InfoHub Logo

Nyǵmetolla A.E.
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti. Fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti.
Saıasattaný kafedrasy.
3 kýrs, 2 top

Anotasıa
Maqalada jalpy ulttyq jáne dinı dástúrler qarastyrylyp, olardyń jalpy adam ómirine, taǵdyryna jáne mansabyna qalaı áser etetindigi týraly suraqtarǵa jaýap beriledi. Ulttyq jáne dinı dástúrge jeke-jeke toqtalyp, olardyń maǵynasyn ashyp, mysal keltirip, qazirgi qoǵamdyq saıası ómirge qalaı yqpalyn tıgizetindigin qarastyryp, ulttyq jáne dinı dástúrge salystyrmalyq taldaý jasalynady. Sondaı-aq, dástúrli halyq mádenıetiniń tıimdi quraly retinde patrıottyq tárbıe jáne ultaralyq qatynastardy qalyptastyrý joldary qarastyrylady.

Annotasıı
V state ıssledýıýtsá obshıe nasıonalnye ı relıgıoznye tradısıı ı daıýtsá otvety na voprosy o tom, kak onı vlıaút na jızn, sýdbý ı karerý cheloveka v selom. Proveden sravnıtelnyı analız nasıonalnyh ı relıgıoznyh tradısıı s aksentom na nasıonalnye ı relıgıoznye tradısıı, raskrytıe ıh znachenıa, prımery ı rassmotrenıe ıh vlıanıa na sovremennýıý obshestvenno-polıtıcheskýıý jızn. Sposoby patrıotıcheskogo vospıtanıa ı formırovanıa mejnasıonalnyh otnoshenıı takje rassmatrıvaıýtsá kak deıstvennyı ınstrýment tradısıonnoı narodnoı kúltýry.

Annotation
The article examines common national and religious traditions and answers questions about how they affect human life, destiny and career in general. A comparative analysis of national and religious traditions is made, focusing on national and religious traditions, revealing their meaning, giving examples and considering their impact on modern socio-political life. Ways of patriotic education and formation of interethnic relations are also considered as an effective tool of traditional folk culture.

Kilt sózder: ulttyq, ult, etnos, dinı
Klúchevye slova: nasıonalnyı, nasıa, etnos, relıgıoznyı
Key words: national, nation, ethnos, religious

Kirispe
«Ulttyq jáne dinı dástúrlerdiń ómir jolyna áseri» jobasynda men jalpy ulttyń, etnostyń onyń ishindegi qazaq halqynyń mádenıeti men adamdarynyń negizin qalaǵan ulttyq dástúrlerdiń mańyzdylyǵy men alýan túrliligin aıtyp, onyń qazirgi qoǵamdyq saıası ómirge qalaı áser etip jatqanyn kórsetkim keledi. Kez-kelgen ulttyń dástúrleri ǵasyrlar boıy damyp, aýyzsha jáne jazbasha túrde urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp keledi. Qazirgi dástúrler jańa urpaqtyń tulǵasyn qalyptastyratyndyqtan, keıbir dástúrler tolyq saqatalǵan joq.

Negizi, kez kelgen halyqtyń mádenıetimen tanysa otyryp, ár adam mádenı muranyń barlyq halyqtardy biriktiretin kúsh ekenine senimdi bolady. Árıne, qazaq halqynda árqashan dástúr bolǵan jáne bolashaqta da bolady dep oılaımyn.

Jalpy, kez kelgen saıasatkerdiń saıası ómirde óziniń jeke ıdeologıasy bolady. Ol burynnan  kele jatqan ulttyq nemese dinı dástúrmen de baılanysty bolyp keledi dep oılaımyn. Osyǵan oraı qazirgi tańda, qoǵamda ár adamnyń oıy ár túrli. Bir adam burynnan kele jatqan óz ultynyń dástúrimen júrse, al keı adamdar ómirge dinı kózqaraspen qaraıdy.

Belsendilik pen áleýmettik sıpattamalar aımaqtyq-ulttyq dástúrlerdi zertteýdiń ádisnamalyq negizi bolyp tabylady. Mádenı damýdaǵy turaqtylyqty júzege asyrýdy qamtamasyz etý úshin, aımaqtyq jáne ulttyq dástúrler ár túrli áleýmettik-tarıhı determınasıaǵa ıe bolýy kerek. Al, bul ýaqytsha jáne keńistiktegi qaýymdastyqtyń kórinisi jáne mádenı prosestiń qajettiligi retinde áreket etetin áleýmettik organızmderdiń ózindik erekshelikterin bekitedi. Jalpy, osy taqyrypty taldaı otyryp, saraptama kórsetkendeı, aımaqtyq jáne ulttyq dástúrlerdi Qazaqstan aımaǵyndaǵy ultaralyq qatynastardy jańǵyrtý, damytý, ońtaılandyrý jáne ony retteý tetikteri kóptegen baǵyttarda júzege asyrylady. Árbir aımaqta ózin-ózi retteý negizinde aımaqtyq-ulttyq dástúrlerdi damytý jáne jańǵyrtý, etnosaralyq qatynastardy ońtaılandyrý úshin óziniń jeke quraldary men ádisteriniń jıyntyǵy jasalady. Kez-kelgen ulttyń ádet-ǵuryptar júıesi onyń kóptegen ǵasyrlar boıǵy tárbıelik jáne adamgershilik kúsh-jigeriniń nátıjesi bolyp tabylady. Al, osy júıe arqyly ár halyq ózin, rýhanı mádenıetin, minezi men psıhologıasyn birinen soń biri jalǵasyp kele jatqan urpaq qatarynda jańǵyrtady. Ádet-ǵuryptar men olardyń ornyǵý zańdylyqtaryn júıeli túrde zertteý qazaq halqynyń ómiriniń negizgi, irgeli zamanaýı tendensıalary men damý formalaryn túsiný, ony jetildirý men damytý joldaryn ǵylymı negizdeý úshin qundy jáne paıdaly bolady.

Salt-dástúrlerdiń máni men qurylymynyń birtutastyǵyn eskere otyryp, olardyń tereń aıyrmashylyqtaryna qaramastan, olar quraldardyń jalpy «áleýmettik muragerliktiń» tetikteri. Urpaqtar sabaqtastyǵynyń mehanızmderi retinde áleýmettik qatynastardy turaqtandyrý jáne molaıtý sıaqty fýnksıalardy oryndaıtynyn atap ótken jón.

Dástúrler árqashan ádet-ǵurypqa baılanysty damıdy. Salt-dástúrlerdiń zamanaýı problemalarynyń eleýli kemshiligi ol – bólshekter men sıpattamalyq túrde júrgiziletin tutas jáne júıeli tásildiń bolmaýy. Ǵylymda dástúrler jalpy dınamıkada emes, statıkada qarastyrylady. Bul kezde áleýmettik jáne áleýmettik-mádenı mehanızmder zertteýshiniń kózqarasy sheńberinen shyǵarylady. Aımaqtyq-ulttyq dástúr keńirek qubylys retinde qarastyrylady, ıaǵnı, onyń sheńberinde naqty dástúrler jumys isteıdi. Atap aıtqanda: aımaqtyq, ǵylymı, dinı, adamgershilik, ulttyq, otbasylyq-turmystyq jáne t.b. Sondyqtan zertteý -  ulttyq dástúrdi áleýmettik ómirdiń negizgi jáne anyqtaýshy faktory retinde jalpy aımaqtyq taldaýdan bastalady.

Ulttyq jáne dinı dástúr, ekeýi eki túrli baǵdar bolyp tabylady. Elbasy óz sózderiniń birinde: «Adamnyń sanasynda adamnyń dinı jáne ulttyq sezimderi árqashan bir-birimen tyǵyz baılanysty», - degen bolatyn. Rasynda, sanada saqtalǵan dástúrlerdiń mańyzy zor. Biraq dástúrler men mádenıet dinniń áserinen damyp, erekshe áserge ıe bolady. Tildiń damýyna dinniń tıgizetin áseri zor. Jalpy aıtqanda, din - dástúrdiń ólshemi dep aıta alamyz. Dástúrler men ádet-ǵuryptar ýaqytqa baılanysty ózgeredi. Mysaly, Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen taıpalardyń ádet-ǵuryptary men dástúrleri ár túrli boldy. Dinı qundylyqtar ǵasyrlar boıǵy qoǵamdyq formasıalardyń ózgerýine qaramastan ózgerissiz qalady jáne urpaqtan-urpaqqa ózgerissiz beriledi.

Meniń oıymsha, dástúrli halyq mádenıetiniń etnosaralyq qatynastardy qalyptastyrýdyń jáne jastarǵa patrıottyq tárbıe berýdiń zamanaýı quraly retindegi birinshi kezektegi mindetter:
1) dástúrli mádenıettiń saqtalǵan túrleriniń qazirgi qoǵamdyq ómirdegi jalpy uıymdastyrýdaǵy orny men rólin anyqtaý;
2) shynaıy halyq mádenıetiniń dáıektiligin taldaı otyryp, tasymaldaýshylaryn anyqtaý;
3) aımaqtyq jáne ulttyq dástúrlerdi jańǵyrtý jáne jańǵyrtý boıynsha jumystyń ınovasıalyq túrlerin jasaý.

Negizi, keıde etnostyń, ıaǵnı, ulttyń dástúri joǵalyp ketýi múmkin. Kez kelgen ulttyń dástúrli mádenıetin joǵaltý sebepteri urpaqtar sabaqtastyǵynyń alshaqtyǵy, qazirgi jaǵdaıdyń úmitsizdigi eń aldymen jergilikti jerlerde ıntegrasıalyq fýnksıalardy oryndaıtyn jergilikti mádenıettiń joıylýymen baılanysty bolyp keledi.

Adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastyń eń kúrdeli jáne álsiz máselelerdiń biri -  ol ulttyq másele. Adamdar arasyndaǵy deńgeıde adamdardyń ulttyq sezimderin jáne  olardyń tarıhy men mádenıetin eskermeýge bolmaıdy. Ulttyq másele kópultty elderde erekshe baıypty túrde qoıylady. Ultaralyq qatynastardyń ózara tózimsizdik kórinisterimen baılanysty problemalary 19-ǵasyrdyń aıaǵynda qalyptasa bastady. Ulttyq mentalıtettiń qalyptasýymen ultaralyq tózbeýshilik paıda boldy. Óz tilderin, mádenı qundylyqtaryn, dástúrlerin saqtaý quqyqtary negizgi talaptar retinde usynyldy jáne olardy etnıkalyq toptar ártúrli deńgeıde qorǵady. Etnostardyń beıbit qatar ómir súrýiniń mindetteri praktıkalyq sheshim úshin óte qıyn. Búgingi kúni ultaralyq qatynastarda shıelenistiń kúsheıýi baıqalady, týyndaıtyn etnıkalyq qaqtyǵystar álemdegi jalpy jaǵdaıdy edáýir qıyndatady.

Qorytyndylaı kele, qazirgi Qazaqstannyń qoǵamy biregeı qundylyq-semantıkalyq qurylymymen sıpattalady. Ol jahandyq tendensıalarmen qatar rýhanı kórinis tabady. Osy eki komponent zamanaýı tulǵanyń qundylyq qatynastaryn qalyptastyrýǵa tikeleı áser etedi, osyǵan baılanysty qazirgi zamanǵy jeke tulǵanyń qundylyq-semantıkalyq domınanttar júıesin zertteý bizge ózekti bolyp tabylady.

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1) http://politics.ellib.org.ua/pages-7792.html
2) Etnıcheskıe prosesy v sovremennom mıre. – M., Naýka. –1987. – S. 5.
3) «Egemen Qazaqstan», 6 qarasha 2009 jyl: Seıtalına B. El birligi doktrınasy – …// «Arqa ajary», 21 qarasha 2009 jyl; Mamaı J., Shahanov M. bastaǵan patrıottar…// «Jas Alash», 26 qarasha 2009 jyl

---