InfoHub Logo

Poves

BİRİNSHİ HIKAIA

Túngi sapar. Quıryqty juldyz.

“Jat jurttyq bala”

Moskvadan qyryq-elý shaqyrym shyqpaı jatyp-aq ózińdi shekaradan ótip ketkendeı sezinetin bir jer bar. Ol Sheremetevo aerodromy. Sheremetevo ekeý. Meniń aıtyp otyrǵanym sonyń halyqaralyq aerodromy. Zattaryńdy tapsyryp, kók jaǵaly leıtenantqa tıisti dokýmentterińdi kórsetip, bógettiń arǵy betine shyqqanda ózińdi shekaradan ótip ketkendeı sezinesiń. Seni ótkizip jiberip, qaıta jabyla qoıatyn leıtenanttyń kishkene ysyrylmaly tor qaqpasy, shynynda da shekaranyń bir túri. Endi bergi betke tek alys sapardan qaıtyp oralǵanda ǵana ótesiń.

Moskva ýaqytymen keshki saǵat onnyń shamasynda IL-62 samoleti aspanǵa kóterilip, Delıge qaraı baǵyt aldy. Osy kezde biz de «ýh» dep dem alyp kóńilimizdi birlegendeı boldyq. Biz degenim — Sovettiń jazýshylar delegasıasy. Tórt adambyz. Jazýshy, ári jýrnalıs, «Pravda» gazetiniń arnaýly tilshisi Leonıd Pochıvalov, jazýshy-dramatýrg Maııa Ganına, «Sovet áıeli» jýrnalynyń úndi tiliniń redaktory Isaak Golýbev jáne men. Al «kóńilimizdi birledik» degenim... munyń ájeptáýir hıkaıasy bar.

Osy sapardyń biz úshin biraz ábigeri men mashaqaty boldy. Basynda ótken jyldyń oktábr aıyna belgilengen bul sapar odan dekabrge, dekabrden ıanvarǵa syryldy. Mundaı dáıeksizdik kisiniń kóńilin qobaljytyp, elegizitip qoıatyny óz aldyna, qysqa qaraı baıyzdap úlken bir shyǵarma jazam ba degen adamdy sharýasynan qaldyrady. Biraq... barar jeriń Úndistan bolsa, ony buryn kórmegen bolsań — qolyńdy bir siltep bas tartýǵa dátiń jetpeıdi. Amalyń joq, tózesiń.

Sóıtip barlyq ýkoldaryn alyp, daıyndalyp júrgende «Indıaǵa ushý merzimi 27 fevralǵa belgilenip otyr, 25-nen qalmaı kelińiz» degen qýanyshty telegramma sart ete qaldy. Men jıyrma besi emes, jıyrma tórti kúni Moskvaǵa jettim. Biraq júrý merzimi bizdi qobaljytyp, aqyryndap ysyryla berip altynshy martqa, odan onynshy martqa shegindi.

Men «Rossıa» atalatyn alyp meımanhanaǵa ornalasqan edim. Terezem Kreml jadta. Segizinshi qabattan Kremldiń ishi alaqandaǵydaı kórinedi.

— Bólmeń ǵajap, «Blajennyı», Spass qaqpasy, Kreml — orystyń bar sáýleti kúndiz-túni kóz aldyńda, nesine asyǵasyń, jata bermeısiń be?! — degen, maǵan qonaqqa kelgen orystyń tamasha sheber jazýshysy Iýrıı Kazakov.

Biraq Kremldiń kórinisi qansha ǵajap bolsa da meniń sabyrym sarqylaıyn dedi. Osyndaı kezde besinshi mart kúni maǵan SSSR Jazýshylar odaǵynyń shetel komısıasynan telefon soqty.

— Tahaýı, quttyqtaımyn! Sizderge vıza alyndy. Bıletti onynshy martqa alatyn boldyń. Jetinshi mart kúni keshte Úndi elshiliginiń mádenıet ishindegi sovetnıgi Matan Sınhtyń úıine qonaqqa barasyz.

Jetinshi mart kúni keshki jetige jarty saǵat qalǵanda shyǵyp, sovetnıktiń áıeline aparatyn gúl izdesem... Ortalyqta gúl satatyn eki-úsh jerge bardym. Qudaı eken saqtasyn, gúl emes, gúlden qalǵan qıqymǵa turǵan adam tizbegi at shaptyrymǵa sozylǵan. Erteń segizinshi mart...

Sodan ezer degende bir taksı ustap alyp, Sadovoe kolsony aınala shaýyp, ańyry jap-jaqsy hrızantema gúlin taýyp aldym. Joldastarym da meniń aldymda ǵana kelipti. Sovetnık Matan Sınh deneli kelgen, ústi-basy banty, qyryqtar shamasyndaǵy ajarly kisi eken.

Biz amandasyp úlgergenshe onyń kelinshegi de keldi. Men aýzymdy ashyp qalyppyn. Áı, bul áıeldi kórgen adamnyń tańyrqamaǵany, sirá, bola qoımas. Kórgennen-aq Úndi emes, Indonezıa eliniń qyzy ekenin aıtpaı bildim. Jip-jińishke qýyrshaq tulǵaly, ádemi qaz moıyn, sulý jumyr boıynda min joq. Qazaq aıtatyn oımaq aýyz, ásem erni úlbiregen, monshaqtaı qaraqat kóz, kishkene piste murny da juqalań quba júzine kelise ketken. Nebir barmaǵynan bal tamǵan sheberińiz qýyrshaq jasasa dál mynadaı náshin keltire almas. Ash belin úzildire orap, bir shetin ıyǵynan asyra tastaǵan qyzǵylt sary, jalań aıaǵynyń bashaıyna ilgen jappasy da jarasa qalǵan. Abzaly mynadaı denege jaraspaıtyn nárse bolmasqa kerek.

Moskvany aınala shaýyp gúl izdegen eńbegim qaıtty.

Sulýlyqtyń tóńiregin sharpıtyn býy bolady. Sol bý osy keshte bizdiń bárimizdi de mol sharpyǵan.

— Apyraý, qýyrshaq emes, sýret emes, mynadaı názik sulýlyqty tiri adam beınesinde de kóretin kún bar eken-aý, — dep tamsanyp qaldy Maııa Ganına.

Áıeldiń sulýlyǵyna áıel tańyrqaǵan soń, endi men arjaǵyn sýrettep áýre bolmaı-aq qoıaıyn.

Sovetnık myrza óner mamany eken. Gımalaı halyqtarynyń óneri jaıynda aǵylshyn tilinde úlken kitap jazypty. Sýretshilik óneri jáne bar. Úıinde ózi salǵan birneshe abstraksıalyq kartınalary ilýli tur.

Keshte elshilikte isteıtin úndiniń qylqandaı jas jigitteri boldy. Olar kádimgideı oryssha úırenip qalypty.

Ájeptáýir uzaq otyryppyz. Soǵan qaraǵanda kóp jaman bolmaǵan tárizdi. Sovetnık bizge oń sapar tilep, Indıadaǵy saparymyzdyń sátti de, qyzǵylyqty bolaryna senim bildirip ajyrasty.

Sóıtip kúte-kúte kelip «al kettik» degende, úndi úkimeti taranynan bizdiń saparymyzdy 27 martqa shegerýge ótinish bolypty.

Moskvada qashanǵy jatam, salym sýǵa ketip Almatyǵa qaıttym.

Mundaǵy jurttyń kózine kóriný de qıyn. «Aý, aman-saý kelip qaldyń ba, al Indıa qalaı eken?» degen suraqty jurt shyn kóńilmen berse de, saǵan kókesin bop estiledi.

Osylaı eki oıly, dal bop júrgende Moskvadan qaıta shaqyrý keldi. Ushardan bir kún buryn «Zenıt» degen fotoaparat satyp alyp edim, júrer kezde moınyma ile keteıin desem álgi qurǵyr joq. Úıdiń ishin astan-kesten qyp olaı izdedim, bylaı izdedim, aqyry tabylmady. Endi samoletke ázer úlgerip aeroportqa kelsem qaltamda bıletim joq.

Dıspecher «qaıtadan bılet satyp alyńyz» dedi. Oǵan da shúkir. Dúnıesi qurǵyr janyńa batqanmen adamǵa, ıaǵnı densaýlyq kerek. Eski úrim, Grek azamattary joryqqa, ne uzaq saparǵa shyqqanda qurbandyq beretin bolǵan. Sony esime aldym. Eski zamanǵy qazaqtar da «qorasanǵa qoı aıtyp, áýlıege at aıtyp» attanatyn bolǵan. Sirá, Úndi saparynyń menen alǵan qurbandyǵy bolar dep ózimdi jubatyp, kóńilimdi birlep alǵanmyn. Ushar aldyndaǵy bizdiń tartqan taýqymetimiz osyndaı bolǵandyqtan, samolet kóterilgende «ýh» dep dem almaǵanda qaıtesiń.

Qazaqta «kóńili alyp ushady» degen ádemi sóz bar. Uzaq saparǵa, beıtanys elge ketip bara jatqan adamnyń kóńili soǵan jýyq bolýǵa tıis. Samolettiń ishinde qalǵyp-múlgip otyrǵan adamdy kóre almadym.

Delıge deıin IL-62 samoleti bes jarym saǵat ushady eken. Bul IL-18 samoletiniń Almaty men Moskvanyń arasyna ushatyn ýaqyty. Men Qazaqstannyń ústin basyp qaıtadan ushyp kelemin. As iship óıtip-búıtkenshe Tashkentke de kelip qaldyń. Azdan keıin sol qaptaldan Samarqannyń ottary kórindi. Oń jaqtan Buhardyń oty jarqyrady. IL-62 on myń metr bıikke kóteriledi. Arasy júz elý shaqyrym eki qalanyń ottary qatar kórinýi de sol bıiktiginen bolar.

Osy túni aı jaryq boldy ma bilmeımin, biraq, áıteýir, tómendegi taý bederi sonshalyqty aıqyn, anyq kórindi. Biz shekaradan ótip Aýǵanstannyń ústimen ushyp kele jattyq. Kenet samolet komandasynyń bir múshesi — sol jad ılúmınatordan kometany kórýlerińizge bolady dep habarlap ketti.

Sol jaq qaptalǵa aýysyp, dóńgelek terezeden túngi qara kúńgirt aspanǵa qadalyp turǵan kometany kózim shaldy. Bul osy kezde jerge óte jaqyndap kelgen Beınet kometasy bolatyn. Úlkendigi kishi-girim tostaǵandaı, ózi appaq, quıryǵynan aqshyl tozaq sáýle shubatylǵan. Kádimgi aspanǵa qarap kóterilgen projektordyń sáýlesi sıaqty. Ásirese samolet teris qyryndaǵanda jerden samoletke jol siltep turǵan projektor tárizdi elesteıdi.

Saǵattan artyq quıryqty juldyzdan kóz almadym. Biraq qaraǵan saıyn oıym tiksinip, alǵashqy qobaljýym basylar emes. Kishkene tostaǵandaı dóńgelene jarqyraǵan kometa ana sheti men myna sheti talaı júz shaqyrymǵa sozylǵan úlken tas bitim. Túpsiz tuńǵıyqta kishkene ǵana sheńber syzyp kúndi aınalyp júr. Sonda jer qandaı? Álemniń aýmaǵynan qaraǵanda jumyryqtaı... barmaqtaı... Makro-kosmos atty sheksiz qýystyń sansyz pushpaǵynyń birinde alaqannyń aýmaǵyn aınalyp júrgen tıtteı shar. Anaý álem tuńǵıyǵyn jalǵyz keship júrgen kometany kórgen saıyn — kóz aldyma jer elesteıdi. O da osy túnsiz, tylsym qýysta kip-kishkentaı ;bop, jalǵyz dóńgelep, panasyz ketip barady.

Quıryqty juldyz sóne bastady. Aldymen quıryǵyndaǵy tozań-sáýlesi seıilip, sodan óziniń dóńgelek júziniń nury da qýqyl tartty.

Tań bıikten atty. Áýeli bıik aspan bozaryp, qarańǵylyqty etekke qaraı ysyryp, kókjıektiń erneýine aparyp jentektep, nyǵyzdap tastaǵandaı boldy. Jıyrma shaqyrym tómende jatqan jer bederi endi kórinbeı ketti. Ústimiz jaryq, astymyz qarańǵy — biz sonyń shekarasynda kelemiz. Jerdegi «tań qarańǵysy» deıtin mezgil dál osy sát bolsa kerek.

Bizdiń dál aldymyzda aryqsha kelgen, juqa óńdi aq-sary orys kelinshegi otyr. Bir jasar shamasyndaǵy jyltyldaǵan qara domalaq balasyn ázer uıyqtatty. Kóńili tolqyma, ózi uıqysyz keledi. Balasy úlken qara kózdi, buıra shashty, qońqaq muryn kóksil qara... Naǵyz úndi. Kúıeýi Moskvada oqý bitirgen úndi jigiti eken. Soǵan kele jatyr. Onyń kúıeýin Isaak Golýbev biledi eken. Kelinshektiń oıy durys-aq — eger kónse kúıeýin úgittep Sovetter Odaǵyna qyzmetke kóshirmek. Eger kónbese...

Indıadan alǵashqy kúngi alǵan áserimde ekzotıka az. Tek meımanhana aldyndaǵy saqal-shashtaryna ustara tımegen, tóbesinde shoǵy bar ásem sáldeli shveısar sınhter jáne jolaýshyǵa qyzmet qylatyn jurttyń elpildegen erekshe yqylas-izeti bolmasa — men mundalap kózge uryp turǵan aıryqsha bólektigi joq sıaqty. Árıne sonsha ystyq, ońtústik halqynyń óńi, kıim kıisi men júris-turysynyń bólekteý bolatyny óz aldyna.

Erteń erte júremiz. Aralap aıyzym qanbaǵan Delı shahary ázirge biteý qalyp barady. Men úshin áli syry ashylmaǵan alyn el — Úndistan alda jatyr.

Sulýlyq sıqyry. Ákesin qamaýǵa alǵan patsha.

«Jumaq baǵynda»

Delıdegi «Djan Path» meımanhanasynda tańǵy tórtte telefon syldyry oıatty. Shamasy kezekshi bolar — aǵylshyn tilinde maǵan bir nárse dedi. Árıne, onysyn men túsingenim joq. Umytshaqtyǵymdy eskerin túnde barsha qamalymdy jıyp, býyp-túıip jatqanmyn. Daıashy shaı ákeldi. «Adamǵa qamqorlyq» jaıly úndilikterdiń qansha aıqaılaıtynyn bilmeımin, biraq áıteýir is júzinde qamqorlyǵy táýir.

Pochıvalov buryn Úndide biraz bolǵan, talaıdy kórgen, sodan bolar, densaýlyǵyn syltaýratyp Delıde qalyp qoıdy. Bizdi Kalkýttada qýyp jetpek.

M. Ganına, aýdarmashy Isaak Golýbev úsheýmiz samoletke mindik. Jol qysqa — 45 mınýt. Jeńil boldy. Tek átteń úsh kúnnen beri uıqy shala. Áıtse de oqasy joq. Sarıge oranǵan ádemi úndi qyzy — stúardessa nazarymyzdy aýdardy. Shetelge arnalǵan «Sovetskaıa jenshına» jýrnalynyń úndi tilindegi redaktory Isaak — stúardessa qyzdyń jaı-japsaryn bilgisi keldi. Óıtkeni bul jaqta áıeldiń jumys isteýi sırek jaǵdaı. (Jýrnalıs emes ıe, jýrnalyna aıaq astynan materıal izdep jatyr). Biraq ózi tikeleı suraq berýge qyz uıalyp qalar dep Maııaǵa ótinish aıtty. «Siz jaı-japsaryn surastyryńyz, men sizdiń sózińizdi aýdaraıyn» dep, jáne qandaı suraqtar berý kerek ekenin de aıtyp berdi.

Azdan keıin-aq qyz Maııanyń suraǵyna alań bolmaı Isaakpen tikeleı shúıirkelesip sóılesip ketti.

Jasy jıyrma ekide. Áke-sheshesi joq. Bir aǵasy bar. Ol Amerıkada týrady. Ózi jalǵyzsyrap júrmeı — aǵasyna barmaq oıda. Musylman semásynan shyqqan. Esimi... Mýhabýda... Áıel zatynyń qyzmet istegenin durys kóredi. Biraq áıeldiń jartydan kóp ýaqyty — úı, bala qamyna jumsalý kerek deıdi.

Qyz kete bergende Maııa:

— Júretin jigiti bar ma eken, sura, — dep edi. Bul qaqtyń jaıyna jetik Isaak:

— Júretin jigiti bolmaýǵa tıis, eger jigitpen júrgen sybysy bilinse — kúıeý almaıdy. Bý jaqta ondaıǵa qatal, — dep jaýap berdi.

Sóıtkenshe samolet te aerodromǵa kelip qondy.

Agra... Alǵashqy kózge túskeni aerodrom mańyn aınala baý-baqsha. Qalyń da emes, onsha sırek te emes jasyl aǵashtar. Aspan ashyq. Kókpeńbek. Kún jańa ǵana shyǵyp i;ele jatqan erteńgi balaýsa mezgil. Samolettiń motory synǵan kezde — san túrli torǵaı saırap qoıa berdi. Almatynyń, odan zor Moskvanyń shýynan qulaǵy tunǵan adamǵa — osy ara bir tynysh baý-baqshanyń ishindeı kórindi. Aýasy da jaqsy, kókirekti ashyp jiberedi. Osy zamanǵy alyp shaharlardyń esińdi tandyrǵan dańǵaza shýynan, qapqan gazy men tútininen, ars-gúrs shekeńdi shańqan motor zirkilinen qapelimde qutylyp, ótken ǵasyr zamandarynan oqyǵan, nemese sol kezdegi sýretshiniń kógildir kartınasynan kórgen — ońasha, tynysh maýjyratyp túkpirge kelgendeı áserlenip, qıaldana bastaǵan kóńildi, qaıtadan shyńǵyryp qoıa bergen samolet motory búgingi tirshilikke qaıtyp ákeldi.

Bizdi osyndaǵy oqý bóliminiń ınspektory Ýma Shankar Sharma qarsy aldy. Bul ózi kishileý kelgen, shymyr jigit eken. Jasy otyzdyń ústinde, qoshqyl-qońyr, kishkene, sypaıy júzdi, bıik qus muryndy.

Aeroporttyń aldynda bizdi keshegi «ford» sıaqty jataǵan, jalpaq sur mashına kútip tur eken. Munyń markasy basqa, artqy eki qanaty raketanyń quıryǵy sıaqty shorshyp kóterilgen.

Agra... Keshegi Delı tárizdi taǵy da úlken shaharǵa kirgendeı áser joq. Qazirgi transportqa kóshesi tar bolǵanmen — úı aralary keńistik, jasyl aǵash. Jáne deni alasa úıler. «Bul shahardyń shet-pushpaǵy bolar» dep otyrǵanda meımanhanaǵa qalaı kelip qalǵanymyzdy baıqamadyq.

Joldan jýynyp, as iship alǵan soń kidirmesten «Táj-Máhaldy» kórýge júrip kettik. Árıne Agraǵa kelgen adamnyń armany — jer betindegi jeti keremettiń biri atalǵan — osy Táj-Máhaldy kórý bolmaq. Biz de sonyń birimiz.

Táj-Máhal... Men biraz jerge silteıtin shyǵarmyz desem... mashına uzaq júrgen joq, Azdan keıin-aq jan-jaǵy bıik, ásem qyzyl tas qabyrǵamen qorshalǵan kók alańǵa kirdi. Kólemi shırek sharshy kılometrge jýyq alańnyń kók shóbin ásem tyqyr qyrqyp alǵan. Jas aǵashtardyń arasynda ár jerde túp jaǵyna úsh adamnyń qushaǵy jetpes kári aǵashtar tur. Al aınala qorshalǵan qyzyl qabyrǵa degenińizdiń ózi — musylman arhıtektýrasynyń stılimen oıylǵan qaptaǵan qujyralar. Aýlaǵa kirgen betten ońǵa qarasań — jańaǵy qyzyl tas ásem qabyrǵanyń qaq ortasynda, meshit tárizdi kúmbezdegen sulý bir saraı kóresiz. Osynyń ózi eskiden qalǵan arhıtektýranyń tamasha bir eskertkishi tárizdi. Tańyrqaı qarap qaldyńyz. Bul ne ǵajap dep surasań — bul... Biz izdep kele jatqan Táj-Máhaldyń ońtústiktegi birinshi qaqpasy eken.

Endi solǵa qarasaq — jańaǵy ásem qyzyl saraıdy aınadan kórgendeı boldyq. Anyq kóz salsań bul odan áldeqaıda sulý jáne aýmaǵy da iri jatyr. Neshe túrli órnek oıýmen aıshyqtalyn, quran sózimen kómkerilgen keń qaqpasy bar. Joǵary jaǵy kúmbezdelip kelgen osy eresen bıik te keń qaqpany eki qabatqa bólip ásem balkon sozylǵan. Balkonnyń tereńinde sulý oıylǵan úsh tereze bolsa, balkonnyń astynda — soǵan tamasha uıqasyp úlken úsh esik tur. Onyń ortańǵysy ashyq ta, qalǵan ekeýi — biteý, jarastyq úshin jasalǵan. Bul negizgi mańdaı — portal. Endi onyń ózinen sál tómendeý eki qanaty bar. Onda da álgi úlken qaqpaǵa sımmetrıa jasap, sonyń kishileý qaıtalamasy esebinde biriniń ústinde biri — eki-ekiden tórt áshekeı tereze ornalasqan. Al eki qanattyń sheti — osy qurylystyń tórt buryshy — jýan kolonna sıaqty jumyrlanyp kóterilgen. Sol tórt buryshtaǵy tórt kolonnanyń ústinde — shatyry sıaqty jińishke baǵandarmen kóterip qoıǵan — tóbesi úshkir tórt aq kúmbez tur. Al, bul tórteýinen bıigirek ortadaǵy úlken qaqpanyń ústinde jumyrtqadaı on bir aq kúmbez tizilgen. Bulardyń da joǵarǵy jaǵy naızanyń ushyndaı ásem súıirlenip kókke qadalǵan. Eki jaǵyn jiptikteı sıdam úshkir munarashyqtar kómkergen.

Biz aq mármármen aıshyqtap oıýlaǵan, kózdiń jaýyp alǵan ásem qyzyl saraıǵa qaraı berdik.

Bizben birge kelgen úndi jigit Shankar Sharma da osy kezde saıraı jóneldi.

— Myna qurylystyń tóbesindegi on bir kúmbezdi kórip tursyzdar ma? Al, munyń arǵy betiniń kórinisi dál osy bergi betinde. Arǵy betinde de mynadaı tizilgen on bir kúmbez bar. Sonymen bul qurylystyń tóbesinde jıyrma eki kúmbez qatar túzegen.

Táj-Máhal jıyrma eki jylda salynyp bitken eken. Bul sonyń belgisi, — dedi Sharma.

Bul Táj-Máhaldyń ońtústik kirer jańǵaǵy ekinshi qaqpasy eken.

Táj-Máhal... Men seniń aınalańdy kórip tańyrqap turmyn. Aınalań ǵajap eken. Al, óziń qandaısyń. Biraq men seniń ózińdi bilem. Baıaǵyda kórgenmin. San kergenmin. Sýretten, boıaýly sýretten... kınodan. Talaı kitaptyń ishinde, dúnıe múliktiń syrtyndaǵy etıketkada júrsiń. Eı... seniń sýretińdi kórmegen adam az-aq shyǵar.

Al seni qorshaǵan aınalań sýretke jóndi túse qoımaıtyn. Ol jóninde shý da joq. Shynymdy aıtqanda mundaı ǵajaıyp qorshaýyńnyń baryn bilmeýshi edim.

Minekeı, Sharma bastap keledi. Qazir Táj-Máhaldyń ózi kóz aldyma keledi. Men kidirip qaldym. Týflıimniń baýy sheshilip ketti. Joq, sheshile qoıǵan joq... Bosańdaý sıaqty, qaıta baılaý kerek. Joldastarym maǵan qaraılaıdy. Men kidire turǵym keledi. İrkile turǵym keledi. Tańyrqaı almaı qalam ba dep júreksinem. Óıtkeni seniń túriń tanys qoı. Kúmbezdiń tórt buryshyndaǵy tórt munarań, oıý, ernek áshekeıiń... Seniń ózińnen buryn kópshilikke kóleńkeń jetti. Seniń sulýlyǵyń san otkrytkanyń betinde jaýyr boldy. Sen beti jyltyr, ishi salqyn, qoldan qolǵa tımeı ketken sulý kelinshek sıaqtysyń... O, ǵafý et.

Sharma bastap keledi. Túsindirip keledi.

— Beri júrińizder. Mynaý qaqpanyń qań ortasynan ótetin syzyq. Minekeı osy aradan týra qarasańyz — bergi qaqpa men Táj-Máhaldyń qaqpasy qabysyn bir qaqpa bop kórinedi. Osydan tike júre berseńiz Táj-Máhal bergi qaqpanyń ishinde ramkada turǵandaı bon túgel kórinedi.

Men júre berdim.

Táj-Máhal... Erteńgi móldir kók aspannyń reńkinde kún nuryna shomylǵan aqQudaı shaqqan beıne qalyqtap kóterile berdi. Tanyp qaldym — Táj-Máhal. Ózi. Meniń sýretten, qynadan kórgenime uqsaıdy. Biraq sóıtse de myna sabazyńnyń kórki bólek jatyr.

Bul adam qolynan shyqqan músin beıne emes, sheber tabıǵattyń ózi qun salǵan minsiz sulýlyq. Alystan tańyrqap uzaq qaradyq. Ortadan shyqqan jalǵyz bir kúmbez ben tórt buryshyndaǵy tórt munaradan ózge alyp-julyp bara jatqan aıshyq joq osy qurylysqa qaraǵan saıyn keziń toımaıdy. Áshekeı, álemishsiz sulýlyqtyń tereń syryna boılaı beresiń. Álde — osy bir sulýlyqtyń sıqyry qazaqtyń teńkıgen aqboz úshin eske salatyn, altyn aıshyq pen kókke qadalǵan aq kúmbezinde me eken? Ózi kúmbezdiń de kúmbezi bolady eken-aý. Myna kúmbezdiń geometrıalyq formasynyń ózi ǵajap. Joǵarǵy jaǵy ásem súıirlenip kelip shańyraqtyń dóńgelek aǵashyna uqsas qyrnalyp bólektengen. Osy jarty shar kúmbezdiń tómengi jaǵy qyzdyń belinde jińishkere túsip, altyndaǵan sulý órnekti belbeý býynǵan. Belbeýdiń astyndaǵy aq mármárdi qyrnap oıyp, tómengi jaǵyn bederli qara syzyqpen bólip tastaǵan. Táj-Máhaldyń búkil yqsham, jumyr tulǵasy osy kúmbezdi kóterýge jaratylǵandaı — qazaq ániniń shyrqap kóteriler aldyndaǵy qońyr tolqynnan shıratylyp, shymyrlanyp kele jatqan yrǵaǵy sıaqty.

Úlken kúmbezdiń baýryna balapandaı tyǵylǵan kishkene tórt kúmbez, zırattan bólek turǵan tórt buryshtaǵy tórt aq munara... Bylaı qarasaq osynda aıtarlyqtaı esh nárse joq. Bári shyǵys arhıtektýrasyna belgili elementter. Qaıta osynda áshekeı-aıshyq kádimgideı sarańdyq jasaǵan. Sonda osynshama jarastyq pen sulýlyqtyń syry qaıda? Munaralar, kúmbezder, joǵarǵy jaǵy kúmbezdelip keletin úırenshikti qaqpa, soǵan uıqas oıylǵan lodjıa terezeler, oıý-órnek, azǵana gúl bederi. Arhıtektýranyń ábden jattandy jaýyr bolǵan detal. Osyndaı azǵana dúnıeden mynadaı keremet jasaý... Joq, bul anaý-mynaý sheberdiń qolynan keler is emes, bul naǵyz sıqyrshynyń, uly sıqyrshy, uly sýretkerdiń isi.

Táj-Máhaldyń sıqyry kóp, tereńdep tanysqan saıyn tańdaıyńdy qaqtyryp tamsandyra beredi.

— Táj-Máhal úlken qurylys, — deıdi Sharma. — Óz zamanynda mundaı alyp qurylys bolmaǵan. Munyń eteginen kúmbezine deıingi bıiktigi jetpis toǵyz metr. Iaǵnı qazirgi jıyrma bes qabat úıden bıigirek.

Mássaǵan... Mynaý jumyrtqadaı appaq saraı sonshama zor bolǵany ma? Myna sulýlyq myńdaǵan tonna tas bolǵany ma? Joq, joq. Men oǵan sene almaımyn. Sonsha úlken, sonsha aýyr dúnıe mynadaı sulý bola almaıdy. Sulýlyq sıpaty — jeńildik pen ushqyrlyq emes pe. Ánekeı búkil dene bitimi baýyrynan jaraǵan bedeýdeı ásem de sıdaq, aqqýdyń mamyǵynan soqqan aq saraı aspanǵa qalqyp keteıin dep tur.

Joǵaryda aıttyq Táj-Máhal Úndistandaǵy qasıetti eki ózenniń biri Djámnanyń jaǵasyna salynǵan. Bul ma qaıda Djámna ırek-ırek. Shahjahan sonyń bir shaqyrymǵa jýyq túzý jaǵalaýyn tańdap alypty. Mavzoleıdiń mármár parapetiniń ózen jaǵy bıik úıdiń balkony sıaqty bıik qabyrǵamen bitedi. Arǵy bette bastala túsip qalym qoıǵan alyp qurylystyń tabany kórinedi.

Iá... Qara mármár Táj-Máhal sol arada bolýǵa tıis eken. Men qıalymmen arǵy betten dál osyndaı sulý, móp-móldir shymqaı qara Táj-Máhaldy kóz aldyma elestetpek boldym. Eki ortada aq kómir...

Biraq oǵan qıal kúshi jetpedi. Kóz aldymdaǵy tek jerdeı úsh-tórt metr kóterilgen, aralary úzilip-úzilip qalǵan, syrty mármármen qaptalmaǵan tas taban ǵana...

Ǵajaıyp dastannyń ekinshi bóliminiń qıqalap jazyp unatyp syzyp tastalǵan bastapqy joldary...

* * *

Eski qamal. Táj-Máhaldan ózendi boılaı joǵaryǵa kóz jiberseń tórt-bes shaqyrymdaı jerde Djámnanyń bıik jarqabaǵynda qazaqtyń eski teńeýimen aıtqanda aınalasy at shaptyrym qyzyl qamal tur. Onyń kórinisi ásirese osy aradan sulý. Ol kádimgi Moskva Kremliniń qabyrǵasyn eske salady. Biraq ózenniń bıik jarqabaǵynda turǵandyqtan — odan áldeqaıda bıik, aıbyndy kórinedi.

Biz aınalyp otyryp eski qamalǵa keldik. Jasy tórt ǵasyrdan asyp ketti demeseń — bul qamaldyń qabyrǵasynyń murty shaǵylmaǵan, kúni keshe ǵana qyzyl tastan qıyp qalanǵandaı jaıpap tur. Eski dep aıtýdyń oraıy joq tárizdi.

Qamaldyń aıbyndy myǵym qaqpasynan kirip, qazirgi zamannyń kóligine tar jińishke tas jolmen joǵary órledik. Orap kelip — kilem túgindeı tyqyr shop ósken, jolyna qyzyl shıyrshyq tas tókken alańǵa kirdik. Alańnyń tórt jaǵy dyzyl qabyrǵa. Osy arada mashınadan túsip saraıǵa bettedik.

Bul saraıdyń syrt músini belgili patsha saraılarynan ózgeshe. Munda sándi fasad, arhıtektýralyq músinmen somdalǵan syrtqy kórinis joq. Alańdap bólip turǵan qyzyl qabyrǵanyń esiginen kirgen soń-aq saraıdyń zaldary bastalady.

Mundaı áser saraıdy tereńirek aralaǵan saıyn ulǵaıa túsedi. Birinshiden, ekinshi qabatqa kóterilip biz aralaǵaly saǵattaı bop qaldy. Taýsylar emes. Kileń qyzyl tastyń ishinde kelemiz. Kenet qyzyl tas pyshaq keskendeı tyıylyp, aldyńyz appaq bop ketti. Saraıdyń endigi jartysy shymqaı aq, mármárdan salynypty.

Qyzyl saraıdy saldyrǵan Akbar da, ony aqpen jalǵaǵan balasy — Jıhanger eken. Ákesi men balasynyń talǵamy eki túrli bolsa kerek, biri qyzyldy, biri aq tústi jaqsy kórgen.

Ań saraı qyzyl saraıdan da sándi eken. Munda ekinshi qabattaǵy zaldar biryńǵaı tutas, jalǵas emes, keıde aralary bólinip, bólek úı bop ketedi. Olardyń ortalary — ekinshi qabattyń ústi — kádimgideı alań bop keledi. Sondaı bir aralyqta aq mármárdan salǵan quıttaı ǵana eki saraı tur. Zamanynda patshanyń eki qyzynyń meken-jaıy bopty. Záýlim zaldardyń qasynda oıynshyq sıaqty osy eki úıdiń kádimgideı bıik-terezeleri bar. Al ózge zal, bólmelerde tereze kórgen joqpyz, ashyq qabyrǵa nemese tóbeden syzdyqtap sáýle túsiretin sańlaý.

Bizdi ájeptáýir suqtandyrǵan aınaly bólme boldy. Bul patshanyń tynys bólmesi eken. Jadaǵaı ashyq emes, qara kúńgirt aýyz bólme arqyly kiredi. Bul bólmeniń ózi de kúńgirt — sáýle tóbeden syzdyqtap túsedi. Qabyrǵa túgel aına. Aına bolǵanda áınek emes, kúmiske jarqyraýyq metal jalatqan. Jáne áınekteı jazyq emes, qyr-qyrymen kelgen bujyr. Bul sáýleni syndyryp, bir shyraqtyń sáýlesin myń jerden jyltyratyp ǵajaıyp kórinister beredi eken. Patshanyń ońashaǵa aldyrǵan sulýynyń músinin de myń qubyltyp, nurymen arbatatyn bolypty. Bólmeniń ortasynda qabyrǵadan ystyq-sýyq sý kelip turatyn baseın bar. Osy bólmege kirer esiktiń qabyrǵasy baraban. Qabyrǵaǵa ornatylǵan eki aq mármár saýsaǵyńmen ursaq eki túrli ún shyǵarady.

Qazir eskiniń qaldyǵy — eskertkishke aınalǵan bul saraıdyń baılyǵynda kemdik bolmaǵan. Uly moǵoldar ımperıasy qýlaǵanda kóterilis jasaǵan halyń osy saraıdyń birneshe zalynyń ortasyna ot jaǵyp, tóbesi men qabyrǵalaryn aptaǵan altyndaryn eritip alypty.

Alasa jaıylǵan shahar shetine qaıta kirdik. Jaıaýlar, velosıpedshiler, mashınalar. Kenet júregim zyrq ete qaldy. Rıksha... bar eken-aý áli. Velosıpedtiń arty qos dońǵalaq — kishkene qalqandy kúıme. Onda salmaq besti attyń belin qaıystyrar, qýandyq murt qara tory jigit shyntaqtap temeki tartyp otyr. Shaqyraıǵan pen basyn qara shúberekpen orap alǵan aqsaqaldy shal órge qaraı myqshyńdap sony ázer súırep qara terge túsken. Búkil taramys denesimen shirenip velosıpedtiń pedalin ázer aınaldyrady. Jýan pasajıri jelke jaǵynan uzyn sıgarettiń tútinin býdaqtatyp keledi.

* * *

Biz túsken meımanhana jalǵyz qabat. Shaǵyn ortada keńsesi men restorany, kıoskiler, sál alǵa qaraı ıilgen eki uzyn qanaty — qonaqjaı bólmeler. Korıdor joq. Uzynnan uzaq sozylǵan verandadan kiresiz. Ózine laıyqty shaǵyn restorany bar. Asty sodan ishemiz. Aldymen kóz tartatyn sondaǵy ofısıanttar. Ústerinde qynama bel uzyn ań qamzol. Belderin túrme belbeýi qynap býǵan. Bastarynda sálde. Birazynyń sharlap tastaǵan murty bar. Shalań aıaq. Mysyqsha basqan dybysy bilinbeıdi. İzetti de sypaıy. jaǵyp sonshama ulttyq restoran bola qalǵan dese jasy aǵylshyn eken. Ol kóbine restoran zaly bolady. Orta boılydan irileý, ashań deneli, kóziniń aldy qatparlanǵan, uzyn bet sary kisi. Kóbine únsiz baqylaıdy da, tek oqta-tekte ofısıanttarǵa kúńk etip bir nárse aıtyp qoıady. Biraq aıaǵynyń ushymen basqan epti ofısıanttar qamshy saldyrar emes.

Túski astan shyǵarda Isaak kishkene sóılesip qalyp edi. Jaı-japsaryn bilip kelipti. Ol ózi osynda týyp-ósken adam eken. Qazir qartaıǵan, jalǵyz basty. Anglıadan eki naǵashy qaryndasy kelip jatyr eken. Olardyń kelgeni de ózine kádimgideı jubanysh bopty. Endigi maqsaty restoranyn satyp, ata mekenine baryp, qalǵan ómirin sonda ótkizbek.

Ásirese negizgi úlken qaqpasy — shyǵys arhıtektýra óneriniń ǵajap úlgisi. Syrt tulǵasy, sılýeti ózge jerde qaıtalanbas pishin. Munda da sol kóterińki portal, portaldyń ústinde jeńil kóterilgen tórt shatyr kúmbez. Kúmbezder dóńgelek emes tórt buryshty. Portaldyń eki jaǵynda sonyń áýenin qaıtalaıtyn sál tómendeý eki qanat. Sol mańdaıdy túgelge jýyq alyp turǵan negizgi úlken qaqpasy — joǵarǵy jaǵy súıir kórinedi. Birin-biri tasalamaıdy. Bul sondaı eseppen salynǵan. Patsha májilis shaqyrǵanda baǵynyshtylarynyń júzin túgel kórip otyratyn bolǵan. Bas ýázirdiń ornynan da dál solaı kórinedi.

Biz qadaǵalap-aq qarap shyqtyq. Shynynda da byjynaǵan baǵandardyń biri tasada qalǵan joq. «Oı, ras-aı», — dep máz bop jatyrmyz.

Biz búgin sulýlyq pen jańalyqty tym kóbirek simirip jiberdik. Áı, bári battasyp, qoıyrtpaqtap ketpeı boıymyzǵa sińire alsań jarar edi. Qyza bastaǵan kúnniń ystyǵyn emes, sony aýyrlan kelemiz.

Alasa jaıylǵan shahar shetine qaıta kirdik. Jaıaýlar, velosıpedshiler, mashınalar. Kenet júregim zyrq ete qaldy. Rıksha... bar eken-aý áli. Velosıpedtiń arty qos dońǵalaq — kishkene qalandy kúıme. Onda salmaǵy besti attyń belin qaıystyrar, qýandyń murt qara tory jigit shyntaqtan temeki tartyp otyr. Shaqyraıǵan kúnnen basyn qara shúberekpen orap alǵan aqsaqaldy aryq shal órge qaraı myqshyńdap sony ázer súırep keledi. Qara terge túsken. Búkil taramys denesimen shirenip velosıpedtiń pedalin ázer aınaldyrady. Jýan pasajıri jelke jaǵynan uzyn sıgarettiń tútinin býdaqtatyp keledi.

* * *

Biz túsken meımanhana jalǵyz qabat. Shaǵyn ǵana. Ortada keńsesi men restorany, kıoskiler, sol alǵa qaraı ıilgen eki uzyn qanaty — qonaqjaı bólmeler. Korıdor joq. Uzynnan uzaq sozylǵan verandadan kiresiz. Ózine laıyqty jaǵyn restorany bar. Asty sodan ishemiz. Aldymen kóz tartatyn sondaǵy ofısıanttar. Ústerinde qynama bel uzyn aq qamzol. Belderin túrme belbeýmen qynap býǵan. Bastarynda sálde. Birazynyń shıratyp tastaǵan murty bar. Jalań aıaq. Mysyqsha basqan qadamdarynyń dybysy bilinbeıdi. İzetti de sypaıy. Bul naǵyp sonshama ulttyq restoran bola qalǵan desek, qojasy aǵylshyn eken. Ol kóbine restorannyń zalynda bolady. Orta boılydan irileý, ashań deneli, kóziniń aldy qatparlanǵan, uzyn bet sary kisi. Kóbine únsiz baqylaıdy da, tek oqta-tekte ofısıanttarǵa kúńk etip bir nárse aıtyp qoıady. Biraq aıaǵynyń ushymen basqan epti ofısıanttar qamshy saldyrar emes.

Túski astan shyǵarda Isaak kishkene sóılesip qalyp edi. Jaı-japsaryn bilip kelipti. Ol ózi osynda týyp-ósken adam eken. Qazir qartaıǵan, jalǵyz basty. Anglıadan eki naǵashy qaryndasy kelip jatyr eken. Olardyń kelgeni de ózine kádimgideı jubanysh bopty. Endigi maqsaty restoranyn satyp, ata mekenine baryp, qalǵan ómirin sonda ótkizbek.

Jazǵan qulda sharshaý bar ma. Azǵana tynys alyp besinge qaraı taǵy jolǵa shyqtyq. Endigi kórmegimiz Aq bar zıraty. Bul joly manaǵy eski qamalǵa qarama-qarsy basqa jaqqa qaraı kelemiz. Agra úlken qala emes tárizdi. Áıteýir bizdiń jolymyzda pálendeı úlken durys kezdese qoıǵan joq. Tyǵyz ornalasqan birer qabat shaǵyn úıler. Úı aldyndaǵy qalqalarda usta dúkeni, usaq-túıek buıym, mıýa, jemis satatyn byjynaǵan, dál sol arada kóshe boıynda dóńgelek temir peshke qazan qaınatyp tamaq ta satyp jatyr — restoran. Kósheniń ózi eski shyǵystyń qujynaǵan bazary.

Shahardyń shetine shyǵyp, týra jolǵa túser aldynda oń qanatta salyp jatqan shaǵyndaý úıge kózimiz tústi. Tańdanatyn túgi joq, ekinshi qabatyn qalap jatyr. Biraq bir túrli áser etip, bizdi eleń etkizgeni — mańynda kádimgi kóz úırengen tehnıka joq. Tómennen joǵary qaraı tizilgen qyryq-elý adam kirpishti qoldan qolǵa júgirtip berip jatyr. Anaý Táj-Máhal, eski qamal dál osyndaı «tehnıkamen» salynǵan. Sodan beri...

Bu jolǵy saparymyz da uzaq bolmady. Op eki shaqyrymǵa qalt etkenshe kelip te qaldyq. Al, káne, ákele ber. Kórýge biz daıyn. Biraq...

Kim biledi, mólsherinen asyp ketse sulýlyqtyń da kisini kúshti qylatyn kezi bar shyǵar. Áıtse de qudaı ońdap bizdiń kórkemdikke degen qoǵamy basylmaı keledi. Akbar zıraty da tańyrqatpaı qoımady.

Bul alyp qurylys — aýmaǵy talaı-talaı gektar ;kerdi alyp jatyr. Tórt jaǵynda árqaısysynyń uzyndyǵy jarty kılometr tórt qabyrǵa. Qyzyl tastan soǵylǵan, beriktigi men bıiktigi qamalǵa bergisiz. Sol tórt qabyrǵada tórt qaqpa. Ár qaqpasy qaıtalanbas arhıtektýralyq eskertkish.

Ásirese negizgi úlken qaqpasy — shyǵys arhıtektýra óneriniń ǵajap úlgisi. Syrt tulǵasy, sılýeti ózge jerde bolmaǵan, qaıtalanbas pishin. Munda da sol kóterińki bıik portal, portaldyń ústinde jeńil kóterilgen tórt shatyr kúmbez. Kúmbezder dóńgelek emes tórt buryshty. Portaldyń eki jaǵynda sonyń áýenin qaıtalaıtyn sál tómendeý eki qanat. Sol mańdaıdy túgelge jýyq alyp turǵan negizgi úlken qaqpasy — joǵarǵy jaǵy súıir kúmbezdelip, eki qabyrǵasy tik túsken «A» árpi sıaqty. Bul syrtqy syzyq jarty metrdeı oıyp, qabyrǵaǵa batyp tur, endi sonyń ishinen osy «A» árpin sondaı túrde kishireıtip qaıtalap, ortasynan qalyń belbeý tartsańyz, sonyń ústińgi kúmbezdisi eki jaǵy ashyq ásem balkon bolady da, astyńǵy tórt buryshtysy Akbar zıratyna ótetin esik bolady. Arhıtektýralyq proporsıasy durys, tulǵasy shymyr bolǵandyqtan shyǵar, osy úlken qurylys yqsham, jınaqy kórinedi. Al anaý ásem qyzyl tastyń betine túsken órnek... Bul alyp qaqpanyń betin — farsy ma, túrikpen be, qaısyniki bolsa da kilemge teńeý — kemsitý sıaqty. Joq, eń jaqsy, asyl kilemge myna qyzyl tastyń betine ań mármármen salǵan ǵajaıyp órnekti kóshirip ala alsa..» qart qyzyl tasqa túsken shymqaı aq oıý qansha tyǵyz, qoıý bolǵanmen kózińdi taldyrmaıdy, basyńdy aýyrtpaıdy. Kezektesip kelin, ásem yrǵaǵymen qaıtalanyp otyratyn alýan túrli oıý-órnegi — názik, kúmis sazdy mýzykadaı syńǵyrlaıdy. Al, osy bir erke nazdy, sıqyrly áýenge elige bastaǵanyńyzda — kenet shyńǵyra shyǵyp, shyǵyp kóterilgen Bir jan daýsy qulaǵyńyzǵa sań ete qalsa qaıter edińiz? Jeńil aq shiltermen óńin jumsartqan qyzyl saraıdyń tórt buryshynan aspanǵa shyrqaı jónelgen tórt appaq munara... Ot pen sýdaı eki tús. Aq pen qyzyl. Pyshaqpen kesip alǵandaı bólek tur. Jáne munaralardyń bıiktigi keremet, alyp saraıdy alasartyp, kók aspanǵa qaraı ketip barady. Árqaısysynyń sypaıy oranǵan úsh-úshten beldeý-balkony bar. Al, ushar bastarynda saýsaqtyń ushymen kótergendeı jińishke kolonnalar shatyr kúmbezderin kúnge tosyp tur.

Mýzyka sıaqty boıaý men músinniń de yrǵaǵy, damý zady, boıaý men forma úndestigi bolýshy edi. Myna turǵan tentek aq munaralar sol zańdy oqys buzyp, oıda joqta yrǵaqtan jańyltyp, shamań kelse shoq pen muzdy qabat qaýyp kór dep turǵan sıaqty. Mamandardyń ne deıtinin qaıdam, biraq áıteýir myna kórinis tamasha, ári-beriden soń oıda joq oqystyǵymen, seniń barly-joqty estetıkańnyń shyrqyn buzǵan sotqarlyǵymen-aq ǵajap.

Osy qaqpadan ótip Aq bardyń zıratyna kóz salasyz. Keń alańnyń ortasynda turǵan osy eskertkishtiń eki qanaty uzynnan-uzaqqa sozylǵan da, ústi qatparlanyp, birneshe qabat bop joǵary órlegen. Qujynaǵan kúmbezder, qabattasqan arhıtektýralyq detal. Aq keı qyzyl. Taǵy da asty qyzyl, joǵary jaǵy aq. Biraq bý jolǵy áser basqa. Bári qabattasyp, syǵylysa shoǵyrlanyp, bir-birine mingesip, battasyp jatqan dúnıe.

Asyqpaı baıyzdap qaraǵanda baryp bul qurylystyń mánin ańǵaryp, sımmetrıasyn tapqandaı boldyq. Qyzyl tastan salǵan osy bir mavzoleıdiń astyńǵy qabatynyń bıiktigi — osy kúngi tórt qabat úıdeı jáne uzynnan-uzaqqa sozylǵan. Ortada ádettegi, kúmbez qaqpaly bıik portal aq mármármen oıýlanǵan, portaldyń ústinde úndi stılindegi kúmbez shatyr. Pildiń arqasyna qondyratyn shatyrdan aýmaıdy. Odan arǵy tórt qabaty birinshideı bıik emes, pıramıda sıaqty barǵan saıyn sheginip, kishireıip kóteriledi.

Tómen qaraı tereńdegen úńgir sıaqty jolmen Aq bardyń qabiriniń basyna bardyq. Qabiri turǵan zaldyń tóbesi asa bıik kúmbez. Joǵarydan syzattap sáýle túsedi. Sharma bizge túsindirip jatyr.

— Musylman dininiń sımvoly — aı. Indýızm dininiń sımvoly — kún. Tús kezinde myna sańylaýdan kún túsedi. Akbar musylman bolǵanmen ındýızmge jaqyn bolǵan adam. Úndi halqynyń dinine kóp keńshilik jasaǵan. Al, osy zırattyń ózinde úndiniń stıli basym. O da úndi ónerin qasterleı bilgendigin kórsetedi.

Sharma Aq bardy ózine qaraı ıe beredi. Onysyna biz daýlaspaımyz. Shynynda jańaǵy úlken qaqpa-saraı bizdiń Orta Azıa arhıtektýrasyna qanshalyq jaqyn bolsa, zırattyń ózi úndi stıline sonshalyq betin burǵan. Munda musylman arhıtektýrasynyń náziktigi, áshekeıge sarań utqyrlyǵy men sıdam, shymyr syzyqty ushqyrlyǵy joq.

Biraq bul zırat taǵy úndi stıline jatpaıdy. Qysqasy, bir-birinen alshaq eki stıldiń arasy qabyspaı qalǵan tárizdi. Shymqaı qyzyl tastan soqqan osy zor zırattyń tórtinshi qabaty men qujynaǵan kóp munaralary aq mármár. Osy joly alshaq eki stıl sıaqty aq pen qyzyldyń da arasy ajyraıyp tur.

Myna zırattaǵy aq tas pen qyzyl tastyń tarıhy da manaǵy eski qamaldaǵy aq saraı men qyzyl saraıdyń tarıhyna jalǵasady. Bul zıratty Akbar kóziniń tirisinde saldyrǵan, biraq bitire almaı ketken. Akbar qyzyl tasty jaqsy kórgen adam. Al, Akbar qaıtys bolǵasyn onyń balasy Jıhanger óz talǵamyna tartyp, qalǵan joǵarǵy jaǵyn ań taspen bitirgen. Akbar bastapqy jobasynda stıldi aralastyrsa, endi balasy kelip boıaýdy aralastyrǵan.

Meniń jaman bilgishtigim boıynsha memorıal degen nárseniń bas-aıaǵy jınaqy, tulǵasy tutas, symbat-músini birden kóz tartatyn ózine ǵana tán beınesi bolýǵa tıis. Al mynanyń etek-jeńi damyp ketken, qaptaǵan tereze, munaralary sapyrylysyp, formasyn boljyratyp jibergen. Maǵan salsa Akbar zıratynyń beınesi dep, anaý aq munaralary yshqyna kóterilgen ǵajaıyp qyzyl qaqpa-saraıdy aıtar edim.

Árıne men synaǵannan tórt ǵasyr boıy myńq etpeı turǵan Akbar zıratynyń murty shaǵylmaıtyn bolar. Qalaı desek te bul da ózinshe qaıtalanbas, tamasha eskertkish. Minekeı kóp órlep birinshi qabatta kóterildik. Jatqan keń alań. Aınala qydyryp jan-jaqqa kóz salyp serýendep júrmiz. Odan úshinshi, tórtinshi qabatqa kóterildik. Ár qabat satylap sheginip aýmaǵy kishireıe beredi. Aınala qydyratyn alań da tarylady. Besinshi qabat tutas aq mármárdan oǵan shilterli tormen qorshalǵan. Osy tórt buryshty kúmbezdi, tóbesi ashyq zaldyń qań ortasynda — úlken tekshe sandyqtaı oıýly qulpytas jatyr. Bul jańaǵy tómende biz kórgen Akbar qabiriniń ústine tup-týra keledi eken. Sol qabirdiń ústin, ushqan qus bolmasa joǵary shyqqan adam aıaǵy basyp ótpeý úshin qoıylypty.

Besinshi qabattyń tory tóńirekti qalqalaı bergen soń, qaıtadan tórtinshi qabatqa túsip, aınalaǵa kóz salyp turmyn. Endi tórt qaqpa túgel kórindi. Árqaısysy bir eskertkish. Tek teriskeı qaqpasy mújilip qapty. Odan ózge tórt ǵasyrdan beri murty shaǵylǵan esh nárseni kóre almadym.

Kún keshtetip keledi. Bul — mart aıynda úndilikterge qońyr salqyn kóringenmen, biz úshin jap-jaqsy-aq shyńǵyrǵan ystyqtyń pen qaıtqan táýir mezgil. Jer kókpeńbek maqpaldaı. Tórt jaqtan kómkergen dyzyl qabyrǵanyń ishi — zırattyń aınalasy baý-baqsha.

— Musylman zıratynyń tórt jaǵy birdeı baý-baqsha bolýy shart. Akbar zıraty da solaı salynǵan, — deıdi Sharma.

«Biz de musylmanbyz» dep júrgen qazaqtardyń zırattary túsedi esime. «Tórt ıa?aǵy birdeı baý-baqsha bolýy shart...» Qazaqty qoıa turyp, Samarqandaǵy ataqty esime alamyn. Ony buǵan tipti de toqaılastyra almaımyn. Onyń tórt jaǵy emes-aý, bir jaǵynan da baý-baqsha kóre almap edim. Tipti ony qoıǵanda, aty álemge áıgili — ámirdiń óziniń tóńiregi jalańash emes pe? Ol — osy Akbar Shah jahandardyń arǵy babasy — kádimgi dúnıeni dúr silkindirgen Aqsaq Temirdiń zıraty emes pe. Aıtpaqshy uly ǵalym, astronom Ulyqbek te sonda jatyr-aý.

Myna keıingi urpaqtarynyń batyrlyǵy Aqsaq Temirge jete aldy ma, joq pa, ol arasyn aıta almaımyn, biraq dáýleti men sán-saltanaty asyp ketkeni kórinip-aq tur.

Zırat ústinde adam az. Bizden ózge eshkim joq dese de bolady. Saparlastarym fotoaparattaryn kózderine tosyp, tóńirektegi tamasha kórinisti túsirip jatyr. Men ońashalana bastaǵan aınalaǵa únsiz qarap turmyn. Zırattyń tórt jaǵy túgel baqsha. Ár jerdeı narttaı qyzyl gúlder jarqyraıdy. Betterin qara túk basqan, uzyn quıryq maımyldar asyr salyp oınap júr. Aǵashtan shashqa sekiredi. Aǵash bastarynda múlgip grıf atalatyn jaýyr moıyn kúshigender otyr. Tóńirek torǵaı shyrylyna toly.

— Mynaý naǵyz jumaq qoı, — dep qalyppyn.

— Munyń aty da solaı, «Jumaq baǵy» dep atalady, — dedi Shankar Sharma.

Kún batýǵa jaqyndap qaldy. Sonda da tóńirek kógildir munartyp tur. Keshki aýanyń reńi mundaı emes, ashyq bolýshy edi. Bul kógildir — sonaý kóz jetkisiz jazyqty túgel japqan baqtyń býsanǵan lebi me eken. Ár jerden tirek qana úıler kórinedi. Alystaǵy úsh-tórt trýba bolmasa tabıǵattyń shyrqyn buzar esh nárse joq. Sonaý armandaı tátti, alys kógildirlikke astasyp jatqan baq. Shilterli perde sıaqty jer betin seldir japqan sypaıy baq.

Mine ǵajap... Kók jibekteı kerilgen aspan aıasynda, munartqan kókjıekten bozaryp, qylań berip turǵan Táj-Máhaldyń bederin tanydym. «Ánekeı, anań qara!» dep, qol shoshaıtyp, tamsanyp, shurqyrasýǵa zaýqym bolmady. Dalalyń qıalshyl shaǵym qaıtyp oralǵandaı, keýdeme quıylǵan nurdy shaıqaǵym kelmedi.

Maýjyraǵan tynyshtyq. Keshki kógildir tynyshtyq. Jumaq baǵy» keshtetken saıyn ásem qaraýytyp, qoıýlanyp keledi. Óship bolmaǵan kún jaryǵynan uıalǵandaı nursyz jyltyrap qala jaqtan qýqyl ottar kórindi. Qaıtar ýaqyt bolyp qapty. Kóz aldymda manaǵy Agradaǵy eles jalt etti. Velosıpedtiń rýline keýdesin tireı myń-myńdaǵan aqsaqaldy shal — rıksha. Onsyz da kúnge kúıýin qara júzi totyǵyp kómirdeı bop ketken. Artqy kúımesinde teńkıgen qyrdyń murtty qara tory jigit tútini býdaqtaıdy...

Ot oınaǵy. «Van rýpıı»

Qasıetti ózen jaǵasynda.

Jannatqa baratyn jandar

Úndi dininiń Mekkesi sanalatyn Benares shahary — sýy shıpa, qasıetti. Tánti ózeniniń boıynda. Kerderi kirmen aıtysqan tatar moldasy «Qazanda qyryq myń meshit bar» dep bósken eken. Benareste myń jarym hram bar. Býlary belgili, eleýlileri, al usaq-túıegin qosqanda sol tatar moldasy siltegen shamaǵa baryp ta qalýy ǵajap emes.

Keshegi — ańyn patsha Zahreddın Babýr áýleti saldyrǵan musylman shyǵysynyń stılindegi eskertkishterge toly Agradan keıin — Benareste naǵyz taza Úndi topyraǵyna kelgendeı bolasyz. Agra men Benares arasy jalǵaspaǵan eki dúnıe. Árıne ekeýi de shyǵys. Biraq...

Tar kóshe, qaınaǵan bazar, qyzyldy-jasyldy kıingen tobyr, esek pen túıe kórse «O, shyǵys» dep tamsanady evropalyqtar. Árıne bular shyǵys kórinisi. Benareste do osy aıtylǵandardyń kóbi bar. (Tek esek pen túıe kózimizge túspedi.) Biraq bul ózgeden bólek shyǵys — bul Úndistan. Meniń ózim de shyǵyspyn, shyǵystan shyǵysty ajyrata alamyn. Evropa bir-birine uqsas, al shyǵysta bir-birine uqsamaıtyn talaı elder, talaı dúnıeler bar.

Kesheden beri qaımaǵy buzylmaǵan Úndistannyń qalyń ortasynda maltyǵyp júrmiz. Tóńiregiń tolǵan dúnıeniń birden mán-maǵynasyn uǵyp, túrin tústep boıyńa sińirý de qıyn. Tyǵyz salynǵan tar qala, úskirik boran, aıazyń tursyn, kúzgi qara sýyqqa da beıqam ashyq-tesik jańarǵan qala. Attaǵan saıyn úndi dástúrindegi qalaq bas, — jalpaq kúmbezdi, tórt qyrly nemese jumyr, qarlyǵashtyń uıasynda syrty bujyrmaq súıir kúmbezdi hramdar. Joǵarǵy jaǵy qytaı, bırma qurylystaryna uqsap áshekeılenip, shıratylyp úshkir bitetinderi jáne bar. Bular bir belgili tártippen salynbaǵan. Úlkendi-kishili, eskili-jańaly, neshe túrli stıldegi, tipti eshqandaı stılde joq úıleri sapyrylysqan qalanyń kóz kelgen buryshynan shyǵa keledi. Tar kóshelerde qaptaǵa, qaınaǵan halyq. Aq kóılek, aq dambal kıgen erkekter men neshe túrli tústi oranǵan, jeńil oramaldaryn jelbegeı jamylǵan áıelder. Osylardyń arasynda, jaýrynynda jalǵyz órkeshi shoshaıǵan, yńyrshaǵy aınalǵan aryq sıyrlar júr sendelip.

Biz bul qalaǵa keshe túske taman kelgenbiz. Sol Agradaǵy meımanhanadan aýmaıtyn, syrty dýalmen qorshalǵan jalǵyz qabat kishkentaı meımanhanaǵa tústik. Biraq óziniń aty dardaı — Parıj. Tús qaıta osyndaǵy jazýshy, jýrnalısermen kezdesýge bardyq. Munda — Delıdegi biz barǵan Búkil Indıalyq akademıanyń bir tarmaǵy — úndi ishindegi ádebıettiń akademıasy bar eken. Jýrnalıser men jazýshylardyń basyn qosyp bizdi shaqyrǵan solar.

Az ýaqyt kitaphanasymen tanystyryp, shyǵarǵan kitaptaryn kórsetkennen keıin úlken uzyn zalǵa alyp keldi. Munda esikten tórge deıin sozylǵan uzyn stoldyń eki jaǵyna qyryq-elý adam otyrǵan.

Bizdi bastap kelgen Akademıanyń sekretary orta jastaǵy qara tory, shymyr deneli kisi. Jınalǵan qaýymmen tanystyryp, ózderiniń isten jatqan isteri jaıly, ájepteýir ýaqyt utyp, aıtyn berdi, — Bulardyń negizgi tirligi, negizgi mindeti úndi tilin, úndi ádebıetin damytý. Osy salada isten jatqan isteri qoı-aq. Ásirese, bizdiń esimizde qylǵany — úndi ensıklopedıasynyń on alty tomyn shyǵaryp úlgiripti.

Odan keıingi kezek maǵan tıdi. Osy jınalǵan jazýshylar men jýrnalıserdiń aldynda Sovet jazýshylar delegasıasynyń basshysy esebinde resmı sóıleýge májbúr qyldym. «Basqa tússe baspaqshyl» osylaı bolaryn eskerip, myna qaınaǵan ystyqta ústime pıjak kıip, moınyma qylǵyndyryp galstýk taǵyp, siresip kelgenmin. Tegistegi zyryldaǵan jeldetkish bolmaǵanda halym múshkil eken.

Meniń bir unatpaıtyn nársem sıfr bolatyn. Ásirese onyń ishindegi sıfrlar mıyma kirmeıtin. Biraq munym qate eken. Moskvadan attanarda bizdegi Indıa shaıly istelip jatqan isterdiń biraz maǵlumatyn qaltama sala shyqqanmyn. Árıne eki el arasyndaǵy dostyń jaıyn, ózińniń elińniń Indıaǵa degen yqylasyn aıtyp tilińdi qansha bezegenmen, «myń siz-bizden, bir shyj-byj» isten emes ıe, tilge tıek, sózi de máıek bolar nárse kerek eken. Men bizde aýdarylǵan úndi halyqtary ádebıetiniń kóptegen klasıkteri men belgili jazýshylarynyń atyn atadym. Tatardyń júz jyldyǵy qarsańynda onyń kóp tomdy shyǵarmalar jınaǵyn shyǵarǵanymyzdy aıtyp óttim. Sóz sońyna saqtaǵan qomaqty bir sıfr bar edi — tony kóldeneń tastaı salǵanda — jınalǵan jurt gý ete qaldy. Sońǵy on bes-jıyrma jylda orys tiline úndi jazýshylarynyń 702 kitaby aýdarylyp basylyp shyqty. — Jurtty gýildetken osy sıfr. Shynynda da osal dúnıe ras.

Osy sıfr búgingi gazetterdiń basyna shyǵa kelipti. «Úndi jazýshylarynyń 702 kitaby orys tilinde» dep atapty bizben kezdesý esebin jergilikti gazet. «Sovet jazýshylar delegasıasynyń jetekshisi úndi ultynyń atasy Mahatma Gandıdiń týǵanyna júz jyl tolǵan merekesin sovet halyqtarynyń zor qurmetpen atap ótkenin aıta kelip, úndi halyqtary da Sovet eliniń uly kósemi V. I. Lenınniń júz jyldyq merekesin soǵan laıyqty qurmetpen atap óter degen senim bildirdi» dep aıaqtapty bul maqalany.

Kezdesý tez tarady. Óıtkeni jýrnalıser taǵy bir pres-konferensıaǵa asyǵyp otyr eken. Bizge suraqtar berip, biraz silkileýge ýaqyttary qalmady. Biraq onyń esesine búgingi bergen gazettegi esepteri bizdiń kóńilimizden shyqty.

Biz túsken «Parıj» meımanhanasy qalanyn shetinde. Mynadaı tyǵyz qalada munysy abyroı boldy. Qora jaıy keń, tynys alatyn jeri bar. Biraq «tynys alýǵa táýir» den shette shalqaıyp jatyp alýǵa shamań joq, sonsha jerden kelgennen keıin kórmek kerek. Besin aýa tánti jaǵasyna bardyq.

Keshke qaraı mundaǵy jurtty bireý úılerinen kóshege aıdap shyǵa ma, áıteýir kóshe ataýly halyqqa lyq tolady. Sol kóptiń arasynan synalap jol taýyp shubatylǵan ótip jatady.

Agrada ondaı emes edi, myna Benareste degennen kóz tunady. Buryn eki aıaq arbaǵa jegilip alyn, jortaqtan adam tasıtyn jaıaý rıksha bolǵan ǵoı. Endi tóbesinde qalqany bar eki kisilik eki aıaq arba velosıpedtiń artyna kóshken. Bul jaıaýǵa qaraǵanda az da bolsa progres shyǵar, biraq maǵan osy tipti jaman áser etti. Koláskada eki adam, keıde úsh adam otyrady, qol-aıaǵy shıdeı qatyp qalǵan qara qaıys rıksha sorly myqshyńdap solardy ázer súırep bara jatady. Ásirese ystyqta jaman, kún ótpesin deı me eken, bastaryna shúberek orap alady, qara terge shomylyn yshqyna qımyldaıdy. Men tipti osy kóriniske úırene almaı-aq qoıdym. Aýyr jumysty, kerek bolsa azapty jumysty kim-kim de isteıdi ǵoı. Biraq myna adamnyń adamdy jekkeni jaman eken.

Osy qalada men baıqaǵan kóshe tártibi — en aldymen kósheniń qaq ortasyn jaıaýlar jaılap alady, ekinshi kezek velosıpedtiki, solardyń shet jaǵynan syzattap jol taýyp, qunjyńdap ótip jatady. Al sodan keıin kóshede qos, qýys qalsa — mashınanyń júrýine ruqsat. Qudaı bul qalada avtomashına tipti az eken.

Bizdiń kele jatqan baǵytymyz Gáńgi ózeniniń jaǵalaýy. Biraq biz sol jaǵalaýǵa jete almaı toqtadyq. Ári qaraı syǵylysqan toptyń ishimen jaıaý kettik.

Basshymyz bizdi qarańǵyda biraz jetelep aparyp, jińishke, syqyrlaýyq basqyshpen ekinshi qabatqa kóterilip, bir úıge kirgizdi. Munda sham bar, tek terezelerin qarańǵylap qoıǵan. Bul mata dúkeni eken. Mata degende jaı mata emes órnek toqyǵan alýan túrli oramaldar men sary jáne de sondaı áshekeıli matalar. Biz osy arada aıaqtalýyn tosamyz. «Qonaqtar qarap otyr— masyn, kim biledi kózi tússe kóńili qyzyǵar» degendeı osyndaǵy ıbaly satýshylar buıymdaryn aldymyzǵa jaıyp saldy. Búkil Indıa boıynsha Benares ataqqa shyqqan. Munda sol Benarestiń nebir tóresi bar eken. Ózi, órnek, keste tógý sheberleriniń de shegi bolmaıdy eken ǵoı. Jup-juqa móldir kók, jalyn qyzyl jibekterge tógilgen zer kesteler... ár syzyǵy men ár gúliniń sulýlyǵy ıen náziktigi. Bir kezde tutas zerden, juqa zerden toqyǵan Benares aldymyzǵa jaıyp salyp edi... Sarı deıtin áıeldiń kóılek ornyna beline oraıtyn bes-alty metr mata ǵoı. Al endi, sol alty metr sap-sary altyn kóz aldyńda jarq ete qalǵanda... Samala sham jaryǵymen qulpyryp, «janyp-sónip», qubylyp-tógilip turǵan altyn órnek... Joq, muny qansha aýzyńdy aýyrtqanmen jetkize almaısyń. Tek kórý kerek.

Osy altyn órnekte altyn saýsaqtyń óneri bar.

Búgin erteńgilik shaǵyndaý qaıyqqa minip, Gáńginiń boıyna serýenge shyqtyq. Ózenge dál keshegi izimizben keldik. Biraq keshe túndegi jarqyldaǵan ot oınaǵy óshken, túngi sıqyr tarap ketken. Kádimgi eskileý shaharlarda bolatyn asfált kóshe. Tek ózen boıynda adam kóp. Bireýler kir-qońyn jýyp, bireýler beti-qolyn shaıyp, biraz adam sý ishinde shomylyp júr. Jıekte balyq tazartyp, ydys-aıaǵyn jýyp jatqandar da barshylyq. Jaǵasyndaǵy qalany barlyq qoqysy men kir-qońynan tazartatyn osy qasıetti ózen bolý kerek. Iyǵy pyshaqtaı aryń qara kisi keýdesinen sýdyń ishinde tur. Álsin-álsin sýdy qaýyp alyp, eki urtyn solqyldatyp aýzyn shaıady-aı kelip. Myna jýyndyǵa toly sýdan jırener emes.

Biz qaıyqpen aqyryn esip, joǵary órlep kelemiz. Tik jar qabaqty kemerlep, uzynnan-uzaqqa sozylǵan qalaǵa kóz salamyz. Kesheden bergi bizdiń osy qaladan alǵashqy alǵan áserimiz — tarshylyq. Ystyq jaqtyń balkondary kóp, ashyq-tesik jaqqa úıleriniń ózin syǵyp tastaǵan. Sheshesiniń etegine tyǵylǵan baladaı úlken úılerdiń irgesine kishkentaı úıler japsyrylǵan, nemese eki úıdiń arasyndaǵy sál ǵana sańlaýǵa eki qabat dúken synalap kirip ketken. Keı jerde ertede salynǵan eki qabat úılerdiń eńsesin basyp, tý syrtynan bes-alty qabat bıik úıler enteleıdi.

Sendeı syǵylysqan halyq pen velosıpedterin qalaı jol taýyp júrgenine qaıran qalasyń. Bir alyp kúsh osy qalanyń halqy men úılerin syrt jaǵynan syǵyp ákelip, aıadaı jerge qysyp tastaǵan sıaqty.

Kóp shaharlardyń ózen jaǵalaýy baý-baqsha, aleıa bolýshy edi. Eń bolmaǵanda jıekpen jol ótetin. Munda olaı emes. Úıler birin-biri kımelep, keıingileri ilgerisiniń ıyǵyna artylyp ózenge tónip tur. Taǵy da sol alyp kúsh ózenge qaraı ıterip ákelgende — qala sýǵa aıaǵyn malyp ázer toqtaǵan sıaqty. Endi bir lyqsytsa sýǵa kúmp beretin túri bar.

Jurt serýendeıtin alady bar bos jaǵalaý joq bolǵanmen munda ózenge túsetin granıt tastap qıǵan satylar kóp. Bizdiń Odessalyqtar ózderiniń teńizge túsetin Jalǵyz baspaldaǵyn maqtanysh etýshi edi ǵoı. Al, munda sodan artyq bolmasa bir de kem emes, talaı-talaı saty-baspaldaqtar tolyp jatyr. Ózderin jáne ǵasyrlarǵa shydaıtyn myǵym, qansha adam topyrlasa da syıatyn keń etip jasaǵan. Jańbyr maýsymynda tasyǵan kezde Gáńginiń sýy keı jyldary bes-alty metrge deıin kóteriledi eken. Keı satylardyń sý tasyǵanda basyp qalǵan qumyn endi ǵana arshyp jatyr.

Bul satylar nege kóp deseńiz — olardyń anaý-mynaý shirkeýiń qurly qadiri bolady eken. Baspaldaqtardyń sýǵa kelip taıanǵan jerinde — tórt buryshty bıik sákiler bar. Úndi dinin tutynǵan jurt osy arada qasıetti ózenge taýap qylady.

Jaǵalaýda tóbesi shoshaıǵan hramdar da kóp. Solardyń biri kishileý ǵana áp-ádemi, tastan soqqan hram ózenge ete taıaý salynypty da, astyndaǵy sý shaıǵan jer opyrylyp tómen túsip ketipti. Tas hram irgesinen joǵary sýdyń ishinde tur. Osyndaı nárselerden ádemi adyz týǵyza qoıatyn halyqtyń ádeti emes pe.

Qaıtar jolymyzda qalanyń qalyń ortasyndaǵy taǵy bir hramǵa soqtyq. Bul da jańadan salynǵan. Eńsesi kóterińki, jańanyń aty jańa emes pe, jaınap tur. İshi-syrty mármár. Biraq Táj-Máhaldaǵydaı qaıdan bolsyn, syrty shymqaı ań emes, tamyrlanǵan kókshil júıelermen tarǵyldanyp tur. Tutas túsi — surǵylt bop kórinedi.

Osy áńgimeniń basynda Benareste myń jarym hram bar dep aıtyp ketip edim. Meniń ol aıtqan sıfr burynyraqtaǵy aqpardan alynǵan. Ýnıversıtettegi hram men mynaý ekeýi sol myń jarymnyń syrtyndaǵy dúnıeler.

Hramǵa kirgende sol jaq múıiste úlkendigi orta boıly kisideı bir qudaıdyń beınesi bar. Kádimgideı kıindirip, qasy-qabaǵyn, betin boıap, naǵyz tiri adamǵa uqsatyp otyrǵyzyp qoıypty. Osy kúngi balalardyń qymbat qýyrshaǵy sıaqty, moınyn buryp, basyp ızep qoıady.

Hramnyń mármármen qaptaǵan tórt qabyrǵasy túgel jazý. Sanskrıt jazýy. Osyǵan «Ramaıana» atty úlken dinı dastannyń óledi túgel syıypty. Hramnyń ishinde kezip júrgen saqal-murtyna ustara tımegen kishkentaı dara shal nazarymyzǵa túse berdi. Mańdaıyn aq taıǵaq balshyqpen boıap, ortasynan qyzyl syzyq tartqan. Yshqyryna baılap alǵan, ánde ázer jasyratyn bir japyraq shúberekten ózge ústinde tuldyr joq. Qaryna bir kenep qapshyq ilip alǵan, shamasy, qonar jerdegi tósek orny bolý kerek. «Bar baılyǵym týla boıymda» dep júrgenniń naǵyz ózi. Hramnyń ishinde qısalańdap júr. Qolymen qabyrǵadaǵy jazýdyń astyn syzyp, ernin jybyrlatyp oqıdy. Din bolǵan jerde dıýanasyz bola ma, úndiniń bir dıýanasy osy bolar dep topshyladym.

Bizdiń taǵy bir tamasha tanysymyz boldy. Ol biz jatqan meımanhananyń — metr de ótkeli. Bylaı jalpaq tilge salyp aıtqanda — osyndaǵy restoran zalynyń bastyǵy. Orta boılydan temen sireńke dara jigit. Jary sopaq kelgen qaıraq bet, uzynshalaý istik muryn, alasa mańdaı. Mundaılar qazaq arasynda jıi kezdesedi. Meniń dál osydan aýmaıtyn bir naǵashym bar. Tek mynaý odan sál qaralaý. Osyndaılar, ar jaǵy taıyz bolǵanmen, iske shapshań, pysyq bolady. Júrisi de sergek — keýdesin eńkishteý ustap, eki ıyǵyn ızeńdetip, aıaǵyn ekpindi basady. Ózi evropasha kıingen. Shańqaı túste de galstýk men beshpentin tastamaıdy.

Biz tamaq isher kezde — óziniń buryshtaǵy bólek turǵan stolyna baryp, qaǵaz qarap otyrǵan bolady. Qasymyzǵa ofısıant kelgende kóshege úńilip, qandaı taǵam tańdarymyzdy bilmeı qıqalaı bastaǵanymyzda ızeńdeı basyp bizdiń stolǵa jetip keledi. Stoldy oraǵytyp baryp ásem qımylmen shekesinen qarap tura qalady.

— Salatyńyz qalaı, jaqsy ma?

— Salat? O, ıes, salat gýd!

— Karı? O, ıes, karı gýd!

Úni ashyq. Daýsy shyqyrlap shyǵyp, týra qulaq shekeńe qadalady. Onyń aıtýynsha bári «gýd», restoranda jaman taǵam joq. Jáne erekshe bir sánmen teńsele turyp daýsyn sozyp aıtady. Onyń «O, ıes gýd» degen qyrshyl daýsy eki kúnnen beri qulaǵynyń túbine qadalyp qalǵan, keıde keshede kele jatyp ta sony estigendeı bolam.

Biz stolǵa otyrar otyrmastan-aq ol ushyp turyp bizge qaraı empeńdeıdi.

— Osy jigittiń yqylasy tegin emes. Bizdi qaıtsyn, kóńili sizde, Maııa Anatolevna. Baı qustyń júregine óshpeıtin ot tastadyńyz, — dep Isaak ekeýmiz Ganınany ázildeıtin boldyq.

Búgin keshki as kezinde ózimen tildesip jón surastyq. — Kalkýttanyń ýnıversıtetin bitiripti. Osynda «metr de» bop istegenine jyldan asqan. Jumysy jaıly. Bolashaǵy bar. Bul aradan jaqsy minezdeme alyp, úlken restoranǵa aýysýǵa úmitker.

— Ýnıversıtettiń qaı fakúltetin bitirdińiz?

— Kórkem óner kolejin.

— Kórkem óner?!

Biz basynda kishkene yńǵaısyzdanyp qalsaq ta, ózimizge mamandyǵy jaqyn adam bop shyqqan soń, shurqyrasyp suraq bere bastadyq.

— Tagordy árıne oqydyńyz ǵoı. Onyń shyǵarmalaryna qalaı qaraısyz?

— Tagor? O, ıes, Tagor gýd!

— Siz Tolstoıdy da biletin bolarsyz?

— Tolstoı? O, ıes, Tolstoı gýd!

Betinde de, daýysynda da túk ózgeris joq. «Sálet? O, ıes, sálet gýd!» «Karı? O, ıes, karı gýd» dep turǵan qalpynan tipti aýmaıdy.

Maharadja saraıynda. Kúzetýdegi qyz.

Aqymaqtar kúni

Birinshi aprel kúngi qaljyń, qatar-qurby, jora-joldastaryn aldaý búkil dúnıe júzine tarap ketken-aý deımin. Osy bir salt Úndistanda da aldymyzdan shyqty. Munda tipti birinshi aprelde aqymaqtar kúnin ótkizedi eken. Keshke qaraı biz sol qaýymǵa shaqyryldyq. Al, qazir erteńgi astan keıin Benares Maharadjasynyń mýzeıin kórýge attandyq.

Bizdi bastan júrgen ınspektordyń famılıasy óziniń Agradaǵy áriptesi Sharmaǵa uıqas — Varma. Alasa boıly, dembelshe, jas ortasyndaǵy adam. Bıik qus muryn, qyrynan qaraǵanda kúshigenge uqsaıdy. Munyń da kádimgi qýandyq murty bar. Osy jaqta sondaı murttar kóp eken. Bul Sharmadaı emes, sózýarlaý, retin taýyp kisige erkinsigisi keledi. Kezdespeı jatyp:

— Sizdiń balańyz kópteý? Meniń bes balam bar, — dep habarlap ta qoıdy.

Biz kele jatqanda:

— Maharadja úkimetten 500 myń rýpıı pensıa alady. Óz ımenıesinen de jarty mıllıon tabysy bar. Sóıtip turyp men kedeımin dep zarlaıdy bul Maharadja, — dedi Varma.

Maharadja saraıyna kirer jer ájeptáýir selo. Sol selo jaryp ótken asfált týra saraı qaqpasyna kelip tireledi. Maharadja ózi úı-ishimen osynda tursa da — saraıyn mýzeıge aınaldyrypty. Kirer aýyzda bılet satyp jatyr. Kórý haqy — bir rýpıı.

Kirer qaqpanyń sol jaq búıirindegi qaltarysta sákiniń ústinde jeti-segiz soldat jatyr. Kıimderin sheshin tastap, beıqam kesilgen eken, bizdi kórip qysylyp qaldy. Buryn Maharadjanyń óz polısıasy bolǵan, qazir onyń qarjysyn aýyrlap polısıa ustamaıtyn bolypty. Myna jatqandar úkimet áskeri. Maharadjalar saraıyn — tarıhı baǵasy bar eskertkish esebinde memleket qorǵaýyna alypty.

Saraıdyń ishki qorasy ásem. Qıyrshyq qyzyl tas tókken jol, kilemdeı tyqyr kók shóp. Bólekteý turǵan bir uzyn úıge kirdik. Sopaqtaý zalda pildiń er-turmany. Jalpaqtyǵy synyq súıem pildiń ómildirikteri men quıysqandary ilýli tur. Olardy kádimgi kemer belbeý tárizdi kúmispen, qolamen oqalaǵan. Kórer kózge sándi.

— Maharadjanyń on toǵyz pili bar. Shuraıly jeri kóp, aq aýlaıtyn ormany da bar. Qalanyń ishinde de munyń menshikti jerleri bolatyn. Soǵan meımanhanalar saldyrǵaly jatyr, — dedi Varma renishti daýyspen. — Sonda da bul Maharadja ózin kedeımin deıdi.

Al, Maharadjanyń alatyn pensıasy men tabysy ózine az kórinýi jáne ǵajap emes. Bir mıllıonǵa jýyq rýpıı. Júz jıyrma bes myń som shamasyndaǵy aqsha. Kapıtalıs eldegi orta qol saýdagerdiń tabysy. Maharadjaǵa qanaǵat bolarlyq dúnıe emes.

Onyń ústine Maharadjalardyń pensıasyn joıý jóninde parlamentte aıtys bolyp jatyr. Bul jaǵynan da tyqyr taıanǵan. Sonymen Indıanyń denesindegi apendısıt sıaqty feodalızmniń osy qaldyqtary — qazir kapıtalıs organızmge sińý úshin qareket jasaýda. Paıdaly bolsa han tuqymy saýdager bolýdan da tartynbaıdy. Maharadjalar handyq saltanatyn jınap qoıyp endigi tirligin bıznesten izdeıtin sıaqty.

* * *

«Adam psıhologıasy» deımiz. Soǵan qaraǵanda psıhologıanyń jalpy adam balasyna ortaq zańdary bolar. Kisini shoshytatyn, nemese janyńdy ýdaı ashytatyn kórinister barshaǵa birdeı ǵoı dep oılaýshy edim. Biraq olaı bola bermeıdi eken. Adam psıhıkasy ne nársege bolsa da kóndigip ketetin, óziniń qınalmaý jaǵyna beıimdele beretin dep qaldym. Ári-beriden soń júrektiń de qabyǵy qalyńdap, ystyq-sýyq etpeıtin túıe taban bolyp ala ma, qalaı?!

Keıin qalaı bolaryn qaıdam, ázirge meniń júregim jalańash, qymtaýsyz qalpynda. Ash-aryq kempir-shaldyń zary, qolyn sozyp jaýtańdaǵan sábıdiń kóz janary. — bári kelip, júregime qylqandaı qadalyp jatyr.

Indıada rıkshaǵa tańyrqaý — anohronızm, artta qalǵan, kórgensizdik. Ony aıtyp eshkimdi eleń etkize almaısyń. Biraq neshe kúnnen beri osyǵan kózim úırene almaı-aq qoıdy. Olarǵa qınalmaı qaraı almaımyn.

Minekeı, biz qalaǵa qaıtyp kele jatyp úlken kópirge ıek arttyq. Búkir kópirdiń kádimgideı bıik óri bar eken. Teńkıgen eki iri kisini mingizgen bir rıksha velosıpedinen túsip órge qaraı ıterip barady. Joǵarydan qulap kele jatqan qara tasty tiregendeı shirenip baryp ázer qozǵaltady. Endi osylaı biraz shirense baıǵustyń julyny úzilip ketetin sıaqty. Koláskada otyrǵan ınabatty eki kisi ózara áńgime soǵyp keledi. Qannen-qapersiz. Kóligi órge qaraı qınalǵanda kisi mal ekesh maldy da aıap, túsip jaıaý júrýshi edi...

Men túsinbeımin. Anaý alańsyz áńgimelesip otyrǵan eki adam da naǵyz shimirikpeıtin bez búırek emes shyǵar... Álde kiside, kóre-kóre, aıaýshylyqqa qarsy ımýnıtet paıda bola ma eken?..

* * *

Birinshi aprelge arnalǵan keshti tamashalaýǵa barar aldynda Úndi-Sovet qoǵamyna soqtyq. Qyryq-elý adam bir úıdiń úshinshi qabatynda qarsy aldy. Ár túrli jastaǵy adamdar jınalypty. İshterinde áıelder, qyzdar bar. Qoǵamnyń bastyǵy jutqynshaǵy judyryqtaı uzyn boıly, qońqaq muryn, aryq qara kisi eken. Ózi ań jarqyn jaqsy adam bolý kerek, soıdaq tisterin aqsıtyn jıi kúledi.

— Búgin sizdermen kezdesýge kisi jınaý azan boldy. Kimge telefon sok,sam da — bilemiz, búgin birinshi aprel, — dep senbeıdi, — dep kúldi ol... — osy jurtty ant-sý iship ázer sendirdim.

Áıteýir kelgeli jaǵyna tynysh joq. Jóne sóılegendegi keskini tamasha — kósile uzaq siltep, óz daýsyn ózi súısine tyńdap, terisi keńip, balqyp otyrady. Kúni buryn kúlimsirep, keıde myrs etip, jurtty rıza qylar aldynda ózi raqattanady. Qaıtsyn, Moskvada sonsha oqyǵan úndi uǵar jan joq, zaryǵyp kórgen qulaqtary ǵoı myna qalqıǵandar. Mundaı tyńdaýshylar tabyla bere me.

* * *

Jıyrma-otyz adam syıatyn shaǵyndaý qaıyqtyń ústińgi jaǵyna taqtaı tósep palýba jasaǵan. Al, tóbeń tımeı erkin júretin tómengi jaǵyn eskekshiler orny deısiz be, álde kaıýta, trúm kompanıa deısiz be, óz erkińizde. Qarańǵy túse biz osyndaı bir qaıyqtyń palýbasyna jınalyp jatyrmyz. Adam kóbeıip ketti. Syǵylysyp, bir-birimizdi qysyp baramyz. Jurt áli kelip jatyr.

Jınalyp jatqandar negizi ıntellıgent qaýym. Jastarynan góri egde tartqandary basym. Bir-birin jaqsy tanıtyn aralas-quralas adamdar. Bular birinshi aprel qurmetine — aqymaqtar kúnine jınalyp jatyr. Qazaqsha tuspaldaǵanda — saıqymazaqtar jıyny dep ataǵan týra bop qalar. Kelgen jurt bir-birimen qaǵyta amandasyp, salǵannan-aq shymshyma ázilge ketisip jatqan sıaqty.

Bir qaıyqqa syımaǵan soń jurt eki qaıyqqa bólinip mindi de, ekeýin ózen jaǵasynan júz metrdeı ysyryn, sýdyń ortasyna aparyp matastyryp qoıdy. Sodan soń bir uzyn boıly kisi shyǵyp sóz bastady. (Úndilikterdi sıpattaǵanda — «qara, k,ara tory» degen sózdi aıtpasa da bolar edi, óıtkeni osy ystyq jaqtyń halqynda ázirge men shıkil sarysy bylaı tursyn aq qubasyn da kere almaı kelemin. Onyń esesine «dara» degen kisilerińizdiń ózi talaı túske bólinedi eken, shymqaı qara, kókshil qara, qońyrqaı dara, qoshqyl qara, kerek deseńiz aq daqtanyp turatyn qaralar da bar.).

Kesh bastaýshy qyzǵylyqty sóılegen bolar, jurt kúlip, máz bolysyp tyńdady. Úndi ádetinde syılaǵan adamdaryna gúlden alqa taǵatyn dástúr bar ǵoı. Ol jabyq qumyrany edenge uryp syndyryp, ishinen alqa alyp árkimge taǵyp jatty. Biraq bul alqasy gúl emes árkimniń minezine, isteıtin kásibine qaraı tańdap alǵan bolar, neshe túrli kúlkili zattardan tizilgen. «Sovet» («Sovet áıeli») jýrnalynyń redaktory erkek bolýy aldynda da biraz ázilge sebep bolyp edi, bul joly da biraz qaljyń aıtylyp, jurtty kúldirip, bir qumyrany Isaaktyń aldyna ákelip jardy. Qumyranyń ishinen jórgekke oraýly qýyrshaq bala shyqty da, onyń alqasy tizilgen emizik boldy. Jáne atyn ataýǵa bolmaıtyn zattardy emizik qyp tıipti. Jurt qyran-topan kúlip jatyr. Isaak alqany moınyna kıip, jórgektegi «balany» áldılep jubatýǵa májbúr boldy. Óıtkeni osy kezde tus-tustan jylaǵan balanyń daýsy jamyrap qoıa berdi.

Osy kezde eki jas jigit jaǵalaı júrip podnospen sherbetke uqsas tátti usyndy. Dýyldaǵan oıyn-kúlki basylar emes. Birinen soń biri shyǵyp, sýyryla sóılep jurtty kúldirip jatyr. Olardyń sózderiniń qanshalyqty tapqyr, qý tildi ekenin bilmeımin, biraq osyndaı keshte jurttyń ózi kúlýge daıyn turady ǵoı.

Úndi tiliniń de dıalektisi kóp eken. Jáne anaý-mynaý emes ol dıalekt ózgeleri túsinbeıtin bon shyqty. Bular endi ózderiniń jergilikti Benares dıalektisi kóship ketkende bizdiń maqtaýly Isaagymyz meńireý bon qaldy. Endigi ázil-qaljyńdy osynda bizben birge kelgen Úndi-Sovet qoǵamynyń bastyǵy Isaakqa jergilikti dıalektisi úndiniń ádebı tiline aýdaryp berip otyr. Sóıtip ol Isaakqa, Isaak bizge aýdarsa shart ta jurt ushqyr qaljyńnyń silimtigi shyqpaı ma! Sondyqtan da Isaakqa «sen aýdarmaı-aq qoı» dep jaı baqylap otyrdym.

Keıde túgin túsinbeseń de kúlgen adamdarǵa qarap, ózińniń kúlkiń keledi. Qarańǵy túnde ortamyzǵa jarqyratyp gaz fonaryn jaǵyp qoıǵan. Kúlkiden eki qaıyq birdeı solqyldaıdy. Jurttyń bári máz-meıram. Biriniń ázilin biri qaǵyp alyp jalǵap ta ketedi. Meniń qasymda tyrnadaı aryń taramys qara kisi otyr. Jaǵy qýshıǵan kishkene bet, úlken aýyzdy kemıek, úshkir ımek tumsyq. Túri áli moıyn júni shyqpaǵan kúshigenniń qyzyl shaqa balapanynan aýmaıdy, Ásirese aıaqtaı aýzyn keń ashyp qarqyldan kúlgende — quddy jem suraǵan balapan. «Va, va» dep aıtýshyny qostan qoıady. Úndi-Sovet qoǵamy bastyǵynyń da ezýi jıylmaı qoıdy. Ústińgi ernin kerip turǵan soıdaq tisteri bir jabylmaıdy. Bir judyryqtaı ǵana qatpa shal ushyp-ushyp turyp, óleń be, qara sóz be, áıteýir bir nárseni sýdyrata jónelip, jurtty dý kúldiredi.

Adam balasynyń qasireti men qýanyshy uqsas eken-aý. Mynaý dýyldan máz bolyp otyrǵan jurttyń keskini maǵan sonshalyq tanys sıaqty. Osyndaı ushqyr ázil-qaljyńdy, qarqyn kúlkini qazaqtar arasynda da talaı estigenmin.

Biraz ázil-qaljyńnan keıin tolyqtaý kelgen iri jigit án bastap ketti. Qulaqqa jaǵymdy jýan qońyr daýys. Ózge jurtty qaıdam, úndiniń ánderiniń men úshin bir sıqyry bar. Ádemi maıda qońyr aqyryndap boıyńa taralyn, alpys eki tamyryńdy túgel jaılap alady. Asyqpaı eliktirip, óziniń tátti syrymen baýraı beredi. Myna jigittiń daýsy túngi Gáńginiń ústinde jaıymen erlep, baıaý yrǵalyp barady. Elitip qalǵan jurt yrǵaqtyń náshine kelgende «va, va» den daýystap, qostap qoıady. Bul da qazaqtyń «Ýa, páli!» degen kótermesi sıaqty.

Jaǵalaýda jyltyraǵan qalanyń ottary búkil qarańǵylyqty qasıetti ózenniń ústine syryp tastaǵan. Gáńginiń joǵarǵy jaǵynda jıekte laýlaǵan ot. Baıqap otyrmyn, mana bir ázirde tutatyp edi, qazir jalyny otaý úıdeı bop lapyldaıdy. Qarańǵy túnde sýǵa sáýlesi túsken qyzyl jalyn sondaı ásem. Bul keshe biz kergen múrdelerdi órteıtin jerde. Ol jaǵalaýdyń oty kúndiz-túni senbeıtin bolar.

Taǵy da án bastaldy. Taldyrmash deneli bala jigit ortaǵa shyqty. Kózi jaýdyraǵan qara torynyń sulýy. Bizge sybyrlap jetkizip jatyr, jańa bastap júrgen talapker aqyn eken. Munyń daýsy jińishke, tal jibekteı shıratylǵan júrekke jaǵymdy maıda sazy bar. Naǵyz úndiniń lırıkalyq ánderin aıtýǵa jaratylǵan. Daýysynda yntyǵý, ańsaý bar, talmaýsyrap jetip dińkeńdi qurtady. Kınodan, radıo, magnıtofonnan estip esim ketip júrgeni ánsheıin úndi ánderiniń kóleńkesi bop shyqty. Úndiniń ánin, búgingi tehnıkany jınap qoıyp, úndiniń óz aýzynan, qalyń úndiniń qaq ortasynda tyńdaý kerek eken.

Búgin bir ǵajaıyp kesh boldy. Maǵan tinti osylardyń ázil-ospaǵyn, salǵan ánderiniń óleń-sózin túsinýdiń qajeti joq. Ózimshe bárin uǵyp otyrmyn. İrgemizdegi túngi tirshiligi qaınaǵan tar dala, manadan beri júzi tanys bolyp úlgirgen, kózderi jyltyrap, bop otyratyn úndiler, dara maqpal jumsaq tún, tamyljyǵan úndiniń áni, anaý juldyzy jamyraǵan bıik aspan — bári kelip keýdeme quıylyp jatyr. Oǵan tilmashtyń keregi joq.

Myna jurttyń bir tamshy ishimdiksiz sonsha kóńil kógergeni... shynynda da oılandyratyn nárse. Bizge ruqsat berer aldynda tómenge túsirip, qara kóleńkede aty belgisiz, áıteýir buryshy myqty bir taǵammen syılady — kishkene qaıyqpen jıekke shyǵaryp saldy.

Aldyńǵy kúngi aralaǵan kóshemizben qaıtyp kelemiz. Keshki tirshilik áli toqtalmaǵan. Sol baıaǵydaı qujynaǵan adam.

— Mynaý aktrısa taǵy da munda júr ǵoı, — dedi bir qaǵytyp.

Álgi jalańash denesin jolbarys terisindeı jalap, etip boıap alǵan úrpek bas kishkene qyz. Onyń jasaýraǵan ashqaraq kózin kórgende meniń kúlkim kelgen joq. Álgi dosymyz aıanyshyn alǵashqy kúni esepsiz jumsap taýsyp alypty, daýysynda kekesin bar.

Endi kishkene júrgenimde qulaǵyma sybyzǵynyń tanys yrǵaǵy sap ete qaldy. Soǵan ilese «van rýpıı, van rýnıı» dep talmaýsyraǵan sábı daýsy estildi. Taǵy neshe kún, neshe jyl keshe kezip zarlar ekensiń baıǵus bala?..

Biz attaǵan saıyn bárin tanyp kelemiz. Kóshe aldyńǵy kúngi tirshiligin aına qatesiz qaıtalaıdy.

Erteń attanamyz. Baıqaıyn. Úndi eline kádimgideı úńgip kirip kelemiz. Endi qandaı ǵalamattary bar? Onysyn aldan kútemiz.

EKİNSHİ XIKAIa

Aqyndarmen aıtysqanda. Ananda Shankar Raı.

«Jyly-jyly sóıleseń jylan ininen shyǵady»

Bul kúni men erteńgilik eshqaıda shyqpadym. Benares, hıkaıasy úzdik-sozdyń qysqasha túrde ǵana bloknotqa tústi. Kisilermen kezdesken jerde, kóbine mashınanyń ústin de, úzip-julyp meımanhanada bloknotqa túrtip otyrdym. Asyqpaı otyryp durys jazýǵa ýaqyt bolmaı-aq qoıdy. Ol ol ma, Agrada bolǵan bir kún áserin taýysýǵa mursat bolmady. Búgin túske deıin joldastarymnan bólinip qalyp, sol Agra áserin aıaqtadym.

Saǵat tórt jarymda ushatyn bolyp aeroportqa kelsek, samolet eki saǵatqa keshigipti. Qaınap turǵan ystyqta eki saǵat samolet tosý ájeptáýir azap. Biraq shydamasqa amal bar ma.

Samolet Benaresten Kalkýttaǵa deıin saǵat jarymnan sál kóbirek ushady eken. Biz mingen samolet, motory qanatynyń astynda, bizdiń AI-24 samoletinen aýmaıdy. Munda da jolaýshylarǵa qyzmet etýshiler qyzdar. Alǵashqy biz Delıden shyqqan kúngi Isaaktyń stúardessa qyzǵa tańyrqap keńeskeni esimde. Bizdiń tilmáshimizdiń budan úsh-tórt jyl burynǵy kórgen-bilgeni eskirin qalypty. Qazir Úndistanda qyzmet isteıtin qyzdar men áıelder onsha tańsyq emes sıaqty. Onyń ústine úndi áıelderi erkektermen qysylyp-qymtyrylmaı, erkin, salaýatty sóılesedi.

Biz mingen samolet jan qınamaı jaqsy-aq kele jatyr edi, Kalkýttaǵa jaqyndaǵan kezde myqtap turyp shaıqap berdi deısiń. Biz ózimizdi kresloǵa baılap tastadyq.

Qarańǵy túsken mezgil edi. Samsan qalanyń oty kórindi. Sheti-qıyry joq ot teńizi. Qalyń ottyń arasynda ıretilgen qara jolaq bop Gáńgi ózeniniń silemi jatyr.

Naǵyz úlken qalaǵa kelgenińdi aeroporttan-aq sezesiń.

Aeroporttyń qurmetti qonaqtarǵa arnalǵan bólmesinen keshki as iship, mashınaǵa minýge syrtqa shyqsaq jańbyr quıyp tur. Qalanyń ortasyndaǵy meımanhanaǵa deıin uzaq júrdik. Jaýyn-shashyndy túnde qalany durystap qaraı almadyq. Tek bir baıqaǵanym, Benaresteı emes, osy kúngi qalaǵa uqsas. Kósheleri keń. Jańbyr qatty quısa kerek, shet kóshelerde tizeden keletin ozon aǵyn barady. Mashınanyń terezesinen kórip qaldym: qara kóleńkede qaltyldap rıksha ketip barady. Jaıaý rıksha. Tizeden sý keship kúımeniń búrkenishten astyna jaýynnan buǵyn otyrǵan eki adamdy entige súırep barady. Bul meniń birinshi kórgen jaıaý rıksham. Benaresten qaraǵan saıyn dátim shydamaı, janym ýdaı ashyp júrgende — jaıaý rıkshany kórdim. Osy bir azabynan qorlyǵy, qorlyǵynan azaby basym «mamandyq» jer betinen áli joıylmaǵan eken.

Bizdiń programmamyzdy ádette qonaq ıesi jasaıdy. Biz erkekter jaǵy terimiz qalyńdaý, kóne beremiz. Biraq ishimizdegi jalǵyz áıel Maııa Ganına kinámshil. Qandaı programma bolsa da oǵan jaǵý qıyn. Áıteýir búırekten sıraq shyǵarady. Áıtse de onyń keıbir talaptary oryndy bop shyǵady. Ol eń aldymen programmanyń tyǵyzdyǵyna qarsy. (Daýyn «men jas áıel emespin, sharshaımyn» dep bastaıdy. Onyń jasyndaǵy áıel «bas jaǵyna barmas» bolar edi, mynaý dene bitimi, bet ajary jasań kóringen soń «koketnıchat» etetin bolar). Sonymen bárimiz, aqyldasyp kelip qysqartqanymyz bıblıoteka boldy. Qalǵandaryn qysqartýǵa qol batpady.

Túske deıin mýzeıdi araladyq. Mýzeı ár qabaty asa bıik eki qabat úı — aınala salynǵan. Ortasynda jasyl alań, shaǵyn baseın bar. Bul búkil úndi mádenıeti men janýarlar dúnıesin tolyq kórsetetin úlken mýzeı eken. Jer astynan tabylǵan, erteden saqtalǵan biraz baǵaly skýlptýralary bar. Eski mádenıet úlgilerimen óner mamany — aryqsha kelgen, óńi de qaǵylez, qus tumsyq, balapan kóz názik bengal qyzy tanystyrdy. Bilegi de jip-jińishke, etsiz kishkene saýsaqtary synyp keteıin dep maıysyp tur. Meniń bir baıqaǵanym — kóptegen úndi áıelderiniń qoldaryna et bitpeıdi, súıek pen teri.

Mýzeıde sonaý arǵy zamandaǵy úndiniń ımperatory dáýirinen beri qaraı saqtalǵan talaı tamasha skýlptýralar bar. Ár dáýirdiń tamasha eskertkishteri tur. Munda ónerdegi ózgeristi, ózge elderdiń úndi ónerine jasaǵan yqpalyn, úndi óneriniń birde bıikke kóterip, birde tómenge quldyraǵan shyrǵalań jolyn baıqaýǵa bolady. Átteń óner mamany bolsa — úńilip zertteıtin talaı qyzǵylyqty nárseler bar. Tipti biz sıaqty «ıis almastardyń» ózi uly halyq óneriniń sulýlyǵynan lázzat alyp, ár nárseni tuspaldaǵandaı bolamyz.

Úndi jazýshylaryna qazaqtyń onnan artyq án-kúıi jazylǵan gramplastınkany syıǵa tartyp, jyly qoshtasyp ajyrastyq. Olar da bizdiń árqaısymyzǵa bengal tilinde shyqqan bes-alty qalyń kitapty arqalatyp jiberdi.

Meımanhanaǵa qaıtar jolda úlken kósheniń dál buryshyna toqtadyq. Bul jaqta avtoınspeksıanyń aty ǵana bar bolý kerek. Kóshe tártibi árkimniń óz erkinde. Mashınany dál buryshqa toqtatyp qoıyp, basshymyz Mýkerdjı bizdiń Madrasqa ushatyn avıabıletimizdi retteýge ketti.

Mashınadan shyǵyn tóńirekke zer salyp edim: sonshalyq úlken qalanyń ortalyq kóshesiniń eki jıeginde sygannyń keshi sıaqty ornalasqan halyq. Tek arba, kóligi joq. Bar múlki — kenep tósenish, birdi-ekili túıinshek. Kishkene temir peshke júrek jalǵaıtyn pisirip jatyr. Qastarynda byjynaǵan usaq qap-qara balalar. Kishkentaıy asfált trotýarda eńbektep, úsh-tórt, bes-alty jasarlary las sýdy keship ózderinshe oınap júr.

Úndiden góri qytaıǵa tartyńqyraǵan, orta boılydan joǵary, tolyq kisi — úndi radıosy predsedateliniń orynbasary ekenin aıtyp ózin tanystyryp, ýaqytty paıdalanyp menen ıntervú almaq boldy.

Suraqtary aıaq astynan boldy jáne suraqty bergen boıda mıkrofondy tumsyǵymnyń astyna tosa qoıady. Men daıyndyqsyz bolsam da, irkilmeı, jańylyp shashalmaı, baısaldy jaýap berdim-aý dep oılaımyn.

1-suraq. Sovet ádebıetinde qazir qandaı aǵymdar bar? Siz sonyń qaısysyn jaqtaısyz?

2-suraq. Tolstoıǵa qalaı qaraısyz? Qazir onyń izin qýýshylar bar ma?

3-suraq. Bizdiń úndi ádebıetinen Sovetter Odaǵynda eń belgili bolǵan jazýshylar kim?

Intervú bitkenshe jurttyń bas-aıaǵy aınalyp qaldy.

Orta boılydan tómen, qatpa qara kisi tórge shyǵyp sóılep ketti. Ózi júıkesi tozǵan kúıgelekteý adam tárizdi. Sóılegende óleń oqyǵan aqyndar eki ıyǵyn qomdap, jelpinip qopańdap otyrady eken. Baısaldy, bıazy dana qımyldy úndiden góri elgezek kavkazdyqqa uqsaıdy. Bul Búkil Indıalyq aqyndar konferensıasynyń prezıdenti — Satákanta Gýha eken. Ol konferensıa jaıynda biraz jaqsy sózder aıtty. Ózin prezıdent etip saılaǵan úlken senimdi zor maqtanysh tutyp qadirleıtinin bildirdi. Konferensıanyń bıik maqsaty ár tilde jazatyn aqyndardyń basyp qosyp, ulttyq poezıany órkendetý deı kelip, taǵy basqa da áıteýir táýir sózder aıtty. Bári birdeı meniń jadymda qalmapty. Sóz aıaǵynda bizdi — sovet jazýshylaryn quttyqtap, eki jaǵymyz pikir alysyp, dostyqty nyǵaıtýǵa bildirdi.

Maǵan sál qıǵashtaý qarsy — jasy alpystar alqyndyrǵan, tyqyrlaý aq shashty, iri deneli, qyr muryn, at jaqty qara kisi otyrǵan. Ústinde úndiniń dástúrli etegi uzyn, qysqa tik jaǵaly aq kóılegi men aq dambaly . Óziniń túri qyzyq — qalyń erni burtıyp, urty salbyrap, tolyq qarnyn keýdesine tirep qoıyp, eki qolyn salbyratyp jiberip, ustazdyń aldyndaǵy shákirtteı tik otyr. Biraq syrt túri qandaı qolapaısyz bolsa, jymıǵan qýaty kózqarasy sondaı aqyldy. Maǵan tike qarap, byttıǵan qara kózi qýaqy kúlimsirep bir meıirban sıqyrshydaı ánsheıin ishi-baýyrymdy tintip otyr. Men ózim tike qadalǵan kózqarasty unatpaýshy edim. Biraq myna kisiden kózimdi taıdyryp áketpedim.

Bul Indıanyń naǵyz iri jazýshylarynyń biri Ananda Shankar Raı eken. Prezıdent ózinen keıingi birinshi sózdi soǵan berdi.

Raı sol otyrǵan qıanatyn ózgertpesten, qolyn da qımyldatpastan, baısaldy sóıledi. Aqyldy sóıledi. Men de kútkenim dál shyqqandaı rıza kóńilmen tyńdadym.

«Biz orys ádebıetin eń uly ádebıet sanaımyz. Men on jasymda Dostoevskııdi oqydyq, on eki jasymda Tolstoıdy oqydyq: Chehovty, Býnındi oqydym. Maǵan jazýshy esebinde Tagordan góri Tolstoı kóp áser etti. Biz orys ádebıetine sýarylyp óskenbiz. Budan keıin jaǵdaı solaı boldy ma, otyzynshy jyldardan keıin orys ádebıetinen kóz jazyp qaldyq», — dep ókinish bildire kelip, budan bylaı ádebıetter dostyǵyn nyǵaıtý jaıly biraz táýir pikirler aıtty. Ar jaǵynda bir kúrsinisi, álde bir irkilip, túınektelip qalǵan nársesi bar tárizdi kóringenmen, Raıdyń sózi maǵan qatty unady.

Pochıvalov mundaı májilisterdiń buryn-sońdy da bolǵanyn, oǵan tek komýnıser ǵana emes, ár túrli baǵyttaǵy talaı ataqty jazýshylar qatysqanyn, mysaly Ispan respýblıkasyn jaqtap fashızmge qarsy Hámıpgýáı sıaqty iri jazýshylardyń talaı konferensıalarǵa qatysqanyn aıtty.

Qonaq ıeleri bizdiń pikirimizge qarsy tilge tıek bolarlyqtaı myqty dálel keltire qoıǵan joq. Taǵy da sol úndige ersileý shapshań Gýha «biz ádebıet saıasatqa aralaspaýǵa tıis degen qaǵıdany jaqtaımyz», — dep baıaǵydan kele jatqan eski áýendi kóldeneń tartty. Ony Prımendro Mıtro qostady, sabyrly Ananda Shankar Raı úndemedi.

Májilisimizdiń aıaǵy da, bas jaǵy sıaqty, jyly shyraımen, bir-birimizge aıtylǵan mol alǵys, ıgi tilektermen bitti.

Tentek shal. Tagor shańyraǵy.

Mıllıoner áıel ledı Mýkerdjı.

Bizdiń bar ýaqytymyz ólshenip-pishilip qoıylǵan grafıkten shyqpaı ómir súremiz. Búgin Bengal ádebı akademıasynyń prezıdent) Tarashankar Baıerdjıdiń (Bandýopadhaııa) úıine baryp sálemdesýimiz kerek. Delegasıanyń ózge músheleri basqa sharýalarymen ketti de, bul mısıany men óz moınyma alyp, tilmáshimiz Isaak Golýbev, mundaǵy jolbasshymyz — az sózdi, iske tyndyrymdy, sypaıy ǵana, kishileý qara jigit Mýkerdjı úsheýmiz solaı qaraı kettik. Shaldyń úıine deıin uzaq júrdik.

Saǵat toǵyzdyń kezinde-aq Kalkýttanyń kúni qyzyp ketedi. Aýanyń dymqyldyǵy 90 prosentten asady eken. Mashınanyń ashyq terezesinen jel soǵyp salqyndatyp kele jatady da, kóshe tyǵyndalyp turyp qalǵan kezde — ystyq tymyrsyq tynysyńdy bitep, terletip qoıa beredi.

Tarashankar aqsaqaldyń úıi kóp úılerdiń ortasyndaǵy úlken alańnyń bir shetin jaǵalaı salǵan eki qabat kotejderdiń biri eken. Biz mashınadan túse bergende-aq kishkene júzdi, kelte muryn, aryq qara shal sergek basyp qasymyzǵa kelip qaldy. Meımandostyq yqylasyn bildirip, sampyldap sóılep, jón surap jaqsy tilekterin aıtyp úıine shaqyrdy.

Úndi úılerinde korıdor bola qoımaıdy, onyń ornyn aınala veranda men balkondar basady. Verandadan týra qonaqjaı bólmege kirdik. Bizde jýrnal stoly atalatyn alasa stoldy aınala qoıylǵan alasa kresloǵa jaıǵasyp áńgimege kiristik.

Birden kózge túsetin nárse bólmeniń tórt qabyrǵasy maıly boıaýmen salǵan ár túrli sýretterge toly eken. Bizdiń kári shóńge sýretshiler qoldanyp júrgen fotografıaǵa jýyq realısik sýretter emes, abstraksıaǵa qaraı oıysyp kelgen sýretshiniń eńbekteri sıaqty. Boıaý talǵamy da ózinen erekshe, jasyl men sarǵysh boıaý aqpen ádemi qabysady. Gorkıı men Tagordyń sýretterin tanydym. Bir-eki áıel beıneleri unady. Satyp alyp jınaǵan kartınaǵa uqsamaıdy. Onyń ústine shyn mánindegi professıonalızm de sezile qoımaıdy. Shamasy osy úıdegi bireýdiń eńbegi bolar dep topshyladym.

Kresloǵa otyryp bolmaı-aq Tarashankar qart: «Osy sizdi men buryn kergen sıaqtymyn. Siz 1958 jyly Tashkent konferensıasyna qatysqan joqsyz ba?» — dep kımeleı jóneldi.

Men Tashkent konferensıasyna qatyspaǵanymdy aıtyp edim, onda da bolmaı, ne de bolsa bir kórgen adamymsyz, sovet jazýshylarynyń áńgimeleri bar edi osynda, áıtpese sonda sýretińizdi kórgen shyǵarmyn dep ornynan ushyp turyp, qabyrǵaǵa tireýli stoldyń ústip de jatqan azǵana kitapty aqtaryp, qapelimde qolyna esh nárse túspegen soń qaıtadan otyrdy. Ózi umytshaq, jańǵalaqtaý shal eken.

Sodan ádettegi áńgimege aýystyq. Shaldyń tórt balasy, on alty nemeresi bar eken. Eki nemeresi doktorlyq qorǵapty. Shal balalaryn onsha aýyzǵa almaı, nemerelerin kóbirek áńgime qyldy. Biz áńgimelesip otyrǵanda maǵan qarsy túpki esikten on jasar qyz bala men jetiler men bester shamasyndaǵy eki qara bala jyltyńdap qaraı berdi. Olar tipti osy shaldyń shóbereleri bolsa da ózderi bilsin. «Eki kúppen keıin jasym jetpis ekige tolady. Óz ómirimde júz kitap jazdym», — dedi Tarashankar Banerdjı.

— Dál qazir Lenın týraly úlken maqala jazyp jatyrmyn. Ol 22 aprel kúni gazetke shyǵady, — dedi bir sózinde.

— Lenın tarıhtaǵy eń úlken revolúsıoner. Ol adam balasyna jańa dáýir ashty. Lenındi dúnıe júzindegi barlyq nıeti durys adamdar qurmetteıdi. Meniń ózim Lenınniń aldynda basymdy ıemin.

Qaıdan aýzymyzǵa túskenin bilmeımin, osy arada da Azıa-Afrıka jazýshylarynyń Delıge belgilengen konferensıasy tilimizge oralypty. Sóz oraıy kelip qalǵan soń men Tarashankar Bandýopadhaııa qarıanyń osy konferensıaǵa kózqarasyn bilgim keldi. Bul suraqqa ol iri tolǵap, ókpe-nazy aralas, ájeptáýir jaýap berdi. Sóziniń qysqasha mazmuny mynaý:

— Men Afrıka-Azıa jazýshylarynyń bul qozǵalysyna basynda qatty aralasqan adammyn. 1956 jyly Indıada, Delıde bolǵan konferensıada úndi jazýshylarynyń úlken delegasıasy qatysty. Men sol delegasıanyń basshysy boldym. Odan 1958 jylǵy Tashkent konferensıasyna taǵy da úndi jazýshylarynyń delegasıasyn bastap barǵanmyn. Sol jyly konferensıa predsedateli Azıa-Afrıka jazýshylarynyń turaqty organyn qurýǵa usynys jasady. Men bul organǵa kirýden bas tarttym, óıtkeni bizdiń búkil úndi jazýshylarynyń atynan enýge ókildigimiz joq bolatyn. Úndi tarapynan enetin jazýshylardy Delıdegi búkil úndi ádebı akademıasynyń prezıdıýmy usynýǵa tıisti ekenin aıttym.

Ýaqyt tús bolyp qaldy. Kalkýttanyń tańerteńnen qyzǵan dymqyl aýasy — qazir betińe ystyq par sıaqty soǵady. Meımanhanaǵa baryp aptyǵymyzdy basyp, jýynyp, tústik ishemiz. Sodan keıin aýany sýytatyn kondısıoneri shýyldap turǵan qońyrjaı bólmede birer saǵat tynys alyp jan shaqyramyz.

* * *

Saǵat keshki bes jarymda ásem Óner akademıasyna vızıt jasaýymyz kerek. Bul Akademıa jaıly aldyn ala bilgenimiz — munda úndiniń qol óneri, toqyma óneri jáne kórkem sýretiniń (jıvopıs) jaqsy mýzeıi bar. Kóp naryq shyǵaryp osynyń bárin jınaǵan, uıymdastyrǵan ledı Raný Mýkerdjı. Ledı Mýkerdjıdiń semásy dáýleti jaǵynan Indıada besinshi semá bop sanalatyn kórinedi.

Bizge, osy aradaǵy jón biletin joldastar: «ledı Mýkerdjı sizderdi kútedi. Ol kisini renjitýge bolmaıdy, kerek adam», — dep eskertti. Jáne de aǵylshynnyń úlken aqsúıek semásynan shyqqan áıelderine taǵylatyn ledı» ataǵyn alǵan Indıadaǵy jalǵyz áıel osy bolsa kerek. Sonymen baı, mesenat1 áıelmen dıdarlasýdy biz de jek kórmedik.

Shahardyń ortalyq jerindegi, ertede aǵylshyndar salǵan ataqty shirkeýdiń qasyndaǵy mýzeıdiń aldyna kelip mashınadan túse bergenimizde — symbatty, iri júzdi úlken kózdi, qaǵylez qara tory áıel shapshań basyn qasymyzǵa kelip te qaldy. Ol orys tilin qınalyp, úlken aksentpen sóılep:

— S prıezdom. Zdravstvýıte, — dep qınala kúlimsiredi de, — ıa po rýsskı ochen ploho znaıý, — dep ar jaǵyn aǵylshyn tilinde sóılep ketti.

Ledı Mýkerdjı osy áıel eken. Sypaıy qaýymda áıel adamnyń jasyn suramaıdy, sondyqtan biz de ledı Mýkerdjıdiń jasyn topshylamaı-aq qoıalyq. Biraq áıteýir edi bermegen, denesi de tolyspaǵan qaǵylez kisi. Bet álpeti ádettegi úndi áıelinen góri, eski sýretterden kóz desetin úlken qıyq kózdi farsy sulýlaryna kelińkireıdi. Murny da ımek emes, bıik tik muryn. Qımyly bıazy, shapshań. Tosyn kisimen burynǵy eski tanysyna qınalmaı, lezde erkin sóılesip ketetin adam eken. Mashınadan mýzeıdiń esigine jetkenshe-aq bizben jón-josyq surasyp úlgerip, ózi bastap ekinshi qabatqa alyp shyqty. İrkilmeı, gıdtiń qyzmetin ózi atqaryp baıandaı jóneldi.

Kóterilip kele jatqanda korıdordyń eki qabyrǵasynda ilýli turǵan abstraksıalyq stıldegi sýretterge qaraılatpaı — ekinshi qabattaǵy úlken zalǵa alyp kirdi.

— Bul zalda bizdiń eń úlken qazynamyz — Rabındranat Tagordyń alǵashqy salǵan jıyrma sýreti bar, — dedi ledı Mýkerdjı. — Uly jazýshy Tagor jasy jetpiske kelgende qolyna qyl qalam alyp, sýret salatyn óner ashqan. Onyń alǵashqy kartınalaryn kórip, Fransıanyń ataqty sýretkerleri men óner bilgishteri qaıran qalǵan.

Ledı Mýkerdjıdiń bul aıtqan sózi men úshin úlken jańalyq edi. Tagordyń jazýshylyq talantyna tabynǵanmen, ómirbaıanynyń búge-shigesin bile bermeýshi edim. Onyń sýretshilik ónerin buryn da estigem. Mana kúndiz Tagor mýzeıinde jazýshynyń ózi salǵan sýretterin kórip qaıran qalǵanmyn. Bir bólmede Tagordyń talaı belgili sýretshiler salǵan portretteri tur eken. Sonyń ishinde maǵan qatty unaǵan, Tagordy bir túrli arýaqty, kıeli, tereń oıly kórsetkeni onyń ózi salǵan avtoportreti bolatyn. Soǵan qarap men ony jasynan-aq jazýshylyq pen sýretshilik ónerin qatar bastaǵan eken-aý dep oılap qalyp edim.

Biz turǵan meımanhananyń qasynda — kóldeneń kósheniń arǵy betinde — záýlim aq úı gýbernator saraıy bar. Saraıdyń alyp turǵan aýmaǵy úlken eki kvartal shamasy. Aınalasy túgel baq. Saraıdyń aınalasynda jalǵyz-jarym ǵana ótkinshi bolmasa — adam joq. Al, ońdy-soldy Kalkýtta kóshesinde qaınaǵan halyq. Ol jaqty aralaýǵa qaıyrshylar júrgizbeıtin bolǵan soń — gýbernator saraıyn aınala qydyrýǵa uıǵardyq. Saraıdyń jany tynysh, qara kóleńke kóshemen kele jatyp trotýarda qaraıyp jatqan bir nárseni basyp kete jazdadym. «Ol ne nárse eken?» dep úńile qarasam — uıyqtap jatqan adam. Joq, bul mas bolyp qulap jatqan bireý emes. Gýbernator saraıyn aınalyp shyqqansha biz trotýarda uıyqtap jatqan bes-alty adamdy kórdik. Bir jerde on úsh-on tórttegi bala jatyr. Mundaılar kóshe saıyn jıi kezdesedi.

Kalkýttanyń túngi aýasy da kúndizgideı aýyr. Tula boıyńdy qoıý dymqyl basyp, deneń jabysqaq, jylymshy bolyp ketedi.

Hıkmaty kóp kún. Aq espe kapıtan.

Gýbernator saraıynda. Túngi oılar

Erteńgi shaıdyń ústine Iýra Frolov keldi. Júzi jaıdary.

— Jigitter, óte jaqsy boldy. Baspasóz ben radıo sizdiń delegasıaǵa jaqsylap nazar aýdaryp jatyr. Keshe keshte radıodan habar boldy. Búgin «Emrıta Patrıka Bazar» gazeti jaqsy habar berdi. Al, «Steıtsmenniń» myna maqalasy tipti jaqsy, — dedi qolyndaǵy gazettiń betin aqtaryp, — Bul ózi oń gazet bolatyn. Teris bir nárseni qystyryp jibere me dep qorqyp edim. Áıteýir shyndyqty burmalapty. Tilshisi táýir jigit edi.

— Káne, oqyp jibershi. Tilshisi bizge de unap qalǵan.

— Shaılaryńdy iship alyńdarshy. Keshegi sizderden alǵan ıntervúdi radıodan búgin keshke beredi. Tyńdaýlaryńyzǵa bolady. Búkil úndi radıosy. Sodan keıin Iýra aýdara otyryp, bizge Maqala «Sovet týraly, qashqyndar jazýshylary bostandyq jáne Djeıms Bond jaıly aıtty».

«Baıaý sóılegen orys sóziniń úndi dybysy aýdarmashynyń bir yrǵaqty aǵylshyn tiline qabattasyp ketedi, — biz meımanhananyń samaladaı jaryq, kilemge bólengen keń zalynda otyrmyz. Úndiniń jıyrma shaqty tańdaýly aqyndary — keń deneli qazaq jazýshysy Tahaýı Ahtanovtyń ádebı ener, ádebıettegi hal-jaǵdaı týraly áńgimesin tyńdap tek oqta-tekte quptap bas ızep qoıady.

Syrttaǵy ystyq aýadan sýytqysh kondısıoneri gýildegen meımanhanaǵa kirip kelgende — salqyn aýa tershigen deneńe qylqandaı qadalady. Isi murnyńdy jaratyp salqyn koka-kolany simirip jibergende, mańdaıyńnan ter burq ete túsedi. Az ýaqyt eseńgirep baryp esińdi jıyp, terińdi basasyń.

* * *

Saǵat tórtte kún áli qaınap tur. Biz shaǵyn katerge minip ózenmen serýenge shyqtyq. Qasıetti Gáńginiń bir tarmaǵy — shahardy qaq jaryp ótetip, eni bes-alty júz metr keń arna.

Biz joǵary órlep kelemiz. Aldymyzdan alyp kópir kórindi. Astynda tireý joq, ústinde astyn ustap turǵan záýlim temir arnalary bar. Bul osydan on-on bes jyldar shamasynda dúnıedegi eń úlken de uzyn tireýsiz kópir bolǵan eken. Ózendi órlep qarsy kele jatqanda kórer kózge myqty áser etedi.

Ózenniń eki beti kádimgi qala. Munda halyqtyń serýendeýine arnap ádeıi bólip qoıǵan jasyl jaǵalaý joqtyń qasy. Syǵylysqan qala ózenge tánin kelip tumsyǵyn tirep ázer toqtaǵan.

Qalanyń orta deńgeıine órlegende — úsh-tórt qabat shaǵyn úıler kórindi. Arhıtektýrasy ásem, balkon bar turǵyn úıler. Shamasy, erterek kezde aǵylshyn baılarynyń samaldy ózen jaǵasyna saldyrǵan jaılary bolar. Zamanynda sulý bolǵan. Endi qazir qartaıyp, «nyq ústine ózin kútpeı salaqsyp azyp ketken sulý sıaqty, ajary qashqan. Balkony tozyp, kirpishteri mújilip, ózen jıegimen dál túbinen ótetin temir jol parovozdarynyń tútini ystan, sıqy qashqan.

Motorly katerdiń júrisi kádimgideı jel soqtyryp, Kalkýttanyń dymqyl aptabyn keıin serpip, kisini sergitip tastady. Endi aldy-artymyzǵa baıyptaı qarap tóńiregimizge zer salatyn boldyq.

Bizdiń bastaýshymyz úndemeıtin, sypaıy Mýkerdjıge kater ústinde taǵy bir jigit qosylǵan. Ol osy porttyń qyzmetkeri eken. Ózi bizdiń Agradaǵy jolbasshymyz Sharmaǵa uqsas. Bes júz elý mıllıon adamnyń ishinde bir-birine uqsaıtyndar kóp bolatyn shyǵar. Áıteýir meniń bir baıqaǵanym — dál osyndaı orta boılydan sál tómendeý, jýan bolmasa da tyǵyrshyqtaı jumyr deneli, kishkene júzdi, qus muryn qara jigitter Indıada tipti kóp tárizdi. Bul ózi sypaıy, izetti jigit eken — bizge jyly yqylasyn sezdirip keledi.

Ózende maıa sıaqty úıilgen kúrishtiń sabanyn tıegen nán qaıyqtar tur. Sabandy qyp úıgen, ishi qýys, turǵyn úı tárizdi. Arly-berli barkasqa uqsas shuńǵyl qara qaıyqtar júzip júr. Kishileý ǵana motormen zyrǵyp ketetin osy qaıyqty jıyrma shaqty adam eki jaq bortynda túregep esip barady. Indıada artyq óndiriletin bir nárse bolsa — ol adam bolar.

Biz eki jaǵalaýdaǵy qalanyń kórkin tamashalap otyr edik — álgi port basqarmasynyń qyzmetkeri sypaıy jigit jaǵdaıyn aıta bastady. Sıfrlary men prosentterin jatqa soǵady.

Sıfrlar men prosent atalǵan jerde... Óndiristi jazýǵa ákki bop qalǵan sovet jazýshylary men jýrnalıseri emespiz be — bárimiz de bloknottarymyzdy sýyryp alyp jaza bastappyz.

Árıne Kalkýtta Indıada ǵana emes, búkil Azıadaǵy úlken porttardyń biri. Indıaǵa syrttan keletin zattardyń 40 prosenti jáne Indıadan syrtqa shyǵatyn zattardyń 30 prosenti osy port arqyly ótedi eken. Eldiń tirshiligi men óndirisine qajetti shet el valútasynyń qaq jartysy da osy port arqyly kóp quıylatyn kórinedi.

El qajeti sement, astyq, tyńaıtqysh, hımıalyq preparattar, mehanızmder, munaı sıaqty zattar syrttan qasıetti Gáńginiń osy óńeshine kóp quıylyp jatsa, shetke satatyn shaı, djýt, bolat, temir rýdalary sol ózenniń saǵasynan shyǵyp jatady.

Bul portta kúnine júz qaraly kemeler bolady eken. Porttyń óz temir joly 250 kılometr.

Árıne portty ulǵaıtý, órkendetý jóninde istelip jatqan kóp jumystar, josparlar bar kórinedi. Ony da biz bloknotymyzǵa jazyp aldyq.

Bizdiń serigimiz Indıa týraly ocherk jazǵysy kelip júr. Bizben birge júrgen júriske ol árıne qanaǵat etpeıdi. Biz programma boıynsha kóbine mádenı qaıratkerlermen aralasyp, mádenı mýralarmen tanysyp júrmiz. Bul árıne sovet jazýshylarynyń ocherkine jetkiliksiz.

Qonaq ıeleri bizge osy qoryqta aıaldap, biraz serýen quryp, dem alýdy usynyp edi, biraq qansha qyzyqsań ta raqmet aıtýǵa týra keldi. Óıtkeni saǵat altyǵa osy portta turǵan sovet kemesine barýǵa ýaǵda jasap qoıyp edik. Shette júrgen adam baýyrmal keledi, olar da bizdi kútin otyrǵan bolar.

Biz katerden túsken prıstan men sovettiń saýda ókildiginiń arasy az-aq jer eken. Biraq sonda da ózenmen osy eki arada ystyqtap úlgerippiz.

Bul saýda ókildiginde úsh úı grýzın bar eken, (Bular negizinen shaıdyń mamandary, úndi shaıyn tańdap alatyn myqtylar osylar.) Bala-shaǵalaryn ertip olar da serýennen qaıtypty. Ózderi kádimgi bir aýyl. Balalary grýzın sóıleıdi.

Portqa bizdi Sovettiń Kalkýttadaǵy teńiz ókili ertip aparýǵa tıis. Onyń mashınasynyń dıplomattyq nomeri bar — eshkim toqtatyp, teksermeıdi. Kón kúttirmeı o da jetip keldi. Bul kapıtannan alǵashqy áserim týra ala quıyn soǵyp ótkendeı boldy. Ózi jas otyzdyń orta shenindegi, eńkishteý suńǵaq boıly, at jaqty, qońqaq muryn, aqquba jigit eken. Samaı saqalyn ezýiniń túbine ákelip short qyryqqan, ásem fýrajkasyn bir shekesine aýdaryp, móńkite kıgen — naǵyz teńizdiń kerbez sárisi. Aǵylshynnyń teńiz romandaryndaǵy ójet kapıtandarǵa uqsaı ma, álde soǵan uqsaǵysy kelgen be...

Esikten kire bizdiń tórteýmiz túgel úıirip aldy. Árqaısymyzdyń qolymyzdy qatty qysyp, betterimizge de tesile tez qarap, óziniń aty-jónin, bizdiń barar jerimiz ben maqsatymyzdy da aıtyp saldy. Sol eki arada Isaaktyń atam zamanda odessalyq bolǵanyn bilip, Odessa jaıynda ekeýi tamsanysyp, Odessalyqtar maqtanysh etisip te úlgerdi. Bizdi sózge keıin tastap, esimizdi jıǵyzbaı mashınaǵa ákep súńgitip jiberdi.

Az ýaqyttyń ishinde kóp nárse aıtýǵa bolatynyn men osy joly ańǵardym-aý deımin. Sovet-Úndi saýda qatynasy, Kalkýtta porty, biz bara jatqan kemeniń jaı-japsary, Bengalıadaǵy saıası jaǵdaı men aýa raıy, taǵysyn taǵylardy kapıtan bizdiń qulaǵymyzǵa shelektep quıyp keledi. Ol az bolǵandaı aýyq-aýyq Isaak pen ekeýi qaıran Odessany eske alyp tamsanysyp qoıatyny jóne bar. Meniń baıǵus basym qazandaı bolǵanmen osynsha ınformasıany syıǵyza almaı qaq boldym. Áıtse de osy kapıtan ońdy jigit pe dep qaldym. Ar jaǵynda qaltqysy joq, aq jarqyn, aq espeniń ózi.

Biz kelgen sovet kemesiniń aty «Marneýlı». Bul syrt adamǵa túsiniksiz, tilge aýyr esim — grýzınniń shaǵyndaý bir qalasynyń aty kórinedi. Bul keme osynda bizdiń kómegimizben salynyp jatqan qara metalýrgıa kombınatyna kerek-jaraqtar ákelgen eken. Portta biraz turyp qalypty. Áli de turatyn túrleri bar. Óıtkeni Kalkýtta portynyń jumysshylary uzaq zabastovka jarıalaǵan. Solardyń bir toby qyzyl tý kóterip kemeniń janynan ótip bara jatty. Satatyn shaı, djýt, bolat, temir rýdalary sol ózenniń saǵasynan shyǵyp jatady.

Bul portta kúnine júz qaraly kemeler bolady eken. Porttyń óz temir joly 250 kılometr.

Árıne portty ulǵaıtý, órkendetý jóninde istelip jatqan kóp jumystar, josparlar bar kórinedi. Ony da biz bloknotymyzǵa jazyp aldyq.

Bizdiń serigimiz Indıa týraly ocherk jazǵysy kelin júr. Bizben birge júrgen júriske ol árıne qanaǵat etpeıdi. Biz programma boıynsha kóbine mádenı qaıratkerlermen aralasyp, mádenı mýralarmen tanysyp júrmiz. Bul árıne sovet jazýshylarynyń ocherkine jetkiliksiz.

Sondyqtan da men keshe Tarashankar Bandýopadhaııaǵa ketkende ol gospıtálǵa baryp hırýrg áıeldiń operasıasyn kórdi. Biraq kóńili tolmaı keldi. Kádimgi bizdegi sıaqty — aparatýra, sol skalpel, sol zajım, tampon. Tipti aıyrmashylyǵy joq kórinedi. Men ol joldastyń halin túsinemin. Sonsha jerden izdep kelgendegi kóretinin úıdegi bar nárse bolsa... Endi ol óndiristi, balyqshylar men sharýalardyń ómirin kórgisi kep júr.

...Kalkýtta portyna baılanysty sıfr bosaǵan soń bir-bir shyny aıaq kofe iship alyp ózen boıyn tamashaladyq. Tómengi jaqtan samsaǵan júk túsirgish krandar, úlken-úlken shaqqan boz kemeler kózge túse bastady. Olar ózen arnasynan burylys, qoltyq-qoltyq sýlarda tur. Al, ózen arnasynda bir kip-kishkene eski parohod kezdesti. Aty «Madagaskar». Meni tańyrqatqany bul Japonnyń kemesi eken. «Qazir keme jasaýda dúnıe júziniń mańdaı aldyna shyqqan, 300 myń tonnalyq kemeler jasap jatqan elde de osyndaı eskiniń kózi áli júr eken-aý» degen oı edi ol.

Tómenirek túsken kezde ózenniń oń jaǵy — ǵajaıyp bir jasyl qoryq eken. Onda pálmalardyń neshe túri bar, asyr salyp oınap júrgen maımyldar da kózge shalyna bastady.

Qonaq ıeleri bizge osy qoryqta aıaldap, biraz serýen quryp, dem alýdy usynyp edi, biraq qansha qyzyqsaq ta raqmet aıtýǵa týra keldi. Óıtkeni saǵat altyǵa osy portta turǵan sovet kemesine barýǵa ýaǵda jasap qoıyp edik. Shette júrgen adam baýyrmal keledi, olar da bizdi kútip otyrǵan bolar.

Biz katerden túsken prıstan men sovettiń saýda ókildiginiń arasy az-aq jer eken. Biraq sonda da ózenmen osy eki arada ystyqtap úlgerippiz.

Bul saýda ókildiginde úsh úı grýzın bar eken, (Bular negizinen shaıdyń mamandary, úndi shaıyn tańdap alatyn myqtylar osylar.) Bala-shaǵalaryn ertip olar da serýennen qaıtypty. Ózderi kádimgi bir aýyl. Balalary grýzınine sóıleıdi.

Portqa bizdi Sovettiń Kalkýttadaǵy teńiz ókili ertip aparýǵa tıis. Onyń mashınasynyń dıplomattyq nomeri bar — eshkim toqtatyp, teksermeıdi. Kún kúttirmeı o da jetip keldi. Bul kapıtannan alǵashqy áserim týra ala quıyn soǵyp ótkendeı boldy. Ózi jas shamasy otyzdyń orta shenindegi, eńkishteý suńǵaq boıly, at jaqty, qońqaq muryn, aqquba jigit eken. Samaı saqalyn ezýiniń túbine ákelip short qyryqqan, ásem fýrajkasyn bir shekesine aýdaryp, móńkite kıgen — naǵyz teńizdiń kerbez sárisi. Aǵylshynnyń teńiz romandaryndaǵy ójet kapıtandarǵa uqsaı ma, álde soǵan uqsaǵysy kelgen be...

* * *

Búgin kún demalys. Programma boıynsha manaǵy besin kezindegi katermen saıahattan ózge esh nárse joq-ty. Biraq Kalkýttadaǵy eń tyǵyz kúnimiz osy jeksenbi bolaıyn dep tur. Keshki saǵat segizden asa sovet kemesinen meımanhanaǵa qaıtyp oraldyń. Jolda kele jatyp «gýbernatordyń adútanty bizdi qonaqqa shaqyrmaq ýaǵdasyn umytyp ketpeı-aq» dep tiledik.

Biz gýbernatordyń adútanty Telvar degen jas kapıtanmen aldyńǵy kúni keshki as ústinde tanysqanbyz. Bul ózi uzyn boıly, aqquba, bıdaı óńdi úndiden góri evropalyqqa uqsastaý dóń mańdaı, úsh jaǵy sál ımekteý bıik muryndy jigit. Erkin, erke minezine qaraǵanda bir baıdyń bulaq ósken myrzasy tárizdi. Onymen tanysqanda qasynda biz jatqan «Spenser» meımanhanasynyń jasy — alasa tyǵyrshyq deneli, momaqan júzdi Ananda bolǵan. Tanysqannan keıin biz olarǵa azdaǵan syı-sıapat kórsetip edik, aldynda «áıelim Parıjden búgin ǵana kelip edi», — dep otyrǵan Anand elp ete qalyp bizdi úıine qonaqqa shaqyrǵan. Úıi meımanhananyń biz jatqan ekinshi qabatynyń túp jaǵynda bop shyqty. Anandanyń «Parıjden kelgen» áıeli bóksesi men keýdesi mol pishilgen ajarsyz, alasa qara kelinshek eken. Úsh-tórt aılyq balasyn kóterip Telvardyń kelinshegi de keldi. Bul kúıeýi sıaqty uzyn boıly, aryq, Kavkaz áıelderinde bıik qabaq, qońqaq muryn. Biraq órt qara óńi men kisiniń áńgimeden ótetin úlken qara kózi ony naǵyz sygan áıeline uqsatyp tur.

Aǵylshynǵa Isaaktan keıingi júırigimiz Leonıd Pochıvalov. Bul ózi moraldyq taqyrypqa ǵaqlıa-naqyl áńgimeler jazýǵa júırik jazýshy. Jasy qyryqtan endi ǵana asqan, jińishke tap, qaǵylez kisi. At jaqty, irileý qyr muryndy kishkene bet óńi sary ma, aqquba ma ajyratý qıyn, bir kezde sol ekeýiniń biri bolǵan shyǵar, qazirgisi bir túrli qýqyl kúlgin, artqa qaıyrǵan seldir shashy da kúlgin bozamyq tartyp aǵarǵan. Leonıd budan biraz jyl buryn osy Úndistanda, Azıanyń kúngeı shyǵysynda tilshilik qyzmet atqarǵan. Sodan qalǵan juqana azdaǵan aǵylshynsha bar.

Al, Leonıd aǵylshynsha sóılegende ishpeı-jemeı tonsyz. Ol sóıler aldynda ıyǵyn qıqaq etkizip qomdap alyp, keńirdegin úzerdeı sozyp, ıegin kóterip Ýmm... Ooo... Eee... Mıster Telvar... Ýmm... Maı fred... mıster Ahtanov... Eee... — dep attamaı jatyp-aq etegine súrinip álek bolady. Ózi biletin azǵana aǵylshyn sózderiniń náshin keltiremin dep ystyń kartopty aýzyna salyp jiberip endi ne juta almaı, ne túkirip tastaı almaı qınalǵan adamdaı — tańdaıynyń astynda tilin shúıirip, ár dybysty kúmpildetip, murnynan shyǵaryp álekke túsedi. Osylaı bes-alty mınýt sóılegende tipti qasynda qarap otyrǵan sizdiń ózińiz sharshaısyz. Bilmeımin, basqalar sóılegende aǵylshyn tili maıly qasyqtaı jylpyldaıdy jáne olar mynaý sıaqty ár daýysty dybysty búıirin qampıtyp, yrǵap sozyp dińkesi qurymaıdy.

Bizdiń jigitterdiń tamsanýyna jetpeıtin shaı qasyń vıskı alpamsadaı Telvarǵa ájeptáýir áser etken sıaqty. Sózge aralaspaı teńsele basyn bólmeniń ortasyna kep tóńirekke súze qarap turady da, ortaıǵan stakandy toltyryp ketedi.

Telvardyń áıeli nárestesin dıvanǵa uıyqtatyp tastap, aýyq-aýyq kishkene podnospen qonaqtarǵa úndiniń ár túrli táttilerin — pechene, banan usynady. Podnosty aldyna ákep, «alyńyz» dep tostaǵandaı sygan kózimen sharpyp etkende, qolyn usynǵan taǵamyńa tımeı aýany qarmalaıdy.

...Tún ortasy jýyqtap qaldy. Kalkýttanyń býsanǵan tymyrsyq aýasyna lyp etken bir salqyn lep enetin emes. Dymqyl tutqan kóılek, shalbarym qaýdyrap deneme qatty tıedi. Kóshede jalǵyz júrmin. Biraz sharshasam da túngi Kalkýttany azǵana jaıaý aralaǵym keledi. Erteń erteńgilik ushamyz.

Biraq endi bir oınap qarasam, kórgenim tipti az. Bolmashy... joqtyń qasy.

«Jer» dep atalatyn alyp shardyń ekvatorǵa qaraı qampıǵan jalpaq búıirine keń kesilin Úndistan atty zor el jatyr. Bul sıaqty tereń de, muhıt sıaqty úlken el. Delı... Agra... Benares... Kalkýtta... Soltústikten ońtústik shyǵysqa qaraı tartylǵan syzyq bul. Qumyrsqanyń izindeı jińishke syzyq. Attam jerdiń ar jaǵy men úshin qarańǵy tuman. Onyń ústine men osynyń qazirgi bir sátin ǵana kórip kelem, al ar jaǵy ertegige astasyp bes myń jyldan árige ketip bara jatqan uly tarıh. Ol da meniń áli sýsyndap qanyp bolmaǵan dúnıem.

Mynaý tórt táýlikten beri men maltyǵyp júrgen alyp dala Kalkýtta. Úndiniń on alty shtatynyń biri Bengalıa... Keshegi ýly Tagor bastap, búgingi Bandýopadhaııa, Raı, Bosý, De Vıshný tárizdi kesek jazýshylar jalǵap qansha úńgip sýrettese de taýysa almaı jatqan ómir bar munda.

Men ne bildim osydan? Indýızmniń ortalyǵy keshegi Benaresten qansha qazyna aldym boıyma?

Meniń bilgenim de, túıgenim de teńizdiń bir tamshysy ǵana tárizdi. Jol uzaq, ómir qysqa degen osy. İshi biteý qalyp bara jatqan eldiń kózimiz shalǵan syrtqy kórinisine qanaǵat etemiz de.

Saǵat túngi birdi ortalaǵanda bólmeme qaıtyp oral dym. Tóbeni tesip ornatqan kondısıonerden tósegimniń ústine qarakúıe jaýyp qalypty. Bul tań atqansha meni kómip tastaıdy ǵoı. Keshe Maııa Ganınanyń bólmesinde sondaı hal bolyp, ony basqa nomerge aýystyrǵan-dy. Er teń erteńgilik júretin bolǵan soń jarty túnge bola jurtty mazalap jatqym kelmedi. Sóıtip danalap turǵanda baıqasam, irgedegi kereýettiń ústi taza eken. Soǵan aýysyp jata kettim.

Baıqaımyn, bizdiń dosymyz Anandtyń bul meımanhanasy naǵyz gúldenip kele jatqan dúnıe emes. Áıeli Parıjden kelgen. Ózi jýyrda Sovet Odaǵyna soǵyp, odan Evropany aralamaq. Eger munysy ras bolsa... Áı myna tozyǵy jetken kishkene meımanhana sondaı mol silteıtin tabys bere qoıar ma eken.

Qoı, Anandtyń búdjetindegi sharýam qansha, uıyqtaıyn.

ÚSHİNSHİ HIKAIA

Vıse-kansler. Til qasireti.

Ardaqtalǵan aqyndar

Kalkýttadan da attandyq. Bul joly biz mingen Karavella samoleti úsh reaktıv motory quıryǵyna ornalasqan, áýede dybysy onsha estilmeıtin, jolyń bolǵan, óte jaıly kólik eken. Eki jarym saǵat ýaqyttyń qalaı ótkenin baıqamaı da qaldyq. Tipti sharshatpady.

Biz kóterilip bıiktep alǵannan soń aldyńǵy jaqtan qoshqyl qaranyń sulýy — stúardessa qyz shyǵyp mynadaı habar aıtty:

— Ledı hám jentlmender! Bizdiń samolet teńizdiń ústimen ushady. Eger kezdeısoq qaýipti jaǵdaı týyp qalsa qoryqpańyzdar. Sizderdiń qamdaryńyz kúni buryn oılap qoıylǵan. Otyrǵan kreslolaryńyzdyń astynda sýǵa batyrmaıtyn jılet bar. — Stúardessa qyz qolyndaǵy rezına jıletti kóterińkirep bizge kórsetip qımyl jasaı bastady. — Bylaı birneshe ret bassańyzdar boldy — jılettiń ishi aýaǵa tolyp shyǵa keledi. Sosyn kıin alasyzdar.

Biraq qyzdyń jıleti aýaǵa tolyn qampıatyn oıy joq, sol baıaǵy jansyz kúıi salbyrap tur.

— Oqasy joq. Muny ózderińiz istep alasyzdar ǵoı, — deı saldy ol.

Osy kezde jan-jaǵyma qarasam jurttyń bári jıletin alyp silkilep jatyr. Biraq bireýiniń jıleti qampımaıdy, bylq-sylq etedi. Áýeli kúbirlegen jurt gýildeı bastady da, stúardessanyń sózin bólip jiberdi, Ilúmınatordan tómenge kóz jibersem — astymyz kókteńiz eken. Bizdiń sol jaǵymyzda otyrǵan qyzyl shaqa, qus muryn bir fransýz bar edi. O, ǵajap álginiń jıleti qampıyp shyǵa keldi. Fransýz qýanyshtan daýystap jiberdi de kenet aınalasyndaǵy sátsizder kezi túsip, shoshyn ketti. Jıletin tez astyna tyǵa salyp, balapan basqan taýyqtaı ústine jarbıyp otyra qaldy. Tóńiregine sezikti qyzǵanyshpen úrke qaraıdy.

Stúardessa qyz áli sózin bitirmegen eken. Jurt gýiliniń basylýyn sabyrmen tosyp sózin qaıta jalǵady:

— Jıletti kıgen soń syrtqa shyǵýǵa qam jasaısyzdar. Bizdiń samolettiń eki esigi bar — biri aldynda, biri quıryq jaqta. Qaýipti saǵatta ýaqyt utý úshin eki esikti qatar ashý kerek. Shyǵar kezde aldymen áıelderge jol berýdi umytyp ketpeńiz. Samolet sý betinde 1 mınýt 40 sekýnd qalqyp tura alady. Yqylas qoıyp tyńdaǵandaryńyzǵa raqmet.

Bul habarlandyrý jurtty úreılendirýdiń ornyna biraz kúldirip aldy. Endi qyzyl shaqa fransýz da iske asar jalǵyz keletin jurttan qyzǵanyp úrke qaraýyn qoıdy. Ári-beriden soń jıletiniń ishindegi jelin shyǵaryp, qaıtadan ornyna salyp qoıdy.

Madrasqa túske taman keldik. Bul Indıanyń ońtústik jaǵy. Jeri sulý eken. Kók torǵyn jazyq alqap samolet tómendegennen-aq kóz tarta bastady. Oń jaǵymyzdan alysqa buldyrap bizdiń Kókshe tárizdes munarly kógildir taýlar kórindi. Endi seldir bitken pálmalardyń shoq-shoq ormandary da jıi ushyraıdy.

Kún qyzǵan kóz. Aerodrom da qaınap tur eken. Tas-betonnyń qyzýy ultanymyzdan ótip, tabanymyzdy sharıdy. Biz samoletten túsip aerovokzalǵa qaraı bettegende aldymyzdan boıshańdaý, taldyrmash, aqquba jigit júgirip keldi. Alasa mańdaıyna uzyn sopaq beti úılesińkiremeıdi, sodan ba, bireý ıeginen syǵyp ustap tómen qaraı tartyp qalyp, betin sozyp jibergen sıaqty áser etedi. Ózi elgezek jigit kórinedi. «Bizdiń biz ekenimizdi» bilgennen keıin:

— Madrastaǵy mádenıet jónindegi vıse-konsýl Iablonovskıı bolamyn, — dep ózin tanystyrdy, bizge túsiniktirek bolý úshin — Madrastyń Porostaevpyn, — dep jáne qosyp qoıdy.

Porostaev — keshegi Kalkýttadaǵy vıse-konsýl — orta boıly, tyǵyrshyqtaı, aqquba kelgen ósıetin jigit bolatyn. Ol bizdi kóp mazalaǵan joq, tek bir-eki ret kelip halymyzdy surap ketken. Ledı Mýkerdjıdiń mýzeıinde de bizben birge boldy. Bul jigittiń tamasha bir qasıeti — onyń qasyńda bar-joǵyn baıqamaı qalatynsyń.

Al, myna Porostaev-Áblonovskıı ózin baıqatpaı qoıatyn adamnyń túri emes. Birden ishi-baýyryńa kirip, elpildetip alyp barady. Aerodromnyı, bir bólmesine kirgizip, Úndi-Sovet qoǵamyn basqaratyn bir profesor jáne bir mádenıet qaıratkerimen tanystyryp úlgerdi.

Sóıtkenshe bizdi izdep taǵy bir-eki úndilik dostar keldi. Anyqtaı kelgende — bizdiń qojamyz osy sońǵy kelgender — úkimet tarapynan bólingen adamdar bop shyqty. Bizge báribir «maıdy kóp salǵannan botqa búlinbeıdi», — dep orystar aıtpaqshy, qarsy alýshylar kóbeıgen saıyn bizdiń mártebemiz asa beredi.

Biraq bizdi qarsy alýǵa daıyndalyp eki top, eki programma jasapty. Munysy azdaǵan shataq. Biz árıne menshikti qojamyzdyń — sońǵy kelgenderdiń programmasyna baǵynamyz. Biraq Iablonovskııdiń de dalada qalǵysy kelmeıdi. Sonymen eki programmany qosyp jiberip ortaq bir programma jasaýǵa kelistik.

Ekeýin birge qosyp jibersek te programma onsha tyǵyz bolmady. Madras Kalkýttadan da ystyq. Sol ystyqta shapqylaı berýge bizdiń de janymyz siri emes.

Búgingi programmamyz — tús qaıta ýnıversıtetke baryp, vıse-kanslerge vızıt jasaımyz. Sodan keıin qalany aralaý.

Biz toqtaǵan «Imperıal» meımanhanasy — yqsham. Kishkene ǵana tórt qabat jáne sondaı eki qabat — bólek eki korpýsy bar. Restorany óz aldyna bólek bir pavılon. Bizdiń esiktiń aldynda jáne restorannyń ar jaǵynda eki qorasy bar. Ekeýi de kók shep ósken, qum sebilgen tap-taza.

Meniń bir baıqap kele jatqanym osy jaqta kóp qabatty, úlken meımanhanalar joq. Bári de osyndaı shaǵyn, ońasha, tynysh. Bul da jerdiń klımatyna baılanysty bolar. Mynadaı qaınaǵan ystyqta — bizdiń «Rossıa» sıaqty alyp meımanhanada qumyrsqadaı qujynaǵan adam qalaı jan saqtamaq.

Ýnıversıtettiń ortalyq korpýstary teńiz jaǵasyna salynǵan eken. Bul jerdiń peızajy tipti ásem. Tropıkalyq uzyn japyraqty jasyl aǵashtar arasynda eki-úsh qabat ásem qyzyl úıler. Jarastyqty sımmetrıamen salynǵan.

Biz ekinshi qabatqa kóterilip, vıse-kanslerdiń kabınetine kirdik. Vıse-kanslerdiń famılıasy ete qıyn. Ony durys aıtyp shyǵý úshin tilińdi shıyrshyqtap turyp úsh buraýy kerek, qysqasy: doktor N. D. Sýndaravadıvelý.

Doktor Sýndaravadıvelý kreslosynan turyp, bizdiń aldymyzdy tosyp amandasty. Bıik keń kabınettiń úlken terezelerin, teńizge qaraı aıqara ashyp tastapty. Teńizden kádimgideı samal soǵady. Vıse-kansler bizdi otyrǵyzyp, Ózi de ornyna baryp otyrdy. Bıik, iri. kisi eken. Jas shamasy elýdiń ar jaǵyna ájeptáýir shyǵyp ketse de denesi tyǵyz — sportshy tárizdi, kúshti jýan moıny men sopaqtaý yqsham bas bitimi ony bokserge de uqsatady. Bet álpeti de shymyr, ýytty, dóńes keń mańdaıly, bıik kelte muryn. Qımyl-qozǵalysy sıaqty sóılegen sózi de shıraq, erkin. Kósem bolyp ysylyp qalǵan, isker qaıratker ekeni seziledi. Ózi kóp jyl mınıstr bolǵan eken. Sóz saptaýyna qaraǵanda mindetin ýnıversıtetpen ǵana shektegen adamǵa uqsamaıdy.

Vıse-kansler sózdi ýnıversıtetten emes, jalpy aǵartý máselesinen bastady. Keltirilgen sıfrlary negizinen shtat kólemin qamtıdy. Osy arada shtattar jaıly birer sóz aıtqan durys bolar. Indıanyń burynǵy shtatqa bólinisine birsypyra ózgerister engizilgen kórinedi. Endi shtatty negizinen halyqtyq ulttyń quramyna qaraı bólip, olardyń keıbireýleriniń burynǵy ataýlaryn da ózgertken. Mysaly burynǵy úlken shahar esimderimen atalǵan Madras, Bombeı shtattary qazir ult esimine sáıkes Tamılnad, Maharashtra shtattary bop atalady. Ár shtattyń halqy saılaǵan óz úkimeti bar. Sóıtip qazirgi biz kelgen Tamılnad shtatynyń negizgi halqy — tamıl ulty.

— Balalardyń mektepke qatynaýy da kóp qıyndyq keltiredi. Meniń bala kezimde bizdiń derevnáda mektep bolǵan joq. Jaqyn mektep 8 mıl bolatyn. Oǵan qatynaý múmkin emes. Meniń áke-sheshemniń jeri, azdaǵan aýqaty bolatyn. Olardyń meni oqytý qolynan keldi. Al, kemirek turmystaǵy adamdar balalaryn oqyta alǵan joq. Qazir mekteptiń arasyn qysqarttyq. Qazir eń qashyq degende bastaýysh mektep bir mıl, orta mektep bes mıl.

Men ishimnen eseptep otyrmyn. Bir mıliń bir kılometr alty júz metr. Sonda orta mektebińe deıingi jol — 8 kılometr shamasy. Osynsha halqy tyǵyz eldiń ázirge mektebiniń tyǵyz bolmaǵany-aý sonda.

Balalar orta mektepke sheıin óz tilinde oqıdy, aǵylshyn tili qatar júredi, joǵary mektepterdegi oqý negizinen aǵylshyn tilinde kórinedi.

Qazir shtat boıynsha mektep programmasyn bir júıege jetkizipti. Búkil úndi masshtabyn bylaı qoıǵanda óz ishinde oqý programmasyn bir júıege sala almaı otyrǵan shtattar bar kórinedi.

— Qazir úkimet tarapynan halyq aǵartý isine kóp kúsh jumsalyp otyr. Mektepterde oqý aqysyz. Sonymen qatar kolejderdiń birinshi kýrstarynda da stýdentter aqysyz oqıdy. Mektepterde oqýshylarǵa erteńgi tamaq beriledi. Bul da tóleýsiz. Qyz balalarǵa mektep formasy da aqshasyz beriledi, — dep doktor Sýndaravadıvelý kósile sóıledi. — Sońǵy on bes jyldyń ishinde Tamılnadta halyqtyq bilim alýǵa degen yqylasy kúshti. Buryn qoǵamnyń eń tómengi satysynda turǵan — harıdjılar («neprıkasaemye» — adam jolamaıtyn, alastalǵan degen maǵynada) ásirese bilimge qushtar. Úkimet olardyń oqýyna kep járdem etedi. Meniń óz týǵan derevná saýatsyz eki harıdjıdiń balasy mektep bitirip, derevnáǵa oqytýshy bop qaıtty.

Vıse-kansler aǵartý isine, halyqtyq kózin ashýǵa óz ómirin baǵyshtaǵan adam tárizdi. Mektep jaıly sóılegende — bul istiń óz shtatyndaǵy búge-shigesin túgel biletini óz aldyna, jalpy oqý máselesin sóz qylǵanda arqasy qozyp, qanattanyp ketedi. Bul taqyrypta qansha ýaqyt sóılesseń de yntyǵy qaıtyp jalyqpaıtyn, túbine jetip taýsylmaıtyn adam sıaqty.

Otarshylyq tepkisinde kesheýildep qalǵan qarańǵy halyqtyq bilim men ónerge, jaryqqa talpynatyny bizge tanys. Bizdiń sonaý jıyrmasynshy jyldardyń aıaǵy, oty-tynyshynyń bas kezindegi zor silkinisimiz qazir osy eldiń basyna da kelgen be dep qaldym.

Aǵartý isinde úkimettiń qoly jetpeı jatqan jerde halyqtyń ózi qımyldap ketedi eken. Sońǵy on jyldyń ishinde halyqtyq mektepke kórsetken kemesi júz mıllıon rýpıı shamasy bolypty. Jurt mektep úshin qarjy, múlik jınaıdy. Qarajat berýge shamasy kelmeıtinder — ózinin eńbegin beredi. Mektep úıin remonttaıdy jáne de basqa mektepke qajetti jumystardy isteıdi. Sonymen birge jurtshylyq mekteptiń jaǵdaıyn tekserip, kerekti járdemderin kórsetedi eken. Al, jergilikti komýnalar balalarǵa aqysyz oqýlyqtar, qyzdarǵa aqysyz ýnıformalar beretin kórinedi.

Shtattaǵy jalpy halyq aǵartý isine biraz qandyrǵannan keıin doktor Sýndaravadıvelý ózi basqaryp otyrǵan ýnıversıtet jaǵdaıymen tanystyrdy. Madras ýnıversıteti 1857 jyly ashylǵan Indıadaǵy kóne oqý oryndarynyń biri eken. Budan buryn ashylǵan tek Kalkýtta men Bombeı ýnıversıtetteri ǵana kórinedi.

Qazir bul shtatta úsh ýnıversıtet bar. Qalǵan ekeýi Anamalaı ýnıversıtetteri.

Ýnıversıtet tolyp jatqan kolejderden quralady. Ol kolejder — bizdińshe fakúltet deýden úlken, shamasy árqaısysy yqsham ınstıtýt dárejesinde bolsa kerek. Memlekettik kolejdermen qabat jeke menshik kolejder de bolady eken. Biraq barlyǵynyń programmasy bir jóne bárine de dıplom men ǵylymı ataqty ýnıversıtet dana beredi. Bizdiń kelip otyrǵanymyz ýnıversıtettiń ortalyq korpýstary. Al, kolejder qalanyń basqa aýdandarynda kórinedi.

— Bizdiń bilim berýimizdegi bir úlken olqylyq joǵarǵy klass oqýshylary men stýdentterdiń mamandyǵyna saı is tájirıbesinen ótpeýi. Bizde tipti ınjenerlik fakúltetterdiń ózinde óndiris tájirıbesi júrgizilmeı keldi, — dedi vıse-kansler. — Biz bul óte qajet nárseni endi ǵana qolǵa alyp jatyrmyz.

Doktor Sýndaravadıvelý bir jaqsy nárseni esine alǵandaı qıaldana jymıyp qoıdy.

— Men sizdiń eldi aralap, ásirese oqý-aǵartý isimen keńirek tanystym. Shynymdy aıtsam biz úırenetin birli nárse bar eken. Bizdi Kıev mańyndaǵy bir kolhozǵa apardy. Onda tájirıbede stýdentter jumys istep júr eken. Olar jaı ǵana jumys istep, sharýaǵa daǵdylanyp júrgen joq, alma jaqqa sortyn egip, bir jaǵynan soǵan ǵyl.mı tájirıbe jasap júr.

— Bizde aýyldyq jerdegi mektep balalary da kolhoz, sovhozdyń jumysyna aralasady, — dedi Pochıvalov.

Osy bir úlken ıa;asyl aýdan — stýdentter respýblıkasy eken. Munda birneshe kotejder oryn tepken. Jasyl japyraq arasynan syǵalap turǵan mynaý úıler sol stýdentterdiń jataqhanasy. Ár jerdeı teńkıip oqıtyn korpýstary kórinedi.

— Bul qalanyń eń jaqsy aýdany. Jataqhana bosaǵan kezde shetten kelgen qonaqtardy da osynda túsiremiz, — dedi bizdi bastap júrgen qyzmetkerler.

El orynǵa otyra biz meımanhanaǵa oraldyq. Madrastan alǵashqy áserimiz ı;aman emes.

Eski hram. Áýe aınalyp jerge túskende».

Tasqa jan bitirgen jastar

Jol ústi qasyńdaǵy joldastaryńa da syn, óziń e de syn. Men ezim, syrt kózge minezim qyzýlaý kóringenmen jol ústinde joldasqa jaısyz emespin. Talaı aýzymen ot tistegen, asaý aqyndardyń arasynda aıǵa jýyq el aralasqanda despeı qaıtatynmyn. Uzaq jolda kisini bir-birine úıkep alatyn jaǵdaı kezdese beredi. Ondaıda keshirimshil kónbisti bolý kerek. Al, renish bolmaǵan kún kisiniń bir-birinen mezi bolýy degen qurǵyr jáne par. Osynyń bárinen birge ıa«úrgen jolaýshylardy aman aqtaıtyn kádimgi oıyn-kúlki, aqjarqyn ázil-qaljyń.

Osy júrgen delegasıa bizder — ázil-ospaqqa sheber boldyq, birimizdiń ázilimizdi birimiz túsine qoıdyq dep aıta almaımyn. Biraq bir raqaty bizdiń qolymyz bos bolmady. Kúnde jańa kórinis, jańa kezdesý, jańa áser. Bir — jańalyqty qansha quısa da tolmaıtyn túpsiz kespekke aınaldyq. Sóıtip maıly qasyqtaı bolmasaq ta tatý kele jatyrmyz.

Áıtse de aramyzda azdaǵan qyńyr qısyqtyǵymyz da bolyp qalady. Ol negizinen programma máselesine tireledi. Búgingi programma — júz, júz elý kılometr jerdegi eki qalany aralan keshke oralý. Madrastaǵy joldastar «Teńiz jaǵasyndaǵy ǵana baryp túske qaıtyp oralyńyzdar. Kún ystyq, ózderińizge qıyn bolady», — degen. Bul aqylǵa úsheýmiz asyǵyp edik, bireýimiz qısaıyp qaldyń.

Al, qısyq shynydaı názik nárse, syndyryp alamyz ba dep qoryqqannan qalǵanymyz sonyń degenine kóne beremiz. Sóıtip keshke bir-aq oralatyn bolyp uzaq jolǵa shyqtyq.

Áli kún qyza qoıǵan joq. Saǵym júgirip, aýa munartyp qozǵala qoımaǵan móldir shaq. Ońtústik Indıanyń peızajy tipti tamasha. Alystan munartyp alasa kógildir taýlar kórinedi. Bederinen tanydym — keshegi biz samoletten kórgen taýlar. Al jap-jazyq jer bederiniń boıaýy ǵajap. Oıpańdaý jerde qarys súıem kóterilip kúrish kóktep kele jatsa, sol kóterińki jazyqta sarǵaıyp pisken, tyǵyz bitik bıdaıdy oryp jatyr. Ár jerde eki-úsh tek aýmaǵyn alyp dóńgelenip kisi boıy qaıt quraǵy (saharnyı trostnık) kóteredi. Ony da shetinen shaba bastaǵan.

Shoǵyrlana kógergen pálma ormandary kózdiń jaýyp alady. Keń alqaptyń ár tusynan dóńgelek kólder móldireıdi. Keıde júk artyp ketip bara jatqan pilder kezdesip qalady. Ógizge jekken soqamen jer jyrtyp jatqan sharýalar da jıi ushyrasatyn boldy.

Mynaý kóktem men kúzdiń barlyq boıaýy aralasqan — jasyl, sarǵysh, ańǵal, qyzǵylt, kógildir dúnıe, anaý soqa sońynan mımyrt basyp bara jatqan aq kóılek, aq dambaldy sharýa, búgingi ars-gúrs mashına dáýirinen, joqqa janyǵyp bosqa asyqqan kúıgelek tirshilikten bólek sıaqty. Tabıǵat túlegi adamnyń sol tabıǵat anasynyń baýyryna jaqyn kezin eske salady.

Jol ústinen basy-aıaǵy joq bes-alty úlken-úlken sándi korpýstar shyǵa keldi. Úlken qalanyń ortasynan oıyp alǵan bir bólshek sıaqty. Bul polıtehnıkým eken. Odan óte bergende shóp-shalammen jabylǵan ıtarqalar byjynap qoıa berdi. Orysta mundaıdy shalash deıdi. Bul sharýalardyń úıleri eken. Áıteýir shaqyraıǵan kúnnen kóleńke, panasyzǵa lypa demeseń... Sóıtip osy joldyń shetinde ortasyn kesip alyp tastap, búgingi jıyrmasynshy ǵasyr men sonaý onynshy ǵasyrdy shetin túıistirip jalǵaı salǵan tárizdi.

Bizdiń birinshi soqqan qalamyz Kanchıpýram — jasyl pálmalardy jamylǵan shaǵyn shahar eken. Bir zamanda Madrasty bıleýshilerdiń rezıdensıasy bolǵan kórinedi. Qazirgi sıpaty bizdiń jadtaǵy aýdan ortalyǵyna uqsaıdy. Jińishke asfált jol qala ortasynan ótedi. Kóshede ózge transporttap góri velosıped pen ógiz arba kóbirek.

Munda ógizdiń múıizin qyzylǵa, kókke, saryǵa boıan múıizdiń ushyna metaldan jebe kıgizip áshekeılep qoıady eken. Jáne eki múıizdi ylǵı eki túske boıaıdy. Qala kóshesiniń eki jerinde dos dońǵalaqty arba ústine jasalǵan hram kórdim. İshinde qudaıdyń tas músini bar, úndiniń kádimgi shoshaq tóbeli bıik hramy. Bıiktigi tórt-bes metrden nem emes. Al arbasynyń dońǵalaǵy kisi boıy qol sozym. Pýl qasıetti kúımeni — dinı meıram kúnderi halyq jabylyp jaıaý ıterip qalanyń kóshesin aralatady eken.

Bizdiń bul sapardaǵy jolbasshymyz mıster qatqan aryq, juqa tanaý, qońqaq muryn qara. Shaqta qasqasy maılap qoıǵan qara qaıystaı jyltyraıdy. Alasy úlken qara kózi jarq-jurq etedi. Ózi iske de jyldam, jas bolmasa da alyp-ushyp turǵan elgezek shan.

Ol bizdi kishkentaı meımanhanaǵa op mınýttaı aıaldatty da «kún qyzǵan kezde qaıtyp kelip dem alarmyz» dep Kanchıpýramnyń tarıhı jerlerin aralatýǵa áketti. «Tarıhı eskertkish» degende biz bul qaladan úsh hram kórdik. Solardyń eń eskisi jaılasańdar hramy. Muny Mahandravarman 674 jyly bastap 800 jyly salyp kóripti. Bir myń eki júz jylǵa taıaý turǵan hram qazir qozǵan. Qabyrǵalary men kolonnalary ábden mujylyp, órnekteriniń bederi ketken. Tek hramnyń aldynda jatqan qasıetti sıyrdyń tas músini ǵapa ýaqytynda onsha sıaqty. «Syrly aıaqtyń syry ketse de syny ketpes» degen emes pe, qansha tozsa da «qart júzinde oıý-órnek pen músin óneriniń, arhıtektýranyń izi kórinip-aq tur.

Tórt-tórtten bir blokqa juptasqan kolonnalar tutas karnızge jalǵasyn odan joǵary kúmbez ornaǵan. Sondaı qatar túzegen kúmbezderdiń sany onnan asady. Munda da Úndiniń ózge hramdary sıaqty Shıvanyń músini. Biraq munda buryn biz kórmegen músinder de bar, kirer qaqpanyń eki jaǵynda sáýkele-táj kıgen, qaban azý qudaılar dyq músini tur. Al, jańaǵy kolonnalardyń astyńǵy jartysy arqar múıizdi arystandardyń sýreti.

Biz aıaq kıimimizdi sheship araladyq. Óıtkeni bul hram qansha tozǵanmen dalada qalmaǵan. Ortasyndaǵy qarańǵy keń qujyrasynda shyraq janyp tur. Óleýsiregen shyraq úlkendigi kádimgi kisideı bir qudaıdyń betine qara kóleńke jaryq túsiredi. Ózge eldiń, ózge dinniń kıeli jeri emes pe, men kirýge bir túrli... Onyń ústine biz syǵalaǵan esikten basqa sańlaýy joq, tórt jaǵy tas biteý qujyranyń aýasy da aýyr eken.

Hramnyń bir qabyrǵasynda — ózbek úılerindegi taýsha sıaqty keń qýys bar. Qýystyń edeni tas. Munda nırvanaǵa berilgender otyrady. Nırvanaǵa berilgender dúnıeniń sózi men isinen — ıaǵnı fanıden bezip, bıik oı-qıalǵa berilip osyndaı jerde jyldan otyrady, sóıtip muratyna jetedi. Ol eki ǵasyrdan beri talaı nırvana quıryǵy qajaǵan bolar — qýystyń tas edeni kádimgideı shuǵyldanyp qalǵan, shynydaı jyltyraıdy.

Kún bolsa qyzyn keledi, mynadaı kishkene qaladan osy bir hram da jeter edi. Biraq mıster bizdi jetelep otyryp taǵy da eki hramǵa apardy.

Onyń biri — Vıshný atty Qudaıdy erekshe qasterleı tin úndi dininiń bir sektasynyki eken. Dál hramǵa kirer aldynda, bıik baqan — flajok tur. Qabyrǵada Vıshnýdyń belgisi — attyń taǵasynan góri súıirleý aq syzyqty qaq ortasynan lep belgisi tárizdi qyzyl syzyq túsken Baıqasam osyndaǵy jurt mańdaılaryna da sol bólgish boıap salyn alypty. Bul hramnyń kolonnalarynyń áshekeı oıýy tipti battasyp ketken, sol oıý-órnekterdiń ara synda — bastaryna sáýkele-táj kıgen, attaryn ornyǵyp qylyshtaryn aıqara sermegen ashýly qudaılar tur. Bet músinderdiń maǵan bir qatty — munda ekspressıasy óte kúshti eken. Attyń da, qudaıdyń da ár bulshyq shıyrshyq atyn turǵan qaırat sıaqty.

Úshinshisi — boıaýy senbegen, áshekeı-aıshyq ta mújilmegen jurttyń kúndelikti mine jat qylyp júrgen hramy eken. Qorasy keń, birneshe qaqpasy bar. Ystyq jurt panalaıtyn tas edendi saıasy da mol. Sol saıa birinde pil men at tur. Kezip júrgen týrıser fotoaparattaryn sýyryp alyp pildi kózdeı bastap edi — pildiń qasynda turǵan úndi jigiti olardy toqtatyp tastady.

— Eger pildi sýretke túsirgińiz kelse — bir rýpıı aqy tóleńiz.

Shyǵar aýyzda on eki-on úsh jasar shamasynda qaıyrshy bala jatyr. Indıada qaıyrshy balaǵa kisi tańyrqamaıdy. Biraq mynanyń túrin kórgende men shoshyp kettim. Tómengi qabyrǵasy men buǵanasy joq, ishi búktelin keýdesi men bóksesi eki bólek jatyr. Maǵan onyń jaýyryny men jambasyn jalǵastyryp turǵan omyrtqasy da joq tárizdi kórindi. Keýdesin kótere almaıdy. Shyntaqtap jatyr. Apyraı, mynadaı deneden shyǵyp ketpeı turǵan adam balasynyń jany da siri bolady eken ǵoı. Ózi, názik jaq júzine aqyl uıalaǵan, móldir qara kózdi sulý bala eken. Jalynyshty keskinmen qaıyr surap qolyn sozady.

Taryqqan adamnyń bári birdeı meıirban, adal bola bermeıdi. Joqshylyq degen ıt kisini ımannan bezdirip, qanypezer qatal da qylyp jiberedi. Osy balany náreste kúninde buǵanasyn syndyryp, dene múshesin búldirip adam shoshyr beınege túsirgen. Muny kórgen adamnyń dáti shydamaıdy. Endi ol adam emes, ózge bireý úshin qaıyr aqsha jınaıtyn tiri jándik, shyqpaǵan jan.

Tús mezgili jaqyndap qaldy. Mıster Kannaıa — daıyndalyp qoıǵan orynǵa baryp, zaýal aýǵansha dem alýǵa shaqyryp edi, men qarsy boldym. Kelesi baratyn qalamyz teńiz jaǵasynda kórinedi. Sol teńiz jaǵasyna baryp tynyqqandy maqul kórdim. Joldastarym da meni quptady.

Biraq qaladan birden shyǵyp kete almadyq. Mıster Kannaıa bizdi taǵy bir jerge burdy. Bizdiń azdap sabyrsyzdyń bildirgenimizdi elemeı mektepti korsetti. Qamys tóbeli jalǵyz qabat uzyn úı. Mekteptiń qora jaǵynda úlken baq bar eken. Sonyń ishine eki myń qaraly adam otyratyndaı skameıka qoıypty.

Bul arada jergilikti halyqtyq mektepke kómek kórsetý jónindegi konferensıasy bolaıyn dep jatyr eken. Madras shtatynda sondaı tórt júz konferensıa ótkizipti. Bul konferensıalar júıege salynyp, búrokrattyń tártipke túsken nárse emes, ár jer óz yńǵaıy, qajettigine qaraı shaqyratyn kórinedi.

Konferensıa ústinde jurttyń mektepke bergen dúnıe-múlki zattarynyń kórmesi ashylady. Dál osy arada balalardyń 90 prosenti, qyzdardyń 80 prosenti mektepke barady eken. Bul árıne joǵary kórsetkish.

Mektepke búkil halyqtyń qamqorlyq jasaý, kómek kórsetý jónindegi úlken qozǵalysqa muryndyq bolǵan keshegi ýnıversıtettiń vıse-kansleri doktor Sýndaravadıvelý kórinedi. Bul qozǵalys búkil Indıa boıynsha eń aldymen osy Tamılnad shtatynda bastalǵan. Sondyqtan da tájirıbe alyp, úırený úshin osynda basqa shtattardan kóp adam keledi eken.

Kannaıa baıandaǵan jáıt osy. Sóıtip keshegi áńgimeniń jalǵasy búgin Kanchıpýram qalasynda aldymyzdan shyqty.

Endigi joldyń bastamasy da kóriksiz bolǵan joq. Jol shetindegi derevnálardyń kóbi jibek ósiredi eken. Ár úıdiń janynda aǵashtan jasaǵan ashamaı orap, keptirýge qoıǵan aq jibek. Ár qorada tizilgen ózi elý-alpys metrge jetedi. Keı jerlerde jibekti ár túrli túske boıap ta qoıǵan.

Indıada egindi úshke deıin orady. Qazir sonyń birinshi oraǵy bıdaıdy oryp bolyp qalǵan. Munda negizi jeke menshik, usaq sharýashylyq. Árkim ózinshe tirshilik etedi. Sharýalar «óndiris rezervin» tolyq paıdalanýǵa tyrysady eken. Asfált jol, onyń ústinen mashına ótip jatyr. Ol nege paıdasyz bosqa ótedi?

Osyny esepke alǵan sharýa asfálttyń ústin kádimgi qyrman jasap alypty. Orǵan bıdaıyn joldyń ústine tósegen. Mashına ótken saıyn jan-jaǵyn sypyryp, qaıtadan qopsytyp qoıady. Meniń bir baıqaǵanym bul joldarmen mashına sırekteý júretin tárizdi. Eńbek ónimdiliginiń qansha bolaryn kim bilsin. Biraq áıteýir bizdiń mashınanyń dońǵalaǵy jolshybaı talaı qyrmandy talan ótti.

Bizdiń joldasymyz Leonıd Pochıvalov «Jasyl revolúsıa» jaıly surap keledi. «Jasyl revolúsıa» — degen aýyl sharýashylyǵyn qaýyrt órkendetý maǵynasynda. Bul jigit sol týraly jazǵysy keledi. Biraq ony yńǵaıy kelip zertteı almaı júr.

Jasyl revolúsıanyń negizgi maqsaty — paıdalanýǵa keletin jerdi túgeldeı egistikke qosý, egistikti sýlandyrý kórinedi. Sonymen birge jerge tyńaıtqysh zattar engizý. Qazir tyńaıtqysh zattardy usaq sharýalarǵa úlestirý máselesin qolǵa alypty. Mal, qural-saıman satyp alýǵa sharýalarǵa azdaǵan qaryz aqsha da beriletin bolypty. Buryn alypsatarlar sharýanyń ónimin arzanǵa alatyn bolǵan, endi memleket sharýanyń aqysyn saýdagerlerge jegizbeý jaǵyna da qam jasap jatsa kerek. Derevnáǵa jol salynyp, avtobýs qatynasyn jóndegen kórinedi. Sonymen birge sharýalardy kooperatıv uıymdastyrý isi de qolǵa alynǵan. Selo elektrlendirý jumysynyń barysy da jaman emes. Al, agrotehnıka jaǵynan Japonnyń ádisin kóbirek qoldanamyz, — deıdi Kannaıa.

Bizdiń jolbasshymyzdyń aıtýynsha bes júz elý mıllıon aýyzǵa taýyp berýdiń qamy negizinen osylar kórinedi.

Baıqaımyn, bizdiń júrisimiz uzap barady. Aýdarmashydan boldy ma, áıteýir ne de bolsa bir túsinbestik bolǵan. Endigi baratyn qalamyz jıyrma shaqty kılometr den uqqanbyz. Keminde bir elýdiń ar jaǵynda júrip tastadyq. Áli teńiz qarasy kórinbeıdi. Kún shaqyraıyp tóbege keldi. Endi mashınanyń terezesinen soqqan jeldiń ózi deneńdi kúıdirip barady. Biz jolshybaı ótken selo da jurt aıaǵy seıilgen, kóleńkede oınaǵan bala men birli-jarymdy adam bolmasa — júrgen-turǵan jan joq. Jol ústinde de bizden ózge qybyr etken bir qara kórinbeıdi. Tańdaıymyz da qurǵan barady. Biraq jol sheti taýsylar emes.

Sóıtip kele jatqanda temir jolǵa tireldik. Shlagbaým jabyq. Mashınanyń ishi qaınap ketti. Otyra almadyq. Syrtqa shyqtyq. Toqtaǵanymyz jalańash jer eken. Saıa bolar bir tal joq. Kele jatqan poezd joq. Dybysy da estilmeıdi. Shlagbaýmdy ashyp-jabatyn kúzetshi jáne joq.

«Áýe aınalyp jerge túsken» degen sóz keledi esime. Shynynda áýe aınalyp barady. Tóńirek appaq jaryq. Aq jalyn. Aq shoqtyń ystyq lebi deneńdi sharpyp, mıdy qaınatyp barady. Jer sharynyń dál biz turǵan búıirin kúnge jaqyndatyp aparyp, bizdi shashty qaqtap turǵan sıaqty. Mynaý ystyq taýsylar emes, biter emes. Talaı kúnder, aılar boıy qaqtap tur. Shlagbaým — basyp jerge tuqyrtqan ala syryq — tapjylar emes. Kóz aldyńda turyp buldyrap ketedi, buldyrap baryp qaıta kórinedi. Biraq basy kóterilmeıdi. Eseńgirep baryp esimdi jıamyn.

— Endi qansha qaldy? — dep suraımyn mıster Kannaıadan.

Tamaǵym keýip qalǵan.

— Alpys kılometr...

— Alpys kılometr... Az ba, kep pe?.. Ol jaǵyn túsine almaı qaıtadan eseńgirep ketem. Kóz aldymda — jol ústinde kóldeneń turǵan ala syryq. Jaqyndap kelip buldyrap ketedi. Biraq tapjylmaıdy. Ǵasyrlar boıy tapjylmaıtyn sıaqty.

Mashınanyń terezesinen jel soqqanda — azdap esimdi jınaıyn dedim. O, ǵajap, biz jol ústinde qaıtadan yzǵytyp kelemiz. Mundaı baqytqa da jetetin kún bar eken-aý.

Turǵan jerimizden qalaı jyljyp ketkenimiz meniń tipti esimde joq. Áıteýir poezd kelgen joq. Iá, ıá, poezd men kórgen joqpyn. Shamasy bizdi aıap kúzetshiniń ózi kelgen bolý kerek. Saǵatyma qaraımyn. Mine ǵajap... ne bári bir saǵat jıyrma bes-aq mınýt turyppyz shlagbaým aldynda.

Teńizdiń dál jaǵasyndaǵy kishkene kempıngke jettik. Saıaly, keń verandasy bar. Biraq kóleńkeniń ózi qyzyn ketken. Jap shaqyrýǵa aýa sýytqyshy bar bir bólme jaldap aldyq. Júz elý metr jerden kókpeńbek sheksiz teńiz bastalady. Naǵyz ystyq kezde sýǵa túsý qaýipti deýshi edi. Aldymen Pochıvalov ketti. Sodan kenin men de shydap tura almadym. Teńiz jaǵasy marjandaı taza qum. Aıaǵyńdy qyzdyrǵan temirdeı qarıdy. Shydaı almaı júgirip baryp teńizge qoıyp kettim. Ystyq sý toltyrǵan vanaǵa qapyda qýlap túskendeı boldym. Teńizdiń sýy yp-yssy. Biraq birte-birte bop úırengen soń ájeptáýir uzaq shomyldym. Jaryqtyq sýdyń qasıeti bólek qoı, teńiz sýy ystyq bolǵanymen deneni sergitip tastady.

Besinge qaraı izdep kelgen keremetterimizdi kerýge attandyq. Teńiz jaǵasynda oqshaý turǵan hramdy mana sýǵa túskende kózim shalǵan. Aldynda bir qora sıyr jatqan. Biz aldymen soǵan keldik. Manaǵy sıyrlar tyrp etpesten áli jýsan jatyr. Jaqyndap kelip baıqasam — sıyr degenimniń bári tas. Sıyrdyń dál óz denesiniń úlkendigindeı qyp jasaǵan tas músinder.

Biz kelgen osy ara Mahabbalınýram qalasy atalady. Biraq biz onyń qalasyn kórgen joqpyz. Ázir jaǵalaýda júrmiz. Bul jaǵalaý Madrastyń týrıser tamashalaıtyn en myqty jeri bolsa kerek. Joldyń on jaǵy tastaqty jota. Jotanyń bıik bir tóbesinde — alysty sholatyn munara. Tóbeniń qıa baýraıynda úlkendigi otaý úıge jýyq domalaq tas tur. Qıa baýraıdan domalap ketpeı qalaı turǵanyna adam tań qalady. Bý da týrıserge ájeptáýir ermek. Batyrsynǵandary domalap keteıin dep turǵan tastyń tómengi jaǵynda turyp sýretke túsip, máz bop jatady.

Árıne, Mahabbalınýramnyń atyn shyǵaryp, týrıserdi magnıtteı tartatyny — onyń tastan qashap salǵan úńgir hramy. O da osy tóbeniń astynda. Bireý emes eki hram. Durysyraq aıtqanda bir hramnyń eki zaly bolý kerek.

Nebir keremetterdi sýretten kóresiń, kınodan kóresiń — sóıtip adam osy kúni tańyrqaýdan da qalyp barady ǵoı. Biraq Mahabbalınýramnyń tas hramy tańyrqatpaı qoımady. Tutas tas tóbeni qashap otyryp — keńdigi jıyrma-otyz, tereńdigi op metrge jýyq eki zal jasaǵan. Ekeýi de úndi hramdaryna tán haıýanat pen adam músinderine toly. Ol músinder men órnekter tutas tas qabyrǵanyń betinen barelef bop oıylǵan. Munda da ǵasyrlar boıy barsha halyqty tańdandyryp kele jatqan úndi ustalarynyń shynaıy sheberligi bar. Ásirese balalaryn shubyrtqan pildiń sýreti kózińdi súısindiredi.

Mylqaý qara tasqa jan bitirip, ony osynsha sóıletip, jyrlata bilgen halyq — shyn syılaýǵa, súısinýge turatyn halyq. Bizdi sonshama súıretip esimizdi tandyrǵan mıster Kannaıaǵa yzalanyp kele jatyr edim. Bar ashýym tarqap ketti.

Biraq Kannaıa ábden sur bolyp qatyp-semip qalǵan qý. Biz sharshasaq ta ol sharshaýdy bilmeıdi. Búgingi programmany da túgesetin túri joq. Endi qaıtamyz ba degende «bir mınýtke ǵana kidiremiz» dep taǵy bir jerge ákeldi.

Baq ishindegi jalǵyz qabat eki-úsh úıdiń janyna kep toqtadyq. Bular qabyrǵasy túgel veranda, jeleń úıler. Memleket qaraýyndaǵy músinshiler mektebi eken. Bir úlken sheberhanada jıyrma shaqty bala grafıtke uqsas surǵylt jumsaq tastan neshe túrli músinderdi oıyp otyr. İsteıtinderiniń bári — hramdarda kezdesetin úndiniń dástúrli eski músinderi men arhıtektýralyq detal, órnekterdiń kóshirmesi.

Mundaǵy jastar tyńnan beıne, músin jasamaıdy. Úndiniń klasıkalyq músinderin ǵana qaıtalaıdy. Bir oraıdan qaraǵanda tyńnan jol salatyn ónerpazdar emes, eskini kóshirýshiler me dep qalasyń. Bul ústirt, jattandy uǵym. Al, oılana qarasaq bulardyń eńbeginiń mańyzy asa zor tárizdi. Keshegi ózine ǵana tán beıneleý aqysyn, qolóneri men oıý-órnegin joǵaltyp alyp qaıtadan taba almaı júrgen halyq az ba. Jańalyq muraty — eski muradan bezýde bolmasqa kerek. Shynynda da osy mektepti ashqan adamdar úlken azamattyq istegen. Manaǵy qalasańdar, jańaǵy Mahabbalınýramnyń tas úńgir hramdaryn salǵan eski zamanǵy sheberler muragersiz qalsa úlken qylmys bolar edi.

Mektep dırektory mıster sanskrıt oqytyp úlken ǵalymy eken. Bizge yqylas bildirip, mektebimen jaqsy tanystyrdy. Mektepte stýdentter kóp emes, jáne negizinen tuqym qýalaǵan sheberlerdiń balalaryn alady eken.

Bul mekteptiń maqtan tutatyp bir qazynasy eski sanskrıtpen pálma japyraǵyna jazǵan eki tomdyq kitap. Pálma japyraǵy eski Mysyrdyń papırýsy sıaqty osy kúngi qaǵazdyń arǵy atasynyń biri. Bul kitaptardy osydan bes júz jyl buryn egiz týǵan aǵaıyndy eki jigit jazǵan eken. Kitap óner týraly birinshisi — skýlptýra (músin), ekinshisi — arhıtektonıka jaıy. Eski babanyń osy qazir myqtap kádege jaraǵan.

Pálma japyraǵyna jazylǵan kitapty buryn estýim bolǵanmen kórmegen edim. Pálmanyń japyraǵy uzyn, jińishke bolady. Ol ózi kepkende qoshqyl tartady eken. Bas-aıaǵyn qyryqtan ár japyraq — kádimgi mektep balalarynyń lıneıkasyna uqsaıdy. Soǵan uzynnan-uzaq jeti-segiz jol tekst jazylady. Ol bir beti. Mine osyndaı júz qaraly lıneıkany eki shetinen dóńgelektep tesip, jipke tizip baılap qoısańyz bir tom bolyp shyǵady.

Úndi kúniniń de aptaby basyp shaǵy bolady eken. Biz qaıtarda mashına terezesinen kádimgideı samal soǵyp turdy. Besin aýyp kún keshtetip qalǵan. Bizdiń de kúni boıy ystyń ótip ketken denemiz azdap serpin dedi. Endi jan-jaqqa kóz salyn tóńirekti tamashalaıtyn halge jettik.

Biz teńiz jaǵasyna jaqyn kelemiz. Bul óńirdiń peızajy tipti ózgeshe. At shaptyrym keń oıpańdy atyzdar árqaısy sharshy kılometrden artyq kvadratqa bólipti. Bar jer aqtańdaq sortań. Bul tuz óndiretin alqap eken. Myna oıpańdaǵy atyzdarǵa teńizdiń sýyp jaıyp jiberedi. Qudaı bergen úndiniń kúni ol sýdy ap-azǵantaı kúnde-aq buǵa aınaldyryp ushyryp jiberedi. Atyzdarda teńizdiń sýy ketip, týzy qalady. Ol tuzdy qyrmandaǵy astyq sıaqty úıip qoıǵan. Jol biraz ýaqyt sol tuz úıindilerin jaǵalap otyrdy.

Kalakshetra. Ǵajaıyp kózder.

«Qorqyt-qorqyt degende...»

Meniń bir maqal shyǵarǵysh qurdasym bar. Soǵan elikten qazaqtyń «Jol aqysy — júrmek» degen maqalyna «týrıs ańysy — kórmek» degendi jalǵap aldym. Bizdiń sharýamyz — sol kóre berý, qoldan kelse estigendi qulaqqa quıa berý. Taǵy bir maqal aıtaıyn (osy men maqalshyl alyp baram — tek túbi qaıyr bolǵaı). «Qonaq qoıdan jýas, maı berse de jeı beredi», — biz de sol jetelegen jaqtaryna júre beremiz, aldymyzǵa Tosqan dúnıesin kóre beremiz.

Búgin bizdi óner mektebine apardy. Bul ózi biz buryn-sońdy kórmegen qyzyq oqý orny eken. Dırektory mıster (Krıpsharatpam — jeńil, uzyn etek, aq kóılek kıgen uzyn qara kisi — bizge bul oqý ortalyǵynyń jaıyn túsindirdi. Osy kompleks — Basan mádenı ortalyǵy atalady eken. Buǵan — balalar mektebi, bıshi ónerpazdar daıarlaıtyn Kalakshetra jáne oqytýshylar daıarlaıtyn ortalyq kiredi. Eń aldymen jas balalar mektebi ashylǵan. (1934 jyl). Sodan 1936 jyly Kalakshetra, 1944 jyly muǵalimder daıarlaıtyn ortalyq ashylǵan.

Óner mektebine balalar alý tártibi de qyzyq. Birinshi grýppaǵa eki jarym jastan bes jasqa deıin alady. Olar oqymaıdy, mektep janynda tárbıelenedi. Bes jastan toǵyz jasqa deıin bastaýysh mektepte oqıdy. Onnan on úshke deıin ekinshi dárejeli orta mektepte, on úshten on altyǵa deıin orta mektepte oqıdy. Oqý bitirgen bala ýnıversıtetke túsedi nemese jumysqa ornalasady. Mektepte jylyna úsh ret emtıhan ótkiziledi.

Mektepke qabyldaý tártibi kádimgideı. Biraq túsem deýshiler kóp. Sondyqtan, onnan biri ǵana ótedi.

— Ony qalaı tańdap alasyzdar?

— Test júrgizemiz. Kishkene balalardyń ıkemdiligin, talaptyń synap baıqaımyz.

— Tym kishkene kezinde balanyń talantyn ańǵarý da qıyn ǵoı.

— Biz árıne, jańylmaıtyn ádil tóreshi bola almaımyz. Qatelesýimiz de múmkin, — dedi mıster. — Alǵashqy kezde sábı balanyń talantyn, ıkemdigin ajyrata qıyn. Sondyqtan da biz olardy salǵannan óner salasyna bólmeımiz. Olar es bilgenshe bı, mýzyka, sýret sıaqty úsh ónermen qatar aınalysady. Sodan berigirek kele óziniń beıimdi jaǵyna aýysady. Bizdiń Kalakshetranyń aty kón jerde maǵlum. Úndistannyń eń sheber bıshileriniń kóbi bizdiń osy Kalakshetrany bitirgen.

Bul ortalyqtyń Basan atalýy — osyndaı oqý ornyn ashýǵa oı salǵan, soǵan muryndyq bolǵan Anna Basan degen haným bolǵan. Shet jurttyń mádenıetine tabynǵansha Úndistannyń óz mádenıetin, ǵasyrlardan qalyptasqan baı mádenıetin damytýǵa, balalarǵa sol mádenıetti úıretýge shaqyrǵan. Basan osy mektepke biraz pedagogıkalyq jańa prınsıpter de usynypty. Onysy uly jazýshy Lev Tolstoıdyń jas kezindegi pedagogıkalyq qaǵıdalaryna jaqyn. — Balalar yqylasy túsken nárseni oqysyn. Yqylassyz nársege zorlanbasyn, úreısiz, qorqynyshsyz, qınalmaı oqysyn.

Munda muǵalimder balaǵa «mynaýyń jaman» dep aıtpaıdy, «seniń munyń jaman emes, biraq sen býdan áldeqaıda jaqsy isteı alasyń, seniń qolyńnan keledi ǵoı» den yntalandyrady.

Mektep úıiniń bir qabyrǵasy tolǵan sýret. Ony boıaýmen, kómirmen kishkene balalar salypty.

— Bala degen jarǵa sýret salýǵa qumar bolady. Biz olardyń sol yqylasyn qaıtarmaımyz, — dedi dırektor.

— Balalar sýret sala bastasa qabyrǵa shaq kele me?! — dep kúldik biz.

— Biz osy sýretterdi eki-úsh kúnnen keıin óshirip qabyrǵany tazartyp berip otyramyz.

Qabyrǵada bala qıaly jetken talaı nárse bar. Pálma aǵashtary, úıler, pildiń sýreti, teńiz ústindegi shaǵala, avtomashınalar, bir jerde aspanǵa kóterileıin dep turǵan raketa, — osy býyny qatyp, saýsaǵy ysylmaǵan sábı qolymen salynǵan sýretterdiń ishinde — kóńil jylytarlyq, kisini meıirlendire jymıtatyn jaqsy kórinister bar. Bala degen perishte ózi de ańdamaı áýlıelik sóz aıtyp qalatyny sıaqty — sýrette de keıde mashyq uqsap ysqaıaq úlkender bere almaıtyn súıkimdi qubylys, kórinisterdi jas bala táltirektegen syzyǵymen dál túsiredi. «Eto báka-zakaláka kýsachaıa, ıa sama ız golovy ee vydýmala» degen Korneı Chýkovskııdiń ásem óleńi esińe túsedi. Shynynda da sábıdiń «óz basynan» shyqqan nárse eni qolyna syımaıdy da, standart degen páleden saqtaıdy.

— Myna sýretterdiń keıbireýlerin men óshirýge mas edim.

— Ony biz de qımaımyz, — dedi mıster Krıshparatnam... biz muny óshirer aldynda boıaýly fotoǵa túsirip alamyz. Bizde balalar salǵan sýrettiń turaqty kórmesi bar. Sonda qoıamyz.

Búgin de «standart» degen bir joıqyn bar. Ol bir-birine uqsamaıtyn, qaıtalanbaıtyn nárse ataýlynyń qas jaýy. Ol joıqyn óndiristi ǵapa jaılap alǵan joq, ómirdiń, tirshiliktiń, ári-beriden soń aqyl-oıdyń ár salasyna da óziniń qatyp qalǵan qalybyn ákeldi. Onyń aıtary — men kópke ortaqpyn, ónimdi, yńǵaıly ońaı, sondyqtan arzanmyn jáne tezbin. Arzandyq pen tezdik bárin jeńedi. Ol tipti ǵylym men ónerdi de jeńin barady. Al, oqý degenniń de bir-aq qalyby bar. Ár elderdegi kórkem-óner oqý oryndary da — azdap buryshy, qyry shyǵyp turǵany bolmasa — sol úlken qalypqa olar da syıyp ketip jatyr. Osyndaı tusta myna Basan ortalyǵy, Kalakshetra, keshegi Mahabbalppýramdaǵy músinshiler mektebi kisini súısindiredi de, oılandyrady da. İzdep, úńilip qarasaq, osy kúngi belgili mamandyqtardan basqa — zerttelip, oqylmaı joǵalyp bara jatqan mamandyq, óshin bara óner ár halyqtyń da boıynan tabylyp qalatyn sıaqty.

Bul eskilikke jarmasý emes, ótkeniniń ónegelisin órkendetý. Ata-babanyń tirnektep jıǵan ónerin tárk etpeý.

Bul mekteptiń balalar úshin bir jaqsylyǵy — keńistigi. Ol — úlken baqtyń ishine salynǵan bir qabat úıler arasynyń alshaqtyǵy, balalardyń asyr salyp oınaıtyn alańnyń moldyǵynda ǵana emes, — balalardyń oqý, osý erkindiginde, ustazdardyń keń peıilinde.

Biraq resmı ochettyń tilimen aıtqanda jýrnalısermen bul kezdesý jyly shyraıda ótti. Májilis sońynan jýrnalıserdiń ishindegi aqsaqaly, musylman gazetiniń redaktory, bir qarıa sóıledi. Ústinde uzyn etek qynama aq beshpet, basynda túrki feska, kishkene sopaq bet, úlken qońqaq muryn, shoqsha saqaldy, shaqsha bas shal — eski tatar moldasynan aýmaıdy. Ol ózi tebirenip uzaq sóılep eki eldiń dostyǵy jaıly óte jaqsy, jyly sózder aıtty.

Sypaıy bastyq. Aıyzdy qandyrǵan aıyz.

Onyń esesine kelesi kúngi Úndi-Sovet qoǵamyndaǵy kezdesý kútpegen jerden qyzý aıtys týǵyzdy. Munda sol jýrnalıser de, jazýshylar da, ıntellıgensıanyń basqa da kóptegen ókilderi bolǵan.

Bul kezdesýdiń aldynda bizdi Tamıl jazýshylary shaqyrǵan bolatyn. Jazýshylarmen kezdesýden buryn bizge kitaphanany aralatty. Keń terezeli óte bıik úlken zal ońýshyǵa lyq toly. Bul bilim dırektoratyna qarasty úkimet kitaphanasy. Oqýshylar aqsha tólemeıdi. Sondyqtan da bolar, munda bir oryn bos turmaıdy. Kúnine myń jarym adam keledi eken.

Kitap aralatyp, baryn kórsetip maqtandy. Orys ádebıeti men búgingi sovet ádebıetiniń polkasyna alyp keldi. Biraq osy arada ózderi de uıalyp qalǵandaı boldy. Maqtanarlyq dúnıe az. Árıne, mundaǵy ádebıet negizinen aǵylshyn tilinde. Lenınniń eńbekteri, Uly Oktábr revolúsıasy týraly biraz kitaptar bar. Biraq osy kitaptardyń arasynda Oktábr revolúsıasyna arǵy betten basqasha kózben qaraǵan adamdardyń jazǵandary da aralasyp ketken.

Kórkem ádebıet te belshesinen kelip turǵan joq. Dostoevskıı, Lev Tolstoı, Pýshkınniń «Evgenıı Onegıni», Leskov, Gorkıı. Bergi Sholohov, Leonov... Muhtar Áýezovtiń «Abaı» romany kezime ottaı basyldy. Munda da bizdiń ádebıettiń ishinde Nabokov, Tarsıs sıaqtylardy aralastyryp jiberipti.

Bizdiń qarnymyzdyń ashyp qalǵanyn qonaq ıeleri de sezdi-aý deımin. Keshirim suraǵan keskinmen sovet ádebıetiniń jetispeı jatqandyǵyn, ony qolǵa túsirýdiń de qıyn ekenin, áıtse de býdan bylaı oqýshylardy sovet ádebıetimen kóbirek tanystyrýǵa kúsh salatyndyqtaryn aıtyp jatty.

Ádiletin aıtý kerek, Tamıldiń óz ádebıeti bizdiń sovet taqyrybynan qur alaqan emes. Maqtanysh etetin eleýli dúnıeleri bar eken. Osy ádebıettiń klassıgi haratı Oktábr týraly poema jazǵan. Al, Nerý syılyǵynyń laýreaty jazýshy hám tarıhshy Nataradjen Lenınniń ómirbaıanyn jazyp shyqqan. Bul arada aqyn «Volgadan Gáńgige deıin» atty poemasyn kóbirek aýyzǵa alady eken.

Jazýshylarmen kezdesý de shúıirkelesken jyly áńgi nege aınaldy. On bes shaqty aqyn-jazýshylar jınalǵan eken — bárimiz stolǵa dóńgelene otyryp, bir-birimizdiń jaı-japsarymyzdy surasyp biraz keńes qurdyq. Olar bizdiń Jazýshylar odaǵynyń qurylysyn, jumys tártibin, ishki ómiriniń qandaı ekenin surady. Jazýshylardyń eńbek aqysy jaıly da sóz boldy.

Qalamaqy máselesin kóbirek qozǵaıtyny — Indıanyń halqy qansha kegi bolsa — munda shyǵatyn kitaptyń sany sonsha az. Bes júz mıllıonnan artyq halqy bar eldiń kitaptarynyń tırajy bes mıllıondaı halqy bar eldiń kitaptarynyń tırajynan kóp jaǵdaıda-aq kem túsip jatady. Soǵan oraı jazýshynyń qalam ańysy da mardymsyz, joqtyń qasy.

— Bizde de az tırajben shyǵatyn usaq halyqtardyń ádebıeti bar. Biraq ol avtorlar da ózgelermen teń belgilengen tıanaqty qalamaqy alady. Bizde memlekettik baspa ondaı kitaptardyń shyǵynyn ózge kóp tırajdy kitaptardyń esebimen jaýyp otyrady, — dedim.

— Men belgili jazýshymyn. Biraq qalamaqym kúp kórisime jetpeıdi. Sondyqtan bir jaǵynan reklama agenttiginde qyzmet isteımin, — dedi, qyryqtar shamasyndaǵy iri deneli tolyq kisi.

Bul otyrysta ózgeden kóbirek sóılegen osy boldy. Ózi aǵylshyn tilinde jazady eken.

— Men Indıanyń qasiretin, kemshilik jaqtaryn aıtyp shynshyl kitap jazyp edim, osynda bastyra almadym. Sodan soń Amerıkaǵa berip edim — Indıamen dostyǵymyzǵa zardaby tıedi, — dep olar da baspady. Al sizderde baspasóz erkindigi qandaı?

— Biz ol jaǵynan qysym kórip júrgen joqpyz.

— Sizderde seks týraly ádebıetti basa ma?

— Bizde ondaı ádebıetti halyq qabyldamaıdy.

— Siz jazyp aparsańyz — bastyra alar ma edińiz?

— Meniń ondaı nárseni jazýǵa zaýqym joq.

— Al zaýqy bar jazýshy jazyp aparsa basar ma edi?

— Baspa qyzmetkeri úshin jaýap berý qıyn bizge. Biraq halyq qabyldamaıtyn nárseni basýǵa onyń da dáti jetpes...

— Eger buryn seksýaldy ádebıet basyp kórmeseńizder halyqtyń qabyldamaıtynyn qaıdan bilesizder?

— Bizdiń halqymyzdyń deni taza. Áıel, erkekterimiz, shúkirshilik, qýatty. Olardy sozben qozdyrýdyń keregi joq.

— Biz keı jaǵdaıda sózden góri isti jaqsy kóremiz.

Seks máselesine nege sonsha qunyqqanyn qaıdam, biz tórteýlep jaýap bersek te, álgi aǵylshyn tilinde jazatyn úlken qara bolar emes. Sóz aıaǵyn qaljyńǵa aınaldyrsaq ta qoımady. Aqyrynda baryp:

— Sizderde ádebıet bostandyǵy bar ma eken, joq pa eken, sony bileıin dep edim, — dedi ol.

Jazýshylarmen jyly qoshtasyn, endi sol aradan týra Úndi-Sovet qoǵamyna attandyq. Mashınamen kóshe aınalyp kelgenimiz bolmasa — ol da jańaǵy kitaphananyń artynda eken.

«Ádebıet bostandyǵynyń» bireýdiń kórpesiniń astyna kirip, jynystyq qatynastyń búge-shigesin aqtarýmen qanshalyqty baılanysy bolýyn biz túsine almadyq.

Halyq kishileý uzyn zalǵa jınalypty. Zaldyń ishki jasaýy da osy qoǵamnyń ataǵyna saı. Bir qabyrǵa túgel Lenınge arnalǵan. Kádimgi bizdegi sıaqty Lenınniń jas kezinen bastap sońǵy kúnderine deıingi — ómiri men kúres jolyn kórsetetin sýretter. Kósem sózderinen aǵylshyn, tilderinde jazylǵan sıtatalar. Sovet eline arnalǵan basqa da plakat, sýretter kórinedi. Bastapqyda zaldaǵy halyq sál suıyqtaý kórinip edi, birte-birte lyq toldy. Tipti birazy túregep turýǵa qaldy. Negizi ıntellıgensıa. Aralarynda oqyǵan jas áıelder bar.

Úndi-Sovet qoǵamynyń predsedateli májilisti ashty. Ózi advokat kórinedi, qyryqtyń mańyndaǵy adam. Bul kisiden mende qalǵan myqty bir áser bar. Ol — sypaıylyǵy. Ózin ustaýy, minezi ǵana sypaıy emes, sypaıylyq osy kisińizdiń týla boıyna túgel taraǵan sıaqty. Qaǵylez denesi de, sál juqalaý bet bitimi de, bir jaǵyna qaıyrǵan maıda tolqyndy suıqyltym qara shashy da sypaıy. Áıteýir on boıynan esip turǵan bir bıazylyq bar. Daýsy da qulaqqa jaǵymdy, ashyq úndi, advokat emes pe, sózi de jatyq, erkin tógiledi. Uzaq jáne ete ádemi sóıledi. Ol sóılegende súısine tyńdap otyr edim, biraq... Osyndaı bir jaqsy sózder bolady — tyńdap otyrǵanyńda jaqsy-aq, al keıin esińe túsireıin deseń, mıynyń qyrtysyna iligip qalatyn budyry joq pa, áıteýir esińe túsire almaısyń.

Bizdiń aýdarmashymyz Isaak Golýbev Moskvadaǵy Úndi-Sovet qoǵamynyń jaýapty sekretary bolatyn. O da osy qoǵamnyń jumysy jóninde biraz jerge siltedi.

Osy eki sóz ýaqytymyzdy omyryn qyran ketken soń — ar jaǵyn soza bermeı taraımyz ǵoı dep edim, olaı bolmady. Áýelgide azdap tartynshaqtaǵan jurt birte-birte qyzynyp alyp suraqty jaýdyra bastady. Suraqtarynyń syńaıyna qaraǵanda bizdiń eldi áli de az biletinderi, bizdiń eldiń ishindegi kóp jaǵdaıdan beıhabar ekendigi jáne onyń ústine bizdiń ómirdiń biraz salalarynan teris ınformasıa alǵandyqtary kórinip tur. Biren-saran bizdiń elge qyrsyǵyp, qyńyr suraq bergenderi de boldy.

Bul araǵa da biraz jazýshylar men jýrnalıser kelgen. Olar kesheden beri bizdi sıpaı qamshylap ótkizip jiberip, urymtal jerin tosqandaı shuqshıma suraqtarymen qadalyp jatyr. Kóbi sonaý áriden kele jatqan jaýyr suraqtar.

— Sovet elinde jeke adamnyń bas bostandyǵy bar ma?

— Onda jurt jumysty óz erkimen isteı me?

— Sizderde jumys istemegen adamdy qýdalaıtyny ras pa? Olardy qaıda jiberedi? Sibirge jibere me?

Biraz suraqtar osy ispettes bop keldi. Berilgen saýaldy jaýapsyz qaldyrmady. Árıne biz de óz tarapymyzdan keıbir odaǵaı, oǵash suraqtardyń el namysyna tıetinin eskerttik. Sovet eliniń az jylda sonshama eresen tabysqa jetkeni jóninen az da bolsa habary bar adam: — «Sizderde bas bostandyǵy bar ma?» nemese «jumysty erkimen isteı me?» degen oǵash suraqty bermes edi. Sosıalızmniń prınsıpi — jumys istemegen adam tamaq ishpeıdi — emes pe. Al, Sibir bolatyn bolsa — ol qubyjyq bolýdan qalǵaly talaı zaman ótken. Eger dál sondaı ólkesi bolsa — qaı memleket te ony maqtanysh eter edi.

Bir qaltyldaǵan shal turyp:

— Sizderde ómir jumaqqa aınalǵan. Jazýshylar sonda ne úshin jazady. Odan da jumysshy ne ınjener bolyp ketpeı me? — dep surady.

— Árıne keıbir jazýshylar jumysshy bop ketse — odan qoǵamǵa da, ásirese ádebıetke paıda bolar edi. Al, bizdiń ómirimiz ázirge jumaq emes. Jazýshy qalamyna jeterlik problemalar barshylyq. Jalpy adam balasy aman bolsa jazýshyǵa jumys tabylady, — dep jaýap berdik.

Bir negrdeı qara, betiniń jalpaqtyǵy bolmasa, qabaǵy, piste murny, kóntek erni de negrge uqsas, alasa boıly dembelshe jigit qarsy aldymyzda otyryp alyp biraz qaqyldady.

— Jeke adamǵa tabynýshylyqtyń qoǵamdyq negizin aıtyńyz? — degen suraqty qaıta-qaıta qoıady.

Biz ondaı qubylystyń tabıǵatynan demokratıashyl sosıalısik qoǵamǵa negizinen tán emes, sondyqtan da onyń qoǵamdyq negizi joq, kezdeısoq qatelik, ýaqytsha aýytqýshylyq ekenin aıtyp jaýap berdik. Jalpy bul týraly aıtys uzaq sonar — eger qalasańyz erteń bizdiń meımanhanaǵa kelińiz, sonda keń otyryp sóıleselik, — dedik.

Biraq qarsy aldymyzda, birinshi qatarda qasqaıyp otyrǵan kóntek erin qara da qaısar eken, eki-úsh adamdy aralatyp álgi suraǵyn qaıtadan beredi.

Ári-beriden soń onyń «teorıalyq negizin dáleldeńiz» dep qadaldy.

— Dostym, ol biz úshin qurǵaq teorıa emes, ómir tájirıbemizde bolǵan, janymyzǵa jara salǵan qubylys. Ýaqytynda ol bizge ońaı tıgen joq. Qazir halqymyz ben partıamyz bolyp sol jarany emdep kelemiz. Al, basqa adamnyń suǵanaq qolyn biz ondaı jandy jerimizge jolatpaımyz, — dedim.

Keıin bildik, bul qara jigit osyndaǵy Maonyń jolyn qýyp, komýnıstik qozǵalysqa irtki salýshylar tobynan eken.

Bir uzyn tura, kishkene bet jas áıel (qyz bolýy da múmkin) jýrnalıs,sovet áıelderiniń ómiri jaıly biraz suraqtar berdi. Oǵan Maııa Ganınany jekpe-jekke shyǵaryp qoıyp, azǵana tynys alaıyq dep edik, ol sovettik shyǵys áıelderiniń búgingi haline qaraı oıysyp meni qaıtadan jumysqa qosty. Bul jerde bir raqaty sovettik shyǵys áıelderiniń qoly jetken dúnıesi tolyp jatyr, bir jýrnalıs emes, Indıanyń búkil jýrnalıseri jabylsa da fakty melshesinen keltirýge bolady.

Saıası-áleýmettik jaǵdaıdan áńgime ádebıetke qaraı oıysty. Zaldyń orta tusynda birden kezge túsip, jeti-segiz adam ınabatty bir top otyrǵan. Olardyń kim ekenin bile almadym, biraq áıteýir kıim kıisteri ózgelerden ilgeri, bulaq turmystaǵy baıty adamdar sıaqty. Ózderin sabyrly, tákappar ustaıdy. Shamasy qoǵamdyq basqyshtyq joǵary jaǵynda turǵan jandar bolar dep oıladym.

Solardyń biri:

— Sizderde satıra men ıýmor óris alǵan ba? Eger óris alsa synaıtyny kimder? Qandaı qubylystar? Satıraǵa qoıylǵan shekara, tejeý bar ma?

Ekinshi bireýi:

— Sovet jazýshylary taqyryp tańdaýda, ómir shyndyǵyn kórsetýde erkin be, álde joǵary jaqtyń tapsyrmasymen jaza ma? — degen suraqty qoıdy.

Biz tıisti jaýabyn bergennen keıin, qarsy daý aıtpasa da sypaıylap úńgı tústi.

— Osy jańaǵy suraqty sizderge kól beredi. Jurt kóp aıtady. Sol sózdiń týýyna sebep, syltaý boldy ma?

Endi basqa toptan basqa bireý kep:

— Sovet jazýshylary býrjýazıaǵa aınalyp, halyqtyń qamyn umytyp barady degen sóz bar. Sizderde sondaı jazýshylar bar ma? — degen suraq tastady.

Bul sózdiń tórkinin biz tanydyq. Ondaı qaýesettiń jalǵan jala ekenin aıttyq. Biraq sovet jazýshylary da óńkeı aq qanat perishte emes, adam balasy. Olardyń da adamǵa tán kemshilikteri bolady. Jaqsy, talapty jazýshylarmen qosa jamandary, qulqynyn ǵana oılaıtyn haltýrshıkteri de kezdesedi. Biraq oǵan bola anadaı qorytyndy shyǵarý áleýmettik ómirden eshnárse túsinbegendik bolar edi dedik.

Keý-keýlesken qyzý aıtyspen bul arada tórt saǵatqa jýyq otyryp qalyppyz. Eki jaǵymyzdyń irkin qalǵan esh nársemiz joq tárizdi, aıyzymyz qanyp, aqtaryla aıtystyq. Bir birimizben keıde kelisip, keıde kelispeı de jattyq.

Bizdiń baıqaýymyz: osynda kelgenderdiń biren-sarany bolmasa, deni bizge dos adamdar. Bizdiń eldiń jaǵdaıymen keńirek, jan-jaqty tanysqysy keledi. Sovet shyndyǵy jaıly kóp maǵlumat bularǵa áli jetpegen. Onyń ústine býrjýazıalyq baspasóz ben radıo, televıdenıe kóp nárseniń terisin teris aınaldyryn, jalǵan maǵlumat bergen. Sondyqtan da bolar sovet jazýshylarynyń tórt kózi túgel tartqanda kóp nárseni surap, burynǵy estip bilgenderin óshken, shyndyqty ósek arshyp alǵysy keletin sıaqty.

Qorytyndy sózimde, osy jaǵdaıdy eskerip, bizge sonshama kóp ýaqyt bólip, zor yqylas kórsetkeni úshin aýdıtorıaǵa sovet jazýshylar delegasıasy atynan úlken alǵys aıttym. «Er shekis bekispeıdi» degen qazaqtyń maqaly bar, biz shekispegen bir-birimizdi myqtap synadyq. Shynynda da synasyp, bilisip almaǵan dostyq baıandy bolmaıdy, bul synaýdan sizder jaqsy óttińizder. Sizderdiń kóńilderińizdi bilmeımin, al bizdiń kóńilimiz sizderge toldy, — dedim.

Májilis sońynda úndilik dostar da bizge alǵystaryn aıtyp, rızashylyǵyn bildirdi.

* * *

Bizdiń Madrastaǵy bir artyqshylyǵymyz — ýaqyt taýyp kún saıyn besin kezinde teńizge shomylyp júrmiz. Teńiz jaǵasy sýsyldaǵan sary qum — raqat. Sovet kolonıasynyń sheshinetin bólmesi, ústińgi shaıatyn dýshy bar eken. Sony paıdalanamyz. Kóbine kókpeńbek teńizdiń jıek jaǵy aq jaldanyp, úıdeı tolqyndar yrsyldap kelip jaǵalaýdy soǵyp jatady. Kelip qalǵan tolqynnyń órkeshine qarǵyp shyǵyp, jas baladaı asyr salyp máz bolamyz.

Indıa týraly jaqsy ocherk jazbaq bolǵan joldasymyz — balyqshylar ómirin zerttemek bolyp biraz qulshynyp edi — reti kelmeı-aq qoıǵany. Ol balyqshylarǵa ilesip teńizge de shyqqysy keldi. Biraq bizdiń qojalarymyz oǵan máslıhat etpedi.

— Onda siz kóretin, sizge úlken áser eterlik eshnárse joq, — degendi meńzedi.

Ashyq teńizde balyqty kúreń ala qoımaıdy eken. Erteńnen keshke deıin aýdy eki-úsh qana tartatyn kórinedi, Munda joq, kishkene ǵapa eki adamdyq jel qaıyq. Sonda sóıleseıin dese til bilmeıtin adam erteńnen keshke deıin qalt-qult etip shaıqalǵan jel qaıyqtyń ústinde balyqshylardyń aıadaı jerin taryltyp, mazasyn alǵannan basqa ne bitirmek.

Aqyry teńizge shyǵa almaǵan soń — ol balyqshylardyń úı-turmysymen tanysýǵa qushtar boldy. «Balyqshylar poselkesi» degendi biz kúnde tusynan ótip kerip júretinbiz. Olardyń úı degeni — qazaqtyń «ıtarqasy», durysyraq aıtqanda orystyń shalashy sıaqty syrtyn shóp-shalammen japqan kúrke. Dalaǵa, esik aldynda temir peshke as daıarlaıdy.

Bizdiń dosymyz balyqshynyń úıine kirip, ishindegi jasaýymen tanysýǵa da qumartty. Men balyqshynyń úıine kirip kórgenim joq. Biraq ana kúrkeniń ishinde qandaı «jıhaz» baryp sezemin. Joqshylyq degen ıttiń reńi maǵan tanys. Onyń tamashalaıtyn túgi de joq.

Odan da ocherk jazbaıtyn ózimdiki jaqsy. Saý basymdy saýdaǵa salmaı buıyrǵanyn kórem dep júre berem.

Búgin biz sýdan shyǵyp jıekte turǵanda qasymyzǵa eki balyqshy keldi. Biri, taldyrmash bala jigit, ekinshisi, alasa boıly, shúkeıt dara, orta jastaǵy adam. Onyń uzyn qara saqaly bar. Júrisi qyzyq, bir búıirlep táltirekteı basady.

Úıdeı tolqyn qaıta serpilgende álgi qara saqaldy bir búıirlep júgirip baryp, qolyn dymqyl qumǵa súńgitip jiberip, úlkendigi qurbaqanyń kishisin bir shaıandy sýyryp alyp, bizge eken kórsetti. Bul buryn men kórmegen — túsi bop-boz, órmekshi sıaqty býnaq-býnaq uzyn aıaqty shaıan. Sol shaıandy qoıa berip edi, ol zyrqyrap júgirip bardy da, kózdi ashyp-jumǵansha dymqyl qumǵa súńgip joq bop ketti.

Qarasaqal osy tamashany bizge eki-úsh qaıyra kórsetti de, qolyn jaıdy. «Tı, tı» dep saýsaǵymen aýzyn túrtedi. Munysy bizden shaı-pul aqsha suraǵany.

— Bular araq ishedi, — dedi mıster Kannaıa unatpaı.

Úndistanǵa kelgeli ishken adamdy kórmegen soń ańǵa-rýdan qalyppyz-aý. Manadan beri onyń bir búıirlep, táltirekteı basqanyn — úndiniń áli de biz tanyp bolmaǵan bir minezine jatqyzyn turǵanmyn. Sóıtsem kádimgi...

— Shamasy bulardyń tabystary jaman bolmady aý.

— Joq, bulardyń tabystary joqtyń qasy. Onyń ústine jumystary da ǵajap... aýyr.

TÓRTİNSHİ HIKAIA

Ǵajaıyp hram. Otarshyldyń qoly. Qatygez maımyl

Bombeıge biz keshe el orynǵa otyra keldik. Qalanyń aýmaǵy samoletten qaraǵannyń ózinde kóz taldyrar alysqa jıylǵan. Talaı úlken shahardy kórip júrgenmen, osynshama ot teńizi kóz aldyda tutas kelgende kádimgideı tańyrqatady eken. Sol jaq terezeden tómenge kóz salyp edim — qala ottarynyń sheti kórinbeıdi — qus jolynda tońazytyp baryp qarańǵylyqqa súńgıdi. Oń jaqqa qarasam onda da samsaǵan ottar alysqa ketip jatyr. Tek aldyńǵy jaqta ǵana qaıshymen asyǵys, ırektetip qıyp alǵandaı ot shekarasy oqys úzilgen. Ol qalanyń teńizge tirelgen sheti.

Bizdi qarsy alǵan ókil alasa boıly, denesi qaǵylez, qońqaq muryn qara kisi eken. Famılıasy jadymda qalmapty, (sizderge de dál sonyń famılıasynyń qajeti bop turmaǵan shyǵar)sondyqtan budan bylaı ony mıster Iks dep ataı salaıyn. Mıster Ikstiń ezýiniń tusyna deıin túsken jaq saqaly bar, túksıgen qalyń qabaqty, sodan ba tańǵy uıqysynan ázer oıatyp alǵan adamdaı túri tunjyrańqy.

Aeroporttyń ishi seńdeı soǵylysqan halyq. Mıster Iks bizdi keńirdekten keletin taqtaı qorshaýmen bólingen polısıa pýnktine alyp kirdi. Mundaı jerge kirýdiń ózi kisige onsha yńǵaıly bolmaıtyn. Biz irkilip qalyp edik:

— Basqa jerde otyratyn oryp joq. Zattaryńyz kelgenshe osynda kúte turaıyq, — dedi mıster Iks.

Pýnkttiń ishinde otyrǵan polıseı jigitter de oryndarynan turyp, bizdi jyly shyraımen qarsy alyp, izet kórsetti.

Biz qaı qalaǵa kelsek te máseleni programmadan bastaımyz. Qarap otyrǵansha dep Bombeıdegi bes kún tirshiligimizdiń josparyna úńildik. Ádettegideı «bir nárseni al, bir nárseni qos» dep jatyrmyz. Programmanyń tym qoıýlap ketken jerin suıyltamyz.

Mıster Iks papkasyn ashyp programmaǵa belgi soǵyp, ózgertý engizip otyr. Bir aýyz qarsylyǵy joq, bizdiń aıtqanymyzdyń bárin «O, ıes!» dep quptaı beredi. Biraq túksıgen qabaǵy men tunjyraǵan túrine qaraǵanda onyń «O, nesi» aǵylshyn tilin bilmegen adamǵa «já, qoıyńyzshy» degen narazylyq sıaqty estiledi.

Bul skýlptýra, barelefter — syrt sýretti, jansyz músindi ǵana pash etetin, turyp qalǵan statıkalyq beınede emes, úndi ónerine tán qozǵalys, qaraket ústinde, jandy beıneniń shıyrshyq atqan qımyl sátinde berilgen.

Shynynda da úndi dininiń beıneleri ómirge toly. Bulardyń qudaılary men dinı personajdary hrıstıan dinindegi áýlıe-ámbıelerdeı fánıden bezip, baqı ǵana oılaǵan múláıim, momaqan pishinde emes, keıde ashýly, aıbarly bolyp, keıde darhan shattyq ústinde beınelenedi. Osylardyń eń bıik shoqtyǵy — bılep júrgen, tórt qoldy, Shıva qudaıdyń beınesi.

Maǵan ásirese unaǵany — kádimgi pil beınesindegi esh dep atalatyn qudaıdyń obrazy. Osy beıneni qaıda kórsem de úndiniń músinshileri ony ylǵı keremet sheber salady. Munyń adam sıaqty otyrǵany bolmasa kádimgi pil. Uzyn tumsyǵy (hoboty), qulaǵy, aıaǵy, syńar azýy (klyk) bári — pil. Biraq súıte tura — bul músindi kórgende — pil emes naǵyz adam dep oılaısyz. Toq qarynyń tizesine óńgerip alyp, dúnıege meıiri túsip, jymıa qarap otyrǵan bireý. Kishkentaı kóziniń qýady kúlimdeýine qaraǵanda ishinde ózine aıaq qulyq-sumdyǵy da bar sıaqty. Degenmen ózi sondaı bir súıkimdi jan. Úndi músinshileriniń osy beınesine ıti bitirip, kisini myrs etkizetin súıkimdi keskin bergeni sonsha — qaı hramnan kórsem de ishim jylyp qoıa beretin boldy. Sol eki tanysym taǵy da jymıyp aldymnan shyǵa keldi.

Musylman shyǵysynda da, ıa Býddanyń jolyn qýǵan (putqa tabynǵan) Qytaı men Japonda da — áıel beınesin názik etip sýretteıdi. «Ash beli búgilgen, tamaǵynan kún kóringen, denesi áliptiń syzyǵynda...» degen sıaqty arab, farsy jyrlary men mınatúralarynda bolsyn, qytaı men japon sýretterinde bolsyn — áıel beınesi asa názik bon sýretteledi. Áıel sulýlyǵy men náziktik egiz nárse tárizdi.

Al, shyǵysy — Japon, Qytaı, batysy — arab, parsy, teriskeıi bizben jalǵasqan Úndige — áıel týraly osy uǵym áser etpegen sıaqty. Úndiler áıeldiń qan men sólin syǵyp, etinen aryltyp júdetpegen. Arǵydan kele jatqan skýlptýralardyń qaısysynda bolsyn keýdesi men bókse jaǵy mol, shertip turǵan, ishki qýaty syrtyna tepken, kúıtshil áıelderdiń músinin jasaǵan. Olar syrt tulǵasy sál aýyrlaý bolsa da ómir kúshine toly, oınaqshyǵan ot jalyndy beıneler.

Elefanttaǵy osy Shıva hramynyń kolonnalary men qabyrǵalary skýlptýralyq tamasha músinderge toly. Solardyń eń ortalyq kompozısıasy, báriniń kóligi túıisken bas taqyryby — tórdegi Shıvanyń úsh túrli beınesi. Osy úlken, tamasha barelefte — keýdesi bir Shıvanyń basy úsh alýan minezde beınelengen. Shyǵysqa qarap turǵan jas Shıvanyń qýanysh júgirgen úmitker nurly júzi — ol jaratýshy, tirshilikti jasaýshy qudaı, ortadaǵy sabyrly, óńine ýaıym kire bastaǵan júzi dúnıeni, tirshilikti saqtaýshy qudaı, al batysqa burylǵan, ájim basqan qaharly júzi — qıratýshy qudaı. Osy arqyly — týý, ómir súrý, ólý, kúıreý sıaqty adam men jan-janýardyń, tabıǵattyń úsh sıklin beınelegen. Shynynda da ǵajap sımvolıka. Al, osy hramdaǵy myna barelef — Shıvanyń osy obrazy eń jaqsy jasalǵan músini bolsa kerek.

Bólek oıylǵan, kishileý zaldaǵy bir músindi kórgende kózimizge senińkiremeı irkilip qaldyq. Bul atalyq múshege qoıylǵan eskertkish eken.

Osy arada gıd — bizge úndi dininen azdaǵan habar berip ótti. Úndiler qudaıy — álemdi jaılaǵan uly kúsh den biledi. Ol kúsh Shıva, Ganesh sıaqty qudaı beınesinde de bolýy múmkin, nemese japyraq, aǵash, sý sıaqty tabıǵat qubylysynda, qala berdi adam ómiriniń basy — erkektiń belinde de bolýy múmkin Sondyqtan da sol úshin muratqa jetýdiń úsh joly bar Biri, ıog — dene qabiletin shegine deıin jetildirý, biri, nırvana — jan qabiletin jetildirý, al úshinshileri, muratyn seksten izdeıdi. Atalyq múshege qoıylǵan eskertkishtiń máni de sonda kórinedi.

Bul hramdy tamashalaýshylar kóp-aq Jurt jıyrma-otyzdan eki-úsh gıdtiń tóńiregine toptalǵan Kóbi evropalyqtar. Kelimsek týrıser ǵana emes. mundaı ǵajaıypty úndilerdiń ózderi de tamashalaıdy eken. Áıel, balalaryn ertip, tóńirekke sabyrmen qarap, mań basqan tolyq deneli, ınabatty adamdar júr. Olardyń kim ekenin bizdiń tosyn kózimiz ajyrata almaıdy, biraq áıteýir kóp satyly úndi qaýymynyń tor jaǵyndaǵy adamdar sıaqty. Úndi kolejderiniń stýdentteri de oqshaý top bolyp, osyndaǵy eskertkishterge ózgelerden kóbirek úńiledi.

Biz kirgen jaq hramnyń bir búıiri eken. Onyń úlken, saltanatty qaqpasy shyǵys jaqta bolǵan. Iá, bolǵan.. Jáne zamanynda músin, áshekeılengen tamasha eskertkish bolsa kerek. Qazir ol sándi qaqpa joq. Muny erterekte portýgal basqynshylarynyń áskeri zeńbirekpen atyp qulatqan.

Qatar túzegen, minsiz sımmetrıaly kolonnalarǵa, barmaǵynan bal tamǵan sheberlerdiń qolynan shyqqan músin, barelefterge tamsana qaraımyz. Osy hramnyń ishine syrttan barmaqtaı tas, ne basqa bir dúnıe ákelmegen. İle osy taýdyń tutas tasynan qashaǵan. Tas qashaǵan sheberlerdiń — osy tasty pyshaqtyń qyryndaı jańsaq shabýǵa, ıneniń jasýyndaı artyq qyrnaýǵa haqy bolmaǵan. Tıtimdeı bir qate adam balasynyń osynshama alyp eńbegin zaıa ketiredi. Unatpaǵanyn buzyp tastap qaıta bastaý, qısyq ketkenin túzetý, san túrli úlgini óńsheń asylyn tańdaý sıaqty jolynyń aýyr tájirıbesi men izdený joly syrtta dalyp, bul hramnyń ishine tek shegine jetip, minsiz bitken — ónerdiń eń bıik úlgisi ǵana kirgen. Myna músinderdiń sońǵy bitimin qashaǵan sheberdiń qoly — zárredeı jańsaq baspaıtyn qudaıdyń qolynda bolsa kerek.

Al, osy zaldardy aralap júrgende — súısiný, tańyrqaýmen qosa, sulýlyqqa sýsyndaǵan jan lázzatyna ý tamyzyp, ishińdi órtep ketetin ókinishti kórinister de bar. Osynda kóp músinder jaraly bolǵan, synǵan. Bireýiniń aıaǵy julynǵan, bireýleriniń qoly, murny synǵan, betiniń ush jaǵy oıylyp ketken, myna bir ǵajap úndiniń bir keýdesi opyrylyp túsken.

Osynyń bári ýaqyttyń, mezgildiń salǵan jaraqaty emes eken. Iá, ýaqyt búp-bútin nárseni opyryp túspeıdi, baıaý mujyp, jaı tozdyrady. Mundaǵy granıtke túsken óner ýaqytqa, ýaqyt bolǵanda — eki-úsh myń jylda qoıatyn dúnıe emes.

Muny qıratqan adam eken. Osy aralda, osy hramnyń ishinde Indıany jaýlap alýǵa aǵylshyndarmen talasa umtylǵan Portýgalıanyń soldattary turypty. Tanyp turmyn. Bilip turmyn.

Otarshyldyń qoly, basqynshynyń qoly. Qaı zamanda, qaı qoǵamda bolmasyn býlardyń pocherk bir-birine aýmaı uqsaıdy. Keshegi Lev Tolstoıdyń qasıetti shańyraǵyn at qoraǵa aınaldyrǵan fashıser. Haıýandyqtyń aldy da, arty da olar emes. Ózgeniń eline, jeri men sýyna kóz alartqan basqynshylyqpen egiz týǵan zorlyq pen zombylyq arǵy zamannan beri qaraı qozdap. órshı kele adam balasyn neshe yqylym qylmysqa, qasıetsizdikke aıdaǵan. Jer sharynyń qaı túkpirinde bolmasyn, qandaı din tutynbasyn — qylmysty maqsaty men jaýyzdyq qaraketi ortaq adamdardyń soǵan oraı keskin-kelbeti, minezi, ımansyz qatygezdigi de uqsas bolǵan.

Sóıtip ǵasyrlar boıy basqynshy-otarshyldyq tulǵasy, bárine úılese ketetin keskin-kelbeti, aınymas minezi jasalǵan. Abzal basqynshy talantty bolmaıdy, ol ózin burynǵylar shıyrlaǵan qandy soqpaqtan shyǵa almaıdy.

Ásirese istegen isteri men minezi qalaı bir-birinen aýmaıdy deseńizshi. Atý, asý, qıratý. Kempir men shal, jas pala jatqan úıge órt qoıý, qazir tehnıka ósken zamanda búldozermen qoparatyndy da shyǵarǵan. Otarshyl beıbit momyn eldiń aýzyndaǵy asyn, meken etken qonysyn tartyp alýmen tynbaıdy. Shoq, olar basyp alǵan halqynyń namysyn qorlaý kerek, dástúrin tárk etý kerek. Tirisin tepkilegeni az bolǵandaı, óli arýaqty kúńirentip, olardyń molalaryn taptamaı kóńili kónshimeıdi. Zamannan zamanda osylaı bolaryn sózdi me eken, úndi dinindegiler, qudaı ońdap, mola salmaǵan, ólikterin órtep jiberetin bolǵan.

Áıtse de tabıǵattyń bir ádildigi bar. Jazany jeńilgender, álsizder ǵana tartpaıdy. Basqynshy da sazaıyn tartady. Tipti jeńilmese de qatal jazadan qashyp qutyla almaıdy. Eń aldymen tabıǵat onyń aqylyn alady, kisilik qasıetten jurdaı qylady. Ol keýdesine nan pisken or kókirek, sasyq, tákappar bolady. Ózinen basqa da el bar-aý, halyq bar-aý degendi bilmeıdi. Sodan keıin tabıǵat onyń kózin alady. Ol ózge halyqtyń ózinen artyq qasıetin, adamgershiligin, jap sulýlyǵyn kórmeıdi. Odan ári qulaqtan alady — astyna túsken adamnyń shyńǵyrǵan jan daýsyn estimeıtin meńireý bolady. Álsizge ólim-jettik jasaý, azǵa kóptik etý qasıetsizdik bolsa — basqynshy sondaı. Ózge halyqty jek kórý nadandyq bolsa — basqynshy dál sonyń ózi.

Basqynshylyq jolǵa túsý — eski dástúri, ozyq mádenıeti bar, kózi ashyq eldiń ózin azdyryp jiberedi, qatygez jaýyzǵa aınaldyrady, al eger basqynshysy ázelden kórgensiz, basynan jumyryǵy úlken, soqyr — soıqan bolsa she...

Bes mıllıonnan artyq halqy bar Bombeı ǵana emes, úlken Maharashtra shtaty ǵana emes, kórshiles shtattarda da kósemniń ómirbaıanymen, kúres jolymen, eńbekterimen tanysýǵa degen yqylas zor eken. Bizdiń konsýlstvo halyqtyń osy tilegin qanaǵattandyra almaı qınalys ústinde kórinedi.

— Plakat, ádebıet, ásirese kósem ómirine baılanysty fılmder jetkiliksiz. Fılmderdiń azǵana kopıasy Bombeıdiń ózinen shyǵara almaı otyrmyz, — deıdi Nıkolaı Vasılevıch.

* * *

Saǵat birden asa búkil Bombeıdiń teńiz jaq jıegin súzip otyryp, qalanyń Jýhý atalatyn aýdanynda turatyn Hodja Ahmad Abbastyń úıine qonaqqa keldik. Biz bul araǵa deıin jıyrma shaqyrymdaı júrip edik, biraq shahardyń sheti kórinetin emes.

Jýhý negizinen kınematografıster aýdany kórinedi. Bombeıdiń kóp kınostýdıasy osy arada oryn tepken. Bizdi qonaqqa shaqyrǵan Abbas — kınomen tyǵyz baılanysy bolǵandyqtan — kınoshylardan irgesin bólmedi.

Hodja Ahmad Abbas osy kúngi Úndiniń naǵyz úlken jazýshylarynyń biri. Ol jazǵan tamasha romandar men áńgimeler álemniń biraz tilderine aýdarylǵan. Myqty realıs, kúshti jazýshy. Biraq kitapty az basyp, az oqıtyn jerde biryńǵaı prozanyń ózimen kún kórý (poezıany atamaı-aq qoıyńyz) qıyn. Sondyqtan Abbas aǵamyz úlken jazýshyny arzandatpaǵanymen, onsha baǵasyn asyrmaıtyn — kıno dramatýrgıa janrymen de aınalysýǵa májbúr bolǵan. Ol belgili «Brodága», «Gospodın 420» fılmderiniń senarıin jazǵan. Bizdii bir kınosymen birigip «Afanasıı Nıkıtın» fılminiń senarıin jazysty. Qazir de sol kásibin tastamaı, óziniń jaqsy prozasyn orta qol fılmderge asyratatyn kórinedi. Hodja Ahmad Abbasty 1954 jyldyń aıaǵynda SSSR jazýshylarynyń ekinshi sezinde kórgenim bar.

Abbastyń bizge jibergen jigiti jol ústinde:

— Abbas aǵa sizderge arnap ózi taǵam daıarlap jatyr, — dedi.

Kún qyzyp ketken. Naǵyz terińdi qýyryp tastaıtyn aptap ystyq. Abbas teńiz jaǵalaǵan joldyń jıegindegi kishileý jalǵyz qabat úıde turady eken. Biz mashınadan túsip jatqanda úıinen júgire shyǵyp sálemdesti.

— Abbas, — dep qolyn sozdy.

Jalań bas, ústinde sholaq jeń kóılek. Men kórgendegiden qartaıyp qalypty. Alasa boıly aryq. Úsh jaǵy dobaldaý uzyn muryn, qasqa bas, qýshıǵan kishkene kisi.

Murnynyń astyna sál biliner etip, barmaqtaı ǵana tyqyr murt qoıǵan. Biraq qımylǵa shapshań, shúńirekteý syǵyr kózi qýaqy. Bir-eki aýyz orysshasy da bar eken. Tize búgip otyrǵannan keıin: «Kak pogoda v Kazahstan» — dedi maǵan qarap. Onyń orysshasy ózi de, men de máz bolyp kúlip aldyq.

Biz kirip otyra bergende qazirgi úndiniń iri klassıginiń biri sanalatyn Krıshan Chandr keldi áıelimen. Áıeli kózinen biraz kishi bolar, jumyr suńǵaq boıyna kórki jarasqan ádemi qara tory júzdi sulý kisi eken. Qaı májilistiń bolmasyn ajaryn kirgizip otyratyn jarqyn júzdi, shyraıly adam tárizdi.

«Daýylpaz degen qus bolady. Daýsy jer jarady. Qasyna kelseń kishkentaı ǵana qurysqan kón bolady» degen sıaqty, ataǵy qardaı Krıshan Chandr "da Abbas sıaqty kózge qorash bop shyqty. Alasa boıly, tyǵyz deneli, sopaq betteý kelgen shashy qashqan qara kisi. Dóńgelek qoı kózi tereń, aqyldy bolǵanmen óńi de, qımyly da bolbyr kórindi. Bet bitimi qazaq óńdes kishkene piste muryn. Kóseń daýyspen asyqpaı jáı sóıleıdi. Biraq tunyq, biteý emes. Kisige juǵymdy, súıkimdi adam. Ári-beriden soń qasyńda úndemeı otyrǵanynyń ózi jaıly.

Den saýlyǵy myqty emes. Júregi aýyrady eken. Qıyn prıstýp bolypty. Sony emdetý ústinde. Saýlyǵy kótermeı etken jyly Moskvaǵa shaqyrǵanda bara almaı qalǵanyna ókinedi. Amandyq bolsa bizdiń elge taǵy da kelmek oıy bar.

Abbas ekeýi bizge dos-jar adamdar. Bizdiń elmen kóp aralasqan. Sovet jazýshylaryn, bizdi, jadyrap, jaqsy qarsy alyp jatqandary da sol dos peıilin tanytqandaı. Ádebıet jaıynda biraz máslıhat qurdyq. Sóz arasynda jylǵy Azıa-Afrıka jazýshylarynyń ómirinde eleýli oqıǵa bolashaq Delıge belgilengen konferensıaǵa oraldyq. Biz bengal jazýshylarymen arada bolǵan áńgimeni aıttyq. Ol ekeýi bengal jazýshylarynyń ustanǵan jolyn quptamady. Eger konferensıaǵa qatyspasa, olar kópshilik jaǵynda emes, azshylyq jaǵynda bolady, — dep. Ózderiniń bul konferensıaǵa belsene aralaspaq oılary bar eken.

Bularmen áńgimeden baıqaǵanymyz — úndi jazýshylarynyń arasynda qazir biryńǵaılyq, tutastyq joq sıaqty. Solardyń basyp biriktirý ońaı jáne tez ýaqyttyń sharýasy kórinbeıdi. Ásirese qazir saıası jikterdiń shıelenisin turǵan shaǵy bolsa kerek.

Biri musylman, shyǵarmasyn negizinen aǵylshyn tilinde jazatyn, biri ındýs, úndi tilinde jazatyn — Indıanyń betke ustar jazýshylary: Hodja Ahmad Abbas pen Krıshan Chandr ekeýiniń arasynda úlken dostyq baryn baıqadym. Eki adamnyń arasynyń alys-jaqyndyǵyn bilý úshin keıde sózdiń keregi joq, ol kisiniń, qansha qý bolsa da jasyra almaıtyn, peıilinen tanylady. Jáne shynaıy dostyqtyń tóńiregin shalyp turatyn jarqyn nury bolady. Abbas pen Chandr bizdiń keı suraqtarymyzdyń jaýabyn — bir-biriniń aýzyna qarap, quptasyn, bas ızesin baryp qaıyryp otyrdy. Bul dıplomatıa emes, kózqarastyń, pikirdiń, jaqsy óleńniń uıqasynda qabysatyn jarastyǵy ma dep qaldym.

Óleń demekshi osy otyrysta deıtin aqyn boldy. Ol ózi iri tolyq deneli, úshkirleý dóńes muryndy, er júzdi kisi eken. Etegi ketken jyltyr qara shashyn qısyq qaıyrǵan. Aqyndarda ázirge men anyq baıqaǵan eki minez bar. (Basqasy da tolyp jatqan shyǵar — men osy óz bilgenimdi aıtam.) Biri keshegi Kalkýttadaǵy sıaqty — ornyn basyp, osqyryna qaraıtyn, aıqynsyz óleń oqymaıtyn dańǵazalaý keledi de, ekinshisi barly-joǵyn anadaı syrtqa shashpaıtyn, kóbine óz ishine úńiletin qıalılaý bolady. Keıfn — aqynnyń osy sońǵy sortyna jatatyn — kelisti kisi eken. Teńkıgen iri denesine úndiniń mol ishilgen uzyn aq kóılegi jarasyp, jyly shyraımen jymıyp qoıyp kóbine únsiz otyrdy. Bizdiń aramyzda aqyn bolmaǵanyna qalǵan túri bar.

— Siz jas kezińizde óleń jazypsyz ǵoı, — dedi Abbas maǵan.

— Es kirgen soń qoıdym ǵoı.

— Endeshe bizdiń Keıfı áli jastyń jelikten arylmaı júr, — dep ázildedi Abbas.

Biz áńgimelesip otyrǵanda taǵy bir adam keldi. Orta boılydan sál joǵarylaý, kesek sulý júzdi. Evropasha kıingen. Ústinde kúlgin-surǵylt jeńsiz kóılek, túsi sodan sál qońyrlaý, juqa shalbar. Aıaǵynda. Kıim kıisi, taǵy da ózine jarasqan erkin bıazy qımyly — onyń artıs ekenin aıtpaı tanytty. Bul Úndiniń osy kúngi úlken artıseriniń biri — Bolradj Sahnı bolyp shyqty. Juma nege sonsha tanys desem — Bombeı tolǵan afıshalardaǵy úlkendigi sala qulash sýretter... ıá osy kisiniki.

Dúnıe júzi artıseriniń bet ajarynda bir uqsastyq bar. Sahna iri kesek júzdi, bıik qyr muryndy sulý kisi.

Biraq qaıta-qaıta súrtken grım, basqa adamnyń beınesin bermek bolǵan saǵat saıynǵy san qubylys — adam betiniń túsirip tastaıdy; onda mynaý Abbas ıen Krıshan Chandr sıaqty quıyp qoıǵandaı ózgermes óz keskini bolmaıdy. Tarıhynyń da myna sulý júzi óziniki emes sıaqty. Ol qazir samarqaý, jaı ǵana sarań sóılep otyrǵanymen — ana bet álpeti zamatta qubylyp, basqa bir keskin men minezdi tanytyp ózgerip ketýge daıar turǵanyn sezesiń. Balerına óz denesin qansha erkin bılese, sahna artısi de óz bet qubylysyn sonsha erkin bıleýge tıis.

Abbastyń áıeli qaıtys bolǵan eken. Úıinde eki kishkentaı qara kempir júr. Shamasy týystary bolar.

Bizdi alyp kelgen jas jigit te aqyn bolyp shyqty. Onyń ústine boıynan ánshilik óner jáne tabyldy. Abbastyń uıǵarýymen osy kúngi bir kompozıtordyń jýyrda shyǵarǵan bıik daýyspen kóterip salatyn ánin aıtty. Men ózim úndiniń halyq ánderine keremet ushy edim. Ádettegi júrek qylyn shertetin náziktigi joq, shıratyp yrǵaqqa da kedeı, myna kóterińki aıqaı án maǵan áser etpedi. Al, ózderi kádimgideı eltip, uıyp tyńdady. Múmkin olardyń júregine jaqyn, biraq maǵan belgisiz bir syry bar shyǵar bul ánniń.

Biz áńgimelesip, tamaq iship otyrǵanda da bir fotograf jigit qaıta-qaıta syrtyldatýmen bolyp edi, biraq Abbas aǵa keterde bárimiz jınalyp sýretke túseıik degen tilek bildirdi. Manadan beri ár tesikten jyltyńdap júrgen Abbas pen Chandrdyń nemereleri de qazdaı tizilin qasymyzda tura qalypty.

Qaıta-qaıta qol alysyp qoshtasyp jatyrmyz. «At bir baspaımyn degen jerin úsh basady». Áıtse de endi kórisemiz be, joq pa. Biraq áıteýir, qaıda júrsem de myna qımyly shapshań elpildegen Abbas pen únsiz ǵana ishki jylýymen sharpyp otyratyn, sabyrly Chandrdyń beıneleri kóz aldymnan ketpes. — Jaqsydan sharapat.

Bombeıdiń bir aldyndaǵy aldyńǵy beti jumyrlaý úıdiń esiginiń mańdaıshasyna latyn árpimen «Lenın» dep qyzyl mataǵa jazyp qoıǵan — transparant. Eki bosaǵasynda Lenınniń kádimgi bizge tanys — kepke kıip, qolyn shalbarynyń qaltasyna salyp, tutas boıymen qyryndaý túsken sýreti tur. Biz mashınamen arly-berli ótkende osy jazý men sýretterdi kórip júretinbiz. Qazir endi osy úıdiń ózine keldik.

Jurt endi jınalyp jatyr eken. Shaban úırek buryn ushar dep biz erteleý kelip qalyppyz. Myń eki júzdeı adam syıatyn dóńgelek bıik zal. Eki beldeý balkony bar. Zaldyń ishi qabyrǵany jaǵalaı qoıylǵan — kitaptyń ashylmaly betteri sıaqty — úlken stendter. Onda Lenınniń ómirbaıanyn, kúres jolyn, Sovet eliniń jetistikterin pash etetin fotoaparattar, kórsetkishter, dıagramlar. Tóbege neshe túrli qyzyldy-jasyldy qaǵazdardan tartyp qoıǵan. Olar qabyrǵa men balkondardaǵy jeldetkishterdiń lebimen shıratylyp tarqap, san qubylyp kóz tartady.

Osy zalda V. I. Lenınniń .týǵanyna júz jyl tolýyna arnalǵan sımpozıým bolyp jatyr. Ony uıymdastyrýshy Úndi-Sovet qoǵamy. Olar osy zaldy apreldiń segizi jıyrma birine deıin jaldap alypty. Osy on úsh kúnniń ishinde munda Lenınge baılanysty túrli saıası-teorıalyq taqyrypta jáne ár túrli ult ókilderimen úlken sımpozıým ótkizilmek. Sımpozıýmnyń programmasy óte baı jáne qyzǵylyqty. Munda neshe alýan qoǵam qaıratkerleri, jazýshylar, artıser, ǵalymdar sóz sóıleıdi. Bizdiń tanysymyz artıs Bolradj Sahnı ashylǵan kúni sóılepti. Sımpozıýmnyń orta tusynda Krıshan Chandr, aıaq kezinde Hodja Ahmad Abbas qatysyp sóz sóılemek eken.

Sımpozıým ashylǵanda Maharashtra gýbernatory, shtat mınıstrleri qatysypty.

Munda biryńǵaı sóz emes, keı kúnderi tek kósem ómiri týraly kıno kórsetedi. Kelesi keńes qurǵanda da osynsha úlken aýdıtorıany bastan-aıaq sózben zeriktirmeı ara-arasynda shaǵyn konsertimen sergitip alatyn jaqsy ádetteri bar eken.

Biz qatysqan májilis te shaǵyp hormen ádemi aıtylǵan kantatadan bastaldy. Májilisti orta jastaǵy, kelbetti áıel kisi basqardy. Alǵashqy shyǵyp sóılegen de áıel.

Munda kúni buryn jazyp alǵan, ne jazdyryp alǵan sózińdi aldyńa jaıyp qoıyp, shyntaǵyńdy tirep alyp, eńseńdi kótermeı oqyp turatyn trıbýna joq. Daýysyńdy úlken zalǵa túgel jetkizetin, syryqtaı soraıǵan mıkrofon ǵana bar. Sóılep turǵan qyryqtyń ortasynan aýǵan, judyryqtaı betin ájim shalǵan, kishkentaı qara áıel. Túri de, ózin ustaýy da ysylǵan sheshenge uqsamaıdy. Jarqyldaǵan qara kózi men úlkendeý qus murnynan ózge týla boıynda kóz toqtatar esh nárse joq. Jáı basyp mıkrofonǵa keldi de aqyryn bastap sóılep ketti.

Bir sózin túsingenim joq. Biraq sheshenge de, zalǵa da yqylaspen den qoıa nazar salyp otyrdym. Daýysyn kótermeı, bir yrǵaqpen jaı, biraq uzaq sóılegen áıel óziniń bir keregin, kópten oıda júrgen sharýasyn aıtyp turǵan sıaqty. Qolynda bir japyraq qaǵaz joq, aldynda myńnan artyq adam tolǵan aýdıtorıa emes, óziniń «saǵan aıtam» degen kisisi ǵana otyrǵandaı tike qarap qadalyp sóıleıdi. Zalda da kúbir-kúbir sóılesip, sýret salyp, ne múlgip otyrǵan adam joq. Kóbi kegin kóterip, umsyna túsin tyńdap otyr. Er qashty-jaýyr sóz emes, myń qaıtalanǵan tatymsyz aqyl, qaǵıda emes, ne bolmasa adam túgil atan túıeniń belin qaıystyratyn kórsetkishter emes, — osy áıel ne de bolsa osy jurtqa kerekti, kókeıtesti bir nárse aıtyn tur-aý degen oıǵa keldim. Shirkin, sóz qadirin túsirmegen qandaı jaqsy.

Bizder, jolaýshy júrgen adamdar, sóıleıtin sózimizdi jazyp alýǵa pursatymyz bolmaǵan. Qudaı ońdap sonyń ózi jaqsy boldy. Áıtpese mynaý áıelden keıin qaǵazǵa tumsyǵymyzdy tirep turǵanymyz...

Men sovettik shyǵys elderiniń sosıalısik ult bolyp qalyptasýy jaıynda, ondaǵy zor mádenı revolúsıa týraly aıttym. Kóp mysaldy árıne jadymda saqtalyp qalǵan fakty — qazań ómirinen aldym.

Keıbir qala az jylda qashpa úlkeıip, keremet ózgerin ketse de ony ishinde turǵan óz halqy ańǵarmaıdy. Tosyn kóz kórip qaıran bolady. Sol sıaqty kúnde kórip kózimiz úırenip ketken soń, biz de el ómirindegi kóp ózgeristerdi baıqamaıdy ekenbiz. Baıqamaıdy emespiz-aý, soǵan mán berip oılanyp jatpaımyz.

Meniń osy aýdıtorıadaǵy sózimdi Almatyda nemese bir kolhozda sóılesem — mynaý bizdi qara jaıaý deı me eken, ony ózimiz de bilemiz dep tyńdamaı kúbir-kúbir sóılesip keter edi. Al, osy sóz myna aýdıtorıaǵa keremet áser etti. «Qazaqstanda» qyryq bir joǵarǵy oqý orny bar» — qol shapalaq. «Bizde mindetti túrde jappaı on jyldyq bilim alýǵa kóshkenimizge on jylǵa jýyqtap qaldy», — Dý qol shapalaqtaý. «Qazaqstanda, sol sıaqty Ózbekstan, Túrkmenstan, Qyrǵyzstan sıaqty ult respýblıkalarynyń bárinde ulttyq Ǵylym akademıalary jáne olardyń ondaǵan ǵylymı-zertteý ınstıtýttary bar», — Dý qol shapalaqtaý. Zal gýildep baryp basylady.

Minekı, bizdegi «áı, belgili ǵoı» dep qol silteıtin sıfrlarymyzdyń áseri. Bizdiń tabysymyzdan olar ózderiniń erteńgi kúnin, bolashaǵyn kórgendeı bolady. Jaqsy úlgi olardy da rýhtandyrady. Árıne olardy osylaı tańyrqatyp qol shapalaqtap otyrǵan Lenın isiniń, lenınızmniń jemisi.

Delegasıa músheleri, Isaak Golýbev Sovet-Úndi qoǵamynyń jumysy jaıly, Leonıd Pochıvalov óziniń Sovet-Úndi qoǵamynyń bir bólimshesin uıymdastyrǵany jaıly qyzǵylyqty áńgime aıtyp berdi. Sımpozıýmnyń erteńgi taqyryby — Lenın jáne áıel teńdigi eken. Maııa Ganınany sol taqyrypqa saqtap qoıdyq.

Kósemge arnalǵan bul sımpozıým áli de on kúnge sozylyp, 21 aprel kúni qalalyq úlken jıynmen aıaqtalmaq.

Shyryqty buzǵan shal. «Aılas qatyn muńdas»

Kózi jaýtańdaǵan qyz baıǵus. Jan-jaǵynan jamyraǵan áıelder ózin júndeı tútip, esin tandyryp áketip barady. Aıap kettim baıǵusty. Joldastarymnyń «júreıik» degenin elemeı, qaraı bergim keledi.

Aıtpaqshy áńgimeni basynan aıtaıyqshy.

Búgin Marathı tilindegi jazýshylarmen kezdesýge keldik. Marathı osy Magarashtra shtatynyń negizgi halqynyń tili. Olardyń mekeni biz turǵan jerge jaqyn qalanyń ortalyǵynda eken. Teńiz jaǵalaýyna kelip toqtadyq ta, mashınamen jete almaı, tar kóshemen ájeptáýir jaıaý júrdik. Esik aldynda bizdi bes-alty adam qarsy alyp, lıftimen joǵary alyp shyqty. Bul úıdiń ishi kádimgi teatr, spektákl júrip jatyr. Biz balkonnyń esiginen kirip az aıaldadyq.

Bes-alty júz adamnyń zaly bar, yqsham ǵana ádemi teatr. Biz qaraǵan kezde sahnada jeti-segiz áıel bir boıjetkendi ortaǵa alyp jatty. Árqaısysy soǵan bir nárse aıtyp qalýǵa asyǵady. Aıtary ótinish emes, kózine shuqyp tepsine sóıleıdi shetinen. Daýystarynda tabalaǵan kekesin de bar. Qaısybiri ashshy mysqylmen syqylyqtap kúlip te alady. Al, qyz bıshara jat aýyldyń qalyń ıtiniń qamaýyna túsken kúshikteı, sháýildeýge de shamasy joq. Qaısynyń aýzyna qarap, qaısyń tyńdaryn bilmeı, balapandaı úrip jan-jaǵyna alaqtaı beredi. Tipti janym ashyp ketti. Adamnyń qasiretin túsiný úshin keıde til bilýdiń de qajeti joq pa dep qaldym.

Kóp alańdamaı jazýshylar kútip otyrǵan bólmege qaraı óttik. Bizge jolshybaı túsindirdi; bul sahna jada túsken jas kelinge aýyl áıelderiniń ómir danalyǵyn uqtyryp, aqyl aıtyp jatqan kezi eken.

Biz kelgen bul úıdi ádebıet ınstıtýty dep ataıdy. Biraq bul bizdiń Moskvadaǵy ádebıet ınstıtýtyna uqsamaıdy. Durysyraq bul kóp ónerge qushaq jaıǵan mádenı ortalyq. Buǵan jazýshylar, profesorlar jáne basqa da ónerge qumartqan adamdar qatysady. Bir myń jeti júzdeı múshesi bar eken. Marathı ádebıetine baılanysty bar tirshilik, qaraket osy arada ótkiziledi. Baspa oryndary da osynda kórinedi. Munda ónerdiń úsh salasynan leksıalar oqylady. Marathı tilinen sabaq júredi. Osynda orys tilinen de sabaq beriledi eken. Marathı — orys tili aýdarma sózdigin bitirgeli jatyrmyz, — dedi.

Munda úlken kitaphana jáne áýesqoılardyń eksperımentaldy dramalyq teatry bar. Teatr jóninde, akter óneri jóninde sabaq júrgizetin dramalyq óner mektebi bar.

Bul ınstıtýttyń qazirgi tirshiliginiń negizi osylar, Bul ózi 1934 jyly ádebı konsert uıymdastyrýdan bastalypty. 1944 jyldan bastap bular drama enerimen aınalysqan. Bul shaq úndi halqynyń áriden kele jatqan drama óneriniń quldyrap bara jatqan, drama operadan aırylyp qalamyz ba dep qoryqqan kezi bolsa kerek. Osy bir tusta kıno dramany tipti jutyp ta qoıǵan túri bar.

Osy ortalyqty qurýǵa uıtqy bolǵan doktor Bihálra dramalar festıvalin ótkizýdi myqtap qolǵa alyn, ótip bara jatqan halyq ónerin qaıta tutatypty. Úndiniń áriden kele jatqan klasıkalyq dramalary Ramaıana men Mahabbaratanyń sújetterinen alynyp, seloda dinı meıramdarda oryndalatyn bolǵan. Doktor Bihálrao sol eski klasıkalyq drama men búgingi jada dramany qatar damytýdy qolǵa alǵan. (Jańaǵy bizdiń kózimiz túsken sahna klasıkalyq Sharda dramasynyń bir kórinisi eken. Bul qaraketten túsken aqshaǵa osy úıdi salypty. Óıtkeni bostandyq alǵan 1947 jylǵa deıin úkimet tarapynan kómek yrymǵa da bolmaǵan). Úndide men baıqaǵan bir jaqsy ádet — mekemege, uıymdaryna at qoıǵanda, tipti qanshama myqty bolsa da alystaǵy bir ataqtyǵa júgirmeıdi, óz qolymen jasap, eńbegin sińirgen, uıymdastyrǵan óz adamynyń atyn qoıa salady eken. Munysy ádiletke ıe dep qaldym. Osy ortalyq ta doktor Bihálranyń esiminde... O kisi týraly munda shyn súıispenshilikpen, úlken maqtanyshpen aıtady.

Jıyrma shaqty jazýshy shaǵyndaý bólmede bizdi tosyp otyr eken. Deni orta jastan asyńqyrap bara jatqandar, tórt-bes jas jigit pen eki-úsh qarıa jáne eki áıel bar. Biz kirip, amandasyp otyra berisimen-aq, bizdiń sol jaǵymyzda tórde otyrǵan kóndep durysyn qalǵan aryq qara shal sez bastap ketti. Urty solyp, aýzyna jabysyp, bet súıegi shoshaıyp shyqqan, shash ornynda seldiregen aq qyltanaǵy bar bý qarıanyń jas shamasyn ajyratý qıyn, birad áıteýir ne de bolsa áride, tipti árirekte jatyr ma dep oıladym.

— Bizdiń arǵy zamanda Namdev degen aqynymyz bolǵan, — dep ol sózdi tótesinen bastady, — Poezıanyń naǵyz úlgisi sol qarapaıym tiginshi Namdev. Ol adamdardy kastaǵa bólmegen. Harıdjılardy qorlamaǵan. Ol adamnyń bárin teń sanaǵan. Al, sizder aıtyp júrgen komýnızm degen sol. Namdev komýnızmdi Marksten de buryn bilgen....

Qonaqtyń paryzy sypaıylyq. Biz shaldyń sózine uıyp dalǵandaı keskin kórsetkenbiz. Endi kózimniń qıyǵymen bólmege jınalǵan Marathı jazýshylaryn baıqasam — olardyń keskini múlde basqasha. Kózderi adyraıyp shalǵa úreılene qarap qalypty. «Qudaı saqtaı gór, qaı jerge aparyp jyǵar ekensiń?!» degen jazý tur betterinde. Shalyń bolsa sóılegen saıyn qyzynyn, birdi aıtyp birge ketip neshe túrli keremetterdi qozdata bastady.

Jańa bizdi qars.y alǵan tolyq deneli qasqa bas kisi bar edi, osy uıymnyń jaýapty sekretary bolsa kerek. O da aýyr salmaǵymen oryndyqty syqyrlatyp ázer shydap otyrǵan, «ne de bolsa táýekel» dep tereńge kúmp bergendeı, ornynan turyp sózdi bastap ketti. Qarıa sóziniń bólingenin baıqamaı azǵana jerge jarysa sóılesip baryp oqys tyıyldy. Endi bir qaraǵanymda taıaǵyna basyn súıep, qalǵyp ketipti. «Kúlseń kárige kúl» degen qazaqtyń jaqsy yrym-máteli bar. Kúlkimdi syrtqa shyǵarýǵa uıalsam da, ishteı máz bop qaldym. Ásirese shalynyń syry ózderine málim Marathı jazýshylarynyń úrpıgen keskinderi-aq kúlkimdi keltiredi.

Mundaı kezdesýlerde biz kóbirek sóıletippiz. Úndi jaǵy ústi-ústine suraý beretin. Bul joly kerisinshe. Marathı ádebıeti jaıly bizdiń bilgimiz keldi. Sekretar bizge Marathı ádebıetiniń tarıhyn áriden tolǵady.

— Marathı ádebıeti XIII ǵasyrdan bastalady. Sanskrıtke elikteý jáne soǵan jaýap retinde týady ol. Alǵashqy kezde tyńnan sony shyǵarma týǵyzbaı — Marathı ádebıeti ózin sanskrıtti ıgerýge, boıyna sińirýge baǵyshtaıdy. Óz tiline Ramaıanany, Mahabbaratany aýdarýdan bastaıdy. Sodan Pandarpýr — qudaıdy madaqtaý jyrlary týady. Sol kezde buqara halyqtyq qalyń ortasynan kóp aqyn shyǵypty. Olar el arasynda áýlıe atanyn ketken.

Aǵylshyn qol astyna túsken otarshylyq jyldary jýrnalıser mektebi ashylǵan. Ol kezde halyqtyń oı-pikiri, azattyq ańsary jýrnalısıka arqyly aıtylǵan.

Jýrnalısıkaǵa jalǵasa drama men proza týǵan. Dramanyń negizgi taqyryby eki salada — sanskrıttiń sújeti men jergilikti ómir. Ol kezde Shekspırdi dál aýdarmaı, óz ómirlerine ıkemdeı kóshirgen. Keıinirek kelgende Ibsen dramatýrgıasy býlarǵa kóbirek áser etse kerek. Onyń ataǵy da munda keń taraǵan, ásirese «Revızordy» jaqsy kóredi eken.

Proza romantıkadan bastalypty. (Qaı halyqtyń da osylaı bastaıtyn ádeti). Alǵashqy shyǵarmalarǵa azyq bolatyn — ár eldiń bir syzdaǵan jeri, ishki derti bar emes pe. Qazaqta ol eje qabyl, jesir daýy bolsa, munda — jastaıynan jesir qalǵan áıel qasireti — tuńǵysh shyǵarmalaryna arqaý bolǵan. Keıinirek kele proza tarıhı taqyrypqa qaraı myqtap oıysypty. Bul jaǵynan da damý jolymyzdyń uqsastyǵy bar.

Sekretar Marathı ádebıeti jaıly aıtýǵa kiriskende biz bloknottarymyzdy sýyryp alyp, shúkir jaza bastaǵanbyz. Bul áreketimiz jınalǵan Marathı jazýshylaryna ǵajap áser etti. Olar da eleń etip, eńselerin kóterip alyp, áńgimege qyzý aralasty. Bir nárseni sharshaý shyǵaryp, umyt qaldyrmasyn dep baıandaýshynyń aýzyn baǵyp qalǵan: biri múdirip qalsa, biri qaptaldan qosylyp iligi ala jóneledi.

— Bizdiń eń úlken jazýshymyz Apte. Ol Maharantranyń Dıkkensi atalǵan. Áleýmettik jáne tarıhı taqyryptarǵa kóp romandar jazǵan. «Kim qamqor bolmaq?» atty romany orys tiline de aýdaryldy, — dep bir jastaý aryq qara jigit sekretardyń sózin ilip áketti.

— Bizdiń iri jazýshylarymyz Kúnáhar da tarıhı áleýmettik taqyryptarǵa kóp dramalar men romandar jazdy. Sońǵy jıyrma jylda kóp jaqsy shyǵarmalar týdy. Olar naǵyz shynshyl, realısik baǵytta jazylǵan. Halyq ómirine tereń boılaǵan.

Myna jigittiń sózi de — Indıanyń jazýshylary bizdiń elge kelse, meniń solarǵa aıtatyn sózime uqsas. Men de Sáken Seıfýllındi, Áýezovti, Maılındi kóldeneń tartar edim. Sońǵy jıyrma jyl jaıly da sonyń pikirin qaıtalar edim.

Endi sózdi bir-birinen qaǵyp áketip jatyr. Biriniń umytqanyn biri aıtyp, bloknotymyzdyń keremeti bardaı, áıteýir soǵan túspegen eshnárseni qaldyrǵysy kelmeıdi.

— Bizdiń Maharashtradan ótken ǵasyrda Tılak degen úlken jýrnalıs shyqty. Ol búkil Úndi masshtabyndaǵy ult-azattyq qozǵalystyń lıderiniń biri bolǵan adam. (Men mundaıda Shoqandy aıtar edim.)

— Bizde qazir proletarıat aqyndary shyǵa bastady. (Meniń esime otyzynshy jyldardaǵy Sábıt Muqanov tústi.)

— Bizde oktábr aıynda dinı meıramdar ótedi. Onda ádette derevná saıyn tórt-bes spektákl qoıylady. Qazir sonyń úsheýi klasıkalyq pesalar bolsa, bir-ekeýin búgingi taqyrypqa jazylǵan pesalardan qoıyp júr. Spektákl kórsetý saýatsyz adamdardy ádebıetpen tanystyrýdyń bir joly. Halqymyz spektákldi ete jaqsy kóredi. Bizde birinshi orynda saıasat bolsa, ekinshi orynda drama turady. Saıasatqa belsendiligimiz keshegi otarshylyqqa qarsy kúresten qalǵan.

— Bizde saýatsyz aqyn áıelder de óleń shyǵaryp, aýyzsha taratqan. Eń tómengi qaýym harıdjırlar (alastalǵandar) jaıly jazatyn Sathe degen jazýshymyz bar. Kóp-kóp tamasha romandar jazdy.

— Qysqa áńgime janrynda bizde jańa tendensıalar paıda boldy.

Qyza-qyza áńgimege bári de aralasty. Áne bir tańqy tapaý, ala kóz qara jigit te bir nárse aıtqysy kelip, aýzyn asha túsip umsynyp qalady, biraq oǵan kezek tıer emes, basqalary kıip ketip jatyr.

Osy minez de maǵan tanys sıaqty. Iá, bul áli tóńiregine túgel tanylyp bolmaǵan, kesheýildep týyp, býyny endi bekip kele jatqan ádebıettiń minezi. Reti kelgende baryn kórsetip, bárin aıtyp dalǵysy keledi. Tıtteı de bolsa keń dúnıege shyǵatyn sańlaý izdeıdi. «Meniń onymdy, ne munymdy bilmegeniń óz nadandyǵyń» dep kerenaý sóılesetin álemge áıgili kánigi ádebıettiń kerdeń-tákapparlyǵy joq býlarda. Shirenýdi jaǵdaıy kótermeıdi. Óıtkeni áıgili ádebıettiń orta qol shyǵarmasy talaı jerge taralyp, shý kóterip jatsa — munyń ozyq týyndysynyń ózi qaltarysta qala beredi.

Osy májiliste suńǵaq tik deneli, shashyna aq kirgen, aryq dara áıel otyrdy. At jaqty ashyq júzi, nury qaıtpaǵan úlken dara kózdi aqyldy, meıirban adamnyń ajaryn tanytady. Bul kisi mys Dúrıa eken. 1958 jyly Tashkent konferensıasyna qatysypty. Sol saparda Qazaqstannyń keı jerip aralap, Almatyda bolǵanyn erekshe bir jylylyqpen eske aldy.

Indıada adam jaǵy molshylyq qoı. Marathı tilinde 40 mıllıonǵa jýyq adam sóıleıdi eken. Biraq aǵylshyn tili Marathıdyń tynysyn ájeptáýir taryltatyn sıaqty.

— Aǵylshyn tiliniń Marathı tiline áseri qandaı?

— Áseri kúshti. Basqa elder ádebıetinde biz aǵylshyn tili arqyly aýdaramyz. Tolstoı, Dostoevskıı, Chehov, Sholohovtyń «Tynyq qonyn» Marathı tiline aǵylshynnan aýdardyq.

— Intellıgent qaýymnyń Marathı tilin tutynýy qalaı?

— Ortasha ıntellıgensıada Marathı basym. Al bıznes pen joǵary qaýym aǵylshyn tilinde sóıleıdi.

— Joǵary oqý oryndarynda she?

— Onda sabaq aǵylshyn tilinde júredi.

Óz tilin tutas tutyna almaý da halyq úshin — ásirese onyń oıly azamattary úshin ájeptáýir tragedıa bolý kerek. Otarshyldyq óktem tili bular astanam dep otyrǵan Bombeı shaharyna basyp kirip, ana tilderin qalanyń shetindegi lashyqtarǵa, seloda ysyryp tastaǵan túri bar. Kórip júrmiz qaladaǵy reklama, afısha, jarnamalar túgel derlik aǵylshynsha jazylǵan. Yqsham ǵana teatry bar osy ınstıtýt aǵylshyn tili jaılaǵan úlken qalanyń ortasyndaǵy kishkene aral sıaqty.

Bombeı Úndi qalalarynyń ishindegi eń kosmopolıt qala. Jáne dúnıe júziniń kemeleri sapyrylysqan úlken port. Bombeı Maharashtra shtatyna ortalyq bolǵanmen, shtat sheńberine syımaıdy, Kalkýtta ekeýi búkil Indıalyq óndiris hám mádenı ortalyq. Úndi mádenıeti men ǵylymynyń nebir dókeıleri osynda isteıdi. Krıshan Chandr, Hodja Ahmad Abbas sıaqty úndi ádebıetiniń marqasqalary, bizge belgili Radj Kapýr, Bolradj Sahnı tárizdi úndi kınosynyń eń jaryq juldyzdary da osynda. Dúnıe júziniń eń myqtylary da osynda jıi kelip sapyrylysyp jatady.

Evropa mádenıetimen sýarylǵan aǵylshyn tildi qalada Marathı tildes mádenıet ógeısip qalǵan. Iá, bular óz astanasyna ózderi kirme sıaqty, ortalyqta jasalsa da túkpirde týyp, shalǵaıdan kelgen mádenıet sezimi qala qoımapty.

Keshegi sanatqa qosyla almaǵan zamannan boıyna sińip qalǵan kemdik sezimi — dúnıedegi eń jaman, jırenishti sezim. Ol erdi de, eldi de qor qylady. Oıanǵan halyqtar sol sezimnen silkinip arylmaq. Eńsesin kóterip el qataryna qosylmaq. Olar mádenı, rýhanı masyldyq jasap, daıar mádenıetke ortaq bola ketpeıdi, óz dúnıesin, óz qazynasyn ákep qosady. Al, Marathı halqynyń kózin arshyp alsa eskiden kele jatqan qazynasy mol, búgingi mádenıetin jasap jatqan adamdar da barshylyq. Olardyń dúnıege keńirek tanylýǵa asyqqan shydamsyzdyǵy da, az ýaqytta kóbirek dúnıe jasap tastaǵysy kelgen ystyq qushtarlyǵy da bizge tanys. «Aılas qatyn muńdas» — men olardyń kóp nársesin, kóp syryn túsinip otyrǵan tárizdimin. Bul azamattardyń oıanyp kele jatqan eliniń eńsesin tezirek kóterýine shyn tilektespin.

* * *

Madras pen Bombeıdegi ystyq Kalkýttadan artyǵyraq bolsa da janyńdy dál anandaı qınamaıdy. Munda Kalkýttadaǵy tunshyqtyrǵan tymyrsyq joq. Bir jaǵy ashyq teńiz emes pe, keshke qaraı kádimgideı samal da keledi.

Keshke qaraı Úndi qaqpasynyń mańyndaǵy jaǵalaýǵa serýenge shyqtyq. Indıa týrıser úshin jaratylǵan el emes pe. Munda dúnıe júziniń bar jerinen tamashalaýshy týrıser kelip qaltasyn qaǵyp qaıtady. Erteń eline oralǵanda — sonsha aqshany qaıda jiberdiń? — degen qatal suraqty az da bolsa jumsartatyn nárse bolý kerek qoı. Ol sývenır (eskertkish buıym). Jaǵalaýda ıin tiresip turǵan sývenır lavkalary. Munda áınekten, matadan, jezden, súıekten fabrıkalarda jasalǵan ne sheberdiń qolynan shyqqan usaq-túıek áshekeı buıymdar. Deni arzan qol, yrymǵa bolmasa buıymdyǵy joq nárseler. Úlkenderi jıyrma rýpıı qymbatynan — usaǵy on kishkentaıyna deıin alýan túrli teńiz aıqulaqtary jáne satylady. Qaltada qaraı qalaǵanyńdy ala ber.

Kúndiz olaı emes edi. bul jaǵalaý keshke qaraı ashyq aýada satatyn usaq ashanaǵa aınalyp ketedi eken.

Teńiz jaǵasyndaǵy qaı qalanyń bolmasyn eń jaqyn jeri — jaǵalaý bolmaq. Jurttyń ásirese keshke qaraı serýendep aýa jutatyn jeri de sol. Bul jaǵynan Bombeı joly bolǵan qala. Qalaǵa tereń úńgip kirgen dóńgelek shyǵanaq jaǵalaýdy eki esege jýyq uzartsa, álsin-álsin sýǵa sıyrdyń tilindeı súıirlenip kirgen ótkir múıister jıekti odan beter soza beredi. Shahary túskir tym úlken be, sonda da osy jaǵalaýǵa halyq syımaı ketipti. Júz metrdeı júrip kórip edik, seńdeı soǵylysqan halyq bir-birine súıkenip ázer ótedi. Bul serýennen tezirek oralýǵa májbúr boldyq.

Mınıstrmen kezdeskende

Bizdiń bir mınıstrmen kezdeskimiz keldi. Eldiń qal-ahýalyn, sharýashylyq turmys qajetin, óndiris perspektıvasyn surastyryp keńirek tanyspaq oıymyz bar. Árıne, keıbir saıası suraqtarymyz da bolmaq. Bul máselelerdiń barshasynan bizdi sózge qandyratyn qaı mınıstr? — degende, biletin kisilermen aqyldasa kelip tańdaýymyz fınans mınıstrine tústi. Saıyp kelgende bári aqshaǵa tireledi. Óndiris sharýashylyq máselesi sol kisiniń qolynan ótedi eken.

Osynyń aldyndaǵy bizdiń bir tilegimiz — tiri kapıtalıs kórip, sonyń óndiris ornyn aralaý bolatyn. Bizdiń sybaǵamyzǵa erteden kele jatqan (1897 jyly ashylǵan) Gordvıdj fırmasy tıdi. Ol qalanyń qurlyq jaq syrtynda eken, keshe túske taman uzaq júrip sonda barǵanbyz. Fırma eski bolǵanmen bul jerge keıinirek oryn tepken túri bar. Óıtkeni bul ózi qaladan aýlaq, óz aldyna jeke poselok. Jumysshylardyń turǵyn úıleri óz aldyna bir poselok te, bir shaqyrymdaı jerde óndiris korpýstary.

Bul ózi sharýashylyqqa uqypty kapıtalıs bolý kerek, záýlim óndiris korpýstarynyń aınalasy tap-taza, jasyl aleıa. Jaǵalaı asfált tóselgen. Korpýstardyń ishteri de sondaı áser etedi. Munda keńsege kerekti mebel, holodılnık, jazý mashınkalaryn shyǵarady eken.

Biz suraqty jumysshynyń jalaqysy men turmys halinen bastadyq. (Eskerte keteıin — onyń sóziniń qanshalyqty rastyǵyn tekserýge bizdiń pursatymyz bolmady.)

— Mynaý esiktiń aldyn sypyryp júrgen qara jumysshy qansha alady?

— On rýpıı kúnine.

— Maman jumysshy qansha alady?

— Jumys kúnine 40 rýpııden 50 rýpııge deıin.

— Segiz rýpıı bir som. Oǵan qaraǵanda qyryp bara jatqan joq. Biraq úndi jaǵdaıynda bul bıik jalaqy.

Bul fırmanyń zor maqtanysh etetin bir nársesi — onyń jumysshylarǵa salyp bergen poselkesi. Ol jaǵdaıdy myna jigit bizge maıyn tamyzyp jetkizdi.

— Úndi jaǵdaıynda páteraqy óte qymbat. Biraq bizdiń fırma jumysshylardan páteraqyny az alady. Eger jumysshynyń aılyǵy 500 rýpııge deıin bolsa — bir bólmege aıyna 25 rýpıı, eki bólmege 35 rýpıı tóleıdi. Eger jumysshy bes júz rýpııden artyq alsa jáne úsh bólmeli páteri bolsa aılyǵynyń on prosentin tóleıdi.

Fırmanyń óz mektebi bar. Jumysshy bir balasynyń oqý aqysyna aıyna 1 rýpıı tóleıdi, ekeý bolsa bala basy 75, úsheý bolsa bala basy 50 tóleıdi.

— Al tórteý, ne odan kóp bolsa she?

— Úsh baladan artyqty fırma óz mektebine qabyldamaıdy. Úkimettiń semány josparlaý saıasaty — úı basy úsh baladan artpaýyn kózdeıdi. Biz úkimettiń sol saıasatyn qoldaımyz.

— Mehanızasıany kúsheıtken saıyn adam doly bosaı beredi. Sonda qysqarǵan jumysshylardy ne isteısizder?

— Biz bosaǵan jumysshylardy laqtyryp tastamaımyz. Óndiristi keńitip, soǵan paıdalanamyz.

— Sonda olar mamandyǵyn ózgertýge májbúr bola ma?

— Óndiristi sol profılden keńitip, jumysshylardyń mamandyǵyn saqtaýǵa tyrysamyz.

— Syrttan jumysshy alasyzdar ma?

— Joq, Óz jumysshylarymyzǵa jumys taýyp bersek te jarady.

— Injener kóp pe?

— Mysaly 500 jarys bar holodılnık jasaıtyn sehta 10 ınjener bar. Master qyzmetin dıplomdy ınjener atqarady. Jańa bastaǵan ınjener aıyna 800 rýpıı, dárejesi bary 1000 rýpıı alady.

— Mıster Gordvıdj qaı partıanyń múshesi? Jumysshylar negizinen qaı partıa úshin daýys beredi?

— Mıster Gordvıdj partıada joq. Saılaý kezinde ol júmysshylarǵa yqpal jasamaıdy. Bizdiń jumysshylarymyz ár shtattan, ár túrli dinge senedi. Biraq jumysshylardyń deni kongres úshin daýys beredi. Indıra Gandı jaǵynda.

Qanshasy rastyǵyn qaıdam — bul jigit maıly qasyqtaı jylpyldatady. Biz qaıtýǵa bettegende:

— Kóre ketseńizder qaıtedi. Bizde 2500 jumysshy bir saǵatta tamaq ishin bolatyn ashana bar, — dep jarmasty. — Bul Azıadaǵy eń úlken ashana.

Biz qaıtarda jumysshy poselkasynyń qasynan óttik. Kileń tórt-bes qabat, ystyq jaqtyq kóp balkondy jeleń úıleri. Odan qalaǵa qaraı bir kılometr uzamaı jatyp shóp-shalammen japqan ıtarqa lashyqtar bastalady. Anaý shaǵyn poselke osy lashyqtardyń arasyndaǵy kishkene aral sıaqty. Joqshylyq qysqan, saly sýǵa ketken myna kópshilik sol araldyń jıegine jete almaı armanda.

Bizdiń keshegi kórgen jaıymyz osy bolatyn. Odan basqa da kórgen túıgenderimiz bar. Osyǵan oraı mınıstrden keıbir nárselerdi anyqtan suraǵymyz keledi.

Bizdi birinshi qabattaǵy bir shaǵyn jupyny bólmege kirgizdi. Qabyrǵaǵa tiren qoıǵan tórt-bes oryndyq, ústinde qaǵaz qobyrap jatqan jazý stoly. Bir qabyrǵada arzan qol shkaf ishi tyrsıyp esigi ázer jabylyp tur, tóbesinde úıilgen semiz bankalar. Bizdi qarsy alǵan chınovnık:

— Sál sabyr etińizder. Mınıstr myrza sizderdi keshiktirmeı qabyldaıdy, — dep shyǵyn ketti.

Uzamaı-aq alasa boıly, aryq qara kisi dedekteı basyp kirip kelip, jaǵalap shapshań dál alysyp, amandasyn shyqty. Jupyny bólmeniń jıhazyn túgendeýmen alań bop turyp, oǵan tiktep nazar aýdara qoıǵan joq edim. Bizdi mınıstrdiń kabınetine bastaýdyń ornyna ol stol basyna otyryp alyp sóılep te ketti. Onymen turmaq Pochıvalov oǵan birinshi suraqty berip te jiberdi. Óz oıymmen alań bop otyryp Pochıvalovtyń ne suraǵanyn da ańǵarmaı qaldym. Biraq ananyń jaýabyna qaraǵanda — Indıanyń aldynda qıtyqty máseleler tur? — degen tárizdi.

Myna Bombeıde osymen ekinshi sátsizdikke ushyraǵanymyz-aý. Keshe kapıtalısi izdep baryp, onyń agentine jolyqtyq, búgin mınıstrdi izdep kelip, myna bir aıadaı salań bólmede onyń kómekshisi me, áıteýir sol sıaqty bireýmen sóılesip otyrmyz. Kóńiliń qalatyn reti bar-aq endi. «Suranshynyń súıgen asyn kim bergenniń» kebi me eken bul. Meıli endi, bilgimiz kelgendi aıtyp berse, bizge bári bir degennen basqa amalymyz bar ma?! Keı bastyqtyń aıtary da sol kómekshiniń qolynan shyqqan sóz emes pe.

Degenmen myna aryń qarap tegin emes, óz sezine senimdi, oıy tujyrymdy, ótkir sóıleıdi.

— Indıanyń aldynda, onyń úkimeti men halqynyń aldynda turǵan qıtyqty máseleler kep. Olardyń sheshýi de ońaı emes. Bizdiń aldymyzda turǵan eń birinshi másele — halqymyzdyń kóptigi. Osynsha halyqty jaqsylap qamtamasyz etýge bizdiń qazirgi múmkindigimiz jetpeı jatyr. Bizdi osy qatty qınaıdy.

Biz ár adamdy eń qajetti nársemen qamtamasyz etýge kesh salyp jatyrmyz. Ol — ıyǵyna iler kıim men isher as taýyp berý. Qazir besinshi besjyldyq josparǵa kiristik. Bizdiń tap osy besjyldyqtan kútetin úmitimiz zor. Iaǵnı mundaǵy bizdiń sheshpek nársemiz — halyqtyń aýzyna as, ústine kıim, tóbesine baspana taýyp berý. Densaýlyq saqtaý jáne jappaı bilim berý isin de qolǵa alamyz. Biraq eń birinshi mindetimiz halyqtyń aýzyna as taýyp berý.

Bizdiń elimizdiń aýyl sharýashylyǵy ejelden aýa raıyna baılanysty. Eki jyl qatarynan, ádette sel qaptatyp ketetin maýsymynda jańbyr óte az jaýdy. Osy qatar kelgen eki qýańshylyq bizdi qatty kúızeltip ketti.

...Basynda salǵyrttaý tyńdap otyr edim, myna kisiniń parasatty júzi men kóńil tereńinen shyǵyp jatqan senimdi sózi eriksiz nazarymdy aýdardy. Sóz arasyndaǵy qaǵa beriste: — osynyń ózi kim? — dep tilmáshimiz Isaaktan suradym. Má-á, qyzyq. Bul kisi fınans mınıstri Vankhede myrzanyń ózi eken. Jalma-jan bloknotymdy sýyryn alyp túrte bastadym.

— Azyń problemasyn sheshýdegi eń birinshi qolǵa alarymyz ırrıgasıa. Indıa jylyna eki-úsh ret egin orady. Biraq qýańshylyq jyly deni durys bir ónim ala almaımyz. Bizdiń qazirgi maqsatymyz jylyna bir oraqtyń shyǵymyn qaıtkende de qamtamasyz etý. Qaıtkende de bir ret ónim alýymyz kerek. Oǵan tek sýlandyrý arqyly qolymyz jetedi... — degendi Vankhede shúıilip aıtty.

— Biz bul problemany sheshe alamyz. Qazirdiń ózinde azyq-túlik ıen halyqty qamtamasyz ete aldyq dep aıtýǵa bolady. Aýyl sharýashylyǵy óndiristiń kóp salalaryn damytýǵa múmkindik beredi.

Biz mıneraldyq resýrsty damytýdy, osy saladaǵy óndiristi órkendetýdi qolǵa alyp otyrmyz. Árıne eldiń aldynda turǵan barlyq problemany bir ǵana aýyl sharýashylyǵy sheshpeıdi. Aýyl sharýashylyǵymen qosa ındýstrıalandyrý isi de aldyńǵy qatarda tur. Óndiristi órkendetý arqyly kóptegen máselelerdi sheshpek oıymyz bar.

Biz óndiristiń ósýin eki prosentke josparlap edik, is júzinde eki jarym prosentke jetkizip otyrmyz. Bul jaqsy. Biraq halyqtyń sanynyń ósýin tejeý bizdiń eń úlken mindetimiz. Halyqtyń qazirgi jyldyq ósimi — myń adamǵa qyryq adam, sopy jıyrma beske túsirsek bizge durys bolady.

Bizde halyqtyń qonys aýystyrýyna shek qoıylmaǵan. Sondyqtan da úlken qalalardyń óz qıyndyqtary bar. Aǵylyp kelip jatqan halyqty qaıda ornalastyrýdy bilmeı qınalady. Indıanyń búkil óndirisiniń jıyrma prosenti osy Maharashtra shtatynda. Jumys izdegen jurt aǵylyp osynda keledi. Sizderdiń kórip júrgen lashyqtaryńyz solardyń baspanasy. Osylarda ornalastyrý maqsatynda Bombeıdiń mańyna jańa qala salmaq oıymyz bar.

Bombeı qalasyn da sheti-qıyrsyz ósire berýge bolmaıdy. Sondyqtan óndiris ıelerine zavodtaryn shtattyń basqa jerlerine salýǵa keńes beremiz.

— Aýyl sharýashylyǵyndaǵy jurttyń jumyspen qamtamasyz etilýi qalaı?

— Aýyl sharýashylyǵynda túgeldeı jumyssyz adamdar joq. Biraq ondaǵy jurttyń kóbiniń jarty ýaqyty jumyssyzdyqta ótedi. Aýyl sharýashylyq jumysshylary ıýnnen ıanvarǵa deıin jumys isteıdi. Olardy jyl boıy jumyspen qamtamasyz etý úshin sharýashylyqtyń basqa salalaryn — ásirese mal sharýashylyǵyn kóbeıtpekpiz. Bos qalǵan jumys kúshin jutý úshin aýyldyq jerge óndiris ashý qajet. Seloda zavod salatyn talapkerlerge jerdi óte arzanǵa satyp, óndiris ıelerin solaı qaraı ıtermeleımiz.

Kelesi suraǵymyz:

— Óndiriste memlekettik sektordyń damýy qalaı?

— Memlekettik sektor qazir óndiristiń negizgi salalarynda ǵana — bolat qorytý, elektroenergıa shyǵarý, jer sýlandyrýǵa iri-iri toǵandar salý memleket qolynda. Al, ortasha, usaq óndiris jeke menshik dep kooperatıvtiń qolynda. Shtatta qyryq kooperatıvtik qant zavody bar. Olardyń qojasy sharýalar. Munda bir adam bes aksıadan artyq ustaýǵa haqysy joq. Qazir memlekettik jáne qoǵamdyq sektorǵa — bir kezde berýdiń bol jaǵynan artyq qarajat jumsalyp otyr.

— Osy shtat sosıalısik baǵyttaǵy barlyq ózgeristerdiń bastaýshysy bolyp keledi. Biz sonaý alpys tórtinshi jyldyń ózinde bankterdi memleket qaraýyna kóshirýdi talap etkenbiz. Sondyqtan da biz ótken jylǵy bankti memleket qaraýyna alý sharasyn quttyqtap qarsy aldyq! Bul sosıalısik prınsıptiń jeńisi. Budan on jyl buryn biz jer ıemdenýge shek qoıǵanbyz.

Indıanyń ulttyq kongresi — dep atalatyn bizdiń eń úlken partıamyzdyń ekige jarylýy da osy prınsıpke baılanysty. Premer mınıstr Indıra Gandı sosıalızmge qaraı tezirek aıaq basý úshin kúresedi. Biz muny Perý saıasatynyń jalǵasy, kórý saıasatynyń iske asý ústindegi kúresi dep bilemiz, — dep toqtady mıster Vankhede.

Áınegin ásem qara býaldyr shalǵan múıiz kózildiriginiń astynan úlken tompaq kózi kisige tesile qaraıdy. Bizdiń saýalymyzdy kirpigin qaǵyp qoıyp, keńirdegin sozyn jutyna qarap tyńdaıdy. Bul kisiniń kemigen aspanǵa kóterip jutyna qarap qalǵan keskini — byttıǵan tompaq kózi qarǵıyp dep turǵan qurbaqany esime salady.

— Shtat úkimetiniń jeke menshik sektorymen qarym-qatynasy qandaı?

— Bizde úsh sektor bar. Memlekettik sektor, kooperatıvtik sektor jáne jeke menshik sektory. (Jeke menshik sektor osylardyń ishindegi eń basym bolsa da mınıstr ony qashyrt sońyna aparyp qoıdy). Biz osy úsh sektordyń úsheýin de qoldaımyz. Bulardyń úsheýiniń árqaısysynan da memleketke tabys keltiremiz.

«Ár eldiń óziniń yńǵaıyna qaraı sosıalızmniń konsepsıasy ózgerip otyrý kerek» dep biledi eken mınıstr. Ol úndi jaǵdaıynda sosıalızm osy úsh komponentten quralýǵa tıis dep esepteıdi. Biz bul jóninde onymen pikir talastyryp jatpadyq.

Jeke menshik sektoryndaǵy óz tabysynyń seksen prosentin salyqqa tóleıdi eken.

— Eger mundaı kóp salyq tólese olar jumysshylardyń balalaryna mektep, ózderine páterdi qalaı salady?

— Bizde jumysshylar men óndiris ıeleri týraly zań bar. Úkimet — óndiris ıesi — jumysshy — osy úsh burysh sol zańnyń oryndalýyn qadaǵalap, tıisti shart jasasa otyrady. Bul zań boıynsha óndiris ıesi — jumysshyny páter, mektep, emhanamen qamtamasyz etýge mindetti. Al, bul qajetke jumsalǵan ańsha — onyń tabysynan shyǵaryp tastalynady. Biz tek tazalaı tabystyń ǵana seksen prosentin salyqqa alamyz.

Keshegi Gordvıdj fırmasynyń jumysshylarǵa degen qamqorlyǵynyń syry endi túsinikti boldy. Bul osyǵan baǵyshtalǵan úkimet saıasatynyń nátıjesi eken. Artyq aqshany salyqqa tólegenshe, óziniń zańdy mindetin oryndap jumysshylardyń qajetine jumsaǵany tıimdi ǵoı myrzaǵa.

Árkimniń bir degeni bar. Bizdiń birimiz balyqshylar ómirin jazam dep ishken asy boıyna sińbeı júrse, Leonıd Pochnvalov jasyl revolúsıaǵa jerik boldy. Aýyl sharýashylyǵyna qaıta oralyp sonyń jaǵdaıyn surady ol.

— Jasyl revolúsıanyń alǵashqy jemisin ala bastadyq, — dedi mıster Vankhede. — Qazirgi eń myqty maqsatymyz, qaıtkende de bir ónimge senimdi bolý. Birinshiden tez pisetin, ónimdi mol beretin daqyldardy engizdik. Mıneraldy tyńaıtqyshtar zavodyn kóbeıte bastadyq. On bes jyldan bergi eńbegimizdiń nátıjesinde shtat jeriniń 30 prosentin sýarmaly ettik.

Sharýalarda jeke menshiktik sezim kúshti. Biz tehnıkany kooperatıv arqyly paıdalanýǵa beremiz. Jer jeke menshikte, al ony ıgeretin tehnıka kooperatıvtiki. Sharýalar jerin ıgerýge kerekti tehnıkany tek kooperatıv arqyly ǵana ala alady.

— Indıada mıllıondaǵan aýyl sharýashylyq jumysshylary — batraktar bar ǵoı, olar she?

— Bizde aýyl sharýashylyq jumysshylary týraly zań bar. Belgilengen mólsherden kem tóleýge eshkimniń haqysy joq.

— Kóshede qaıyrshy bala kóp. Olar jóninde pe aıtasyz?

— Sol qaıyrshy balalardyń báriniń ata-analary bar. Olar tilenýdi kásip etken. Keıde onyń ózi paıdaly da kásip. Bizde qaıyrshylyqqa tyıym salatyn zań da bar. Olar adamnyń aıanysh sezimin saýdaǵa salady. Men ózim qaıyr bermeımin.

— Intellıgensıa arasyndaǵy jumyssyzdyq máselesi qalaı?

— Bul problema bilim berý júıesine baılanysty. Qazir Amerıkada jıyrma alty myń ǵylym doktory jumyssyz júr. Úshinshi besjyldyqqa deıin biz bul jaǵynan táýir edik. Qytaımen aramyz shıelenisti, odan Pakıstanmen aramyzda qaqtyǵys bastaldy. Osy bizdiń jap-jaqsy bop kele jatqan balansymyzdy buzyp ketti.

— Kongrestiń óz ishindegi opozısıaǵa kóz qarasyńyz qalaı? — degen suraq berdim.

— Kongrestiń ekige jarylýy túbirli, prınsıpti máseleden týdy. Opozısıa sosıalısik prosesti tezdetýge (Bankterdi memleket qaraýyna alý jáne ózge de ekonomıkalyq programmalarǵa) qarsy boldy.

Qazir Indıra Gandı úkimetiniń pozısıasy kúshti. Halyqtyń kópshiligi, ásirese jastar Indıranyń sońynan erdi.

Kongres ishindegi opozısıanyń bolashaǵy — kisi qyzyǵarlyq emes. Kelesi saılaýda olar saıası kúsh bolýdan qalady.

Mınıstrdiń bul pikiriniń iske asýyna men de tilekteseıin. Biraq opozısıa jaǵynda ne bir bar. Olar kúressiz ońaı berile qoıar ma eken. Mıster Vankhede tym optımıs kórindi maǵan.

Biz mınıstrmen bas-aıaǵy eki saǵatqa jýyq áńgimelestik. Oǵan alǵysymyzdy aıtyp, sonshama ýaqytyn alǵanymyzǵa keshirim suradyq.

Mınıstr sovet adamdaryn qabyldaýǵa qashan da ýaqyt tabatynyn eskertip, ýaqyt bólip arnap kelgenimiz úshin bizge alǵysyn aıtty.

— Sovet Odaǵy qatqan da bizdiń aldymyzda turǵan qıyndyqtardy, bizdiń aýyrtpalyǵymyzdy jaqsy túsinip ylǵı janashyrlyq qamqorlyq jasap keledi, — dedi mınıstr.

Mıster Vankhede kóptegen kapıtalısik elderdiń ekonomıkasymen tanys kórinedi. Óziniń kóp kórgen tájirıbesi nátıjesinde josparly ekonomıkanyń bolashaǵy kúshti dep sanaıdy. Árıne josparly sharýashylyqtyń da sheshýi qıyn túıinderi, óz qıynshylyǵy bar, sol qıyndyqtardy jeńip alsa bul ekonomıkanyń órisi óte keń.

Mınıstr Sovet Odaǵynda bolǵan. Halyq sharýashylyǵy jetistikteri kórmesin aralaǵan. Alapat soǵystan keıingi keremet qıyndyqtardy bizdiń qalaı jeńgenimizdi kórgen. Úndi-Sovet dostyǵyn eki jaqqa birdeı paıdaly, beıbitshilik úshin kerek nárse dep biledi.

— Biz dos-jaran adamdarmyz ǵoı. Bes jyldyq jospar jasaýdy da sizderden úırendik, — dep jymıady mıster Vankhede.

Kim kimde syryn syrtqa shasha bermeıdi ǵoı. Ásirese memleket qaıratkerleriniń ishki qyrtysy qalyń bolý kerek. Kezdesken jýrnalıser men jazýshylardyń aldyna olar baryn jaıyp sala qoımaıtyn shyǵar. Óz uǵýynsha mıster Vankhedeniń de bizge ashylmaǵan talaı qatpary qaldy. Osy kisi maǵan tym artyǵyraq optımıs bop kórindi.

Árıne barlyq oılaǵan, belgilegen isteri ornynan shyǵyp, memleket mehanızmi syqyrlamaı, maıly qasyqtaı jylpyldap tursa jaqsy ǵoı. Biraq tosyn kezdiń ózine olaı kórinbeıdi. Osy úlken eldiń aldynda úlken maqsat, mindettermen qosa úlken qıyndyqtar da turǵan sıaqty.

Sóz sońy demekshi, aıta keteıin. Bizdiń mınıstrmen osy áńgimemizden keıin aıǵa tolmaı jatyp Maharashtra shtatynda óte qasiretti oqıǵa bolǵan.

«Osy jýyq araǵa deıin qalasynda ártúrli dinı qaýymdar tatý turatyn. Úndiler men musylmandar bir-biriniń dini men ádet-ǵurpyn syılasyp, saýda-sattyq men tirshiligi aralas qoıan-qoltyq ómir súretin...

Biraq osy jyldyń 7 maıynan bastap kelesi kún boıy bul elde bolyp kórmegen qyrǵyn soǵys alańyna aınaldy. Tórt kúnge sozylǵan beıbastyqtan keıin 140 myń halqy bar qalada (jartysynan kebi musylmandar) 40 myńnan artyq adam baspanasyz qaldy. 20 myńnan artyq panasyzdar bosyn ketýge májbúr boldy. Turǵyn úılerdiń 20 prosenti, 40 myń toqyma stanoktyń 8 myńy qıratyldy. 10 myń adam jumyssyz qaldy. Qaladaǵy 40 sheberhananyń 16-sy qıratyldy. Bul taǵy da myń adamdy jumyssyz qaldyrdy. Shaıqas kezinde keminde 125 adam ólip. 2 myń qaraly adam jaralandy», — dep jazdy progresshil baǵyttaǵy «Meınstrım» aptalyq jýrnaly.

Biraq mıster Vankhedeniń sózindegi «tek azdap ýaqytymyz jetpeı jatyr, áıtse de, bárin isteımiz, jolymyz sara, aldymyz ashyq» degen sarynǵa kúmán keltirgenim ras.

* * *

Tús qaıta «Malabar taýyna» shyqtyq. Malabar taýy — qalanyń orta tusyndaǵy bıik dóńes. Ózi Bombeıdegi teńizge suǵynyp kirip turǵan kóp múıistiń biri. Ústi jasyl park. Asfálttan aıqysh-uıqysh jol tósep, aǵash-butalaryn qyrdyń qyrynan tap-tuınaqtaı ǵyp qoıǵan. Mundaǵy bir kisiniń nazaryn aýdaratyn nárse — jasyl butalardy kúzep pildiń, jolbarystyń, túıequstyń jáne de basqa haıýandardyń músinin jasap qoıypty. Kádimgi jasyl butanyń arasyna sym temir júgirtip, ony qalaǵan jaǵyna ıip keltirip alady da qalǵan jaǵyna qaıshy jumsap jan-janýarlardyń músinin aýdyrmaı túsiredi. Pálendeı qıyndyǵy joq. Onyń esesine balalar kórip máz bolyp raqattanyp qalady.

Malabar taýynan Bombeıdiń kórinisi tamasha. Bir zamanda búkil shahar alaqannyń aýmaǵyndaı túgel kórinip, aıaǵyńnyń astynda jatqan da kóz bolǵan shyǵar. Biraq qazir dala shetine kóziń jetpeıdi. Teńizdi jaǵalaı ońtústikke qaraı kósilgen shahar sonaý kóz ushqyndary kógildir taýlarǵa órmelep, sonyń jyqpyldaryna súńgip ketken. Teriskeı Jýhý jaǵy da kógildir shaqyryp munartqan kókjıekten jigin ajyratpaǵan. Tek qurlyq jaǵynyń ǵana sheti kózge shalynady. O jadtan da, qyryq-elý shaqyrym alysta ásem taýlar munartady. Solaı qarap tutas muzdyń shetindegi synyqtary sıaqty qaladan úzilip-úzilip shyqqan poselokqa ketip barady. Solardyń biri keshegi biz barǵan Gordvıdj fırmasy.

Kalkýtta sıaqty. Bombeıdi de túgel aralap shyǵý birneshe kúnniń emes, talaı aılardyń sharýasy bolý kerek. Az kórsek te, arly-berli ótip júrip qaladan alǵan jalpy áserimiz bar. Malabar dóńiniń tóbesinen kóz salǵanda sol úzdik-sozdyq kórinisterdi qurastyryp tutas áser alǵandaı bolasyń. Qalanyń boıy birkelki, negizinen tórt-bes qabat úıler. Pishimi jaǵynan da, úı-qurylysy jaǵynan da osy kúngi, «evropalyq» degen uǵymmen beriletin qala.

Qala «tóbesiniń» tegistigin buzyp teńiz jaq jaǵalaýda shaqqan boz bıik úıler soraıyp ósip keledi. Olar shyrpynyń ne keledi.

Osy aradan ekinshi túıiste japyraǵy órttiń syrtqy túri, qazir álemge ortaq, tikeıtin qoıǵan ádemi sıgarettiń qoraby sıaqty. ekinshi múıiste japyraǵy erteń maı aǵashyndaı san turǵan júk kótergish krandar Ol biz jatqan, «Grand otel» meımanhanasynyń arǵy irgesindegi teńiz porty. Aldyńǵy kúni keshte terezemnen portqa ketip bara jatqan shaqqan boz kórdim.

Taǵy da samolet qanaty astynan túngi Bombeıdiń ot teńizi jarqyraıdy. Bul joly tómende jatqan qala kelerdegi beımaǵlum emes, kádimgideı tanys, onda júregińe jyly ushyrap úlgirgen adamdar, kórinister bar. Biz elden shyqqaly jıyrma kún bolyp ta qaldy. Osy Bombeıdegi bes táýlikti kónip, eldi saǵyna bastaǵan jaıymyz da bar-tyn. Endi myna keter kezde kishkentaı da bolsa úırenip qalǵan qalaǵa degen qımastyń bar ma, tómendegi ottarǵa qaraı bergiń keledi...

BESİNSHİ HIKAIA

Hardvar! Túngi joldas. Japandy jaıaý kezgen úsheý.

Alapester aýyly. Qyzǵanshaq maımyl

Eger Benares úndi dininiń Mekke bolsa, Hardvar medınesi kórinedi. Benares qasıetti Gáńginiń orta deńgeıinde de, Hardvar sol ózenniń bas jaǵynda. Biz ol shaharǵa «Áýlıe attaǵan ońbas» dep kıeli jerge taýap qylý úshin ǵana attanǵanymyz joq. Onda Sovet Odaǵynyń kómegimen salynyp jatqan aýyr elektr jabdyǵyn jasaıtyn zavod bar.

Meniń joldastarym osy zavodty kópten aýyzdarynan tastamaı júrgen. Shynynda da bir nárse jazam degen sovet jazýshysyna osydan artyq materıal bola ma? Eki eldiń dostyǵy, artta qalǵan elge aǵalyq kómek, úndi jumysshysyn úıretip, isise baýlyp jatqan sovet mamany, jergilikti halyqtyń bizdiń adamdarǵa degen rızashylyǵy men súıispenshiligi, — osynyń bári tipti saırap-aq tur. Kel de, tek, kúni buryn daıyndap qoıǵan grafalaryńdy naqtyly fakty toltyryn ala ǵoı. Shyn qınalyp bara jatsań, kerekti maǵlumattardy túsirip alyp, barma-aq siltep jiberýge bolady. Árıne, kórgen jaqsy ǵoı.

Biz taǵy da Delıge baıyzdamaı, teriskeıge Hardvar asyp baramyz. Qalaǵa keshe túnde keldik te, ózimizge tanys «Djan Path» meımanhanasyna jata ketkenbiz. Erteńgilik keshteý oıansaq Delıdiń kúni shaqyratyn tur eken. Aspanda shókim bult joq, kún shuǵylasy sharasyna sımaı asyp tógilip jatqan sıaqty. Aýa qurǵaq, tóńiregiń shaqqan boz. Bir túrli tynysyń keńi, aspan ashylyp ketkendeı áser bar.

Úndistanǵa kelgeli kókte bir eshkim bult kórgen joq edik, nege osyndaı áser aldym degendi keıinirek baryp oılap túsindim. Sońǵy jarty aıda biz ylǵı teńiz jaǵalaýyndaǵy shaharlarda boldyq. Teńiz tynysy áýege kireýke tartyn, búrkeý elesin bergen eken-aý. Qurylyqtaǵy Delıdiń biz úshin jarqyrap qoıa bergeni de sodan bolar.

Erteńgi astan keıin Isaak ekeýmiz osyndaǵy óner mamany ári dramatýrg doktor Lakshmı sálemdesýge bardyq. Qara menimen tustas, zamandas adam eken. Bizdi tynysh kósheniń boıyndaǵy shaǵyndaý jeke jaıynda qarsy aldy. Orta boıly, shymyr deneli, samaıyn qyraý shalǵan, qara shashyn jyltyratyp qaıyrǵan, kishileý ótkir júzdi kisi eken. Sóılegen sózi de, qımyly da shıraq. Onyń kishileý bas bitimi, qara qoshqyl ájimsiz júzi, jalpy shymyr shıraqtyǵy, oıshyl fılosoftan góri, isker pysyq adamǵa uqsaıdy.

Salǵannan-aq onyń tikeleı aıtqan pikiri: qazirgi úndi ádebıetiniń hal-jaǵdaıy men bolashaǵyn bilgisi kelgen adam onyń orta býyn ókilderi men jastaryna nazar aýdarý kerek. Al, aýyzǵa alynyp júrgen shaldardyń tozyǵy jetken jáne olar búgingi kúnge kerek ádebıetti jasaı alǵan joq.

Ol pikirin kishkene uzaǵyraq, taratyńqyrap aıtty. Biraq áıteýir toq eteri osy ekeni anyq. Men, árıne, búgingi úndi ádebıetin Qaradan artyq bilem dep aıta almaımyn. Ol ózi úndiniń jazýshy ádebıetshisi, jáne ýnıversıtetke sabań beretin ǵalymy. Solaı bolsa solaı-aq shyǵar. Biraq maǵan osy sóz bir túrli tanys, osyndaı pikirdi elde júrgende de estigen sıaqtymyn.

Bul kisiniń tamasha bir qasıeti — seni sóıletip, sóz oraıyna jaýap tosyp qınamaıdy. Alǵashqysyna qosyp taǵy da jaqsy pikirler aıtty. Onysy: jalpylama el aralaýdy qoıyp, Ár adam naqtyly iske kirisý kerek. Mysaly, teatr rejıseri kelip úndiniń teatr ómirin, óner jańalyqtaryn zerttese...

Olardyń bul pikirine men qýlap-aq otyrmyn. Bizdiń Leonıd Pochıvalov ta dál osy oıdy aıtyp júrgen. «Munda ádeıi bir naqtyly taqyryppen kelip tereń zerttep jazý kerek», — dendi ol da. (Ózi «Jasyl revolúsıa» taqyrybyn zerttep júr.) «Saraılar men hramdarǵa aýyz ashyp tańyrqap, qaıyrshylar men rıkshalarǵa janyń ashyp kúıinetin mezgil ótip ketti».

Al, men bolsam, osy sońǵysynyń ekeýin de istep júrmin. Táj-máhalǵa tańyrqaımyn, joqshylyqtyń júzin kórgende dátim shydamaıdy. Ázirge tańdap alǵan taqyrybyn da joq. Qaıteıin, kóp bolsa jazbaspyn. Biraq endi, úndi ómiriniń ne óneriniń qaı salasymen aınalysqysy kelgen adam bolsa da, aldymen osy alyp eldiń aýmaǵyn bir sholyp, onyń asyl qazynalaryn kóz aldymnan ótkizip almaı, sýyr sıaqty bir tesikti biteý qıyn shyǵar-aý.

Árıne bul, ánsheıin sóz arasyndaǵy oı ǵoı, saıyp kelgende doktor pikiri kókeıge myqtap qonady. Ár saladaǵy óner mamandary kelip bir-biriniń óner tájirıbesin boılap zerttegenge ne jetsin.

Doktor ózi jazǵan pesalaryna ózi rejıserlyq jasap sahnaǵa shyǵarady eken. Dál qazir, osy bir tusta onyń Delı sahnasynda júrip jatqan pesalary ı;oń. Bizge óz spektaklin kórsete almaǵanyna ókinedi. Doktor Naraıanlaldyń bir komedıasy polák tiline aýdarylyp Varshavada qoıylypty. O jaqtan maqtap jazylǵan syn maqalalaryn jiberipti. Ózi baryp polák tilindegi spektaklin kóre almaı armanda.

Doktor maǵan úndi tilinde basylyp shyqqan eki pesasyn syıǵa tartty.

— Eger unatsańyz aýdaryp teatrǵa usynarsyz.

Men úndi tilinen naǵyz ıis almaspyn. Biraq Isaak jaqsy biledi, Moskvada Jazýshylar odaǵynyń shetel komısıasynda Mırıam-Salganık degen jáne bir júırigimiz bar. Múmkin solardyń kómegimen...

Áıtse de úndi tilinen meniń de túsinetin sózderim bar eken, «dúnıe... mýhabbat... kıtab... ádebıa..» degen sózder qulaǵyma shalynyp júr. Jańa sóz retinen «Nash dýhovnyı opyt» dep qalyp edim, Isaak ony «rýhanı tájrıbe» dep tárjimalady.

Delıge qaıtyp oralǵaly Isaaktyń da joly bolyp qaldy. Kalkýtta, Madras, Bombeılerde jarty aıdaı júrip qaldyq ta, ol onda tek aǵylshyn tilinde ǵana sóılep, aıyzy qanbaı júr edi. Endi tuǵyryna qaıtyp mindi, aǵylshyndy jınap qoıyp tek úndiden ketedi.

Biz taǵy da Delıge baıyzdamaı, teriskenge Hardvar asyp baramyz. Qalaǵa keshe túnde keldik te, ózimizge tanys «Djan Path» meımanhanasyna jata ketkenbiz. Erteńgilik keshteý oıansaq Delıdiń kúni shaqyraıyp tur eken. Aspanda shókim bult joq, kún shuǵylasy sharasyna syı maı asyp tógilip jatqan sıaqty. Aýa qurǵaq, tóńiregin shaqqan boz. Bir túrli tynysyń keńip, aspan ashylyp ketkendeı áser bar.

Úndistanǵa kelgeli kókte bir shókim bult kórgen joq edik, nege osyndaı áser aldym degendi keıinirek baryp oılap túsindim. Sońǵy jarty aıda biz ylǵı teńiz jaǵalaýyndaǵy shaharlarda boldyq. Teńiz tynysy áýege kireýke tartyp, búrkeý elesin bergen eken-aý. Qurlyqtaǵy Delıdiń biz úshin jarqyrap qoıa bergeni de sodan bolar.

Erteńgi astan keıin Isaak ekeýmiz osyndaǵy óner mamany ári dramatýrg doktor Nar sálem desýge bardyq. Naraıanlal menimen tustas, zamandas adam eken. Bizdi tynysh kósheniń boıyndaǵy shaǵyndaý jeke jaıynda qarsy aldy. Orta boıly, shymyr deneli, samaıyn qyraý shalǵan, qara shashyn jaltyratyp qaıyrǵan, kishileý ótkir júzdi kisi eken. Sóılegen sózi de, qımyly da shıraq. Onyń kishileý bas bitimi, qara qoshqyl ájimsiz júzi, jalpy shymyr shıraqtyǵy, oıshyl fılosoftan góri, isker pysyq adamǵa uqsaıdy.

Salǵannan-aq onyń tikeleı aıtqan pikiri: qazirgi úndi ádebıetiniń hal-jaǵdaıy men bolashaǵyn bilgisi kelgen adam onyń orta býyn ókilderi men jastaryna nazar aýdarý kerek. Al, aýyzǵa alynyp júrgen shaldardyń tozyǵy jetken jáne olar búgingi kúnge kerek ádebıetti jasaı alǵan joq.

Ol pikirin kishkene uzaǵyraq, taratyp aıtty. Biraq áıteýir toq eteri osy ekeni anyq. Men, árıne, búgingi úndi ádebıetin Naraıanlaldan artyq bilem dep aıta almaımyn. Ol ózi úndiniń jazýshy ádebıetshisi, jáne ýnıversıtetke sabań beretin ǵalymy. Solaı bolsa solaı-aq shyǵar. Biraq maǵan osy sóz bir túrli tanys, osyndaı pikirdi elde júrgende de estigen sıaqtymyn.

Bul kisiniń tamasha bir qasıeti — seni sóıletip, sóz oraıyna jaýap tosyp qınamaıdy. Alǵashqysyna qosyp taǵy da jaqsy pikirler aıtty. Onysy: jalpylama el aralaýdy qoıyp, ár adam naqtyly iske kirisý kerek. Mysaly, teatr rejıseri kelip úndiniń teatr ómirin, óner jańalyqtaryn zerttese...

Naraıanlaldyń bul pikirine men qulap-aq otyrmyn. Bizdiń Leonıd Pochıvalov ta dál osy oıdy aıtyp júrgen. «Munda ádeıi bir aıaqtyly taqyryppen kelip tereń zerttep jazý kerek», — deıdi ol da. (Ózi «Jasyl revolúsıa» taqyrybyn zerttep júr.) «Saraılar men hramdarǵa aýyz ashyp tańyrqap, qaıyrshylar men rıkshalarǵa janyń ashyp kúıinetin mezgil ótip ketti».

Al, men bolsam, osy sońǵysynyń ekeýin de istep júrmin. Táj-máhalǵa tańyrqaımyn, joqshylyqtyń júzin kórgende dátim shydamaıdy. Ázirge tańdap alǵan taqyrybym da joq. Qaıteıin, kóp bolsa jazbaspyn. Biraq endi, úndi ómiriniń pe óneriniń qaı salasymen aınalysqysy kelgen adam bolsa da, aldymen osy alyp eldiń aýmaǵyn bir sholyp, onyń asyl qazynalaryn kóz aldymnan ótkizip almaı, sýyr sıaqty bir tesikti jónelý de qıyn shyǵar-aý.

Meniń bir qartaıyńqyrap kele jatqan naǵashym bar. Otyzynshy jyldary namaz oqyp, oraza ustaǵan adamdardyń apshysyn qýyrǵan baryp turǵan qudaısyz edi. Keıin elge barsam eki sóziniń biri «qudaıa toba, jasaǵan pe jabbar han» bop keledi. Namaz oqıtyndy shyǵarypty.

Men oǵan:

— Baıaǵyda Qudaısyz emes pe ediń, naǵashy? Joq qudaıdyń basyn aýyrta berip qaıtesiń, — degenimde:

— Oıbaı, j pen shyraǵym-aý, meni bir sol qudaıdyń baryn tilep júr deımin. Sol joq bolsa aldymen maǵan tynysh bolar edi ǵoı. Tek sol qýyq bar bolyp shyǵyp, soqyr ekenimizdi tanyta ma dep qoryqqanymnan istep júrmin ǵoı, — degeni bar edi.

— Kisi kishkene alsa, áńgimesi qudaıǵa tireledi, — dep kúledi Ámárdıb-snıh. — Sotozda júrgende de biz Qudaıdyń qulaǵyn kóp qatatynbyz.

Túngi joldasymyz — bizdiń eldi ylǵı «Soıýz» dep ataıdy. Óziniń daýsy jińishke, orys tilin jumsartyp, ádemi aksentpen sóıleıdi.

* * *

Tańerteńgisin oqys oıanyp kettim. Poezd stansıaǵa toqtaǵan eken, shamasy tormozyn qattyraq basyp jibergen bolar. Túnimen terezeni ashyp qoısaq ta vagon ishi qaqyryq, ystyq bolyp dóńbekshitip edi. Qazir ysyǵan deneniń aptyǵyp basatyn ádemi bar. Basymdy kóterin alyp terezege úńildim. Ǵajap-aý, jurt tońyp otyr. Qapshyq pa, juqa kórpe me, jáı aq shúberek pe áıteýir árkim qolynda baryn búrkenip alypty. Bizdiń túngi joldasymyz tula boıy titirkenip tońyp, joǵarǵy polkadan túsip jatyr. Moskvanyń qysqy aıazyna bes jyl shydaǵanyn aıtamyn-aý. Onyń basynda sáldesi joq, jýynýǵa qamdanyp jatyr. Shańǵynyń jelke jaǵyn kádimgideı jýan burym qylysh órip, sáldeniń astyna jasyrady eken, qazir sol burymy salbyrap tur.

Poezd qozǵalyp ketti. Taq jańa ǵana atyp keledi. Tóńirek tunǵan sýdaı kúlgin-surǵylt qarańǵylyqtan tazaryp, aıqyndala bastaǵan. Osy bir shaq jer betiniń qaı túkpirinde de, qumy men shólinde de tamasha bolý kerek. Al, bul arada tipti ǵajap. Tóńirek alys keńistik kók torǵynǵa malynǵan. Osy bir tunyq móldir dúnıege kózińdi de, kókiregińdi de bergiń keledi.

Sharýalar tań atpaı tirshilik qamyna kirisken. Ár jerde tizeden joǵary, bitik tyǵyz shyqqan bıdaıdy oryp jatyr. Bireýleri qyltıyp kóktegen kúrishke qulqyn sáriden sý jiberip álek. Eginin jınap úlgirgenderi ógizge jekken soqamen jer jyrtyp júr. Oıdym-oıdym orman sıaqty qant quraqtary kógerip tur.

Tús qaıta, ashananyń dál irgesindegi baseınge biraz shomylyn maýqymyzdy basqan soń, jolǵa shyqtyq. Gáńgini órlep kelemiz. Ózen boıynda Hardvar qalasy. Ol taýdyń ózenge kelip qulaǵan etegindegi qysań qalaı salynypty. Eki búıirinen taý men sý syzyp tastaǵan qala jylandaı ıretilip uzaqqa sozylǵan. Tar kóshesinde bazary qazandaı qaınaǵan shyǵys shahary.

Azǵana júrip toqtadyq ta bıik granıt baspaldaqpen tómen tústik. Bul arada sýy meımildegen tolyq ózenniń erneýinde shaǵyndaý jap-jazyq alańǵa kishileý hram salynypty. Qasıetti Hardvar shaharyna kelgenderdiń negizgi taýap etetin jeri osy bolsa kerek. Áıteýir osy arada taýap etýshiler kóp. Jáne túrlerine qaraǵanda aryp-ashyp alystan kelgen jan dar sıaqty.

Árirekte, jıekten alańnyń múıisine deıin tartylǵan kishkene kópirdiń ústinde úımelegen jurt. Olar kópirdiń astyna úıirilgen balyqtardy tamashalap tur eken. Kóbiniń uzyndyǵy jarty metrge jetetin tyrsıǵan semiz balyqtar úıirip tastaǵan bir qora qoıdaı syǵylysyp aıamaı jerge úımelegen. Kópirdiń ústindegi týrıser jem shashsa shúpirlep kelip umtylady. Bir dándi shashaý shyǵarmaı qaǵyp alady. Týrıske ermek kerek, qyzyq kerek. Mynaý dándep alǵan semiz qara qoshqyl balyqtar men anaý qaǵazǵa túrin jem satatyn aryq qara sıraq balalar sol qyzyq pen ermekten óz rızyqtaryn aıyrady.

Hardvardyń shetinen taý bastalady... Taý órkeshi súıir bolsyn, jataǵan bolsyn negizinen syzyǵy jumsaq bolýshy edi, myna taýlardyń tóbesin bireý baltamen qıqalap shapqandaı ótkir múıisti, kertpesh-kertpesh. Mana tańǵy mezgilde meni sonsha tańyrqatqan kógildir taýlar, kúndiz jaqynnan qaraǵanda ajarsyz bolyp shyqty. Baýraılarynda esken ný aǵashty órt jaıpap ketkendeı japyraǵy joq, qýarǵan butaqtary men tikenekteri qalǵan. Bul aǵash japyraǵynyń sarǵaıyp túsip bolǵan, ósimdiktiń qýraǵan maýsymy eken. Ol qaı kóz deseńiz — mine, dál búgin 17 aprel.

Bizdi qasıetti ózenniń bas jaǵyna qydyrtýǵa alyn shyqqan sol Vladımır Vasılevıch Iýshkov pen aýdarmashy, aǵylshyn tiliniń mamany Iaáıs Serne degen latysh jigiti. Olar bizge jolshybaı ıogtardyń mektebin kórsetpek bolǵan.

Iog — degen ózin shekten tys shynyqtyrǵan adam. Óziniń bir jaǵy dinge de baılanysy bar. «Úsh kún boıy kemip tastaǵanda ólmeıdi eken, «astyna ýatylǵan áınek tógip, ústinen júk mashınasyn ótkizgende bir jerine zaqym kelmeıdi eken» degen sıaqty ótirik, rasy aralas qaq kóp estigenbiz ıogtar jaıly. Sondyqtan da ol mektepti kórýge degen bizdiń yqylasymyz kúshti-aq edi.

Mektep ózen jaǵalaǵan joldyń taý jaq bıik betkeıinde eken. Tastan qıǵan basqyshpen uzaq kóterilip ázer shyqtyq. Eki qanaty ilgeri shyqqan jalǵyz qabat úı. Ortasy tas tósegen alań. Ózge túk te ǵajaby joq. Óz saqalyna ózi súrinip jyǵylǵandaı, shashy ıyǵyna túsken, kishkentaı qara shal qarsy aldy. Qýshıǵan aryq, sıraǵy indeı, ótkir nurly kózi men uzyn qońqaq murny kishkentaı sopaq betiniń jaryp kirgizin tur. Ol bizdiń Ianıstiń eski tanysy bolsa kerek, onymen shurqyrasyp uzaq sóılesip, kózi kúlimdep bir nárseni túsindirip jatty.

Osy kezde meniń kózim tómennen kóterilip kele jatqan úsheýge tústi. Ásirese kúıekteı sary saqaly keýdesin jaýyp, shashy jaýrynyna tógilgen uzyn boıly jigit nazaryńdy aýdarmaı qoıar emes. Onyń qasynda kelteleý qara saqal, qara buıra shashty ıyqty iri jigit pen óte jupyny kıingen orta boıly sary qyz. Túrlerine qarap ekenin aıtpaı-aq tanısyń. Biz náreste jáne basqa qalalarda kórip júretinbiz de biraq onsha nazar aýdarmaıtynbyz. Batystyń «toıyp sekirgen», qaǵynǵan jastary ǵoı solardy qaıtemiz degen oıymyz bolatyn. Biraq aıtý kerek, men mynandaı jarqyraǵan sary saqal-shashy kózdiń jaýyn alatyn, áli kezdestirgen joq edim.

Qudaı aıdap, ezderi qasymyzǵa kele qaldy. Jón surastyq. Bizdiń sovet jazýshylary ekenimizdi bilip, olar da yqlas bildire sóılesti. Sary jigit pen qyz Amerıkadan eken. Qara tory jigit bularǵa osy Indıada joldas bolypty... Ol — ıtalándyq. Úsheýi qos bolyp el kezip júr.

Italıandyq jigit sózge sarań eken. Bizdiń suraqtarymyzǵa kebine sary jigit pen qyz jaýap berdi. Ekeýi de amerıkandyq. Áke-shesheleri orta kúnkóristiń adamdary. Jigit kolejdi ortalap tastap ketipti. Indıaǵa kelgenderine bes aı bolypty. Osylaı jaıaý el kezip júr. Sharýalardyń úıine, áıteýir reti kelgen l;erge túneıdi. Meımanhanaǵa aqsha shyǵarmaıdy. «Avto stop» ádisimen sapar shegedi. (Avto stop — ótip jatqan mashınalarǵa qol kóterip, aıaq artý maǵynasynda.)

Endi bir aıdan keıin bular Indıadan ketýleri kerek. Óıtkeni munda shetelden óz betimen kelgenderdi alty aıqan artyq turǵyzbaıtyn zań bar. — Qaıda barmaq? — Betalystary Aýǵanstan.

— Maqsattary? — Bular Amerıkanyń ómir-turmysynan bezip shyqqan. Ondaǵy ómirdi maǵynasyz, jalǵan dep biledi. Tynysh turyp, adal eńbekpen ómir keshkisi keledi.

— Evropaǵa nege barmaǵan? — Evropa ómiri de Amerıkaǵa uqsas. Bular bir jaǵynan ındýstrıaly turmystan aýlaq bolǵysy keledi. Sondyqtan da Azıa elderin aralap júr.

— Indıada nege turyp qalmaıdy? — Indıa tym ystyq. Endi Aýǵanstandy aralap kórmek. Bálkim unatsa sonda turyp qalmaq oılary bar.

— Indıaǵa kózqarastary qalaı? — Bul elge dos kóńilmen kelgen. Baryn túgel kórip júr. Joqshylyǵynan jıirkenbeıdi. Dos. peıilmen kelgen adamdy qandaı el bolsa da jatyrqamaıdy ǵoı.

Endi jaqynnan túr-túsin túgendep turmyn. Birden meniń nazarymdy aýdarǵan sarynyń jaýyp ketken tolqynsyz shashynan góri sál buırasy bar kúıek saqaly qońyrlaý eken. Ústinde belin buǵan uzyn bez kóılek, kenep shalbar. Eger saqal-shashyn kúzen jónge keltirip, ústine kádimgi jurt kıetin kıim berseń — osy jigittiń soraıǵan boıynan basqa «men mundalap» kózge túser dáneńesi qalmas edi. Kishileý surǵylt kózdi, solǵyn qýqyl júzdi eleýsiz-aq jigit. Biraq osynyń betinde saqaldan basqa da kisige áser etetin nárse janary men júzine tereń uıalaǵan qasiret pen meıirim. Bet bitimi uqsas bolmasa da orys Ǵaısa paıǵambardy esińe salady.

Qasyndaǵy qyz orta boıly, dene-múshesi jaqsy jetilgen, bıdaıdyń sabaǵy tústes shashyn sharýa áıelder jatqyzyp taran, ortasynan i;,aq aıyrǵan. Dobaldaý muryny, atjaqty bolbyraý bet bitimi kádimgi orystyń sharýa qyzyna uqsaıdy. Jastyq súıkimdiligi bolmasa beti ajarly emes. Ústinde túsi ońyp ketken, ýmajdalǵan shyt kofta, kenet pe, bez be ıýbka. Bir qısaptan bunysy ıýbka ornyna beline oraı salǵan eski mata bolýy da ǵajap emes. Qolyna eń bir arzan, kóriksiz tastardan kóz salǵan saqına, bilezik salypty, moınynda arzan, usaq aıqulaqtan tizgen alqasy bar.

Úrimniń baǵzy eske túsiretin etip dóńgelenip te salǵan parlament úıi men prezıdent saraıy da úlken jasyl baqtyń ortasynda. Bir úlken keń kósheniń eki jaǵy kileń elshilikter. Pakıstan elshiligi óz úıin meshitke uqsatyp kógildir kúmbezben salypty. Bizdiń sovet elshiligi dosy qatarda.

Ár qala turǵyndary úshin yńǵaıly bolǵysy kelse tabıǵat pen aýa raıyna baǵynýy kerek qoı. Jańa Delı qaınaǵan ystyqta syǵylysyp pysynamaı, jasyl aǵashtyń arasyn saıalap etek-jeńi keń ornalasqan. Tek osy bir jaqsy jarastyqty buzyp ár jerdeı qorap syndy bıik úıler moınyn sozyp kókke kóterilip barady.

* * *

Kisi óz qalasynda mýzeıge barmaıdy da, ózge qalany aralaýdy mýzeıden bastaıdy. Biz de talaı mýzeıdi kórip kelemiz. Keter kezde bizge Djáýharlal berýdiń mýzeıin kórýdi usyndy. (Men bul esimdi úndiniń ózderinshe jazyp otyrmyn. «Jaýhar» «lal» (laǵyl) degen eki asyl tastyń qurandysynan jasalǵan esim bul.)

Halqynyń ult-azattyq qozǵalysyn bastap, táýelsiz bolǵannan keıin biraz jyl úkimetin basqarǵan talaı edenniń ózderine qadirli qaıratkerleri bar. Terý solardyń biri. Biraq bul adam eshýaqytta kóptiń biri bolǵan emes. Jáne ekiniń de biri emes, eshkimge uqsamaıtyn dara kisi, osyǵan uıqastyryp shyn máninde dana kisi der edim. Dúnıe júzin shaıqaǵan qyrǵyn soǵystan keıin de ashtyǵy bir basylmaı, arpalysqan álemde sol kisiniń baısaldy tulǵasy, sabyrly qońyr daýsy qobaljyǵan kóńilge úmit ákele jatqandaı bolatyn.

Nerý mýzeıi — úlken baqtyń ishinde turǵan eki qabat bıik úı. Buryn bul onyń turǵyn úıi bolǵan. Árıne mynadaı úlken úı o kisiniń jeke menshigi emes. Bul bir kezde aǵylshynnyń Úndistandaǵy áskerı qolbasshysyna arnap salynǵan meken-jaı eken. Indıa azattyq alǵannan keıin 1947 jyly osy úıge respýblıkanyń tuńǵysh premer-mınıstri kirgen. Sodan op jeti jyl úzdiksiz úkimet bastyǵy bolǵan Nerý osy úıde kóz jumǵan.

Bul kádimgi páter-mýzeı. Barlyq zat, buıym ıesiniń tiri kezindegi qalpynda saqtalǵan. Qonaq qabyldaıtyn bólmesi, ashanasy. Ortashalaý bir bólmege úkimet keńsesindegi kabınetin túgel kóshirip ákelipti.

Úndi halqynyń atasy atalǵan Mahatma Gandı Nerýdi óte jaqsy kórgen eken. Erterekte, aǵylshyn túrmesinde otyrǵan Nerýge bir hatyn «Djáýharym meniń» dep bastapty.

Qabyrǵa tolǵan sýretter. Olar Nerýdiń sábı kezinen sońǵy saǵatyna deıingi ómir jolynyń únsiz kýási. Árıne bul sýretterdi gazetterden, kitaptardan da kóresiń, ol úshin mýzeıge arnap kelmeseń de bolady. Biraq meniń osy sýretterge qaraı bergim keledi. Minekeı, Nerý eki n;asar, bes jasar. Sodan joǵary qaraı órleı beredi. Ajarly sulý bala. Baı adamnyń, erke sholaq balasy sıaqty. Ár sýrette keýdesin kóterip, óziniń baılyǵyna, kórkine maqtanyp turǵan eserleý bala. Kóbine beline qylysh baılap áskerı kıinedi. Tórt on alty jasar sýretinde de sol qalpy.

Adamnyń kelbeti men keskini de oqys ózgeredi eken-aý. Minekeı, Nerýdiń stýdent kezi. Suńǵaq boıly, at jaqty ajarly jas jigit. Endi álgindegi ǵana menmensigen ór keskinniń izi de joq. Janaryna ýaıym kirgen, júzin muń shalqaıa, qasiret shekken adamnyń oıly keskini. "Jastyń jelik pyshaq keskendeı tyıylyp, áli de búldirshindeı jas jigitti endigi jerde arylmas ýaıym, úzilmes bir oı bılep alǵan tárizdi. Keıin mıllıondaǵan adamdarǵa súıkimdi bop tanylǵan Nerýdiń dana kelbeti dál sol kezde jasalypty. Tek jas kezinde óńindegi qasiret izi qalyńdaý jatyr. Kónin ol aıyǵyp ornyn qajyr men aqyl-oı basqan. Biraq sonda da osy bir sál ǵana muń shalǵan qabaǵy sol stýdent kezinen qalypty.

Meniń kóz aldymda osydan on bes jyl ilgergi bir oqıǵa elesteıdi. Júz qaraly adam Almaty aerodromynda Nerýdi kútip týrmyz. Samolet azdap keshigeıin dedi. Sabyrymyz taýsylyp, aspanǵa qaraımyz. Kútýshilerdiń ishinde Muhtar Áýezov, Qanysh Sátbaev, Kúlásh Baıseıitova... Osyndaı halde jınalǵan jurt ýaqytty ázil-qaljyń, anekdotpen qysqartatyn ádeti ǵoı. Osylaı ázildesip turǵanymyzda, aldynda Indıany aralap kelgen ǵalym áıel Laıla Bazanovanyń bireýge aıtyp turǵan sózin qulaǵym shaldy:

— Bul kisiniń endi júzi ǵajap. Kórseń kóz almaısyń. Tek kórgen adam ǵashyq bolǵandaı.

Jastaý, alańǵasarlaý kezim edi: osy sátte ishteı myrs etip kúlip aldym. «Áıeldiń sózi ǵoı, bolmasa sol Nerý shaldyń kisi tańyrqaıtyn nesi bar deısiń?».

Kórý sol kezdegi kishileý samoletten shyqty. Qarsy alǵan úkimet basshylarymen amandasyp, ózine arnalǵan quttyqtaý sózdiń tusynda, qolyndaǵy kishkene sholaq taıaǵyn ermek etip Alataýǵa súısine qarap turdy. Ózine kezek kelgende, eń aldymen:

— Sálem aleıkým, — dep qol qusyn kópke sálem berdi de, aqyryn ǵana sózin bastap ketti.

Munysy ádettegi memleket basshylary aıtatyn jattandy sóz emes. Sol Alataýǵa emirene qaraǵan kúıi — osy taýdyń óziniń týǵan ólkesi Kashmırdi esine salyp, kózine jyly ushyraǵanyn, qazaq halqynyń da óz kóńiline jaqyn ekenin, amandyq bolsa taǵy da oralyp soqpaq oıy baryn... Áıteýir, ne kerek, qyp-qysqa jumyr sóılem, esten ketpes jyly lebiz bildirgen.

Biraq meni tańyrqatqan Nerýdiń sózi emes, ózi boldy. Bul kisiniń ár túrli sýretterin kórgenmin, burynnan kózim úırengen júzi tanys bolatyn. Biraq mynaý kóz aldymda turǵan tiri beınesi ásirese osy kisiniń kelbeti meni qaıran qaldyrdy. Buryn-sońdy ózim ushyratqan adamnan dál osyndaı kelisti keskindi kóre alǵan joq edim, áli de kóre almaı kelem. Sol adamnyń kelbeti osy kúnge deıin kóz aldymda tursa da sonyń sıpat-syryn beretin sóz taba almaı-aq qoıdym. Eń aldymen baıqaıtynyń onyń júzinde tebirengen meıirim, tereń uıalaǵan ıman bar, sonymen birge bul kisi kúıreýik, qam kóńil emes, naǵyz qaıratty adam ekenin óńi taǵy aıtyp tur. Jibekke orap qoıǵan bolat deısiz be...

Álginde ǵana Bazanovanyń sózin ishteı keketkenimdi umytyp Nerýdiń qajyrly dana júzinen kóz almaı qaraı berippin. Eger erkekke erkek ǵashyq bolsa, sol ǵashyq bolatyn kisińiz osy bolar sirá.

Taǵy bir top jazýshylarmen kezdesýden keıin, sonda birge bolǵan Sádjad Zahır bizdi úıine alyp ketti. «Biz» degende, ózge joldastarymyzdyń basqa sharýasy bolyp, aýdarmashy Isaak Golýbev ekeýmiz ǵana bardyq. Úndistanǵa kelgen kúni kórgen tanys páter. Eki qabyrǵasy tóbesine deıin kitapqa syǵylysqan ári kabınet, ári qonaq qabyldaıtyn jupyny bólme.

Razıa apaı úıde eken. Bizdi jaırańdap qarsy aldy. «Úndistan qalaı? Unady ma? Qaı jerde boldyńyzdar? Ne kórdińizder?» dep suraqty jaýdyryp jatyr. Sonymen birge osy bólmedegi stolǵa as daıarlap ta úlgirip júr.

Úndistan da osy kúngi Evropaǵa eliktegen be, álde burynnan solaı ma, kelgen qonaqty koka-kola, qaı ári ketse sál ishimdik, tátti mıýamen shyǵaryp salatyn. Osy tártipti Bombeıdegi Hodácha Ahmad Abbastan keıingi ekinshi buzyp otyrǵan osy Sádjad úıi. Kerip otyrmyn Razıa apaı stoldy mol qamdap jatyr. Abbas sıaqty Razıa apaı men Sádjad aǵa da bizdiń eldi kóp aralap syı-qurmetin kórgen, onyń ústine osy úı ıeleri qazaq dastarhanyn da kórgen. Bulardyń bizge degen ózgeden erek qonaqasysy sonyń oraıy ma dep topshyladym.

Jazý stoly ornyna paıdalanatyn kitapqa toly shkafta sýyrmaly taqtanyń ústinde arabsha qoljazba jatyr. Kózim túsip ketti — óleń joldary. Sádjad aǵa ornynan turyp kelip qaǵazdy qolyna aldy.

— Bul Lenın týraly óleń. Osy búgin bitirin otyrmyn, — dedi de, óziniń maıda qońyr daýysymen oqı bastady.

Óleń ájeptáýir uzaq eken. Men ony túsinbeımin, tek oqta-tekte «mehnat», «dúnıe», «yntyzar», «ınsaf» degen sıaqty tanys. sózder qulaǵymdy óleń etkizedi. Biraq maǵynasyn uqpasam da óleńniń yrǵaǵyna, Sádjad Zahırdyń qulaǵyma úırenshikti bop qalǵan jumsaq tolqyndy qońyr daýsyna uıyp otyrmyn.

— Bul óleńdi osy búgin ǵana bitirip edim. Tuńǵysh tyńdaýshysy sizder boldyńyzdar. Erteń jıyrma ekinshi aprelde osy Delıde anadaǵydan da úlken jıyn bolady. Osy óleńdi sonda oqımyn, — dedi Sádjad aǵa.

Óleńdi qara sózben aýdarý — tek qutyn qashyrý. Sondyqtan men Isaakqa aýdarmaı-aq qoı dedim. Onyń esesine Isaak qyzyna sóılep, Sádjad Zahırǵa óleń aýdarmasynyń teorıasy jaıly biraz pikirler aıtyp jatty.

Razıa apaıdyń pisirgen asy keremet dámdi boldy. Ol darı men qalaýdy qabat daıarlapty. Árqaısysynyń ózi ystyq jaqta júrgen adamǵa ájeptáýir júk. Onyń ústine Razıa apaı tarelkamyzǵa qaıta-qaıta salyp «jeńizder, alyńyzdar, sizder túk jemeńizder ǵoı» dep qystap qoıady.

— Sonsha kóp pisirgenińiz ne, Razıa apa, ysyrap bolatyn boldy ǵoı, — dedi Isaak stoldan turyp jatyp.

— Ysyraptan qoryqpańyz, — dep kúldi Razıa apaı. — Qazir teatrdan joldastaryn ertip qyzy keledi. Olar kirisse jylap jalaǵandaı qylady.

Astan keıin aldymyzǵa apelsın ákeldi. Biz arshyp jeı bergende, Sádjad aǵa:

— Osy apelsındi tanısyzdar ma? — dep surady.

Osy apelsın be, mandarın ba ajyrata almaı qalyp edim, shynymdy aıttym.

— Bul apelsın men mandarın býdany. Pákstanda shyǵarylǵan jańa sort.

Az bógeldi de Sádjad Zahır kóńilsizdeý bir áńgime aıtty.

— Úndiniń qaýymynyń taýap qylatyn qasıetti Pákstannyń qol astyna ketken-di. Sodan eki el arasyndaǵy kelisim boıynsha jyl saıyn sol qasıetti jerine baryp taýap etip qaıtatyn. Bıyl da Pakıstanǵa kóp adam barǵan. Solardy Pakıstannyń halqy men úkimeti nashar qarsy aldy, eshqandaı jaǵdaı jasamady, zábir kórsetti dep gazetter maqala jazdy.

— Al, jýyrda osy úıge sol taýap qylyp qaıtqan bes-alty ret keldi, — dep áńgimesin jalǵady. — Olar gazetterdegi maqalalardy oqyp yza bolypty. Gazetteginiń bári ótirik eken. Pakıstan halqy bıyl olardy keremet jaqsy qarsy alypty. Sizder jón otyrǵan apelsın solardyń ákelgeni.

— Men osy jalaǵa qarsy gazetke maqala jazyp jatyrmyn, — dep bitirdi sezin Sádjad aǵa.

— Dinshildik sezimi de, ultshyldyq sezimi sıaqty, tez tutanyp, qara halyqty apatqa bastaıtyn pále ǵoı. Osyndaı el arasyn, halyq arasyn ushyqtyrý kimge kerek boldy eken?! — deıin men qyzyn ketip.

— Bul arǵydan kele jatqan barshaǵa ortaq eski ádis emes pe, — dedi Sádjad meniń ańqaý suraǵyma qarny ashyp. — Halyq óz múddesi, úlken maqsaty úshin kúreske shyqsa — onyń betin basqa jaqqa buryp jiberýge tyrysatyn reaksıanyń eski tásili. Sol daǵdysynan osy joly da jańylmaǵan.

— Meniń kishi qyzym mektepke barady. Sonyń oqýlyǵynda Úndistandaǵy dinderdi baıandaı kelip, munda úndi, býdda, farsy dinderi bar. Olar bir-birin syılap, tatý ómir súredi depti. Sonda musylman dinin aıtpapty, — dedi manadan úndemeı oılanyp otyrǵan Razıa apaı.

— Al, Úndistan musylman halqynyń sany jaǵynan Pakıstan men Indonezıadan keıingi dúnıe júzindegi úshinshi memleket, — dedi Sádjad Zahır kúrsinip.

Aýyq-aýyq tutanyp órt bop basylatyn, qarapaıym halyqqa kóp qasiret ákeletin Úndistannyń taǵy bir aýyr qasireti aldymyzdan shyqty.

Osy bir aýyr oı úı ıelerine áser etti de, qonaqty da elemeı az ýaqyt ekeýi de únsiz qaldy. Biz de únsiz otyrmyz. Biraq oǵan eki jaǵymyz da qysylǵan joqpyz. Bul úıge biz «shetel adamy, resmı qonaq» emespiz. Bir túrli eski tanys, dos-jaran adamdar sıaqtymyz. Sirá solaı bolýymyz da kerek. Keıde bir jaqsy kóretin, ish tartatyn adamyńmen úndemeı-aq jáı otyrǵanyńnyń ózi qabat.

Osy egde tartqan erli-zaıypty adamdardy Almatyda kórgende-aq unatyp qalyp edim. Odan Moskvada shurqyrasyp jolyqtyq, endi mine Delıde kezdesin júrmiz. Denesi shaý tartyp, aýyrlaı bastasa da qımyly bıazy, dıdaryna ıman úıirilgen Sádjad aǵa, som tulǵasy sulý tolysqan, ajarly iri júzdi aq jarqyn Razıa apaı... Ekeýi meniń qarshadaıymnan kórip, birge jasasyn kele jatqan aǵa-jeńgeme de uqsap ketedi. Keıde aramyzda aýdarýshy baryp umytyp, tikeleı til qatysyp qalamyz.

Biz tańǵa jaqyn ushamyz. Qazir keshki saǵat onnan asyp barady. Biraq eki jaǵymyz da qoshtasýǵa asyqpaımyz. Osy bir úndi jadyraǵanyń astynda otyra turǵym keledi. Biz kelgeli aıǵa jýyq ýaqyt ótipti. Otyrǵan joqpyz. Talaı jerdi aralappyz. Árıne, Úndi sıaqty alyp eldi qanyp aralaýǵa aıyń tursyn, jyly da jetpeıdi. Biraq osy aıdyń ózi men úshin jyldan artyq. Kókiregimdi ashyp qoıyp, shamam kelgenshe Úndistandy juta berippin. Ońtústiktiń reńi juqa, aǵyl-tegil kún nuryna shomylǵan jarqyn tabıǵaty, Táj-Máhal men Aqbar zıratynyń sulýlyq sıqyry, Mahabbalınýram men Elefant hramdaryndaǵy ólmes óner, ertegide kórgendeı qyzǵylyqty shahar Benares, Bombeı men Kalkýtta... Osynyń bári kókiregimde... Joqshylyqty, adamnyń aýyr mehnaty men ǵazabyn kórip janym ýdaı ashyp kúıindim de, aqaýsyz taza sulýlyqty, ólmes ónerdi kórip, saýsaǵy altyn sheber jandarǵa tańyrqap sarqyla súısindim. Sol sezimniń taby keýdemde de sol kúıi tur.

Al adamdary she? Battıyp otyrǵan Býdda sıaqty meıirimdi de aqyldy Ananda Shankar Raı, qartaısa da qyz minezdi buıyǵy Monodj Bosý, ańqyldaǵan aqkóńil, biraq shataq shal Tarashankar Bandýopadhaııa, elpildegen Hodja Ahmad Abbas pen qoıdan qońyr súıkimdi Krıshan Chandr... Jalǵyz jazýshylar ǵana ma meniń kórgenim. Bala sıaqty yntyq minezi qalmaǵan, elgezek áıel ledı Raný Mýkerdásh, toıǵan qozydaı sabyrly Sharma men basynyń qasqasy qara qaıystaı jylǵy aldyna túsip ushyp turǵan Kannaıa sıaqty qarapaıym kishi qyzmetkerler. Osylardyń bári meniń oljam.

Osy saparǵa shyqqanda aldymda tereń tuńǵıyq sıaqty biteý jatqan, beımaǵlum el bar edi. Az bolsyn, kem bolsyn, áıteýir sol eldi ashyppyn. Ol ashqanym Úndistan. Meniń ózim kórgen, ózim bilgen, kókiregime uıalap, kóńilime jaǵyp bolǵan Úndistan. Elge jetken soń sol Úndistannyń hıkaıasyn shertemin.

Qazir mynaý jupyny shaqyra tabaldyryǵynan attaýǵa sol Úndistandy qıa almaı turmyn.

10 sentábr 1970 jyl

---