InfoHub Logo

Ulttyń ult ekenin tanytatyn onyń tili, dili, dini, salt-dástúri, ádet-ǵurpy, oıyndary, fólklory. Qazaq halqy budan kende emes. Halyq aýzynda júrgen árbir maqal-máteldiń nemese tyıymnyń óz tárbıelik mán-maǵynasy bar. Biraq, qazirgi jahandaný zamanynda bul qundylyqtar óz baǵasyn joǵaltyp, ótkenniń enshisinde qalyp bara jatqandaı. Ony aıtyp, eskerip otyratyn kónekóz qarıalarymyzdyń da búgingi kelbeti múldem bólek. Aq jaýlyǵyn taqqan áje men aq saqaly men taqıasy bar atany búginde keziktirý óte qıyn. «Zamanyna qaraı adamy» degenniń áseri bolar. Zaman talabyna qaraı ózgere beretin bolsaq, ulttyq qundylyq túgili, shyqqan tekti umytý qıyn emes bulaı. Óıtkeni búgingi «zamanaýı» jas otbasylar ata-ana qadiri, týystyq baılanys, salt-dástúrdi bile bermeıdi. Barlyǵyna topyraq shashýdan aýlaqpyn. Bunyń barlyǵyn óte jaqsy biletin de jandar jeterlik. Óıtkeni, olar «otbasy ınstıtýtynan» tálim alǵan. Sol alǵan bilimdi ary qaraı óz urpaǵyna úıretip, únemi qaıtalap otyrady.

 Mustafa Shoqaıdyń «Ulttyq mádenıetten jurdaı rýhta  tárbıelengen  urpaqtan, halqymyzdyń qajeti  men múddesin joqtaıtyn, paıdaly azamat shyqpaıdy»,- degen sózi bar. Básekege qabiletti urpaq tárbıeleýde onyń atategin qosa úıretken jón. Jan-jaqty bolsyn dep birneshe shet tilin úıretý, bos ýaqyty bolmasyn dep túrli úirmelerge jazyp qoıý búgingi kúnniń «tendensıasy» dep te aıtýǵa bolatyn shyǵar. Ózge tildi úırenemin dep, ana tilin bilmeı shúldirlep júrgen talaı qara domalaqtardy kózimiz kórip, qulaǵymyz estip júr. Sonda óz tilin bilmegen bala ózge tildi qalaı syılaıdy?! Árıne, árkimniń óz tańdaýy bar. Biraq, urpaq tárbıesinde ulttyq qundylyqtardyń óz alar orny bar ekenin jas ata-analar umytpasa eken.

«Ulttyq qundylyqtar» degende birden halqymyzdyń dástúrleri esimi oraldy. Qazaqtyń salty kóp dep maqtanamyz, biraq, solardyń árqaısysynyń mán-maǵynasyn jete túsine bermeımiz. Shyny kerek, salt-dástúrlerdiń kóbisi adam ómirindegi qýanyshty jaǵdaılarǵa baılanysty ǵoı. Ul balalarǵa bólek, qyz balalarǵa arnalǵan bólek dástúrler de bar. Adam ómirge kelgennen bastap «shildehana», «besikke salý», «qyrqynan shyǵarý», «tysaý kesý», «súndet toı», «tilashar», «toqym qaǵar», «bet ashar», «qyz uzatý» dep kete beredi. Men solardyń birnesheýine toqtalyp ketýdi jón kórdim.

 «Ár eldiń salty basqa, ıti qara qasqa» demekshi, bir Qazaqstannyń ózindi ár salt ár túrli oryndalady. Mysaly, qazir qyzdy toıhanadan syńsý nemese qoshtasý ánin aıtyp shyǵaryp salý «sánge» aınalǵan. Qyzdy saǵat tili on eki bolmaı meıramhanadan alyp ketý kerek degen zańdy ornatyp alǵan. Odan shoý jasap, bir-birimen jarysyp jatqandarda joq emes. Osylaısha, bul dástúrdiń mazmuny sál ózgerip ketken desek bolady. Negizinen, «qyz uzatýdyń» túp-tamyryna úńilsek, onyń ótkizýdiń jón-joralǵysy múldem basqasha. Bizdiń óńirde, naqtyraq aıtar bolsam, Qazaqstannyń ortalyǵynda qyzdy tań bozaryp atyp kele jatqanda óziniń týyp-ósken shańyraǵynan uzatady. Toıhana tek qýanysh pen kúlkiniń mekeni ǵana emes, sondaı-aq, tóbeles, aıqaı-shý oryn alatyn jer. İshimdik ishilgen jerde adamnan arda da, uıatta da, qurmet pen qasıet joǵalatyn eskersek, «mundaı jerden qyz uzatý qajet pe?» degen suraq týyndaıdy.  Boıjetkendi qasıet daryǵan, óziniń baqytty balalyq shaǵy ótken kıeli shańyraǵynan nege uzatpasqa?!

Ketip bara jatqan qyzdyń aldyna «joly ashyq bolsyn» dep, aqjol tóseıdi. Qazirgi kezde sol aq matanyń ústine gúl japyraqtaryn shashý degen bar. Múmkin ádemi kórinetin shyǵar. Biraq, qazaqtyń «kókti julýǵa bolmaıdy» degen tyıymyn biri bilse, endi biri bile bermesi anyq. Julǵany azdaı, aıaq astyna shashý tipti ersi. «Kókteı solyp qalǵan» degen sóz tirkesi bar. Qyzdyń sondaı bolǵanyn qalamasa, sándik úshin oılap tabylǵan bul úrdisti qoıý kerek.

Sońǵy kezde uzatýda qyzdy shyǵaryp salarda anasy qyzyna sáýkelesin kıgizip jatqanyn kóremiz. Táýelsizdik alǵan jyldary halyqtyń jaǵdaıy máz emes kezde bul dástúr týraly bile bermeıtinbiz. Ultymyzdyń sanasy jańǵyrǵan saıyn burynǵy ıgi salttar da qaıta jańǵyryp, qoldanysqa kelip jatyr. Anasy qyzyna kıeli sáýkeleni kıgizgen sátten bastap, onyń endi óz eline qonaq ekenin bildirgen.

Sondaı qaıtadan óziniń jańasha sıpatyn tapqan dástúrdiń biri – Sharǵy salý. Talaı qazaqtyń toıy orystyń qalyndyq gúlin laqtyrýymen ótkenin bilemiz. Qazir bul dástúrdi ózimizdiń ejelden kele jatqan «sharǵy salý» dástúri almastyryp keledi. Bul, árıne, kóńil qýantady. Atalǵan dástúr boıynsha, uzatylyp bara jatqan qyz artynan ergen sińilisine nemese jaqyn qurbysyna ózi taqqan oramalyn syılaıdy. Bul «endigi jol seniki» degendi bildiredi. Al qazir qyzdar sińilderi men jaqyn qurbylaryna yrymdap qoldaryna úki taǵyp jatady. Barlyǵy qyrylyp, shash julysyp bir gúlge talasqansha, osylaı úki taǵynǵandary qandaı keremet.

Kelesi sóz etkim keletin dástúrlerdiń biri – betashar. Bul kelin óz úıiniń tabaldyryǵyn alǵash attaǵanda oryndalatyn salt. Biraq, elimizdiń kóp aımaǵynda betashardy úılený toı bolatyn kezde toıhanada isteıdi. Aty aıtyp turǵandaı betashar jańa túsken kelinniń júzin kórý úshin jasalatyn yrym. Onyń betin ashý úshin de aýyldyń eń tańdaýly degen ánshi nemese jyraýdy shaqyrtqan. Ol kelinge jańa týystaryn óleń shýmaqtarymen kelistirip, tanystyrǵan. Jańa túsken kelinniń sálemin alǵan árbir adam óziniń súıinshisin bergen. Keıin betin ashyp, enesi basyna aq oramal salyp, úlkender batasyn bergen. Kelinniń eki jaǵynan súıeıtin áıelder jesir, jeńiltek bolmaýy da eskerilgen. Al qazir úılený toı kelin túskennen keıin bir apta nemese bir aıdan keıin bolý múmkin. Oǵan deıin kelindi bári kórip, tanyp alady. Sonda bul dástúrdiń túk reti bolmaı qalady.

 Umyt bolyp bara jatqan salttardyń biri – jarys qazan. Perzenthana bolmaǵan kezde, áıelderdiń úıde bosanǵany tarıhtan belgili. Kelin tolǵatqan kezde aýyl áýelderi jınalyp qazanǵa as salǵan. «Qazan qaınaǵansha bala dúnıege kelsin», «tolǵaq jeńil bolsyn» dep qazan men áıel tolǵaǵyn jarystyrǵan. «Jarys qazan» degen sóz osydan shyqsa kerek. Qazirgi jas kelinshekterden suraǵanda bundaı salttyń baryn bilmetin bolyp shyqty. Bul dástúrdiń tarıh qoınaýyna ketip bara jatqany ókinishti árıne. Áıtpese, onyń jas analarǵa berer tárbıesi de, paıdasy da mol.

Qalja toıy týraly bilesiz be? Qalja degen bosanǵan áıelge arnap soıylǵan qoı. Dúnıege sábı ákelý ońaı sharýa emestigin ata-babalarymyz ejelden-aq túsingen. Áıeldiń kúsh-qýaty azaıyp, aǵzasy álsirep qalady. Sondyqtan jas ana erekshe kútimdi qajet etedi. Qyryq kún boıy áıelge qaljanyń etin jegizip, sorpasyn ishkizgen. Jaqsy qaljalanǵan áıel tez arada qýattanyp, úı tirshiligine aralasyp ketken. Qaljany kelinniń kúıeýi ne bolmasa tórkini ákelgen. Qalja jegen áıeldiń súti qunarly ári jetkilikti, sábıdiń uıqysy tynysh bolady. «Qaljaly áıelden oljaly ul ósedi» degen sóz sodan qalǵan desedi. Birinshi kúni kelin qoıdyń moıyn omyrtqasyna tisin tıgizbeı, qolmen mújıdi. Etten tazartylǵan julyndy taıaqshaǵa bekitip, keregeniń basyna ilgen. Bul balanyń moıyny tezirek qataısyn degen yrymnyń negizi. Al qazir qalaı? Qazir jańa bosanǵan kelinge qyryq kún et jegizip, sorpa ishkizetin otbasylar kemde-kem. Zamanaýı «qalja» bir kúndik toımen shektelip qalady desem artyq bolmaıtyn shyǵar. Kelin men sábıdiń sybaǵasy sanalatyn qaljany búkil týǵan-týys jınalyp asyp jeıdi. Sonda  áıeldiń shilde terin shyǵaryp, aǵzasyn qalpyna keltirýine múmkindik bolmaıdy. Al ol keıin óziniń keri áserin berip, áıel aýrýshań bolýy múmkin.

Qazaq dástúriniń ishinde qaımaǵy buzylmaǵan salttyń biri – tabaq tartý rásimi. Otbasynda quda kútý, toı-tomalaq nemese qara jamylǵasa da qazaq halqy et asatyny belgili. Aldynda aıtyp ketkenimdeı elimizde qansha oblys bar, sonda tabaq tartý ádisin kórýge bolady. Ár jiliktiń, ár súıektiń óz reti, ár tabaqtyń óz ataýy bolǵan.

Osy tabaqtarǵa at qoıýdyń ózinde de úlken mán, zor maǵyna bar. Adamdar arasyndaǵy baılanys pen qarym-qatynasqa saı as tartylǵan. Mysaly, «bas tabaq», ıaǵnı, qudalarǵa arnalǵan tabaqqa bas, jambas, bel omyrtqa, eki úlken qabyrǵa, súbe, quıryq salady. Qoıdyń basyn usynǵanda  mańdaıyn tilip qoıady. Onyń óz sebebi bar. Basty jalǵyz adam jemegen, olaı jeıtin bolsa, jeke qalamyz dep eseptegen. Soǵym soıǵanda, barlyq el-jurtty shaqyrtyp, aq batamen soıǵan. Basqa qosý belgisi ispettes tilik salyp qazanǵa salǵan. Bul belgi basymyz qosylyp júrsin, birlikte de tirlikte de birge bolaıyq degendi bildiredi. Ekinshi «syı tabaqqa» bas, jambas, kári jilik, bel omyrtqa, súbe, quıryq, odan keıin «orta tabaqqa» ortan jilik, bel omyrtqa, eki qabyrǵa, súbe, quıryq maı salynyp tartylady. «Qudaǵı tabaqqa» jaýyryn, jaq eti, omyrtqa, ortan jilik, súbe, quıryq, «kúıeý tabaqqa» tós, ortan jilik, omyrtqa, súbe, «qyz tabaqqa» asyq jilik, moıyn omyrtqa, quıymshaq, eki qabyrǵa, súbe, quıryq maı, «bala tabaqqa» asyq jilik, jaýyryn, ortan jilik, qabyrǵa salynady. Odan bólek etti tabaqqa salýdyń da óz reti bar. Dálirek aıtatyn bolsaq, basty qonaqqa qaratyp usynady, jilikti tabaqtyń shetine ne ortasyna qoıý, jambastyń shuńqyryn joǵary qaratyp qoıý syndy qaǵıda bar. Bul tártip ulttyń minezin, dástúrin joımaı, joǵaltpaý úshin jasaqtalǵan.

Al qazir osynyń jón-joralǵysyn bilmeıtin jas urpaq ósip keledi. Olar buny eskiliktiń belgisi dep esepteıdi. Qazir barlyǵy áıteýir et tartady da, qaısysy "bas tabaq", qaısysy "orta tabaq" áıteýir bas pen jambas salynsa boldy, úlkenderdiń aldyna baratyn tabaqtardyń barlyǵy - "bas tabaq", jastardyń ortasyna tartylǵan orta tabaq esebinde tartyla beredi. Sondaı-aq, etti týrap alyp kelý dástúrin kórip júrmiz. Bul múmkin ýaqyt únemdep, ústin búldirmeýdiń amaly shyǵar. Degenmen, etti bútindeı ákelip, onyń mereıin shyǵaryp qonaqtarǵa usyný burynǵynyń salty. Bul qonaqtyń qanshalyqty qadirli ekenin kórsetedi. 

Tabaq tartý degen jáı ǵana rásim emes. Ol birlik pen tirliktiń, jaqsylyq pen molshylyqtyń nyshany. Osynyń barlyǵy otbasyndaǵy oshaq qasynda urpaqtan urpaqqa berilip, osy kúnge deıin jalǵasyp kele jatqan ulaǵatty uǵymdar, tárbıeniń negizgi bastaý kózi. Árqashan asty «dáneker» deıtin halqymyz, jańadan kóship kelgen kórshisine de «erýlik tabaǵyn» aparady.

Darhan dalanyń keńdigindeı halqymyz salt-dástúrge baı. Ult pen ulttyń bir-birinen aıyrmashylyǵyn osy baılyqqa qarap ajyratýǵa bolady. «Dástúrdiń ozyǵy bar, dáýreni ótken tozyǵy bar», -degen sóz bar halqymyzda. Zaman damyǵan saıyn, ulttyq dástúr de jańasha sıpat tabady. Kónergen dep ár saltty shetke ysyra beretin bolsaq, ulttyq qundylyqtyń qadiri ketedi. QR Tuńǵysh Prezıdenti N.Á.Nazabaevtyń «Biz táýelsizdikpen birge tilimizdi túlettik, dinimizdi órkendettik, tamyrymyzdy jalǵap, salt-dástúrimizdi jańǵyrttyq», -degen sózi bar. Ata-babalarymyzdan kele jatqan dástúr – ulttyq bolmysymyzdyń kórinisi. Sondyqtan, keler urpaq atadan qalǵan maldy emes, sózdi, dástúrdi qadirlep, ony ary qaraı jańasha úlgide túletse eken degen tilek bar. «Saltyn saqtaǵan el joıylmaıdy» deıdi dana halqymyz. Atadan kórgendi qaıtalaý uıat emes, ony bilip turyp istemeý uıat bolar.

---