InfoHub Logo

Qaı halyqty alsaq ta, onyń ózine tán turmys-tirshiligi, kúnkórisi, ádet-ǵurpy, salt-dástúri bolady. Salt-dástúr sol halyqpen birge jasasyp, onyń tarıhynda óshpes iz qaldyrady. Biraq umyt bolyp bara jatqan ulttyq salt-dástúrlerimiz de joq emes. Endeshe, saltymyz sanamyzda máńgilik jańǵyryp turýy úshin dástúr sóıleıdi.

Atbaılar (salt). Munyń  da eki túri bar. Jas otaýdyń shańyraǵy kóterilgen soń aǵaıyn-týystar oǵan shashý shashyp, «keregesi keń bolsyn», «bosaǵasy berik bolsyn» degen tilek aıtady. Baıǵazy beredi. Et jaqyny bosaǵaǵa jylqy baılaıdy. Munyń aty «Atbaılar».

«Atbaılardyń» ekinshi túri – káde. Quda-qudaǵılar kelgende nemese kúıeý qalyńdyǵyn alýǵa kelgende olardyń jeńgeleri aldynan shyǵyp túsirip alyp, atyn baılaıdy. Bul «atbaılar» dep atalatyn toı salty. Oǵan arnaıy káde beriledi. Ol kádeden taǵy bir áıel tábárik suraıdy.

Aýshadıar (dástúr). Úılený toıy kezinde aıtalatyn dástúrli óleń, jyr. Jáne jaı óleń emes, ózindik aıtylar áni, erekshe ulttyq tárbıelik mańyzy bar. Kórkem shyǵarmashylyqpen aıtylatyn toı kórki, saltanat sán, ónegeli óner. Muny izdep taýyp ómirge ákelgen jazýshy Ýahap Qydyrhanov eken. Aýshadıar jyrynyń úlgilerin sheteldegi qazaqtar saqtap, bizge jetkizgen. Shynyn aıtý kerek, bul Qazaqstan elinde aıtylmaıdy, halyq jadynan múlde shyǵyp ketip umyt qalǵan.

Aýshadıar úılený toıy ústinde aıtylady:
Aýshadıar bir bolar,
Jamannyń kóńili kir bolar.
Ata-anasyn syılaǵan.
Aq shalmaly bı bolar.

Aýshadıar eki der,
Erjetkenniń erki der,
Omyraýy tolǵan on túıme,
Qyz balanyń kórki der…

Aýshadıar tórt bolar,
Qyzdyń qoıny órt bolar.
Eki jaqsy qosylsa,
Óle-ólgenshe sert bolar.

Jyr jańa qosylǵan jastarǵa arnalady. Munda aqyl, úlgi, ónege, tálim-tárbıe týraly tolǵaýdy sanamalap aıtýdyń halyqtyq taza baı dástúri bar. Ultymyzdyń ulaǵatty ádet saltynyń bul túrin ómirge engizetin bolsaq, mádenı qazynamyz da, ónerimiz de óse túser edi.

Biz shanshar (salt). Keń-baıtaq Qazaqstan dalasynda salt-dástúrlerdiń qyzyqty túrleri kóp. Biraq olar bir-birinen onsha alshaq emes. Sonyń biri – «biz shanshar». Elimizdiń shyǵys, ońtústik jaqtarynda «jaýshy» orynyna osy «biz shanshar» salty qoldanylady. Aqsaqal-qarasaqaly aralas bir top er azamat boıjetken qyzy bar úıge túse qalady. Qandaı sharýamen júrgenin aıtpaıdy, el sharýasyn, amandyq bilgen bolyp, qonaqasyn iship attanyp ketedi. Ádep boıynsha el ishinde bir top adam bulaı júrmeıdi. Olar ketkennen keıin otaǵasy men anasy qonaqtar otyrǵan jerdi qarap, odan shanshýly bizdi taýyp alady. Bul «bizde ul, sizde qyz bar» quda bolaıyq degendi bildiredi.

Qyz qashar (dástúr). «Bylaısha qyz qashar dástúrin ótkizetin úıdi «bolys úı» deıtin kórinedi. (H. Arǵynbaev). Kúıeýdiń kelýin «uryn kelý» dese, qyzdyń atastyrylǵan kúıeýin kórýi «qyz qashar» deıdi. Bul «uryn toıy» ótetin kúni bolady. «Uryn toı» – jastar úshin kóńildi, dýmandy toılardyń biri. Buǵan jas jeńgeler men jastar qatynasady. Kúıeýden alynatyn «qol ustattar», «shash sıpatar», «qyz qushaqtar», «arqa jatar», «kórpe qımyldatar» taǵy sol sıaqty kádeler osy joly beriledi. Eki jastyń birin-bir kórip, tildesýi de osy toıda bolady. Ekeýi de birin-biri unatyp, qalyńdyq jigitke qyz belgisi oramalyn jáne onyń ini-qaryndastaryna da túrli syılyqtar beredi.

Kúıeý uryn barǵannan keıin qudalyq buzylatyn bolsa, ol qazaq zańynda óte aýyr is sanaldy. Onyń arty úlken daýǵa ulasyp jatady. Kúıeý sebepsiz bas tartsa, burynǵy berilgen mal qaıtarylmaıdy jáne aıyp salynady. Batany qyz jaǵy buzatyn bolsa qalyń mal tolyq qaıtarylady jáne aıyp tóleıdi.

Abylaı han atyndaǵy halyqaralyq qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıtetiniń 2 kýrs stýdenti Altynaı Jýnýsova

---