qyrǵyzdan qansha jer alynbaq bolǵandary, qaı jerge qandaı halyq otyrǵyzylmaq bolǵany aıtylǵan. Bul qamǵa ókimet sol jyly kúzden bastap-aq kiristi. Qystaı shubap kelip jatqan qyrǵyzdardy Naryn tasyna ıire berdi. Odan basqa eski qonysyna qaıtqan qyrǵyz-qazaqty jergilikti kórshi orystar talap, shaýyp, óltirip, oz betimen ekim qylyp jatty. Burynǵy mekenine jolatpady. Qazaq-qyrǵyzdyń óz qonysyna qonǵany 1917 jyldyń jazynda boldy.

Al endi kóterilis kezinde shyqqan orys shyǵynyna kelelik. Árıne, munda esep-qısap boldy. Ádeıi naýqan júrgizildi. Kelimsekterdi jaılastyratyn mekeme dáldep turyp sanaq aldy. Sanaq mekemesinen ádeıi adamdar jiberildi. Jer-jerdegi qala qaýymdary jalany qazaq-qyrǵyzǵa jaba berip, árıne asyryp maǵlumat bermedi deýge jáne bolmaıdy. Ondaılar da bolǵan shyǵar. Keı jerde búlingen nárseni aqshaǵa shaqqanda kóterińki baǵamen de baǵalanǵan jerleri boldy. Kóterilisten buryn joǵalǵan maldar da kóterilistiń shyǵynyna eseptelgen.

Ókimet tarapynan joǵary naýqan júrgizilip, qystaı esep alynýmen boldy. Esepke qatysqandar óte qıynshylyq kórdi. Poshta attary talanǵan. Stansalar talanǵan. Telegraftar úzilgen. Qatynas aýyr. Sondaı qıynshylyqtar orys arasyndaǵy esep alý jumysyn 1917 jyldyń kókek aıyna deıin sozaqtatty.

Sondaǵy alynǵan sanaqqa qaraǵanda:

Oıazdar	Shyǵyndadym dep berilgen aryzdar	Aqshaǵa shyǵyn shaqqanda mólsheri	Jalpy somaǵa paıyz jaǵynan
Qaraqol Pishpek Jarkent Almaty	5665 3118 698 511	2073268 6785007 4238711 218052	6,49 2,12 1,33 0,05
Barlyǵy	9992	13315038	9,9

Bul shyǵyndardy topqa bólgende mynadaı:

Toptar	Shyǵyndadym dep bergen aryzdar	Shyǵynnyń mólsheri (som)
Kelimsek mujyqtar Kazak-orys Turǵyn mujyqtar Túrli shender	5204 575 3767 446	14696635 15598981 14822075 1182788
Barlyǵy	9992	46300479

Bul sanaqqa qaraǵanda kóteriliste asa shashylǵan Qaraqol oıazynyń kelimsekteri kórinedi.

Adam shyǵyny da Qaraqol oıazynda ózge oıazdardan erekshe. Muny tómendegi sıfr kórsetedi.

Oıazdar Qaraqol Pishpek Jarkent Almaty	Ólgender		Jan	Aýyr jaraly		Jeńil jaraly		Tutqynǵa alynǵ. Dereksiz joǵalǵ		Jan
	Erk	Urǵ		Erk	Urǵ	Erk	Urǵ	Erk	Urǵ
	1088 174 37 16	702 36 19 –	1790 210 56 16	29 12 6 –	49 6 7 –	16 31 5 –	18 12 5 –	302 116 22 2	550 121 24 24	852 237 46 3
Barlyǵy	1315	757	2072	47	62	52	36	442	719	1138

 

Oıazdar	Órtengen úıler	Órtengen úılerdiń, jalpy zıannyń paıyzben salǵasy
Qaraqol Pishpek Jarkent Almaty	1554 468 264 –	42,1 14,9 57,8 —
Barlyǵy	2286

 

Oıazdar	Búlingen úıler sany	Qansha soma turady
Qaraqol Pishpek Jarkent	13243 2916 2294	254376715 56681205 30890905
Barlyǵy	18453	341948825

 

Oıazdar	jylqy	sıyr	Usaq mal	Barlyǵy	Jalpy sanynyń paıyz salmaǵy (orys)	Jalpy maldan
Almaty Jarkent Pishpek Qaraqol	236 3791 3797 22678	637 7588 16642 46368	294 24940 24272 112930	1167 36250 44711 181976	0,97 70,3 32,09 100,0	0,08 4,38 2,21 11,13
Barlyǵy	30502	71235	162436	264104	57,1	4,45

 

Jylqy	Sıyr	Usaq mal	Basqalar	Barlyǵy
1082294	900551	7316707	105564	9414116

 

644849

572249

4314306

72930

5604334

 

Qaraqol oıazynan Pishpekten Jarkentten Almatydan	6148377 somdyq mal 1946044,1 ... 1581446 ... 76659...
Barlyǵy	9752526,1

 

Toptar	Talanǵan, joǵalǵan mal sany	Jalpy mal sanyn shaqqanda paıyzdyq mólsheri
Turǵyn mujyqtan Kelimsekten Túrli shenderden Kazak-orystan	122530 87394 35437 18809	46,4 33,0 13,4 7,2
Barlyǵy	264170

 

Oıazdar	Jońyshqa	Shop	Somasy
Qaraqol Pishpek Jarkent Almaty	82692 put 1465376 851375 40	2111060 put 81764 666976 28930	78115,2 370717,6 1872199,0 14662,0
Barlyǵy	2399483	2888735	2338693,8

 

Qaraqoldan Pishpekten Jarkentten	2532125,95 somdyq 289119,54 113942,65
Barlyǵy	2.935188,14

Orys eginderi ıesiz dalada qaldy. Alýǵa murshasy kelmedi. Mezgilimen orystar astyǵyn da ala almady. Kóp astyq alynbaı, qar astynda qaldy. Bul týraly sıfr bylaı deıdi:

Jarkent oıazynda búlingen astyq Almaty oıazynda Pishpekte Qaraqolda	3135 dese 694... 1700... 10816...
Barlyǵy	16346 dese

Kóterilis sebebinen alynbaı qalǵan astyq:

Jarkent oıazynda Almaty oıazynda Pishpek oıazynda Qaraqol oıazynda	1448 dese 119 dese 7838 dese 29952 dese
Barlyǵy	39357 dese

Al buǵan ana búlingendi qosqanda 55722 dese.

Munyń somasy mólshermen 6069532 somdaı bolady.

Álbette munda búlingen qazaq-qyrǵyz astyǵynyń esebi joq. Munda aıtylyp kele jatqan sanaqtyń bári orysqa tıisti. Munda da Lepci men Taldyqorǵan oıazyndaǵy búlingen astyqtyń esebi kirmegen. Al rasynda qaladan malaı qashyp, talaı qalanyń astyǵy jaýyn-shashynda qalyp búlinýi kózben kórgen nárse.

Orystardyń úı-ibirleriniń shashylǵanynan sanaq mynany kórsetedi.

Oıazdar	Aqshaǵa shaqqanda
Qaraqol oıazynan Pishpekten Jarkentten Almatydan	4102931 somdyq 1433030 ... 241203 ... 35049
Barlyǵy	5812213 somdyq

 

Qaraqol oıazynda Pishpekte Jarkentte Almaty	95565 somdyq qus 20508,8 ... 1424635 ... 107 ...
Barlyǵy	1540815,8 somdyq

 

Jarkent oıazynda Pishpek oıazynda Qaraqol oıazynda Almaty oıazynda

3660 som 2176 som 6068 som 427 som

Almatydan 35049 Barlyǵy 5812213 somdyq Qaraqol oıazynda Pishpekte Jarkentte Almaty 95565 somdyq qus 20508,8 ... 1424635 ... 107 ... Barlyǵy 1540815,8 somdyq Jarkent oıazynda Pishpek oıazynda Qaraqol oıazynda Almaty oıazynda 3660 som 2176 som 6068 som 427 som baılana týdy. Sol 1916 jyl Anglıanyń Irlandıasy, Úndistany, Afrıkanyń ezilgen ulttarynda da jıhangerlerge narazylyq kóterilister boldy.

2. Qazaq-qyrǵyzdyń kóterilisiniń túpki urany orys bıleýinen birjola bulqynyp shyǵý. Bul talap áýelgi qazaq- qyrǵyz orysqa baǵynǵannan bolyp kele jatqan tarıhy bar talaptar. Ondaı qozǵalystardyń burynǵylary Syrym, Isataı, Beket, Kenesary kóterilisteri. Bular soǵys saıasatyna qarsy kóterilgen jurtshylyq qozǵalystary 1916 jylǵy kóterilis osylarmen sabaqtas.

3. 1916 jyldyń qozǵalysy otbasynyń urys-talasy emes, jalpaq jurt qatysqan, qara buqara kópshiligimen jasaǵan saıası kóterilis, ezilgen ulttyq ezgige qarsy qylǵan qımyly, jurtshylyq kóterilisi.

4. Kóterilisti tuńǵysh týǵyzǵan, tyńnan shyǵarǵan maıdanǵa jigit alý jarlyǵy emes, Orys qazaq-qyrǵyzdy jaýlap alǵannan shıelenip kele jatqan neshe túrli sharýa,saıasat, áleýmet, el bıleý, ult aralarynyń qaıshylyqtary bolyp keledi. Ondaı pisýi jetken biteý jarany suǵyp alǵan biz «25-maýsym jarlyǵy» boldy.

5. Jetisýdaǵy kóterilisti týǵyzýǵa burynnan shyndap kele jatqan negizgi úsh másele bar edi. Onyń birinshisi — jer-sý máselesi. Muny túıdektep bir sózben «sharýa shataǵy» desek durys bolar. Qazaq-qyrǵyz jerden aıryldy. Qystaýy ketti. Sýdan aıryldy. El kedeılendi. Jalpaq jurt qalaǵa malaılandy. Qolyndaǵy baılyǵy joq bolsa, ilgeride kúnelterlik úmitti nesibi, qonysy, aryq-toǵany, mekeni bolmasa, sansyz alym, eldi dińkeletti, jalpy buqara endi onyń ústine 19 — 45-tiń arasyn maıdanǵa alamyn degenge shamasyz bolsa da bir qımyldamaı qalýǵa (kóterilmeı) lajsyz edi. Ekinshi - ult máselesiniń nasharlyǵy. Orys alǵannan qazaqtyń qara buqarasymen sanaspaı jaýlaýmen keldi. Orys ulty ókimet álpeshteýinde boldy. Qazaq «ógeı» boldy. Ókimettiń eki ultqa kózqarasy eki túrli boldy. Biri «ákim», biri «qul» syqyldy boldy. Onyń ústine bir-birine tirshiligi janaspaıtyn, birin-biri sharýa júzinde, tirshilik talasynda birin-biri alyp, áldi jeýmen, nashary jem bolýmen keldi. Biri — qala, biri — dala. Biri — otyryqty, biri kóshpeli. Onyń ústine ókimet «orystyń jaýy — qazaq-qyrǵyz» dep myltyq úlestirse, tentegin tyımasa, «ógeı» eldi «tentek» qyp jylata berse (kúnderdiń) kúninde kóterilmeýge múmkindigi joq edi. Úshinshi — kapıtaldyń salqyny qazaq aýlyna aralasyp, aýylda tirshilik túriniń jiktelýi týa bastaǵandyǵy. Qazaqtyń baıy saýdagerlikke, jemqorlyqqa aınaldy. Kedeı kóbeıdi. Aqshaly adam ákim boldy. Ákimder urlyqpen, saýdagermen sybaılas boldy. Aýylda kúnkóristiń tasqaıaqtaı qaǵysýy bastaldy. Kedeıde ne jer joq, ne mal joq, ne qolynda adamshylyq quqyǵy joq, sharýa sorǵynyna dýsharlasyp tomaǵa-tuıyq talaýǵa tústi. Kórneý, kómeski aýyrlyqtyń ajyryǵy qara buqaraǵa artyldy. Onyń ústine maıdanǵa jigit alynatyn bolǵanda qara buqara, kedeı jaǵy aldymen «soldat» kógenine bozdaqtarynyń kógendeletinin kúni buryn jurttyń ishi sezdi.

6. Kóterilisti shý degende jalpy qara buqara ózi jasady. Kóterilis kózsiz kóbelekteı retsiz, uıymsyz, bastaýyshsyz tasqyndap jasaldy. Eldiń ańǵaryn andaǵan rýbasylary, ózge ınabatty aqsaqaldar kóterilip ketken kópshilik jaǵyna shyqty. Óıtkeni olar óz «kóbinen» aırylýǵa lajsyz edi. Eldegi tóre tuqymy, orys ákimderiniń atqosshysy, tilmashtar, bolystar, jasaýyldar, ulyqpen sybaılas baılar, manaptar kóteriliske qarsy boldy. Shama kelgenshe eldi iritýmen, astyrtyn orysqa habar berýmen, elge orys shyqqanda birge jaýlasýmen boldy. (Keı bolystardyń kóteriliske qosylyp ketkenderi de bar. Biraq joǵarydaı óz rýynan kete almaǵan lajsyzdar boldy.) Kóterilis qyzyp alǵanda rýbasylarynyń aýzyna qarap qalmaı qazaq- qyrǵyzdyń kóterilisin jýandar bılep ketti.

7. Kóterilisti qazaq-qyrǵyzda saıası partıa bastaǵan joq. Ol jalpy buqaranyń óziniń kózsiz kóbelekteı týlaýymen boldy. Ózi kóterilip ketken jurtqa mollalardyń, qajylardyń «din namysyn», «musylmanshylyqty» ákep tyqqysy kelgeni de keı jerde qamshy boldy. Biraq ondaılardyń aqıqı kóteriliske taýandy eńbegi bolǵan joq.

8. 1916 jylǵy kóterilis tamyrynan shirigi jetip shetinep kele jatqan patsha ókimetiniń qulaýyna toqpaq boldy. Óziniń qulaqkesti quly qara baqanymen qaptap qarsy kóterilgeni tumsyǵy qaıtpaǵan ókimetke urǵan judyryq bop tıdi. Bul Aqpan tóńkerisiniń...ushyrýyna nedáýir demesin boldy.

9. 1916 jylǵy kóterilis qazaq-qyrǵyzdyń adamyn azaıtyp, malyn shashyp ketse de, orasan saıası qamaýda ustaǵan ókimetke qarsy eldiń betin ashyp ketti. Eldiń eti úırendi. Beti ashyldy. El ýytyn shyǵardy. Qara baqan bolsa da qarsy qaırat bolatyndyǵyn júregine ornatty. «Qazan tóńkerisi» bolǵan soń, 21-jyldan keıin Jetisýdaǵy jarly-jalshy uıymdasyp, qara buqara keńes ókimetine belsendi kirisip ketýine 1916 jylǵy kóterilis sabaǵy eldi ysyldyryp qosty. 1916 jylǵa sheıin qazaq arasynda tap talasy aıshyqtalyp qalǵan edi. 16-jyldyń qozǵalysy ol talasty onan ary aıshyqtap ákep, osy kúngi kúıge jetkizdi.

(Qoljazba arab qarpinde. QR Ortalyq memlekettik arhıvi. Qor - R-1368; tizbe - 1; is - 56).

---