InfoHub Logo

Roman

BİRİNSHİ BÓLİM

1

Jylqy kisineıdi. Qara daýylda dúrlige shapqan qalyń jylqynyń shoshynyp shyńǵyra kisinegen daýsy keledi qulaǵyma. Aldy apan ba, or ma, ón boıyn úreı bılep alǵan janýarlar opyr-topyr orǵyp, shyńǵyryp kisinep barady. Meniń boıymdy da qaltyratqan jaman úreı bar. Qalyń tuıaqtyń dúrsilinen jer selkildeıdi. Jylqylardy anyq kóre almaımyn, jún qaptap qoıǵandaı qoıý kúńgirt, qara qojalaq aspannyń reńkinde edireıgen qulaqtary men tógilip tolqyp bara jatqan jal quıryqtarynyń bederin ǵana ańǵaramyn. Taýdan qulaǵan tasqyn sıaqty umar-jumar tolqyn bolyp aǵyp barady. Aǵyza shapqan aıǵyrlardyń alqyna shyńǵyryp kisinegen aıqaıy shabystarynan ozyp, uzap alysqa ketip joǵalady. Qulaǵymda tek tuıaq dúrsili qalady. Men de alqynyp, shaıqalyp jylqy tolqynynyń arqasynda kelemin. Ón boıymda úreı bar. Emis-emis esime keledi, osy úreı qazir ǵana lap etken joq. Myna jóńkile shapqan qalyń jylqynyń záreńdi ushyrǵan tuıaq dúrsilinen buryn tula boıymdy jaılap alǵan. Birden ol úreıdiń qaıdan, neden kelgenin umytyp qalyppyn. Qazirgisi tek ajaldan úrkip, áńgirip jóńkip bara jatqan kóp jylqymen qosa bir jerde omaqata qulaımyn ba degen qorqynysh. Birde shabys báseńdep tuıaq dúrsili álsiregendeı boldy. Býranyń shýdasyndaı buıralanyp, jerdiń eńsesin basyp tastaǵan qoıý qara aspandy jyrtyp shyńǵyrǵan daýys estiledi. Daýys ózgerip, anyqtalyp keledi. Shubalta sozyp, shyńǵyra aıqaılaǵan parovoz eken. Qalyń jylqy kóz aldymnan ǵaıyp boldy. Parovozdyń aıqaılaǵany, jylqynyń shyńǵyra kisinegenine uqsaıdy eken-aý. Tómengi jaqtan kórinbeıtin dońǵalaqtar dúrs-dúrs etip vagon teńselip keledi. Basymdy jelkeme qaıyryp tartqandaı moıynym qarysyp aýyryp qalypty. Sirá biriniń astynda qalsa kerek Bireýdiń bóksesi búıirimnen syǵyp, ishimdi aýyrtyp jibergen. Burymymdy bosatyp alyp jóndelip jattym. Búıirim de kishkene solqyldap aýyryp baryp, shym-shymdap basylyp balbyrap, uıqyly-oıaý tánim balbyrap tynyshtalyp keledi. Tánimmen birge, barlyq, qorqynysh pen úreı, dúrligis-dúrbeleń artta qalǵanyn, úlken qaterden qutylǵanyn sezgen kóńilim de jaıbaraqat tynyshtyqqa berilip, uıqyly-oıaý manaýraǵan kúıi, aradaǵy úreıdi attap ótip, aldyńǵy kúngi tátti elesti kóz aldyma ákele jatyr.

* * *

Onda qýanyp oıanyp edim. Áli do arylyp bolmaǵan tátti túsime aldaǵy kele jatqan jaıdary, jaqsy qýanyshty, úzbeı jalǵastyrǵym kelip, buıyǵyp biraz jattym. Adamnyń kóńili toq, tórt qubylasy túgel bolsa — uıqy men oıanýdyń arasynda sondaı bir tátti sátteri bolady, ony birden silkip tastap, ushyp turýǵa dátiń barmaıdy. Tek meni elegizitken bir nárse... oń jaǵym oısyrap bos jatyr. Oıbaı-aý, Qasymbek menen buryn turyp ketipti. Kúıeýiniń ózinen buryn turǵany jas kelinshekke jaraspaıtyn-aq nárse. Eger elde, aýylda bolsam, jas kelinniń ár qadamyn baqqan, sýmańdaǵan áıelderdiń súıir tiline iliner edim. Mundaı jaǵdaıda men úshin bir táýiri biz elden alysta — Batys Belorýssıada júrmiz. Kúıeýim Qasymbek áskerı adam, aǵa leıtenant. Al ásker degenniń zańy ózine basqa bolady eken, kún demeıdi, tún demeıdi, kez kelgen ýaqytta jónele beredi. Árıne endi, jaı ýaqytta men burynyraq oıanýshy edim, biraq, sońǵy kezde Qasymbek menen buryn turatyn ádet taýyp aldy. Men oıanyp ketip túregeleıin desem de: «Joq, sen jata tur, saǵan qazir kútiný kerek», — dep turǵyzbaıdy.

Buryn dál sondaı bir áıel jandy minezi joq, kádimgideı baısaldy-aq jigit bolatyn. Kórineý kózge ersi — elpildep áıeliniń asty-ústine túsip, ıilip-sozylyp kıimińdi áperip jatpaıtyn. Orystyń erkekteri sıaqty sý tasyp, otyn jaryp ta uıatqa qaldyrmaıtyn. Endi qazir tipti ózgerip ketti. Basqasyn aıtpaǵanda — tańerteń turyp alyp shaı qoıatyndy shyǵardy. «Qoı qurysyn, uıattaǵy», — desem, «Bul jer el ishi emes, bizdi uıaltatyn adam joq», — dep des bermeıdi. Aıtatyny: «saǵan aýyr kóterýge bolmaıdy».

Ondaı aýyrtpalyqty ázir óz basym seze qoımasam da, kúıeýimniń aıtqanyna kóne salǵan bop, oǵan áıeldiń jumysyn istetip qoıatyn bir jaman ádet taýyppyn. Ondaı sátterde, úsh aıdan beri ólerdeı saǵynyp júrgen el-jurtymnyń alysta bolǵanyna shúkirlik etem. Denemniń tolysyńqyrap kele jatqany da ras, qynama kóılekterim qursaǵymdy qysatyndy shyǵardy. Erteńgi demalysta qalaǵa bara qalsaq, keńirek kóılek izdep kórmek oıym bar.

Syrttan Qasymbek kirdi. Maıkisheń, ıyǵynda súlgi, jýynyp kelipti. Jýynar aldynda samaýrynǵa sý quıyp, ot tamyzyp jibergenin de aıtpaı-aq bilip jatyrmyn. Kereýettiń shetine kelip otyryp salqyn qolymen mańdaıymnan, shashymnan sıpaıdy. Denesinen erteńgi salqyn, taza aýanyń ısi keledi. Maǵan bir jaqsylyq aıtqysy kele me, álde jaı kóńili jadyrap jaqsy oıandy ma, qalyń erni dúrdıgen atjaqty, quba júzinde, byttıyńqyrap turatyn kishileý dóńgelek kózinde bolashaq qýanyshtyń taby bar. Ózim de sergip jaqsy oıanyp edim, Qasymbektiń kózindegi ushqyn keýdemdi jylytyp rahattanyp kózimdi jumdym. Salaly iri qoly mańdaıymnan, jaǵymnan sıpaıdy. Kózim jumýly bolsa da, onyń emirenip, telmire qarap otyrǵanyn bilemin. Biraq osyndaıda adamdy bir qatty qysyp, qushyrlanyp súıip alýǵa... ımenshek pe, bolmasa sezimge sarań ba?.. Alaqany qarynymdy sıpap aýzymnyń ústine kelip qaldy. Saýsaǵynan súıip aldym. Qolyn betimnen almastan Qasymbek aqyryn eńkeıdi de erniniń ushymen samaıymnan súıdi. Meni bir ýatylyp ketetin shólmek deı me eken?

Sońǵy kezde Qasym tipti sypaıy bop barady. Men qazir oǵan polk komandıriniń úıindegi hrýstalden jasaǵan qymbat vaza sıaqtymyn, komandırdiń áıeli Elızaveta Sergeevna onysyna qol tıgizbeı, jibekpen ǵana súrtetin, Qasym da maǵan qattyraq tıip ketýge qorqady. Endi ózi ǵana emes sózi de sypaıylanyp, burynǵy qazaqylyq minezinen qalyp, meniń qasym men qabaǵymdy qapysyz tanıtyn bolyp aldy.

Onyń sezbeıtini bir-aq nárse. Men áli de kúshimdemin. O jer, bu jerim aýyryp, denem aýyrlaǵan joq, jar qushaǵyna qushtarlyǵym da kemigen joq. Kemigen joq deımin-aý, sol qurǵyr, meni masqara qylǵanda, artyńqyrap ketse de ózi bilsin. Qasymbekke onymdy sezdirýge... qysylam. Áli kúnge deıin ekeýmizdiń betimiz ashylmaǵan ba... Bir-birimizdi qansha jaqsy kórsek te, aramyzda attap óte almaıtyn nárseler bar.

Al maǵan Qasymbektiń osy ımenshek qalpy da unaıdy. Bir túrli qyzyq... Ózi jumyr deneli ájeptáýir iri jigit bolǵanmen uıalshaq bala sıaqty. Anaý, kishkene piste murnyn odan beter kishireıtip turǵan, dúrdıgen qalyń erni... Alǵashqyda maǵan unamaǵany da sol edi. Eki qalyń erin bir-birine jýyspaı ashyq turatyn. Ashyq aýyz... adam keıde kórip turyp soqyr bolady eken-aý, qazir qarasam sodan súıkimdi erin joq. Jıyrma besten asqan dyraý jigitke quddy jas bala sıaqty ańqaý keskin berip súp-súıkimdi etip turǵan sol erin. Kúlgende tym jaqsy juqaryp, úlken kúrek tisterin jalańashtap, eki ezýine jańa týǵan aı sıaqty eki názik syzyq túsedi. Kózim jumýly bolsa da bilip jatyrmyn, Qasymbek maǵan dál solaı jymıa qaraıdy, kózimdi ashyp alsam ezýindegi názik syzyqtardy kórem. Tórt qubylam túgel, jaqsy halde jatyrmyn, osy rahat sátimdi ózgertpeı tátti qıalǵa eligip jata bergim keledi. Kózimdi ashyp alǵanda Qasymbektiń shar sıaqty dóńes mańdaıyn kórip, «shashy qasha bastaǵan joq pa eken?» dep oılap qaldym. «Bolashaqta kúıeýim qasqa bas bolady-aý» dep ýaıymdaýǵa — kókiregim rahat tynyshtyqqa toly edi, tek Qasymbekti jaqsy kórdim de qoıdym.

—  Jańa maıor Maslovty kórdim, — dedi Qasymbek. — Erteń semálarymyzben Brestke baryp kelýge bir mashına beretin boldy.

Men úndemeı ǵana basymdy ızedim: qaıda barsaq ta maǵan báribir, áıteýir aldymyzda jaıma-shýaq jaqsy kún bar, jadyrańqy kóńil bar.

— Júk mashınasyna oryndyq qoıǵyzatyn boldy. Otyrýǵa jaıly bolady. — Qasymbek meni qýantqysy kelgen adamsha sóılep otyr. — Jetpis-seksen shaqyrym jer. Erte shyǵyp ketsek tipti rahat. Kúni boıy qalada bolyp, qonaǵa qaıtyp kelemiz. Sonda ózińe kerek-jaraǵyńdy da qararsyń.

— Buryn kórmegen qalam edi, jaqsy boldy, — dedim Qasymbekti rıza qylǵym kelip.

— Ia, deseıshi, jap-jaqyn jerde turyp, qansha ýaqyttan beri bip bapa almap edik, — dep Qasymbek meniń sózimdi ilip áketti. Endi mine, sáti de keldi.

Qansha erke kelinshek bolsań da uıatty bilý kerek, ornymnan turaıyn dep basymdy kóterip alyp edim, Qasymbek samaýryndy qaraǵysy keldi me, syrtqa shyǵyp ketti. Baıqaımyn, qursaqty bolǵannan beri meniń tánimdi kórýge qaımyǵady.

Shaı ústinde Qasymbek maǵan birdeńe aıtqysy kelgendeı bir-eki ret qarap qoıdy. Ondaıda bir nársege eki oıly bop qalǵanyn sezem de, endi qıpaqtap qınala bermesin dep sál qabaǵymdy qozǵaımyn. Ony ózi túsinedi.

— Qalaǵa bapyǵa muryndyq bop júrgen bizdiń Nıkolaı kórshimiz. «Erteń 22 ıýnde attaı jıyrma beske shyǵam. Ondaı merekemdi atap ótpesem masqara — taǵy», — deıdi. Jeti-segiz joldasyn qalada restoranǵa aparmaq. Ózi de shashylatyn túri bar. Bir aılyǵymdy túgel jumsaımyn deıdi. Árıne, óziniń tikeleı bastyǵyn umyta ma, bizdi de shaqyryp otyr.

Qasymbek irkilip qaldy, kómeıin túsindim.

— Onda biz qandaı tartý aparsaq eken? — dedim.

Onyń áıelimen aqyldasqysy kelgeni, menen kútken suraǵy da osy edi, sony aıtqyzyp alǵan soń, óp-ótirik:

— Oıbaı-aý, men ony oılamappyn-aý. Báse ne aparsaq eken? — dedi.

— Jıǵan-tergen tıynymyzdy ala baramyz ǵoı. Qaladan izdermiz, — dedim men. — Bul jerden ne tabamyz.

Shaıyn iship bolyp kıinip jatyp Qasymbek «ki — he» dep myrs etti. Oıyna qyzyq, bir nárse túsip ketkende sóıtip murnynan kúlip alatyn ádeti bar.

— Nıkolaı maǵan shaqyratyn joldastarynyń tizimin kórsetti. Qarap tursam kileń kelinshegi barlar. Boıdaqtan, amaly joq, bizdiń rotadaǵy eki joldasyn ǵana shaqyrypty. Svetasyn tipti soraqy qyzǵanady.

Nıkolaı Toporkov Qasymbektiń rotasynda vzvod komandıri, shynashaqtaı ǵana jigit, kishkene gımnasterkasynyń jaǵasynda qyzyl emal jalatqan tórt buryshty jalǵyz kýbıgi bar — kishi leıtenant. Kishkentaı adamdardyń kóbisi-aq shelteńdegen pysyq bolady ǵoı — bu da sondaı. Shekesi jumyryqtaı, sopaq bet, alasa shot mańdaı, sý ishýge moınyn sozǵan attyń basy sıaqty ıegi ilgeri umsynyp bitken. Óziniń keskini-aq qyzyq — qıt etse tóbelese keteıin dep turǵan tentek bala sıaqty. Bir-eki ret saptyń aldyna shyqqanyn kórgenim bar. Kishkentaı keýdesin jyrta kerip, eki shyntaǵyn shıratyp keıin shyǵaryp, qazdańdap bıleı basady. Tusynan ótip baratqan báıgege delbesi qozyp, shydaı almaı, jer tarpyp aýyzdyǵymen alysyp turǵan taı-qunan sıaqty. Biraq áıteýir ózi bir naǵyz adal jigit, ar jaǵynda búkpesi joq, ne de bolsa dyz etip syrtyna shyǵa keledi. Qasymbek ony sonysy úshin unatatyn.

Onyń kelinshegi Sveta, oryssha aıtqanda, meniń podrýgam Ekeýmizdiń qanshalyqty jaqyn dos ekenimizdi ózim de áli myqtap ajyratqanym joq. Osyńda kelgende alǵashqy aralasqan adamym sol. Bólmelerimiz kórshi, onyń ústine Qasymbek pen Nıkolaıdyń qyzmeti bir. Árıne mineziń jaraspaı, juldyzyń qarsy bolsa bul ekeýiniń biri de kisini jaqyndastyra almaıdy. Sveta ekeýmizdiń minezimiz jarasty ǵoı deımin, — jaqsymyz.

Sveta appaq, aqsary kelinshek. Shashy aqseleýden góri sál sarǵyshtaý. Atjaqty, ush jaǵy ótkirlenińkirep kelgen juqa tanaý qyr muryndy. Qabaǵy juqalań kishileý kózi ashyq kók pe, álde jasyl ma, ajyrata almaımyn. Qyzǵylt shalǵan shıkil óńi — ar jaǵynan kún kóringendeı názik búkil taldyrmash tulǵasynda, balapannyń túgindeı aqsary shashynda, bıazy shıraq qımylynda tal jibekteı esilgen náziktik bar. Erkek tursyn áıelderdi tartatyny da osy náziktigi bolar. Urǵashy bolyp, ómirinde tútigip ashýlanyp, shaptyǵyp bireýdiń betinen alyp kórmegen shyǵar dep oılaımyn.

Ózim ázirge Svetanyń sabasynan shyqqanyn kórgenim joq. Renjisetin de esh nársemiz bolǵan joq, biraq endi, urysqaq áıelge syltaý joq jerden-aq tabylady ǵoı. («Esiktiń aldyn kúnde qoqytasyń, ylǵı men sypyram ba?»,«Jolǵa sýdy kim tókken?», «Samaýrynnyń shoǵyn tógipsiń, úıimizdi órtemeksiń be?») Svetanyń bir rahaty, áıel bolyp ondaı usaq-túıekke bir kúńk etpeıdi. Maqtanǵanym emes, men de urysqaq emespin. Oryssha urysýǵa tilim de shorqaq. Elden, qazaqtyń dalasynan kelgen adam, kileń orys áıelderiniń ishinde bóleksinip, qaımyǵyp júrem. Bu jaǵynan Svetamen ekeýmiz, jolymyz bolyp, jaqsy qosyldyq.

Men qazaqshaǵa da sózsheń emes edim, orysshaǵa aýysqaly tipti úndemeıtin bolyp aldym. Sveta da sózge sarań, biraq kisi jatyrqaıtyn tuıyq emes, ajary ashyq, adamǵa ylǵı jyly shyraımen qaraıdy. «Júzi ıgiden túńilme» degen, meniń búıregim de Svetaǵa qaraı bura beredi. Kóp sóılespesek te, ekeýmiz úıir bolyp aldyq. Qolymyz bos bolsa, birge otyramyz, baratyn sharýaǵa birge baramyz.

Onyń qasynda júrgende jaıma-shýaq kóktemde dalada ońasha kele jatqandaı, janyń da jaıly, qulaǵyń da tynysh.

Sveta kúıeýin jaqsy kóredi. Árıne endi, bireýdiń ishine kirip shyǵý qıyn, biraq qasynda júrgen meniń bilýimshe solaı sıaqty. Al Nıkolaı bolsa... onyń Svetany jaqsy kóretini soqyr adamǵa da kórinip turady. Ol áıelin súıgende jaı emes, kádimgideı kúıip-pisip súıedi. Keıde ózin qorsynyp, burtańdap joq nársege ókpelep taýsylyp qalsa, keıde áıelin maqtanysh etip tanaýy shelekteı bolady. Suńǵaq boıly sulý kelinshegin qoltyqtap ap, shynashaqtaı bop shirenip baratqan túrin kórseń... týra «ishteriń kúıse tuz jalańdar» degen keskinniń ózi.

Osynda kelgeli Nıkolaımen jıi aralasyp, jaqyndasyp kettik. Baıǵus jaman jigit emes, biraq kúnáqar bolsam da, shynymdy aıtaıyn: óz basyn Svetaǵa Nıkolaıdy teńsinbeımin. Svetanyń erkek-urǵashyny birdeı tartatyn erekshe bir lebi bar. Erkekter ony kórgende óńderi jylyp, kózderi munarlanyp, ishteı kúrsinip qoıady. Naǵyz bir eresek, ustamdylary tamaǵyn kenep, kózin taıdyryp áketip, biraq kimge, qaıda qararyn bilmeı, qıpaqtap qalady da, arjaǵynda saıtany barlarynyń, maı urlaǵan mysyqtaı, kózderi jyltyrap shyǵa keledi. Jurt nazaryn Sveta sezbeıtin sıaqty, jaıma-shýaq, aqjarqyn qalpynan aýmaıdy. Árıne sezbeıtin bolar, eger seze qalsa... onda jaıbaraqat qalpyn joǵaltyp, minezi ózgerip, ne ishteı tiksinip, boıyma darytpaımyn dep, tákapparsyp keter edi, ne ońaı syqyrmen eliktirip, jigitterdiń yndynyn keptire túser edi ǵoı. Degenmen, tereńinde jatqan, tipti ózi de bilmeıtin, bir sıqyry bar shyǵar. Bolmasa, asqan sulý emes... álde náziktigi me?..

Biraq osynyń bárin Nıkolaı sezedi. Komandırler bas qosqan jerde ustaranyń júzinde otyrady. Keıde, syr aldyrǵysy kelmeı, qansha aqjarqyn bolǵysy kep baqsa da, oraıyn tipti keltire almaıdy. Ázil-qaljyńy da orynsyz shyǵyp, daýsy dabyrlap, ózin-ózi zorlap kúldirip, oqys tuıyqtalyp qala beredi. Sodan sózge aralaspaı, qabaǵynyń astynan jurttyń ajaryn jiti baǵyp, áıeline túsip ketken kózderdi ańdyp otyrady. Qara tory júziniń, sheshek daǵy ma, bezeý me, men ajyrata almaǵan qojyry bar, ári-beriden soń tútigip, beti tipti qaraıyp ketedi. Túrin tyshqan ańdyǵan mysyqqa uqsatyp, kishkene kózi ǵana yzaly jyltyraıdy.

Qasymbek jańa: «Svetasyn tipti soraqy qyzǵanady», — degende, Nıkolaıdyń dál osy keskini kóz aldyma kelip týra qaldy. Qaıtsyn endi, erikken boıdaq komandırlerdi shaqyrsa, óziniń erteńgi qýanyshty toıyn azapqa aınaldyrmaı ma?

2

Biz úlken selonyń shetinen oqshaý salynǵan osobnákta turamyz. Bul ózi zamanynda bir myqty baıdyń úıi bolý kerek — eńsesi bıik, eki qanatyn keń jaıǵan kelisti úı. Aýlasynyń shet-shetinde shaǵyn ǵana eki-úsh bólmeden kishkentaı úıler bar — ony flıgel deıdi eken. Bularda osy myqtynyń kútýshi, qyzmetshileri tursa kerek. Bizdiń polktyń semásy bar komandırleri osy osobnákqa túgel syıyp ketti. Myqtyraqtary ana úlken úıdiń ózinde turady da, biz sıaqtylary bir bólme alyp flıgelde turamyz. Aýlanyń ishi aleıalary bar, kádimgi park, ár jerde skameıkalar, besedkalar. Jalpy turysymyz jaman bolǵan joq.

Osy bir rahat jerge kelip ornalasqanymyzǵa aıdan asyp ketti. Áıelder: «Naǵyz kýrort», — dep, qýanyp júr. Tek bir yńǵaısyzy kúıeýlerimiz tańerteń qyzmetke ketedi, sodan qara keshte bir-aq oralady. Jazdyń uzaq kúninde óńsheń áıel qalamyz. Áıel degen halyq, aınalyp keteıin, jaqsy ǵoı, tek ózderi biryńǵaı qalǵan jerde shań-shuńy da kóp bolady eken.

Biraq biz jabaıy áıelder emes, qyzyl armıa komandırleriniń áıelderimiz. Bizdiń de ózimizge laıyq bastyǵymyz, tártibimiz bar. Polktyń áıelder soveti — degen uıymymyz bar. Onyń bastyǵy polk komandıriniń áıeli Elızaveta Sergeevna dárejesi úlken bolǵanmen, ózi kishkentaı adam. Aýzy, murny, qol-aıaǵy bári de shaǵyn ǵana kelgen, yp-yqsham. Kishileý ǵana shúıke bas, sopaq bet, qońyrqaı júzdi kisi, ushy shoshaıyńqyrap kóterilgeni bolmasa, murny da pistedeı. Sóılegende, juqalań erni tisine jabysyp, aýzyn shymshyp sóıleıdi.

Bul áıel syrt adamǵa, bir qaraǵanda, qorash kóriner, biraq biz úshin arýaǵy asqar taýdaı. Kishkentaı keýdesi shoshaıyp, aıaǵyn nyǵyz basyp, ol kele jatqanda, ózimiz qaımyǵyp, etek-jeńimizdi jıa bastaımyz. Kisige keıigende, tákappar júzinen yzǵar tepsinip turady.

— Siz nege búgin saıası sabaqqa kelmedińiz?

Daýsyn kótermese de, ár sózin shegelep, nyǵarlap aıtady. Kishileý tarǵyl kózinde sus pen qabat ashshy mysqyldyń usqyny sýyq jyltyrap, ózi de, shegelep tastaǵandaı, nyǵyz turady.

— Men bir úıdiń ishiniń kir-qońyn jýam dep...

— Saıası sabaqtan qalýǵa eshqandaı dálel qabyldanbaıdy. Al kir jýý degen tipti de dálel emes. Máseleńdi áıelder sovetinde qaraımyz.

Kóbimiz-aq Elızaveta Sergeevnadan myqtap qaımyǵamyz, shúıkedeı bolǵanymen, aldy qatty kisi. Bizdiń aramyzda da áskerı qatal tártip ornatpaq oıy bar.

— Bizder komandır áıelderimiz. Ásker bóliminiń janynda turamyz. Sondyqtan bizge de áskerı tártip kerek. Saldyr-salaqtyqty joıý kerek. Tártipke baǵynbaǵan áıel joldastarǵa qatal shara qoldanamyz, — dep talaı sóılegen.

Kúıeýlerimiz erteńgi asyn iship qyzmetke ketip, úı-ishin jıystyryp bolǵan soń, sáske túste Elızaveta Sergeevna bárimizdi jınap alady. Kóbine úlken besedkaǵa jıylamyz, nebári jıyrmaǵa tarta áıel dóńgelek keń besedkaǵa túgel syıamyz. Búgin de aıtqyzbaı jınaldyq, Elızaveta Sergeevnanyń tórde predsedateldik orny bar, ol soǵan baryp otyrdy. Oǵan jalǵas onyń orynbasary, polktyń shtab bastyǵynyń áıeli Alevtına Pavlovna kelip otyrdy. Alevtına Pavlovna aqsary, sulý kelinshek, onyń aty qandaı qulaqqa maıda jumsaq bolsa, kisiniń kózine ózi de sondaı áser etedi. Denesi arshyǵan jumyrtqadaı jup-jumyr, sál ǵana urty bilinip, buǵaǵy úlbiregen dóńgelek júzdi, úsh jaǵy qaıqaıǵan kishileý ǵana «erke muryn». Munyń da shertip turǵan ásem keýdesi men jas balanyń bilegindeı tamaǵyn, ásirese súıiske qushtar úlbiregen ernin kórgende, talaı erkek tamsanar edi, biraq bul mańda oǵan óresi jetetinder joq. Ol shtab bastyǵynyń, maıor Maslovtyń áıeli.

Alevtına Pavlovna óz baǵasyn jaqsy biletin kerbez kelinshek, bárimizge de joǵarydan tómen sál músirkeı qaraıdy. Biraq, sonysyn ózimsingen erkeligi basyp ketedi de, seniń namysyńdy shabaqtamaıdy. Basyna qonǵan baqyty men qudaı bergen ajar, kórki birdeı bolsa, qaı kelinshek bulǵaqtamaıdy. Alevtına Pavlovna tek Elızaveta Sergeevnaǵa ǵana kishilik kórsetedi, onyń aldyna shyǵyp sóılemeıdi. Elızaveta Sergeevnany sóıletip qoıyp: «Qaıtesiń, aıta bersin», — degendeı, sol ǵana ezý tartyp jymıyp, ózi zerigip únsiz otyrady.

Elızaveta Sergeevnanyń sol jaǵyna áıelder sovetiniń hatshysy ınelikteı qatqan aryq, suńǵaq boıly Marýsh Arshakovna kelip otyrdy. Munyń tulǵasy men kelbeti Alevtına Pavlovnaǵa qarama-qarsy jaratylǵan, biri kún bolsa, biri tún sıaqty. Marýshtyń shashy kómirdeı qara, jyltyratyp ortasynan qaq aıyrǵan, bıik qabaqty, úlken dóńes muryndy qatqan qara tory kelinshek. Áıelge sonsha úlken murynnyń jarasqanyn alǵash ret osy Marýshtan kórdim. Eger murny osydan kishileý boldy bar ǵoı, anaý bıik qabaǵyna, tostaǵandaı qara kózine, myna jaq bitimine jaraspas edi. Aryq bolǵanmen, arsıyp turǵan joq, denesi de jınaqy, symbatty, tek bir ǵana aıyby qýshyqtaý ıyǵyna iri júzdi bas qondyrysy úlkendeý. Orys tilin basqa bir naqyshqa salyp, ásem búldirip sóıleıdi. Oǵan Alevtına Pavlovna «Shyǵys Madonnasy» dep at qoıǵan.

— Men qaıdan Madonna bolam. Madonnalar sen sıaqty tolyq bolady. Naǵyz slaván Madonnasy ózińsiń, — dep kúledi oǵan Marýsh.

Marýshtyń jas shamasyn aıyrý qıyn, Elızaveta Sergeevna sıaqty otyzdan ájeptáýir asyp ketse de ózi bilsin.

Elızaveta Sergeevna stoldy tyqyldatyp tártipke shaqyrdy da, sózin bastady.

— Joldas komandır áıelderi, májilisimizdi bastaımyz. Ózderiń bilesińder, erteń kún demalys. Birsypyra joldastar Brestke barady. Qalǵandary óz qalaýynsha dem alady. Al, bizdiń kópten beri qansha talqylap, sheshe almaı...

Osy kezde Natasha degen kelinshektiń emshektegi balasy shyryldap jylap qoıa berdi. Ózim de neǵyp jylamady dep otyr edim, bu balanyń kúndegi ádeti osy — Elızaveta Sergeevna sóz bastarda, shyrqyn buzady. Sheshesi Natasha sıdıǵan boıy bolmasa, bir shaınam eti joq, adyraq kóz, aryq kelinshek. Jas ta bolsa keýdesine jabysyp, solyp qalǵan emshekten ne sút shyqsyn, sodan bolar, balasy zar jylaýyq. Ókshesi qanap kórmegen Elızaveta Sergeevna qońyz jutyp qoıǵandaı tyjyryndy.

— Natasha, Natasha, jubatsańyzshy. Ylǵı óstip jınalystyń shyrqyn buzasyz.

Natasha esh ýaqytta kisiniń betine kelmeıtin kelinshek: «İ — i — i» dep bebeý qaǵyp, balasyn áldıleıdi. Bala eregiskendeı, odan saıyn baqyrady.

— Beri ákelshi maǵan, — dedi osy kezde bir áıel.

Bul — Valá. Kespeltek, balǵadaı kelinshek, munyń da emshekte balasy bar. Balasynyń eki shekesi torsyqtaı.

— Beri ákel. Men emizip bereıin, — dedi Valá.

Elızaveta Sergeevna taǵy bir qońyzdy jutyp qoıdy.

— Valá, qalaı ǵana uıalmaısyz. Osyndaı jınalystyń ústinde emizip otyrmaqsyz ba? — dedi Elızaveta Sergeevna, juqa tanaýyn tyjyryp.

— E, emizse nesi bar, basqa eshkim joq, kileń qatyndar emes pe, — dep, shap ete qaldy shúıkedeı aryq áıel. Bul kádimgi aty shýly urysqaq Mýsá.

— Mýsá... e... Marıa Maksımovna, osy dórekiliktiń keregi ne? Qatyndar dep... Siz sovet komandıriniń áıelisiz.

— E, nemene, qatyn demeı, «áıel» dep syzylǵanda, qaıtadan qyz bolarmyn dep ne eń? Seni men bizdiń qyz dáýrenimiz endi aınalyn kelmeıdi. Qatynnyń aty qatyn, — dep, urysqaq Mýsá bastyqtyń ózin toıtaryp tastady. — Odan da emizsin ana Valá. Eki emshegi eki sıyrdyń jelinindeı. Jetedi. Natasha degen, jas ta bolsa, men sıaqty keýip qalǵan qý shandyr emes pe?

Bul fánıde Elızaveta Sergeevnanyń jalǵyz qorqatyn adamy — osy urysqaq Mýsá. «Páleden mashaıyq qashqan» degen emes pe, ózin «polktyń anasy» sanaıtyn, bizge ámirin myqtap júrgizetin Elızaveta Sergeevna osy urysqaq Mýsáǵa kelgende, taıqyp shyǵa keledi. Bastyǵymyz únsiz qaldy — onysy Mýsányń aıtqanyna amalsyz kóngendiginiń belgisi.

Valá óz balasyn Natashaǵa ustatty da, onyń jylaýyq balasyn baýryna saldy. Urysqaq Mýsá bekerge shabalańdamaǵan eken, zarjaq bala Valányń keýdesine jete bere jym boldy, tipti qulqyny keýip qalǵan eken, soraptap emgenine deıin estilip tur. Bir sát bárimizdiń kózimiz ashqaraq balaǵa shúıilgen eken, Elızaveta Sergeevna esin jıyp, úzilip qalǵan baıandamasyn qaıta jalǵady.

— Joldas komandır áıelderi, úlken qaladan shet turǵandyqtan, sizderdiń eshqaısylaryńyz qyzmet istemeısizder. Ýaqyttaryńyz bosqa ketip jatyr. Áıelder soveti sizderdiń sol bos ýaqyttaryńyzdy paıdaly nársege jumsaý jaıly másele qarady. Aqyldasyp kelgende, óte mańyzdy eki sheshim qabyldadyq. Birinshisi — nemis tilin úırenetin úıirme ashamyz. Kúnine eki saǵat sabaq ótkiziledi. Svetlana Andreevna, — dep Elızaveta Sergeevna Svetaǵa buryldy, — Sabaq berýge sizdi taǵaıyndamaq bolyp uıǵardyq.

— Bizge Sveta sabaq bere me? — dep shyqylyqtap kep kúldi uzyn boıly, ıyǵy eńkishteý, qyzyl bet kelinshek.

— E — e, Mýsá, siz nesine kúlesiz? — dep keıidi Elızaveta Sergeevna.

— Joǵa ánsheıin, — dep Mýsá odan beter syqylyqtady, — Men jáı... h — e — he — he.

Eki Mýsány shatastyryp almas úshin, jurt bul kelinshektiń atyn «Kúlegesh Mýsá» qoıǵan — dy. Onyń erekshe bir qasıeti kóbine kúletin jerde kúlmeıdi de, naǵyz bir kúlmeıtin jerde kúledi. Bir kúlse, kópke deıin toqtaı almaıdy.

— Elızaveta Sergeevna, meniń ózim nemis tilin mardymdy bilmeımin. Kimge ustaz bola alam? — dedi Sveta qyzara bórtip.

— Shyraǵym Sveta, biz áýeli seniń bilgenińdi bilip alaıyq, — dedi Marýsh bolar-bolmas qana ezý tartyp. — Sodan keıin ar jaǵyna basqa muǵalim izdermiz.

— Qoǵamdyq tapsyrmadan bas tartýǵa bolmaıdy, — dedi Elızaveta Sergeevna aýzyn shymshyp sóılep, — Svetlana Andreevna, siz de, biz de áıelder sovetiniń sheshimine qaltqysyz baǵynamyz. Sonymen birinshi máseleni qabyldandy dep esepteımiz ǵoı, áıel joldastar? Káne, daýysqa qoıam. Quptaǵandaryńyz qol kóterińizder.

Sveta qyzaryp tómen qarap otyryp qaldy, ózgelerimiz qol kóterip quptap shyqtyq. Áıel bastyǵymyzdyń ekinshi máselesi tigin úıirmesin uıymdastyrý eken. Bul da jaqsy-aq nárse — eki qolyń aldyńa syımaı, bos otyrǵansha, ónerge úırenesiń, balańnyń kóılek — kónshegin qaıysań da, ne zıany bar. Marýsh Arshakovna sheber eken — sabaq júrgizedi. Áıelder bul usynysty jamyrasyp, jabyla qostap edi, artyndaǵy bir kiltıpanyna kelgende, ekpinderi qaıtyp qaldy. Ol — tigin mashınasyn satyp alý, sol úshin kisi basy aqsha jınaý, jáne sózbuıdaǵa salmaı, erteń Brestke barǵanda ala kelý kerek. Qınaǵan jeri osy ara. Tipti bar bolsa da, qapelimde qaltadan aqsha sýyryp berý... Oılamaǵan, kúni buryn esepke kirmegen shyǵyn. Esepsiz aqsha kimde bar... Elızaveta Sergeevna shyryldap qansha úgittegenmen, bola qoımady. Artyq aqsha joq... Oılaný kerek. Árıne aqsha jınaý kerek qoı, biraq qapelimde... Keshke kúıeýimiz kelsin... Qansha aıtqanmen, aqsha tabatyn solar ǵoı... Aqyldasaıyq... Erteńnen basqa da jeksenbi bar ǵoı. Brest te qashyq emes... Kelesi jumada barsa da...

Bul másele osylaı jińishkerip baryp sıyrquıymshaqtanyp bitip edi...

3

Elde meniń Qamqa degen ájem bar. Jaqsylyq pen jamandyqty kúni ilgeri sezetin «kóripkeli» bar adam. Oń kózi tartsa, qýanady; sol kózi tartsa, renjıdi, bolashaq kóp nárseni túsinde kóredi de, solaryn aınytpaı jorıdy. Úıge aqsha túse qalsa: «E, báse, keshe ýysym qyshyp edi», — dep; alystan saǵynǵan adamy kelse: «Aldyńǵy kúni túsimde bir tabaqtan as iship otyr edim-aý», — dep, báriniń ústinen túsetin. Jasym on toǵyzǵa qaraǵan dyrdaı kelinshek bolsam da, Qamqa ájemniń sol «kóripkeli» maǵan qonbapty. Qyryq birinshi jyldyń jıyrma birinshi ıýn kúni maǵan jamandyq emes, jaqsylyq ákele jatqandaı kórinip, jaǵam jaılaý, jaıbaraqat jaısań kún boldy da, bar oqıǵasy badyraıyp kóz aldymda turyp qaldy.

Sol kúnniń ózi de tolysyp pisken jemisteı tolyqsyp turǵan-dy. Shańqaı túske qaraı kóterilgen kún, ystyq aptabymen kúıdirmeı, qalyń aǵashqa, jaıqalǵan kók shalǵynǵa, quıqaly topyraqqa mol qyzýyn sińirip balqytyp keledi. Shýaq qoıý aýa jumsaq jylýyn búkil tánińe darytyp, ón boıyńdy uıań tartqyzyp, kóńilińdi tynyshtyqqa, beıbit rahatqa bóleıdi. Jasyl kók shóptiń, qyzyp kele jatqan dymqyl jerdiń ısi azdap mas qylǵandaı basyńdy aınaldyrady. Kenet murnyma emis qana saýmaldyń ısi kelgendeı boldy — ol qaı shóptiń ısi ekenin ajyrata almadym.

Adam erteńgi kúniniń ne bolaryn bilmeıdi. Biraq aqyl-oıdyń boljamy jetpegen nárseni keıde tániń sezetin sıaqty. Birneshe jylǵa sozylmysh azap pen mehnat aldynda dúnıeniń bar jylýy men tynyshtyǵyn, az ǵana raqatyn ár kletkasyna sińirip alǵysy kelgendeı, bar denem balbyrap, bolashaq qaýip pen qater, jan ushyrǵan úreı aldynda — tynyǵyp alǵysy kelgendeı, kóńilim de jaı taýyp, jadyrap keledi. Aleıadaǵy skameıkada Sveta ekeýmiz otyrmyz. Úndemeımiz. Svetanyń barlyq tómen etektiden artyqshylyǵy da osy. Qulaǵyń tynysh. Qasyńda bir jaqsy adam baryn bilip, búıiriń jylyp otyra beresiń.

Sveta bir kezde maǵan qaraı qısaıdy da, belimnen qushaqtap aldy.

— Nadá, — dedi sodan soń. Mundaǵy orys áıelderi meniń Názıra atymdy «Nadáǵa» aınaldyryp alǵan... — Men áıelderden estip senbeı júrsem. Ras eken ǵoı.

Ol jumsaq alaqanymen meniń qursaǵymdy maıda sypyryp ótti.

— Ras, — dedim men.

— Men de ańqaýmyn. Seniń qasyńda júrip, jurttyń eń sońynan bilippin. — Sveta kishkene qabaǵyn shytyp otyrdy da. — Iapyr-aı, beker bolǵan eken munyń, — dedi.

— Nege?

— Sen nemene, esh nárseni sezbeısiń be? — dep Sveta qabaǵyn kóterip tańyrqaı qarady.

— Shekarada turmyz. Erteń ne bop keterin qaıdan bilesiń?

O jaǵyn men oılamappyn. Ras, shet jerde, bir qıyrda júrgende aıaǵym aýyrlaǵanyna kóńilim kúpti bolatyn. Áıtse de, jalǵyz emespin. Arqa súıer azamatym bar.

— Ne qylar deısiń. Kúnim jaqyndaǵanda elge qaıtam ǵoı, — dedim.

— Áıtse de, saqtanýyń kerek edi, — dedi Sveta.

— Ay, qalaı saqtanam? — dep tańyrqadym. Shynynda da osy kúnge deıin bizdiń halyqta baladan saqtandy degendi estigen joq edim.

— Óziń saq bolasyń da, — dedi Sveta moınymnan qushaqtap... — Erkek shydamsyz bolady ǵoı, — Sveta meniń moınymdy bosatyp, týflıiniń tumsyǵymen dymqyl jerdi túrtkiledi. — Bizdiń Nıkolaı da bala súıgisi keledi. Biraq myna jaǵdaıda... Bilmeımin, Ózim sekemshilmin be, áıteýir qobaljı berem.

Men de qobaljı berem, biraq meniń qobaljýym basqa. Áýeli áıel bolyp bir úıdiń tutqasyn ustaǵanyma sene almaı bir túrli bop júrdim, jáne úı deıtin qaıbir úıiń bar, aınaldyrǵan ekeýsiń. Onyń ústine adam sıaqty elde — aǵaıyn-týǵannyń arasynda tútin tútetip otyrǵan joqsyń. Jel aıdaǵan qańbaqtaı, qos chemodanyńdy qolyńa alyp... Áskerdegi jigittiń qanjyǵasynda... Óz jaǵdaıymdy ózim onsha túsine bermeýshi edim. Endi aıaǵym aýyrlap mynadaı halge ushyradym. Osy men shynymen ana bolyp, bala súıem be? Amandyq bolsa, solaı bolýǵa tıis qoı. Biraq... taǵy da bir túrli... qobaljı berem. Álde Svetanyń aıtqany durys pa? Ol budan buryn da bir joly saqtanyp júrgenin aıtyp edi, onda men elegen joqpyn-dy, qazir oılap qarasam... qashan ornyǵyp, bir yńǵaılanyp alǵansha... onyń sóziniń jany bar sıaqty.

Qaıtemiz endi, árkim buıyrǵanyn kóredi de.

Ánekeı bir top bala oınap júr. Olar da osy komandır balalary. Tórt jasar, sary shashty bala:

— Stoı! Smılno! — dep aıqaı salady.

Ol shtab bastyǵy, maıor Maslovtyń balasy. Túr kelbeti sheshesi Alevtına Pavlovnaǵa tartqan — bórtip pisken nandaı top-tompaq, oınap júrgen balalardyń ishindegi eń kishkenesi sol bolsa da, ózgelerine óktemdik jasap komanda berip júr. Balalardyń oıynynda ylǵı komandıri sol bolady. Sondyqtan ba, áıteýir ony úlken-kishisi birdeı «Vovka komandır» atap ketti. Balasynyń osy laýazymy ata-anasyna da unaıtyn bolý kerek, óıtkeni «Vovka komandır» degen atty balalardan góri úlkender kóbirek aıtady, ásirese maıor Maslov pen Alevtına Pavlovnanyń qulaǵyna jetedi-aý degen jerde:

— Vovka komandır, seniń áskeriń qaıda? Káne, sapqa turǵyzshy.

— Ózi aýmaǵan maıor Maslov. Túbi myqty komandır bolady. Naǵyz jaýger.

— Bolatyn bala qarshadaıynan-aq kórinip turady. Ózinde naǵyz komandırdiń tegeýrini bar, — dep qoshemetteı erkeletip jatady.

Alevtına Pavlovna jaqynyraq jerde bolsa:

— Kóp maqtaı bermeńizder. Bala dandaısyp ketedi, — deıdi nazdanyp.

Bul Alevtına Pavlovnanyń ber jaǵy, ar jaǵynda balasynyń jurtty tamsandyrǵan qasıetine degen maqtanysh jatyr, daýsynyń nazdy shyǵatyny da sodan. Jalpy Alevtına Pavlovna kóbirek nazdanady. Basqa bireý sóıtse ersi kóriner edi, al tolyqsyǵan sulý kelinshekke bári jarasady.

Bala ataýly soǵys oınaǵanda komandır balalary qaıtip qalsyn, bular da ásker bolyp oınaıdy, úlkenderden kórgenin isteıdi. Vovka komandır synyq súıem boıymen shirenip tura qalyp, bir qolyn sholtań etkizip, sozyp:

— Stloısá! Stanovıs! — dep aıqaılaıdy.

Balalar sony qyzyq kórip, japa-tarmaǵaı júgirip kelip sapqa turyp jatyr. Balanyń aty bala emes pe, shart ta shurt urysyp, talasyp qalady.

— Men alǵa turam.

— Joq men alǵa turam. Meniń boıym uzyn.

— Joq, joq, qarashy. Mine meniń boıym uzyn. Tóbem artyq turǵan joq pa?

— Má, sen aıaǵyńdy ushynan baspa. Káne, qarsy turyp murnymyzdy taqastyraıyqshy.

Bulardyń ishinde bizben bir flıgelde turatyn kórshimiz Iraıda Ivanovnanyń alty jasar Shýrıgi men bes jasar Borısi da júr. Ol ekeýi basqa balalardaı ilgeri turýǵa talaspaıdy da, kóp shýlamaıdy, analaryna tartqan salmaqty, momaqan ǵana. Vovka komandırdiń aıtqanyn istep, kórsetken jerine tura beredi. Tek «men Borádan uzynmyn, men munda turam», dep aralaryna basqa bala kirip ketse, oǵan kónbeıdi. Ekeýi egiz qozydaı, juby jazylmaıdy. Biraq bular ata-anadan ekeý ǵana emes, Iraıda Ivanovnanyń tórt balasy bar, Eń úlkeni Vaná jetiden segizge qaraǵan, kishisi emshekte. Vanásy erterek eseıgen, oıynnan góri sharýaǵa úıir — kóbine kishkentaı inisin baǵady, sý ákeledi, úı sharýasynda sheshesiniń naǵyz qolqanaty. Aǵalary sheshesiniń qasynda bolǵan soń, Shýrık pen Borá jubyn jazbaı bir júredi de, birge oınaıdy. Iraıda Ivanovnanyń balalary altyn asyqtaı. Orta boılydan tómen, tolyqsha kelgen shesheleri minezge baı, jaısań adam bolǵanǵa ma, balalary da ornyqty, shyr etken daýsyn estimeısiń.

Erkek balalarmen birge urysqaq Mýsányń qyzy Lúsá da soǵys oınap júr. Ol jeti jasta. Soraıyp balalardyń eń aldyna turyp alǵan, sheshesindeı emes, boıshań bolatyn túri bar.

— Vova, Vovochka, men saǵan orynbasar bolaıyn. Qazir men komanda berip, saǵan baıandaıyn, — dep jalynady Lúsá.

Kip-kishkentaı bop shirenip turǵan Vovka — komandır ony mensinetin emes.

— Qyzdar komandır bolmaıdy, — deıdi ol.

— Men orynbasar bolam.

— Joq, men bolam, — dep balalar taǵy da jamyraı shýlap ketedi.

Men balalardyń oıynyn qyzyqtan otyrǵanmyn. Sveta úndemeı otyra berýge ishi pysty ma:

— Iýn aıy da bitip qalypty-aý, apyraı-á? — dedi esinep.

— Iá, búgin jıyrma biri. Erteń Brestke baramyz. Qalaǵa barǵan soń, senderge qonaq bolamyz ba?

— Nıkolaı týǵan kúnimdi meıramdaımyn deıdi, — dedi Sveta sol buıyǵy qalpynan serpilmeı. — Meıli. Qarsy bolǵanym joq. Kisi jıyrma beske kúnde kelmeıdi. — Ol jup — jumsaq bilegin meniń moınyma artty. — Sen ǵoı, áli jıyrmaǵa kelgen joqsyń, Nadá. Qandaı jassyń. Týǵan kúniń qashan?

Týǵan kúnińdi bilmegen shynynda da uıat eken, jaýap bere almaı qysylyp qaldym. Meniń biletinim dońyz jyly týyppyn, ol jıyrma úshinshi jyl, dálirek aıtqanda kóktemge qarsy — naýryzdyń ishi bolsa kerek, — onyń bárin Svetaǵa qalaı túsindirem. Kóp sózden úndemeı qutylatyn ádetim bar edi, onyń ústine Svetanyń bir rahaty jaýap bermeseń qazbalap suramaıdy. Jańa ǵana bergen saýalyn áp-sátte umytyp ketken adamdaı, qysylmaısyń.

— Men kúzde jıyrma ekige shyǵam, — dedi Sveta. — Sóıtip jyl degeniń óte beredi. Óte beredi. Bir kúni qartaıǵanyńdy da bilmeı qalasyń.

Svetanyń oıyna káriliktiń qaıdan kelgenin bilmeımin, óz basym osy az jasymda kárilikti oılap kórgen emespin, ol ázirge meniń qolym jetpeıtin alys dúnıe. Tezirek úlkender sanatyna qosylý, ul bolsyn, qyz bolsyn, bar balanyń asyǵa kútetin armany emes pe, men qaıta er jetýge asyǵýshy edim.

Kishileý kezińde keıbir úlkender seni balasynyp, kishireıte sóılese — dúnıede qor qylatyn nárse sol bolýshy edi. Biraq qazekeńniń bir jaqsy jeri qyz balany onsha kishireıte bermeıdi, qaıta erterek eseıtedi. On tórt, on besten bylaı qarap-aq, bolashaǵyńdy oılatady. Óıtkeni on segizden assa-aq ótpeı otyrǵan kári qyz degen jaman ataq bar. Ondaı ataqtan qyzdyń ózi ǵana emes, ata-anasy, aǵa-jeńgesi, tóńiregi túgel qorqady.

— Qasymbekke qalaı ǵashyq bolǵanyńdy aıtshy, — dedi Sveta kenet meniń ıyǵymda jatqan jumsaq bilegimen moınymnan qushaqtap, daýysynda áldeneni ańsaǵan arman bar. Daýysynda ǵana emes, búkil ón boıynda bir ańsaý bar sıaqty.

Men úndeı qoımaq edim.

— Aıtsaıshy, neń ketedi, — dep jarmasty. Kisige ondaı qadalmaýshy edi.

— Bilmeımin, — dedim men.

— Bilmegeni qalaı?

— Áıteýir unatqan bolýym kerek. Al bylaı ólip — talyp... Qoıshy, odan da Nıkolaıǵa ǵashyq bolǵanyńdy aıt óziń, — dep men de jarmasa kettim.

Sveta kishkene úndemeı oılanyp qaldy da, kúlip jiberdi.

— Men de bilmeımin. Aq kóńil elpildegen jaqsy jigit eken. Bir kórgennen esi ketip báıek boldy da qaldy. Tipti janyn berýge bar. Meniń betimdi beri qaratqan sol yqylasy bolý kerek. Áıel qansha asqaqtaǵanmen erkektiń yqylasyna túsip qalady ǵoı.

— Sonda qalaı?.. Áıelder ǵashyq bola bilmeı me? Tek erkekterdiń degenine kóne bere me? — dedim.

— Árıne, — dep kúldi Sveta. Aldymen kózi túsip aınaldyratyn erkekter emes pe. Endeshe biz solardyń jeteginde ketemiz de, ǵashyq boldyq dep ózimizdi aldarqatamyz.

Oılanyp qarasam myna sóziniń jany bar sıaqty. Árıne endi, kóńili qalamasa kisi qyryndaǵan erkekke kónbeıdi ǵoı, biraq... Meniń túsinip te, túsine almaı, kózim jypylyqtap qınalyp otyrǵanymdy baıqady ma, Sveta betime qarap jymıyp qoıdy. Sodan, maǵan yqylasy túsip ketti me, álde ishki qatparyn aqtaryp tazaryp alǵysy keldi me, keıde adamda ondaı da bolady, ıyǵymnan qaýsyra qushaqtap:

— Meniń qalaı ǵashyq bolǵanymdy bilgiń kelip bara ma? — dep kúle surady.

— Iá, bilgim keledi.

— Shynynda men de ǵashyq bolǵanmyn. Tipti esim ketken kezderi boldy.

— Nıkolaıǵa ma? — deppin men de qarap otyrmaı.

Sveta yńǵaısyzdandy ma, sál irkilip baryp:

— Joq, — dedi. — Sen oǵan tańyrqamaı-aq qoı. Jurttyń bári alǵashqy súıgen adamyna tıe bermeıdi. Onyń ústine, o kezde, men áli aqyl toqtatpaǵan jas edim. Ákem Lenıngradta úlken qyzmetker edi, bir úıdiń erke ósken jalǵyz qyzy. Til de úıretti, mýzykany da úıretti. On jetige kelmeı jatqanymda-aq qyryndaǵan jigitter de kóp boldy. — Sveta myrs etip kúlip qoıdy. — Men ótimdi qyz boldym, Nadá. Biraq meniń kóńilim bir balaǵa ǵana aýdy. Sasha, aty Aleksandr bolatyn, menen birer jas úlkendigi bar. Jalǵyz sheshesi ǵana bar, ózderi tym jupyny turatyn. Biraq óz talabymen oqýǵa túsken stýdent edi. Ózi symbatty, sulý jigit bolatyn. Kórdiń be, Nadá, meniń sulý jigitterim de bolǵan, — dep Sveta ıyǵymnan qaǵyp qoıdy.

Báse Nıkolaıdy buǵan ózgeler ǵana emes, ózi de qomsynady eken ǵoı. Óıtpegende qaıtsyn, kórinip turǵan nárse emes pe.

— Jas adamnyń alǵashqy mahabbaty degen qatty bolady ǵoı. Men de qatty quladym. Bir kún kórmesem, dúnıede men úshin ondaı azap bolmaıtyn. Adam degen qyzyq-aý, bireýdi jaqsy kórseń, onyń ózi ǵana emes, búkil tóńiregi, kıgen kıimi, ustaǵan múlkine deıin ystyq bolady eken. Aıttym ǵoı, jupyny turatyn adamdar edi, maǵan solardyń kishkentaı bólmesi, úı ishindegi tozyǵy jetken múlik jabdyqtary túgel unaıtyn. Sol jigittiń sheshesi de maǵan qatty unaǵan. Jasy elýge jaqyndaǵanmen bir erinbeıtin isker adam edi, joqty bar qylyp, úı ishin de tap-tuınaqtaı taza ustaıtyn. Sasha sheshesin jaqsy kóretin de, bir sózin eki etpeıtin. Sodan ba, onyń sheshesin men de jaqsy kórip kettim. Biraq Raısa Semenovnanyń ózi de jaqsy kórmesińe qoımaıtyn adam bolatyn. Bilmeımin, ózge jurtqa er minezdileý, qataldaý da kórinetin, shyǵar, biraq maǵan degen yqylas, nıeti ózgeshe edi. Úıine men kirip kelsem, kópten kórmeı qatty saǵynyp qalǵan adamdaı jadyrap qoıa beretin. Shaıyn ba, kofesin be, nesin bererge bilmeı, asty-ústime túsip báıek bop qalatyn. Keıde Sasha joq bolsa, ekeýmiz otyryp alyp qatar — qurbysha áńgime soǵatynbyz. Kádimgi syrlas qatyndarsha esh nársemizdi búkpeı barymyzdy aqtaryp salatynbyz. Áli túk kórmegen kishkentaı qyz balaǵa kóp biletin, kópti kórgen kekse áıelmen syrlas bolýdyń ózi mártebe eken. Óziń de kópti kórgen, kóp nárseniń syryn biletin adamdaı marqaıyp qalasyń. Raısa Semenovna óte eskerimpaz da kisi bolatyn, Sasha úıde bolsa, kóp aınalsoqtamaı, bir senimdi syltaýy tabylyp, bizdi ońasha qaldyryp ketetin. Sasha bylaı symbatty, myqty jigit bolǵanmen, meni shyn jaqsy kórgendikten be, bilmeımin, ádepten asyp kórgen emes. Jalpy óziniń minezi sypaıy, synyq bolatyn. Sondaı er júzdi, qaýqarly jigittiń óktem, dókirligi joq, mineziniń bıazylyǵy da maǵan qatty unaýshy edi. Ǵashyqtyq degen de ishpeı-jemeı esińdi alatyn mastyqtyń bir túri ǵoı deımin, maǵan ózim ósken uıam, keń saraıdaı tórt bólmeli, jıhazdy páterimnen, analardyń kishkentaı tar bólmesi ystyq bolyp bara jatty. Kıno, teatr, keshterge barmaǵanda kóbine sol úıde kezdesemiz, óıtkeni bizdiń úıge kelgende Sasha ózinen ózi qysylyp ebedeısizdenip qalady. Tipti úı ońasha bolsa da, erkinsip kete almaı aıaǵyn eppen basady. Bizdiń úı jalpy keń bolǵanmen maǵan da tarlyq ete bastady. Sashany ata-anama tanystyrǵanmyn, biraq Raısa Semenovnanyń maǵan bergen peıilin, olar Sashaǵa bere qoıǵan joq. Synaı qarap, sypaıy ǵana sóılesedi. Sodan, qansha erke óssem de, qysylatyndy shyǵardym. Onyń ústine Raısa Semenovna da maǵan sheshemnen beter syrlas bolyp aldy, keıbir mamama aıtpaıtyn syrymdy da so kisige aıtatyn ádet taptym ǵoı. Qalaı aıtpassyń, Raısa Semenovnanyń bar armany Sasha ekeýmizdiń baqytty bolýymyz, ekeýmizdiń qyzyǵymyzdy kórý. Meniń bir baıqaǵanym, Nadá, kisi ǵashyq bolǵanda kókiregindegi bar qýanyshyn súıgenine aıtyp taýysa almaı, taǵy da bir sony bólisetin jaqyn adam izdeıdi eken. Meniń sondaı adamym Raısa Semenovna boldy.

«Jańa jyldy bizdiń úıde qarsy alaıyq» — dedi Sasha. Men ózim kishkentaıymnan onsha saýyqshyl qyz emes edim, Kóbine úıde pıanıno oınap, kitap oqyp otyra beretinmin, al ǵashyq bolǵasyn, ózge topqa qosylmaı ońashada Sashanyń betine qarap otyra bergendi kóp qyzyqtan artyq kóretindi shyǵarǵanmyn, sodan da Sashanyń bul sózine qýana kóndim. «Men jańa jyldy qurby qyzdarymmen bir kompanıada qarsy alatyn boldym», dep ómirimde birinshi pet ata-anamdy aldap kettim.

Raısa Semenovna da dastarhandy kelistirip jasaǵan eken. Bylaı aǵyl-tegil bolǵanmen azǵantaı adamǵa kerek — jaraqtyń bári bar. Tipti stol ústine bir shoq gúl de qoıypty. Qystyń kózi qyraýda, jáne jańa jyl aldynda Lenıngradtan gúl tabý da ońaı emes. Men de mamamnan alǵan azǵana aqshaǵa bir shampan men bir korobka konfet ákelgenmin. Solaı ońasha, máz-máıram bolyp jańa jyldy qarsy alýǵa otyrdyq. Jasym on segizge kelse de buryn sharap iship kórgen joq edim, shampan aýzyma tıgen soń bir túrli kóńilim kóterilip, burynnan da mol qýanyshym keýdeme syımaı keremet boldym. Raısa Semenovna azǵana otyryp, sosyn bizge «jańa jylda jańa úlken baqyt» tilep, tost kóterip, jańa jyldy birge qarsy alýǵa ózin kútip otyrǵan qurbysy bar eken, keshirim surap soǵan ketip qaldy.

Sharaptyń áseri me, men sol kúni aıtýsyz kóńildi boldym. Qýanyshym qoınyma syımaı syqylyqtap kúle berdim. Nege kúletinimdi, nege qýanatynymdy ózim de bilmeımin. Áıteýir mázbin. Sashanyń betine qaraımyn — ol burynǵysynan da sulý, ajarly, sondaı jaqsy... Men ony odan beter jaqsy kórip ketem. Sasha da meni ádettegisinen .áldeqaıda artyq jaqsy kóretin sıaqty. Ánsheıindegisindeı ımenshek te emes qushyrlanyp qatty-qatty súıip, boıymdy balqytyp barady. Sol kesh meniń ómirimdegi eń baqytty keshim bolǵan sıaqty edi. Biraq erteńgisin oıanǵanda kóńil-kúıim ózgerip ketti. Bir nárseni búldirip alǵandaı, ıa bir uıatty is istep qoıǵandaı, kókiregimdi tyrnap jatqan bir nárse bar. Sashanyń betine qaraýǵa da qaımyǵam. Ómiri jatyp kórmegen jat tósekten de... Sol túni men tuńǵysh ret erkek kórgenmin. Súıgenińmen qosylý baqyt deıdi ǵoı, biraq sol alǵashqy tún tań ata meni beıbereket mazasyzdyqqa ushyratqan. Tezirek kıinip keteıin dep jatqanymda, Sasha da túndegi batyldyǵynan aırylyp, meni toqtata almaı mińgirleı bergen-di, Raısa Semenovna qaıtyp oraldy. Óńi jaıdary, sondaı kóńildi, «oý, erte turypsyńdar ǵoı» dep kele jatyp, meniń ketýge ońtaılanyp turǵanymdy baıqap: «qoı, tań atpaı qaıda barasyń, qazir zavtrak ishemiz, otyr» dep qushaqtap alyp eki betimnen kezek súıdi. «Meniń jaryǵym, jalǵyzym, ishimnen shyqqan jaqynym» dep kózine jas alyp súıgende men de erip kettim. Ózim de úıge barýǵa betimnen basyp tur edim, stolǵa otyryp, shampan iship, ishtegi qyjylym tarap qaıtadan máre-sáre boldyq. Ásirese Raısa Semenovnanyń kúndeı jaınaǵan júzi, asyp tógilgen yqylasy ishtegi bar kıkiljińimdi umyttyryp, eritip áketti.

— Ia- a, ol kisi o jaǵynan myqty edi, — dep toqtady Sveta.

Daýysynda demimen qosa shyqqan kúrsinis bar ma, kóńildi áńgimesiniń sońynda bir kóńilsizdik baryn ishim sezip, men de irkilip qaldym. Biraq zatym áıel emes pe, shydaı almaı ar jaǵyn suradym.

— Ar jaǵynda qıyn oqıǵalar boldy ǵoı — dedi Sveta áńgimesin burynǵydaı emes, jadaý jalǵastyryp. — Úsh kúnnen keıin meniń papamdy ustap áketti. Tóbemizden jaı túskendeı boldy. Mamam, mendeı byljyraq emes, qaıratty adam edi, jylaǵanyn maǵan kórsetpeı, bir jaǵynan meni jubatyp, bir jaǵynan tıisti jerlerge júgirdi. «Adal adam naqaqtan kúımeıdi., aqtalady, qaıtse de aqtalady» dep maǵan jubanysh aıtady. Biraq onysynan ázir esh nárse shyǵa qoımady, tipti, papama jolyǵa da almapty. Sodan úshinshi kúni, «balasymyn ǵoı, múmkin meni jolyqtyrar» dep peredacha túıip alyp, jatqan jerine men bardym. Meni de jibermedi. Bar aıtqandary: «Keıin belgili bolady, keıin kelersiz», — dedi. Ol «keıinniń» qashan ekenin jáne aıtpady. Sodan qaıtyp kele jatyp Sashanyń úıine soqqym keldi. Eki-úsh kúnnen beri esimnen tanyp júrip, ony da umytyp ketippin, telefon soǵa qoıatyn úıinde telefon joq. Mamamnan keıingi endigi qalǵan tiregim Sasha men Raısa Semenovna edi. Endi solarǵa soǵyp ishimdegi bar qasiretimdi shyǵaryp, sherimdi tarqatqym keldi. Esikti Raısa Semenovnanyń ózi ashty. Ony kórisimen «Raısa Semenovna!» dep daýystap jiberip, keýdesine qulap eńkildep jylaı berdim. Ne aıtyp, ne qoıǵanymdy da bilmeımin, áıteýir jylaǵanym esimde. Qansha jylaǵanymdy da bilmeımin, bir kezde baryp «Sasha úıde me» dep suradym. Raısa Semenovna meni keýdesinen bólip tikeıtip qoıdy da, «Sasha úıde joq» dedi. Daýsy qulaǵym úırengen áýeninen bólek shyqty ma, osy sózden selt etip, betine qarasam Raısa Semenovnanyń júzi de sap-salqyn eken. Codan bir túrli sýynyp qaldym da: «Sasha... Sasha qashan keledi?» dep suradym. Osy kezde kýhná jaqtan bir oryndyq syqyr-syqyr ete qaldy. Bulardyń as pisiretin tıtteı ǵana bólmesi bolatyn, onda bir tozyǵy jetken syqyrlaýyq oryndyq bar — tyn. «Sasha búgin úıge kele almaımyn degen, ınstıtýt olardy bir jaqqa jiberetin kórinedi» dep Raısa Semenovna oryndyqtyń syqyrymen jarysa jaýap berdi maǵan. «Ana jaqta bireý bar ǵoı? Ol Sasha emes pe? Sasha...» dep daýystap jiberdim. Raısa Semenovna bir túrli sasyp qalǵandaı boldy, tipti kýhná jaq esikke kóldeneńdeı tura qalyp: «joq, joq, ol meniń podrýgam. Men saǵan qashan ótirik aıtyp edim. Sasha joq dedim ǵoı. Nege senbeısiń» dep ózime tuńǵysh ret keıip tastady. Osy kezde «podrýgasy» oryndyqty taǵy bir syqyr etkizdi. Keıı almaıtyn adamyńa bir keıip bastap alsań ar jaǵyn aıtý ońaı bolady ǵoı, Raısa Semenovna da bastyrmalatyp maǵan ursa bastady: «nege aıtqanǵa senbeısiń, Sashany taýyp ber dep esimdi tandyrǵany nesi. Jap-jas bolyp jigittiń artynan júgirip... Sashaǵa jarmasyp...» ne aıtyp jatqanyn shala túsinip, ras pa, ótirik pe dep tańyrqap Raısa Semenovnanyń betine qarasam...

Sveta qatty shimirkenip, oqys irkilip qaldy da:

Ondaı nárseni qudaı saǵan kórsetpesin, Nadá, — dep aýyr kúrsindi.

Men de únsiz otyrmyn. Ashylmaǵan adamnyń ózi kisige jumbaq bolady eken-aý, baıaǵydan beri birge júrip basynda osynsha qasiret baryn bilsemshi. Sveta bir bastap ketken soń syryn túgel aıtyp túgeskisi keldi ǵoı deımin, sózin qaıta jalǵady.

— Sol joly men qatty túńildim. Adamnan da, ómirden de túńildim. Mamama da esh nárse aıtpadym. Onyń ózi janyn qoıarǵa jer tappaı júrgende papamnyń qaıǵysynyń ústine qaıǵy jamap... Biraq ana júreginiń sezbeıtini bolmaıdy eken. Meni papamnyń qaıǵysynan júdep ketti dep oılaýyna bolar edi ǵoı, biraq ishimde syry bólek, ózgeshe bir qasiret jatqanyn sezipti. Surady. Bárin aıtyp berdim. Meniń mamam mendeı emes, aqyldy adam. Dúnıeden túńilip ketken jerimnen meni qaıta tiriltip alǵan da sol. «Ákeń ekeýimiz «jumys-jumys» dep júgirip júrip, senen kóz jazyp qalǵan ekenbiz ǵoı, balam» dedi. «Ómirińniń basynda bir súringen ekensiń,. ómir bolǵan soń áli de súrinetin jerleriń bolar. Biraq áıteýir ózińdi joǵaltpa. Adamshylyǵyńnan aırylma. Qateniń úlkeni sen Sashamen qosylyp ómir súrgenińde bolar edi. Olardyń betiniń erterek ashylyp qalǵanyna da shúkir. Sen áli kisi tanymaısyń, jassyń ǵoı, qate menen bolǵan. Sashamen de, onyń sheshesimen de kún ilgeri jaqsylap tanysýym kerek edi. Seniń Raısa Semenovnańnyń syryn op-ońaı túsinýge bolatyn edi ǵoı maǵan. Ondaı áıelderdi kórip te júrmin. Kúıeýinen erte ajyrasyp ketedi, qaıtyp kúıeýge shyǵa almaıdy, alań bolyp berilip isteıtin qyzmet qareketi de joq, kisini mezi qylatyn usaq-túıek qyzmet atqaryp kún kórisin jasaıdy. Sodan keıin qolyndaǵy bary da, oryndalmaǵan armanynyń ornyn toltyrary da jalǵyz balasy bolady. Ol balasyn ózgeden bóltirigin qorǵaǵan bóriden beter qorǵaıdy. Keıde, qyzym, analyq ózimshildik qaraýlyqtyń da shegi bolmaıdy. Ondaılar balamnyń qamyn oıladym dep, jáne sol oıyna ımandaı senip júrip, óz qamyn oılaıdy, óz degenin istetedi. Men endi baıqap otyrmyn, qyzym, balasynyń «bolashaǵyn oılap» Sashany seniń sońyńa salyp qoıǵan da Raısa Semenovnanyń ózi. Eger qosyla qalǵan kúnde de ol Sashany senimen bólispeıtin edi. Joq, ondaı áıelder qolyndaǵy barynan ólse aırylmaıdy. Ózge turmaq balasynyń ózin ózine bermeıdi. Ah, zalym, seniń basyńdy myqtap baılap alý úshin jańa jyl keshin de ózi ádeıi uıymdastyrǵan eken ǵoı. Óz balasyna jeńgetaı bolǵan — svodnısa!..»

— Mamamnyń aýzynan tuńǵysh shyqqan, men estigen qatty sóz osy boldy. Men sol kezde mamamnyń osy sózine shalalaý senip, birine ılanyp, birine ılanbaı otyrǵanmyn. Qansha kóńilim qalǵanmen Raısa Semenovnanyń atynan jarylyp meni jaqsy kórgen kóp kúnderi kóz aldyma elestep, «sonyń jalǵan bolýy múmkin emes qoı, Jalǵan bolsa sezer edim ǵoı» dep talasyp edim, mamam maǵan ony da op-ońaı túsindirip berdi. «Nege jaqsy kórmesin, áýel basta Raısa Semenovna seni shynymen-aq jaqsy kórdi. Óıtkeni sen Sashany sheshesiniń megzegen bıigine alyp shyǵatyn kúsh bolatynsyń. Endi kelip kútpegen jerden onyń aıaǵyna baılanatyn qara tas bolyp qaldyń. Sosyn ol seni shynymen jek kórip qaldy. Etı lúdı po svoemý ochen daje ıskrennı11. Men «Sashaǵa ne bolǵan. Sasha meni shyn jaqsy kórýshi edi ǵoı» dep shyryldap edim, sheshem qaıyryp tastady. «Sashań syrt kózge dúrdeı bolǵanmen naǵyz trápka! Ómir boıy sheshesiniń qolyndaǵy sýly shúberek bolyp ótedi».

— Solaı, Nadá. Sóıtip men ómirdiń alǵashqy mektebin ótkenmin. Túsindiń be? — dep Sveta ıyǵyma qolyn saldy.

— Men ózi túsinip te, keı jerin túsine de almaı otyrmyn, — dep shynymdy aıttym.

— Men de keıbir shyndyqtardy keıinirek túsingenmin, — dedi Sveta. Sodan az irkilip, betime qarap myrs etti. — Áıeldiń aty áıel emes pe, keıde bir ishte jatqan sherińdi syrtqa shyǵaryp alǵyń keledi. Bilesiń ǵoı, bizdiń áıelderge aıtsań neshe saqqa júgirtip ala jóneledi. Sen tuıyqsyń. Baıqaımyn, ishińde jatqan bir syr sandyǵyń bar. Estigenińdi shashaý shyǵarmaı, sonda jınaı beresiń, — dep Sveta kóńilsiz áńgimesin kúlkimen bitirdi.

Sveta serpilgesin men de sergip qaldym, tek sondaıda bir orynsyz sózdi qoıyp qalatynym bar.

— Osyny Nıkolaı bile me? — deppin.

Qudaı ońdap Sveta bul suraǵyma qysylǵan joq.

— E, nege bilmesin, biledi, — dedi. — Kóńilsiz áńgime aıtyp seni biraz sharshatyp tastadym ba, qalaı?

— Endeshe kóńildisin aıt, — dep taǵy da qoıyp qalǵanym.

— Qansha maqtaǵanymmen sen de áıelsiń ǵoı, bárin bilgiń keledi, á, — dep kúlip aldy, — Oıyńdy túsindim. Nıkolaı ǵoı? — Kúlkisi tez óship, qaıtadan baısaldy, jadaý qalpyna tústi. — Sheshemniń sol kózimdi ashqany da maǵan ońaı tıgen joq. Mamam «túńilme» dese de kóp nárseden, ásirese, adamdardan túńilip kettim. Jurttyń báriniń syry maǵan málim sıaqty. Endi meniń jaǵdaıyma qyzyqpaıdy ǵoı, biraq erkekterdiń qyzyǵatyny jalǵyz ol ǵana ma. Jigitter qyryndasa-aq ar jaǵynda bir aramdyǵy turǵanyn seze qoıatyn sekemshil bolyp aldym. Arada eki-úsh jyl ótken soń osy Nıkolaı kezdesti. Munyń bir jaqsy jeri ar jaq ber jaǵynyń bári ap-anyq kórinip turady eken. Onyń meni satpaıtynyna, satpaq túgil, qandaı ot bolsa da men úshin qoıyp ketetinine kúmánim bolmady. Onyń ústine yqylasy jeńip ketti de... aıttym ǵoı erkektiń yqylasy qulasa áıeldi jeńbeı qoımaıdy dep...

— Al, Nadá, meniń bar syrymdy bilip aldyń. Endi men seniń ýysyńdamyn, — dep Sveta óz hıkaıasyn kúlkimen támamdady.

4

Men ózi, sirá, zerek emespin-aý deımin, bir áńgime estisem, sony birden túbine jetip túsine qoımaı, oıymmen oqtyn-oqtyn qaıtyp oralyp, kúıis qaıyrǵan túıedeı talmap baryp jutatyn ádetim bar. Svetanyń bul áńgimesiniń de bar máni maǵan keıinirek jetti. Sasha týraly sarań sóılegeni... sonshalyq kóńilin qaldyrǵan adam týraly kisi ystyq sóz aıta ala ma, biraq kezinde tym ystyq bolǵan sıaqty. Jurt bitkennen túńilip ketýi de tegin emes qoı. Úlken bir sezimge berilip, sodan kúırep, aýyr kúızeliske ushyraǵan túri bar. Menen jasy men bilimi ǵana artyq desem ómirdiń de biraz syryn uǵyp qalǵan boldy-aý bul áıel. Qatty aýyryp, ólim aýzynan qaıtqan, eńsesin endi ǵana kóterip kele jatqan adam sıaqty kórindi ol maǵan.

Orys degen halyqpen aralasqanyma úsh-aq aı, buryn syrtynan estýim bolmasa syryn bilmeýshi edim. Olardyń qyzdary, ásirese qala qyzdary erkin bolady deýshi edi, ras eken-aý. Qysylyp-qymtyrylmaı júrip kóńili ketken jigitterin tańdaıdy, syryn bilip synaıdy. Bizdiń qazaqta da burynǵydaı atastyrý qaldy ǵoı, qyzdar kóbine kóńili ketken jigitterine barady, biraq áıel joly áli de jińishke jatyr-aý. Áke-shesheń qatal bolmaǵan kúnniń ózinde synaı qaraǵan syrt kózder-aq aıaǵyna tusaý salyp qoıady. Aýdandaǵy eń joǵarǵy toǵyzynshy klasqa deıin oqyp, bilimdi sanalǵan, kózge túsken kerdeń qyzdyń biri men edim. Ózgeshe túrimen kishkentaı aýdan ortalyǵyn eleń etkizip alystan kelgen qyzyl komandırge kúıeýge shyqtym. Búkil boıjetkenderdiń ishinde jalǵyz júldeni ózim alǵandaı boldym.

Sveta ǵashyqtyq jaıynan sóz qozǵady. Osy men Qasymbekke shyn ǵashyq boldym ba? Ár jaǵdaımen alań bolyp, kóńilim alyp-ushyp júrip sol arasyn oılamaǵanmyn ba qalaı?

«Ǵashyqtyq» degen sóz bala kezimde ertegi, jyrlarda qulaǵyma shalyndy. Biraq ertegi, jyrlardaǵy ómir de, adamdar da bizden bólek, bıik kórinetin de, olardyń boıyndaǵy alapat ot sezimder de bizdiń kishkentaı boıymyzǵa syımaıtyn, qysqasy, qol jetpeıtin nárse bolatyn. Búgingi jabaıy adamdar jyrdy tyńdap qansha tamsanǵanmen «óz basymnan ondaı sezim keshemin» dep oılaı qoımaıtyn. Ertegi, jyrdan aýysyp azǵana qazaq jazýshylarynyń az ǵana kitabyn oqyǵannan keıin de «ǵashyqtyq» degen sóz men úshin aspannan jerge túspeı-aq qoıdy. Munda da qyz ben jigitter ólip-talyp, kúıip-janyp jatady. Jáne bizdeı jabaıy emes, kileń bir «asyl jandar». (Qaıta osy orystyń «lúbov» degen sózi ońaılaý ma dedim. Ol ózi kóp aıtylady, jáne árkimniń-aq kóńilinde bola beretin nárse tárizdi). Osy bir áserden bolar, anandaı ǵashyq bolýdy men ózimnen dámetkenim joq. Biraq kóńilimde kómeski, buldyr armanym bolǵany ras. Ol keıde tátti qıalǵa aınalyp, ájeptáýir jerge alyp ta ketetin. Ondaıda keremet sulý, kórikti er jigit...

Basqa halyqty bilmeımin, qazaqta qyz balasynyń sezimin oıatatyn tek jyr men kitap qana emes, kóbine jeńgeleri.Olar jaı adamnyń qoly jetpeıtin alystaǵy ǵashyqtyqty aıtyp áýre qylmaıdy, jas denedegi oıanyp kele jatqan sezimge jaqyn, urymtal tustan dál basyp, naǵyz qyzyqty jerden túrtedi. «Kúıeý degen jaqsy bolady. Qý tizeńdi qushaqtap, dóńbekshigennen, beý, oıbaı-aý, jas jigittiń ystyq qushaǵyna ne jetsin», — dep bastap — túk bilmeıtin shyǵarsyń ábden-aq. Boı jetip qaldyń, ishiń bárin biledi ǵoı», — dep onsyz da mazańdy alyp, deneńdi qyzdyra bastaǵan tabıǵattyń otyna maı quıady. Odan ári turmysqa shyǵýdyń, bir úıdiń qazan-oshaǵyna ıe bolýdyń artyqshylyǵyn qulaǵyńa quıyp, «o bastan pesheneńe jazylǵan» bolashaq tirligińe baýlıdy. Aı, aınalaıyn qazaqtyń jeńgeleri-aı, tabıǵat oıata bastaǵan nápsini qatal ana qansha tunshyqtyryp tastasa da, sender op-ońaı tiriltip alasyńdar-aý. Keıde qyzdyń ardaqtysyn bir kóılekke satyp ta jiberetin kezderiń bolady, biraq áıteýir ne de bolsa ómirge bastaısyńdar, ózderiń tatqan lázzatty aıaǵy tusaýly, joly tar qyz balaǵa tatyrǵansha, taǵat etpeýshi edińder-aý...

Meniń Darıǵa degen jeńgem bar. Kúıeýi bizge úsh atadan qosylatyn , biraq ákem atadan jalǵyz bolǵan soń, olardyń úı ishi bizge jaqyn aralasyp ketken. Denesi tyǵyrshyqtaı, boıy suńǵaq bolsa da judyryqtaı shúıke bas, bet-bitimi de qýyrshaqtaı kishkene ǵana bir qaraǵanda ájeptáýir áıel denesine kishkentaı ǵana qyz balanyń basyn qondyryp qoıǵan sıaqty. Aýzy oımaqtaı, kishkene ǵana piste muryn, syzylǵan qysyq kózi monshaqtaı jyltyraıdy. Kúıeýge shyqqanyna bes-alty jyl bolsa da kózi kúlimdeı jyltyrap turatyn tompaq betinen balalyq taby ketpeı-aq qoıdy. Balalyq kezindegi minezi de ózgermedi. Sodan bolar, onyń menen alty-jeti jas úlkendigine qaramastan,ekeýmiz qatar ósken qurbydaı — syrymyz ashyq boldy.

Darıǵa qazaqtyń salty boıynsha meniń atymdy atamaıdy, biraq menshiktep en salyp, at ta qoımaıdy, jáı qyz-aý» deıdi. İshine syımaı baratqan jańalyǵy, ne ósegi bolsa, qasyma júgirip kelip, shymyr bilegimen moınymnan qushaqtap alyp: «qyz-aý, sen estidiń be?» dep ystyq lebimen qulaǵymdy sharpyp sybyrlaı jóneledi. Onyń deminen qulaǵym býlanyp, dymqyl tartyp qalady. Kisi otyrsyn, meıli ońasha bolsyn, maǵan aıtatyn áńgimesin sybyrlap bastaıtyn Darıǵanyń ádeti, biraq sálden keıin kúbirge aýysyp, odan qyza kele bógde kisi otyrsa da elemeı, daýystap ketedi. Men búıirinen shymshyp alǵanda beıkúná keskinmen betime úrpıe qarap, tańyrqap qalady da sodan keıin óz qylyǵy esine túsip, syrtqa súıreı jóneledi.

Darıǵa qansha bala minezdi, ańqaý kóringenmen, biraz jyl oń jaqta bolǵan áıel emes pe, ájeptáýir kekseligi de bar. Ásirese jigit-jeleńdi jaqsy tanıdy. Menimen qatar júrgen oqýshy balalardy ol adam sanatyna qospaıdy. Al, syrttan qyryndap kóz tastaǵan eresek jastardyń eshqaısysyn qapy jibermeıdi. «Qyz-aý, ana cap jalaqtyń oıy da tegin emes. Joqty syltaýratyp osy úıge eki-úsh keldi. Kózi jypylyqtap saǵan qaraı beredi. O, túsip qalǵyr, MTS-tyń shatóboty bolǵanǵa ózin ájeptáýir ákim boldym dep shelteńdep júr ǵoı. Dámesin qaraı gór shiriktiń». «Búgin dúkenge bara qalsam, álgi úrpek bas kishkentaı qara bar ǵoı, Bekbergen degen, sol aldymnan shyǵa kelgeni. Óziń beri qarashy, qyz-aý, qaırylmasam da qalar emes, dúkennen ere shyqty. «Jeńge-eı» dep mıaýlap syzylady kelip. «E, nemene» dedim. «Jibektiń túıini bir, jas-jastyń tilegi bir» degen, sizden bir qolqam bar edi» dep sýyrtpaqtap kele jatyr. Onyń da kókeıindegisi sen ekensiń. O, túsip qalǵyr, ol talaıdyń sońynan júgirgen, endi saǵan qarap áýkesiniń salbyraýyn qarashy. Oıbaı-aý, betim-aý, ol Qadyrbaı shaldyń saryqaryn bop qalǵan toqalyna da qol salypty deıdi. Qursyn, aýlaq júr dedim». Darıǵanyń mundaı áńgimeleri kóp bolatyn. Onyń sózine sensem dúnıede qyz quryp qalǵandaı maǵan kóz salmaıtyn jigit joq. Darıǵa solardyń bireýin de maǵan teń kórmeı, syrtymnan qyzǵyshtaı qoryp júredi. Álde, «ıt qoryǵan jerge ósh» dep, jas jeńgem qorǵashtaǵan saıyn olar da maǵan yntyǵa túse me eken? Al, jigitterdi qaıdam, biraq Darıǵa jeńgem meni jigitterden qoryp, saqtandyryp júrip-aq syzattap jańa tepsinip kele jatqan sezimimdi qozdyryp, tabıǵatymdy erterek oıatty. Árıne, qyz balaǵa «ana jigit, myna jigit» dep qulaǵynyń quryshyn jeı berse... túnde tóńbekshısiń.

Men ózim syrt kózge tuıyq, sabyrly bala sanalǵanmen ishimde talaı pále jatty. On altyǵa qaraǵasyn-aq qabaǵymnyń astynan jigitterdi synap otyratyn ádet shyǵardym. Darıǵa aıtyp júrgen jigitterge de óz kózqarasym boldy. Olardyń peıilin kózi jiti jeńgemnen buryn-aq ańǵaryp qalatynmyn. Biraq syrtyma shyǵaryp syr bildirmesem de ishteı árqaısysyn ózime ólshep kórem. Qaısy bireýine«ket ári» de emes sıaqtymyn, áıtse de ázirge kóńilim jyǵa qulaǵan bireý joq. Basqa, ózge bireýdi kútem. Kimdi kútetinimdi anyqtap bilmesem de, áıteýir bir ańsaıtyn adamym bar.

Meniń kútken adamym tap bir kútpegen jaǵymnan kezdesti. Jalpaq, bylǵary belbeý býynǵan áskerı qońyr kóıleginiń jaǵasynda qyzyl syrly tórt buryshty eki kýbıgi bar komandır jigitti kórip júrgenmin. Shyqqan negizi osy ózimizdiń aýdannyń Aqkıizi, elge demalysqa kelip júr degendi estigem. Kelse qaıteıin. Ózi orta boılydan joǵary, bylaı tulǵasy symbatty. Sopaqshalaý kelgen bet-bitimi de tym jaqsy, byttıyńqyrap turǵany bolmasa dóńgelek qoı kózi de súıkimdi, biraq kishileý piste murnynyń astyndaǵy dúrdıgen erni...kúlgende kúrek tisteri kórinedi. Ózge qandaı qasıeti baryn kim bilsin, biraq qalaı maqtasań da sulý jigit dep aıta almaısyń. Meniń onymen isim de bolǵan joq edi. Bylaı endi tosyn kisi bolǵan soń... kóz astymen synap qaraǵanym bar. Sóıtkenshe bir úıde júzbe-júz kezdesip qaldyq. Záýresh degen ózimmen birge oqıtyn qurbymnyń úıine barǵanmyn. Álgi komandır sol úıdiń jaqyn jıenderi eken, sálem berýge kelipti. Bázben jyly amandasyp, Záýreshti biledi ǵoı, meniń jónimdi surady. Pálendeı esh nársesi joq, men de qysylmaı erkin sóılestim. Sonymen tarap ketip edik... keshke kınoda taǵy kezdestik. Endi tipti eski tanyssha erkin kelip qasymyzǵa otyrdy.

Áýelde meniń oıym alańsyz bolatyn. Bar páleni bastaǵan Darıǵa jeńgem boldy. Ol ádetinshe aıtam degen jańalyǵy keýdesine syımaı, moınymnan qushaqtap alyp:

— Qyz-aý álgi demalysqa kelgen kámándirdi kórdiń be? — dedi.

— Kórdim.

— Kórseń janym-aý ne bitirip júrsiń? Jurt degen taǵy gý-gý etedi. Ózi áli úılenbepti. Tuqymy da Aqkıizdiń ishindegi dyraýy kórinedi. Osy joly qur ketpeıdi desedi. Ia-á jaı kelis emes, qalyńdyq izdep kelipti deıdi.

— İzdese qaıteıin?

Darıǵa jeńgem: «deniń saý ma»? degendeı betime úrpıe qarady.

— Qyz-aý, ne deısiń sen? Búkil aýdan aýzyn ashyp otyrǵan jalǵyz jigitti...

— Qoıshy, Darıǵa-aı, erni kóntıgen, kózi byttıǵan bireýdi sonshama...

— Qyz-aý, esiń durys pa? Qazaq aıtqan emes pe «at erindi, er muryndy kelsin» dep.

— Munyń murny kishkentaı, erni úlken ǵoı.

— E, bolsa she? — dep óz ekpinimen kete berdi de, kenet sóz maǵynasyn túsinip, óz aǵattyǵyna kúlip jiberdi. — Túh, sen de... Onyń ernin qaıtesiń. Qudaı berip qolyńa tússe, áli-aq erttep minip alasyń ǵoı.

Osydan-aq Darıǵa jeńgemniń taǵaty taýsyldy. Aýdanǵa demalysqa kelgen komandır týraly kúnine bir emes eki-úsh habar ákeledi. Jáne bir nárse estip kelgen saıyn jerden jeti qoıan tapqandaı qýanyp, maǵan aıtqansha shydaı almaı jarylyp kete jazdaıdy. Sóıtip Darıǵa jeńgem onyń týǵan-týysqanyn, naǵashy-jekjatyn túgendep berdi. Sodan soń qaı kúni qaıda bolǵany, ne aıtqany, kimderdiń oǵan qaı qyzdy laıyqtap júrgeni — ony da túgel anyqtap berdi. Jáne sóz aıaǵynda ylǵı: «ózin jeńil júriske qımaımyn, sabyrly kórinedi. Ýaqytyń keldi, baǵyń jansa seniń teńiń sol ǵoı» dep kúrsinip, arman qylyp aldymnan kóldeneń tartyp qoıady.

Baıqaımyn, jalǵyz Darıǵa emes, aýdanǵa tosynnan kelgen jas komandırge kóp-aq jurt qyzyǵa qaraıdy. Kóz úırengen kóptiń biri emes, dyrdaı komandır, alystan, tipti qıyrdan kelgen. Basqa qasıetin qoıǵanda osynysynyń ózi-aq talaı áńgimege azyq. Boıdaqtyǵy jáne bar. Onysy da kóp yqylasyn qozdyra túsedi. Sondaı adammen qatar júrýdiń ózi kisige ájeptáýir mártebe. Sodan bolar Qasymbekpen oılamaǵan jerden kezdese bergenimdi, onyń qasynda jıirek bolǵanymdy ersi kórgenim joq. Jáne óziniń minezi de jaıly eken — kisini uıaltatyn qytyqty sózderge barmaıdy, keıbir jigitter sıaqty «qaryndas» dep syzylyp bastap, «jas-jastyń tilegi bir, jibektiń túıini bir» dep sýyrtpaqtamaıdy, men kórmegen alys jerdiń, tili, ádeti basqa elderdiń áńgimesin shertedi. Kórgeni kóp, kisini jalyqtyrmaıdy.

Adam alǵashqyda kisiniń kóp jaqsylyǵyn baıqamaıdy eken. Bir qaraǵanda keı kisiniń syrt keskini sonsha oǵash kórinetini bar, biraq jaqyn aralasyp úırenise kele baıqasań pálendeı túgi de joq. Qaıta... Qasymbek te alǵashqyda dúrdıgen erni bir-birine jýyspaıtyn ańqıǵan ashyq aýyz sıaqty kórinip edi, sóıtsem tipti de olaı emes, túrilińkirep turǵan qalyń erni saqa jigitke ańqaý balanyń álpetin berip, sondaı bir súıkimdi kórsetedi, kishileý dóńgelek kózi byttıyńqyrap turǵanmen nury jumsaq, kisige meırimdi. Alǵashqyda túsi sýyq ásker kıiminiń ózi-aq jatyrqatyp turǵan osy jigitke az kúnde qalaı boıym úırenip, jaqyn tartyp ketkenimdi bilmeı qaldym. Darıǵa jeńgem aıtqandaı «búkil aýdan aýzyn ashyp otyrǵan jalǵyz jigit» meniń qasymda kóbirek júrgenine maqtandym.

Sóıtip alańsyz, áldenege máz bolyp júrgenimde bas-aıaǵy on kúnniń ishinde aýdannyń ósegi gý ete qaldy. Alaqandaı aýdannyń ortalyǵynda júrgen-turǵannyń bári alaqanda. Bir jigitpen eki ret sóılesip turǵanyńdy kórse (obalyna ne kerek birinshisine onsha mán bermeıdi) sózge iligip júre beresiń. Al men bolsam Qasymbekpen talaı kezdestim. Qasymbek jáne orys arasynda kóp bolǵan jigit, ımenýdi bilmeıdi, men de tartynshaqtaýdy umytyp ketip, tapa-tal túste kóshede talaı sóılesip turdyq. Ótken — ketkenniń kórmegeni joq. Osyny kórmesin naǵyz bir ósek aıtpaıtyn áıel bolsa da shydaı ma. «Qudaı-aý, (oıbaı-aý), álgi Qamqa kempirdiń nemeresi Názıra bar ǵoı...» Ar jaǵyn qalaı jalǵap áketýin ár áıeldiń qıalynyń ushqyrlyǵy biledi.

Sóıtkenshe Qasymbek qyzmetine qaıtyp ketti. Keterde maǵan esh nárse aıtqan joq, tek hat salyp turýǵa ruqsat surady. Men ne deıin... «meılińiz» dedim.

Osylaı qalyń ósektiń ortasynda qaldym da qoıdym. Jáne meniń janyma aýyr tıetinin eskermeı, sol ósektiń kóbin syrttan Darıǵa jeńgem ákeledi. Ósek negizinen eki udaı, ekeýi de joramal. Biri «Qasymbek Názırany alatyn bopty, ekeýi sóz baılasypty» saıady, ekinshisi... ekinshisi qursyn, onyń aıtary joq. Qasymbek ketken soń kóshege shyǵýymnyń ózi qıyndap ketti. Jurttyń suq kózi ylǵı maǵan qadalatyn sıaqty, keıbir áıelderdiń sońymnan sybyrlasyp qalyp jatqandaryn kórip, kirerge tesik tappaı, júrisimnen jańylam. Buryn syzylyp turatyn jigitter de endi erkinsip, ashshy mysqylmen sóıleıtindi shyǵarypty. «Kimmen qara bolsań sonymen aq bol» dep Darıǵa jeńgem de degbirimdi alyp barady. «Aq bolǵanda» qaıteıin? Endi amalym joq, Qasymbektiń hatyn jeńgemiz ekeýmiz asyǵa kútetin boldyq.

Asyǵa kútken alǵashqy hattan amandyq, saýlyqtan artyq eshnárse tabylmady. Darıǵa meniń qolymnan alyp,kúbirlep ekinshi qaıyra oqyp shyqty.

— Apyr-aı, tym bolmasa «saǵyndym» dep te aıtpaǵan eken, — dep kúńk etti de, ile esin jıyp meni jubata sóıledi. — Sabyrly jigit qoı. Birden «kúıdim, jandym» deı me. Áp degennen áýkesi salbyraǵandar turlaýsyz bolady. Aıtatynyn keıinge saqtaǵan ǵoı. Kelesi hatynda jazady ǵoı. Bul hatyna jaýap bermeı tura tur.

Kelesi hatynda da birinshi hatynan kóp ilgerilemedi. Qaraptan-qarap meniń jaǵdaıym ǵajap boldy. Qasymbekke aqtaryla qulap, ǵashyq bolǵan esh nársem joq sıaqty edi, bylaı jaqsy tanystyq, bóten kórmedim, ol keterden buryn sóz salǵanda oılanatyn da edim, endi bireý aıdaǵandaı... onyń sóz salǵanyn sarǵaıa tosqanyma qaıranmyn. Eger Qasymbek olaı istemese masqara bolyp... biraq aramyzda masqara qylarlyqtaı esh nárse bolǵan emes, tipti qushaqtan súıgen de joq. Áıteýir ne de bolsa mazasyz halge tústim. Qasymbekti shyn súıem be? Joq pa? Anyq bilmeımin. Biraq sonyń sózin kútem.

Men kútken habar pochtadan emes, basqa jaqtap keldi. Zylıqa degen orta jastaǵy áıeldi burynnan tanýshy edim. Aralasymyz joq, jáı, bylaı... Ol jaıly keıinirek bilgenim — Qasymbektiń apasy bop shyqty. Týǵan apasy ma, álde nemere me, anyǵyn Darıǵa biledi, sol Zylıqa bir kúni kóshede kezdesip qalyp, ánsheıinde bas ızep, óte beretin adam, úıirilip turyp sóılesti. Úı-ishiniń amandyǵyn egjeı-tegjeılep, «qudaı qalasa endi bir aıda oqýyń da bitedi ǵoı» dep úıirip alyp barady. Sodan «Búgin bir úı ońasha edi. Jalǵyz adam sopaıyp otyryp shaı ishe almaıdy eken» dep úıine ertip apardy. Shaı ústinde Qasymbekti aýzyna aldy. Onyń bala kezindegi qylyqtary esine tústi, inisiniń oqyp júrgen kezin de umytpapty. Sodan birtindep aǵytyla berdi de, meniń bólmeı, tómen qarap tyńdap otyrǵanymdy kórip, sóziniń artyn jyrǵa aınaldyryp jiberdi. Arasynda umytpaı meni de maqtap qoıady.

Zylıqanyń bul minezinen túk túsinbedim, desem shylǵı ótirik bolar edi, boı jetip qalǵan qyz zalym bolady, bastapqy úıirile ketkeninen-aq, tegin emes ekenin sezgenmin, biraq bul joly Zylıqa jaqsylyqtyń nyshanyn bildirip, baýryna tartty da, dáıekti esh nárse aıtpaı jiberdi. Áıtse de qoshtasarda:

— Imenbeı kelin tur, aınalaıyn. Bóten adam emespiz ǵoı. Keıde bir adamnyń ishi pysady, — dedi.

Árıne, ol úıge men óz betimmen ımenbeı baryp tura almadym, biraq onyń esesine Zylıqanyń ózi menimen jıi kezdesip qala beredi. Kezdesken saıyn, eń jaqyn adamyndaı meni aınalyp-tolǵanyp, ózine jaqyndatyp, ish tartyp barady. Sóziniń deni-aq sol baıaǵy Qasymbek jaıly. Endi qazir Qasymbek ekeýmizge birdeı jaqyn ortaq adamymyz bolyp aldy.

— Qasymbek hatynda ylǵı seni suraıdy. Sirá saǵynady-aý deımin ózińdi — dep Zylıqa syr tartyp kúlimsireı qarap qoıady. — Óziń hat jazyp pa ediń. Bolmasa sen úshin men jaýap berýmen kelem. Ózińnen nesin jasyraıyn, «ornyqty, kórgendi bala» dep syrtyńnan biraz maqtap jiberdim.

Úıde Darıǵa, túzde Zylıqa maǵan Qasymbekti umyttyrmady. Ózimen az ǵana kún kezdesip júrgende kóńilim qulap, jaqsy kórip úlgermegen jigitke endi syrttaı yntyǵatyn halge ushyradym. Baıqaımyn, kún asqan saıyn Qasymbekti jaqsy kórip baram, ishimnen sol jigittiń jary bolýǵa daıyndalam. Eger de osy bir tusta aramyz úzilip ketse — nekeli jarynan ajyrasqan áıeldeı kúırep qalatyn túrim bar. Sol kúdik qamshylap, degbirim qashyp, Qasymbektiń ár hatyn taǵatym taýsylyp, yntyǵa kútetin boldym. Oıyn-kúlkiden tyıylyp,tóńirektegi tirshilikti umytyp, júregim alyp-ushyp qıalı ómir keshtim. Aqyry, alty aıdan keıin meni áketýge Qasymbek qaıtyp oralǵanda men ony áldeqashan berilgen, kóp jyl sarylyp kútken nekeli jaryndaı qarsy aldym.

Sanap tursam Qasymbekpen kınodaǵysy bar, kóshedegisi bar, toǵyz ret kezdesippin, eger meniń sheshemniń zamany bolsa, bul toǵyz qyzǵa kúıeýge shyǵýǵa jetetin kezdesý, al meniń baǵyma bul azdaý boldy. Toı ústinde oılap qarasam, Qasymbektiń ózinen góri qıalymda jasap alǵan beınesin jaqsyraq biledi ekem. Qıalymda Qasymbek budan kóriktirek te, ásirese, bir táýiri maǵan jaqynyraq edi.

Toı tarqap, kóńil qyzýy basylǵan soń qıalymdaǵy ǵashyǵym ǵaıyp boldy da, qasymda shala tanys jigit qaldy. Oǵan áli boıym da úırenbegen, kádimgideı jatyrqaımyn. Úırengen ortamnan, jyly uıamnan sýyrylyp shyǵyp, sol shala tanys jigittiń eteginen ustap beıtanys, qıan shetke attandym. Poezd vokzaldan uzaı bergende-aq boıymdy azynatyp áketken jalǵyzdyq sezimin bolashaq jubaıymnan jasyra almaı qaldym. Kózimnen jasym yrshyp ketti.

5

Osynda kelgeli beri qulaǵyma shalynyp júr «jamandyqtyń da bir jaqsylyǵy bolady» degen orystyń máteli bar eken. osy mátel aınymaı meniń aldyma keldi. Dúnıedegi eń jaman nárse jalǵyzdyq qoı, al men bolsam týra japadan-jalǵyz... aýyl-aımaǵym, ósken uıam, oqyǵan mektebim... Qamqa ájem, ákem, Darıǵa jeńgem, Záýresh, barsha jaqyn, týǵan, qatar-qurbym... bári keıin qaldy. Kindik kesken, týyp ósken jerim... o da keıin qaldy. Buryn aýyldan attap shyqpaǵan qyz bala syr minez bolyp, etiń úırenbegen jigitpen kóz kórmegen qıyrǵa attansań... Meniń osy hálimdi úzilip túsken japyraqqa teńeısiń be, álde kóshken eldiń jurtynda adasyp qalǵan soqyr kúshikke teńeısiń be, áıteýir kisi qyzyǵatyn hal emes.

Keshe osylaı kele jatqan saparda meniń bul kúıimdi Qasymbek myqtap sezdi ǵoı deımin. Men ózimdi bir búıirden kórgenim joq, aınaǵa da qaraǵanym joq, biraq keskinimniń qandaı bolǵany kóz aldyma ap-anyq elesteıdi: sirá qara jaýynnyń astynda qalǵan panasyz balapandaı bolsam kerek. Óıtkeni kúıeýimniń kózinen ylǵı úreı men aıanysh kórdim. Osy panasyzdyq pen jalǵyzdyq sezimi meni Qasymbektiń baýyryna ózi-aq aparyp tyqty.

Meniń birden úńireıip qalǵan ómirimdi Qasymbek jalǵyz ózi toltyra aldy ma, ol arasyn oılaǵan da joqpyn, biraq áıteýir ol qoınymdaǵy jarym ǵana emes, kóp, kóp adamnyń ornyn basty. Meniń endigi ata-anam da, aǵaıyn-týǵan, qatar-qurby da sol bolyp, mol tóńiregim tarylyp kelip bir Qasymbekke tireldi. Sodan shyǵar meniń bar yqylasym Qasymbektiń ústinde — odan aýytqyp kóńilim basqa jaqqa bólinse-aq saǵynysh pen elegizý degen pále bastalady. Men beıne bir tereń sýda maltyǵyp júrgen adam sıaqtymyn — jaǵalaýdan alys ketip, jerge tabanym tımegen soń, jarmasqan jalǵyz talymnan, qolym qarysqansha qysyp alyp, aırylmaımyn.

Bizdiń osy bir tosyn jaǵdaıymyz jańa bastalǵan jubaılyq ómirimizdi erekshe arnaǵa saldy. Jańa qosylǵan jastardyń arasyndaǵy ystyq qushtarlyqtan góri Qasymbekte aǵalyq qamqorlyq sezimi basym boldy da, mende ózimnen úlkenge degen qurmet, izet kóbirek boldy. Áli betimiz ashylyp bolmaǵan sıaqty, tósekte de bir-birimizge erkin emespiz. Meniń qatar sheshinýge qaımyǵatynymdy sezedi-aý deımin, Qasymbek jatar aldynda syrtqa shyǵyp ketedi de ishke men kórpe jamylyp jatyp qalǵan soń baryp kiredi. Gımnasterkasyn basynan sypyra bere shamdy sóndiredi de qarańǵyda sheshinedi. Qasyma jatqan soń da birden qushaqtaýǵa ımenip, ıyǵymnan, shashymnan sıpaıdy. Sońǵy úsh-tórt kúnnen beri jaılap qana qursaǵymnan sıpaıtyndy shyǵardy, tipti sıpamaıdy da, beıne qolymen tyń tyńdaǵysy kelgendeı alaqanyn búıirime basady.osy sátte ekeýmiz de demimizdi ishke tartyp, tyna qalamyz. Búgin keshke qaraı tula boıym aýyrlap, búıirime bir nárse batqandaı bolyp júr edi, Qasymbek dál búıirimniń sol aýyrǵan jerin basty. İİİanshý ma, álde... búıirim azdap solqyldaǵandaı boldy.

— Qımyldaıdy — dedi Qasymbek bir túrli qýana kúbirlep. — Qımyldap jatyr.

Búıirimdi solqyldatqan shanshý emes, SOL ekenin endi mende bildim. Kóńilim qobaljyp, áldenege elegizı bastadym. Tula boıymda basqa bir ómirdiń ósip kele jatqanyna túsine almadym da, bir túrli ózimdi ózim jatyrqadym. Árıne, áıeldiń ekiqabat bolýy ómir zańy ekenin bala jasyńnan bilseń de, óz basyńa túskende oıyń on saqqa júgiredi eken. Qasymbek tósekten basyn kóterip alyp bir shyntaǵyna súıenip sál turdy da, qaıta qısaıdy. Aqyryn ǵana meniń ıyǵymnan sıpady. Qýanyshyna qobaljý aralasyp, ne qylaryn bilmeı, qıpaqtaı berdi, meniki men-aý onyń sasqanyna jol bolsyn. Meniń jaýap bermeı jatqanyma yńǵaısyzdanyp, taǵy da qozǵalaqtap:

— Sezesiń be? A? — Qımyldaıdy kádimgideı, — dedi maǵan jalynǵandaı bolyp.

— Iá, sezip jatyrmyn.

Osydan keıin Qasymbektiń qoltyq astyna kirińkirep, biraz ýaqyt únsiz jattym. Keıde adam bir — birine jaqyndyǵyn seziný úshin de osyndaı únsiz jatqanynyń ózi jaqsy. Qasymbekte endi úndemeı, shashymnan ıiskep, baýyryna qysa túsedi: meniń jaqyndyǵymdy súısine sezedi, biraq kóńilin alań qylǵan basqa bir oıy bar.

— Biraz oılanyp kórip edim. Sirá, seniń elge qaıtqanyń durys bolar, — dedi Qasymbek.

— Nege?

— Aıaǵyń aýyr. Kúniń jaqyndaǵanda jalǵyz ózińe qıyn bolady ǵoı. Onyń ústine...

— Qaıda áli. Kúnim jaqyndaǵanda kóre jatarmyz, — dedim men qashyrtqylatyp. Qasymbekti tastan ketkim kelmeıdi, biraq eldi de myqtap saǵynyp júrmin.

— Qazir bilmeımin... Jaǵdaıdyń ózi de... — Qasymbek bir nárseni kúmiljitip keledi.

— Jaǵdaıdyń nesi bar?

Arǵy bette nemister ásker toptan jatyr degen sybys bar. Ne bop keterin kim biledi. Seni elge aparyp tastasam ba dep oılap em. Bıylǵy demalysty da alyp qoıdyq.

Osy sybys buryn da meniń qulaǵyma shalynyp edi, biraq jastyq beıqamdyqpen eleı qoımap edim, qazir de onsha mán bermedim. Eldi saǵynsam da, ajyrasqan áıeldeı shoshań etip qaıtyp barýym... ıa, bir túrli elden-jurttan yńǵaısyz.

— Qoıshy, ánsheıin sybys shyǵar, — dedim Qasymbekke. — Kishkene sabyr etip kúte turaıyq. Uzatylmaı jatyp qaıtyp kelsem Qamqa ájem ne deıdi?

Qasymbek myrs etip kúlip jiberdi.

— O — oı, ol kisi qatal kisi, — dep maǵan qaraı aýdarylyp tústi. — Sen onyń júrerdegi maǵan aıtqan sózin bilesiń be? «Áı, soldat kúıeý, beri kel» dep meni ońasha shaqyryp aldy. Sosyn biraz ýaqyt úndemeı sustana qarap tula boıymdy bastan-aıaq sholyp ótti. Óziniń óńi qandaı qatal. Shynymdy aıtsam týra generaldyń aldynda turǵannan beter qysyldym, — dep Qasymbek kishkene kúlip aldy. — «Seniń óziń shaıma jigit emes pe ediń?» degeni, betime tike qarap. Ne derimdi bilmeı sasyp qaldym. Dál ondaı sátte kimniń bolsa bir teri shyǵady. «Shynymdy aıtaıyn, ata-babańmen aralasyp, ózim tańdap quryq salǵan kúıeý emessiń. Buryn qalyńdyq pen kúıeýdi ata-analary qalaýshy edi. Kópti kórgen kóneler balalaryn qutty jerine qondyrarda barar uıasynyń bapty bolý jaǵyn oılaıtyn. Búginde bılik jastardyń ózine tıdi ǵoı. Onyń atyn ne deýshi edińder, súıispendik deısińder me? Buryn ata — anasy aqyly tolyspaǵan jastyń aldy-artyn túgel oılaıtyn. Jastyqtyń býyna mas bolyp, kóńiline jelik kirgen jas neni oılaıdy? Súıispendik deısińder ǵoı. Sonda qashanǵy jalasyp súıise beresińder? Sıyr da buzaýyn bir maýsym ǵana jalaıdy. Sonyń ar jaǵynda otbasynyń ómiri men tirligi bar. Sony oıladyńdar ma?» dep týra alqymnan aldy. Men úndeı almaı qaldym. Kempir de, oılansyn degen bolar, tómen qarap biraz únsiz otyrdy. Biz osy «ǵashyqtyq, mahabbat» deımiz-aý, baqsam jas adam sezimge mas bolyp júrip kóp nárseni oılamaıdy eken. Qamqa ájeniń sózi maǵan kóp oı saldy. Buryn «bir-birimizdi jaqsy kórdik qoı, odan artyq ne kerek», dep júre berýshi edim. Osy jaıly keıin de biraz tolǵandym. Endi qarap tursam ómir degen ońaı nárse emes sıaqty. — Qamqa ájemniń sol sózi búgin de kóńilin tebirentkendeı Qasymbek az ýaqyt únsiz jatty.

Buryn ózi mundaı áńgime aıtpaýshy edi. Ájemniń sózin kópten beri búgip kelip, endi aıtqany... Sodan oılana júrip oı túıdi me eken, álde búgingi meniń myna jaǵdaıym... ekeýimizge ortaq, jan bitken náreste túrtki boldy ma eken, ne de bolsa jáı uıqy ashar áńgime emes, kúıeýimniń ar jaǵyn ashyp keledi.

— Baıqaımyn, Qamqa ájeń anaý-mynaý kempir emes. Salmaqty sózi artynda eken. «Qyzymdy qulaq estimegen qıyrǵa alyp bara jatyrsyń. Kári qoıdyń jasyndaı jasym qaldy. Kózimniń tirisinde qyzymdy qaıtyp ákep kórsetesiń be, álde osy bastan kúderimdi úzip baquldasyp qalaıyn ba?» dep bultartpaı týra túp etekten alǵany. Sasqanymnan «ýaıymdamańyz demalys alǵan saıyn kelip turamyz, sizdi saǵyndyryp, sarǵaıtpaspyz»

dep jalpyldaı bastap edim, jekip tastady: «já, ondaı yqylasyń bolsa kezinde kórermiz. Asatpaı jatyp quldyq dep, ázir jalpyldatpa. Áskerde júrgen adamnyń bas bıligi ózinde bolmaıtyn kórinedi ǵoı, ruqsat bermeı qoısa qaıtesiń?» dep bir tuqyrtyp aldy da, sodan keıin baryp áreń jibidi. «Qıyn jerde júrgen kórinesiń, shyraǵym, jaman aıtpaı jaqsy joq. Er basyna is túsetin de kez bolady. Shette júrgen jalǵyzdyń jubaıynan basqa serigi bar ma, qyzym meni jerge qaratpaıdy, serigińe jaraıdy, shyraǵym. Qarnyń ashsa, qýyryp je, shóldeseń qaınatyp ish, bárine shydaıdy. Tek qorlyq kórsetýshi bolma» dedi.

Adam degen qyzyq-aý sondaı ór minezdi óktem kempir sońǵy sózin muńaıyp qalyp aıtty.Kici nashar adamnyń osaldyǵyn kórgende onsha eleı qoımaıdy, al myqty adamnyń bosaǵanyn kórgende óziń de bir túrli bop ketesiń. Qamqa ájeńniń sol keskini kóz aldymnan ketpeı qoıdy. Seniń qabaǵyńdy kishkene kirbiń shalsa ájeńniń sol bir muńaıǵan túri kóz aldyma kele qoıady.

... Qamqa ájem. Men óz anamnan jeti jasymda jetim qaldym da, esimdi bilgeli Qamqa ájemniń qolynda óstim. Qamqa ájem týra týǵan anamdaı boldy, sheshemdi joqtatqan joq dep aıtsam, múmkin ras ta bolar. Biraq ...týǵan shesheniń qandaı bolatynyn kórmegen adam onyń ornyn basqan adamdy kimmen teńeıdi? Qamqa ájem elpildep kórgen joq, eń yqylasy túsip ketkende basymnan sıpap, baýyryna qysady da, keıde mańdaıymnan ıiskep «bara ǵoı qalqam», dep qoıa beretin. Sonda da onyń meni jaqsy kóretinin kishkentaıymnan-aq bilýshi edim. Bala degen sezimtal ǵoı, keıde úlkendi aldap ketetin jerden balany aldaı almaısyń. Qamqa ájemniń syrty qansha salqyn bolǵanmen onyń ishinde termosqa quıǵan astaı sýymaıtyn bir ystyǵy baryn sábı kezimnen sezsem kerek. Áıteýir osy kempirdi ógeısingen kezim bolǵan joq, biraq ájeme erkinsip, erkelik jasaǵan kezim de, áı, bolmaǵan shyǵar. Qansha jaqsy kórsem de ózinen kádimgideı qaımyǵatynmyn.

Jalǵyz men emes, Qamqa ájemnen bizdiń úıdiń ishi túgel qaımyǵatyn. Úıdiń ishi deımin-aý, búkil aýylda ol kisiniń betine kelgen adam joq. Ájem keń súıekti, bet bitimi de kesek, ajarly kisi. Meniń bir baıqaǵanym bizdiń qazaqta neshe túrli, bir-birine uqsamaıtyn ulttardyń bet bederi bar. Darıǵa jeńeshem bitik kóz, naǵyz koreı tárizdi bolsa, bıik qabaqty, qus muryn, aqsary Qamqa ájem Evropa eliniń áıelderine uqsas. İri júzdi óńiniń jylıtyn kezi sırek, ámanda qatqyl. Anaý-mynaý adamdy yqtyryp tastaıtyn tákapparlyǵy da bar. Keıde bireýdiń orynsyz aıtylǵan sózine, nemese oǵash minezine til qatyp sózin shyǵyn qylmaı-aq tákappar keskinine mysqyl júgirip bir qaraǵanda álgi búldirip alǵan adam kishireıip shógip qalatyn da, al ózgeleri boıyn jınap ala qoıatyn. Ádette aýyldyń úlken-kishisi bolsyn, áıel-erkegi bolsyn «aldy qatty kisi» dep qaımyǵyp, Qamqa ájemniń aldynda muntazdaı bolatyn.

Men attanar kezde Qamqa ájemniń osy minezi kúrt ózgergeni sonsha tipti ózim tanymaı qalǵandaı boldym. Ońasha bólmede ol — pul zatymdy jıystyryp jatyr edim, ústime ájem kirip keldi. Ol kirgennen-aq kóńilim áldeneni sekem alǵandaı bolyp edi; burynǵy baısaldy pań qımyly joq, kelisinde boıyna bitpegen bir asyǵystyq bar. Qasyma taqap keldi de, kenet nege kelgenin umytyp qalǵandaı, qıpaqtap sál bógeldi. Dál osy sátte tuńǵysh ret ájemniń betinen bir dármensizdik nyshanyn kórip, júregim dyz ete tústi. Sodan meni oqys qushaqtap aldy da, súıekti iri keýdesine qatty qysyp, samaıymnan jabysyp súıip, kenet óksip-óksip jylap qoıa berdi. Daýsyn shyǵarmaı, tistenip alyp solq-solq etedi. Mundaıda men qalaı shydaıyn, egilip júre berdim. Qamqa ájem kóńiliniń bosaǵany qandaı tóten bolsa, boıyn da sondaı oqys tejep, kımesheginiń shetimen kózin súrtip aldy. Sodan keıin meni bir qadam aýlaqtatyp betime tike qarady. Osy bir qarasy meniń de jasymdy tyıyp tastady. «Bizdiń kózimiz kórip, qulaǵymyz estimegen jat jurttyń arasyna ketip barasyń. Qaıteıin, óziń ǵoı, qalap alǵan. Pesheneńe jazylǵany sol shyǵar. Kórmegen jerdiń oı-shuqyry kóp bolady, aldyńda ne baryn qaıdan bilesiń. Tek, qıyn-qystaý kún týsa osaldyq kórsetip azamatyńnyń saǵyn syndyrma. Oǵan da tapsyratyn sózimdi aıttym» — dedi de shyǵyp ketip edi. Aınalaıyn, aq áje, sondaǵy aıtqan sóziń osy eken ǵoı.

Sampyldap sóılegen daýystar, asyǵa basqan aıaq dúrsili. Qasymbek oıaý jatyr eken, meniń shoshyp oıanǵanymdy kórip, elegizip basyn kóterip aldy.

— Shoshyp oıanǵan joqsyń ba, Názırash? — dep surady úrpıip.

«Úrpıip» deıtinim, qarańǵy bolsa da, onyń daýsynan úrpıe qaraǵanyn sezdim.

Bireý asyǵa basyp kelip esik qaqty.

— Joldas leıtenant, joldas leıtenant, trevoga! — Nıkolaı daýsy...

Qasymbek ornynan ushyp turyp kıimin izdeı bastady. Men sham jaǵaıyn dep edim, qarańǵyda shyrpy taba almaı sastym. Qasymbektiń keıbir túnderde osyndaı trevogamen asyǵys ketip qala beretini bolýshy edi, oǵan da úırenetin kezim bolǵan, búgin ne jamandyqqa kóringenin , tula boıym qaltyrap, býynym ketip qaldy. Shyrpy taba almaı stoldyń ústin sıpalaı berem. Men sóıtip qarańǵyda bosqa qarmanyp turǵanymda Qasymbek kıinip te aldy.

— Sen... sen jata ber, Názırash... ánsheıin jattyǵý trevogasy shyǵar, — dedi Qasymbek.

Biraq munyń daýysynda qobaljý bar, ádettegisindeı senimdi aıta almady. Osy bir úreıdiń qaıdan taraǵanyn bilmeımin. jańaǵy esik qaqqan Nıkolaı daýsy... kóńilime úreı salyp ketken sonyń daýysyndaǵy diril me? Dúrsildegen qadam tyqyry ulǵaıyp barady. Ár tustan asyǵys daýystar estiledi. Ne de bolsa, shyrt uıqyǵa ketip baratqan jurttyń basyn tósekten julyp alǵan bir qarbalas bar. Qasymbek úıden asyǵys shyǵyp ketti.

Qarańǵy bólmede jalǵyz ózim seltıip turyp qalyppyn. Sálden keıin esimdi jıyp, stoldyń ústinen shyrpy taýyp alyp sham jaqtym. Keter Qasymbek ketip qaldy, endi nege sham jaqqanymdy bilmeımin, shamasy, jalǵyz ózim ońasha bólmede qarańǵylyqtan seskengen bolarmyn. Biraq sham jaqqanmen de jańaǵy bir kóńilime kirgen jırenishti úreı taramaı qoıdy. Qasymbek esik ashqanda selk ete qaldym.

— Sen ne ǵyp jatpaı otyrsyń? — dedi Qasymbek.

— Jáı... uıqym ashylyp ketti. Iá, jaısha ma eken?

— İ — i... pálendeı esh nárse joq. Komandırler ornynda bolsyn, ásker daıyn tursyn depti, Múmkin joǵarǵy jaqtan tekserý keletin shyǵar.

Baıqaımyn, Qasymbek ózi de anyǵyn bilmeı qatty qobaljyp tur. Ar jaǵynda úlken bir kúdigi bar sıaqty, sony aıtýǵa bata almaı, aıtpaýǵa jáne shydamaı turǵan jaıy bar.

— Shynyńdy aıtshy, jamanat habar joq pa?

— Bilmeımin, Názırash. Áskerge oq-dári jetkizýge ámir beripti. Múmkin saqtyq shyǵar. Ázir eshkim anyǵyn bilmeıdi. Sen qobaljı berme. Búgin eshteńe bola qoımas. Jatyp uıyqta, — dep Qasymbek ıyǵyma qolyn saldy.

Júregim bir sumdyqty sezdi me, bilmeımin, áıteýir tulda boıym titirkenip, Qasymbekti jabysyp qushaqtaı aldym. Sodan solqyldap jylap turǵanymdy bir-aq bildim. Qasymbek te meni baýyryna qysyp, betimnen, kózimnen súıedi. Erni bosap ketkendeı «qoı, Názırash, onyń ne?», «Qoı, eshteńe bolmas... Kún demalys qoı...» «Saǵan jylaýǵa bolmaıdy...» dep jubatpaq bolady. Daýsy jalynyshty, búkil tulǵasynda úlken kúızelis bar, men jylaǵanǵa menen beter qınalady. Osy sátte: «Qıyn-qystaý kún týsa osaldyq kórsetip azamattyń saǵyn syndyrma» degen Qamqa ájemniń qatqyl keskini kóz aldyma keldi de, kóz jasym oqys tyıyldy. Qasymbektiń qushaǵynan ózim bosanyp:

— Bara ǵoı. Joldastaryń kútip qalar, — dedim.

Qasymbek meniń tez jubanǵanyma qýanyp, ıyǵymdy keýdesine qattyraq qysty da shyǵyp ketti, biraq meniń kóńilim ornyna túspedi. Komandırler ketip qaldy. Aıaq tyqyry saıabyrsyǵanmen áıelderdiń bir-birimen alystan tildesken daýystary estiledi.

Qarańǵydan qorqatyn sıaqtymyn. Ózimdi qansha tejedim desem de elegizgen kóńil basylatyn emes. Úıde kerosın az bolsa da sham jaryǵymen uıyqtap ketpek bolyp tósegime qaıta jattym.

Úrkip ketken uıqy tez arada qaıtyp oralmady. Úıdiń ishi qara kóleńke, tereze aldynda jetilik shamnyń barmaqtaı jalyny jyltyraıdy. Óz júregimniń dúrsilin estigendeı bolam. Búıirim solqyldaıdy. Jáı ǵana solqyldamaı bir túrli sýyryp aýyrǵandaı bolady, jańaǵy alas-qapasta esimnen shyǵyp ta ketipti-aý, qımyldaıdy. SOL. Óz tirshiliginen habar berip jatqan ishimdegi jan ıesiniń qazir aty joq. «Bala... náreste... bul ataýlar oǵan ázirge qonbaıtyn sıaqty, bar tapqanym «SOL» deımin. Qasymbek ketkenmen myna qara kóleńke bólmede «ekeýmiz» qalyppyz. Men endi «ony» anyǵyraq sezdim. Meniń boıymda ekinshi bir ómir ósip kele jatyr. Ǵajap...

Osy tusta buryn basymnan keshpegen tosyn hálime úırene almaı dóńbekshı berdim. Uıyqtaıyn dep kózimdi jumam, biraq kózim ilinbeıdi. Kirpigim aıqasqanda qarańǵylyq qıalynan, shamnyń barmaqtaı jaryǵy buldyrap alystap ketedi. Men aısyz túnde dalada kele jatqan sıaqtymyn. Qaraýytqan saýyry keń qyrat pen juldyzy sırek qara kúńgirt aspannyń arasy jalǵasyp ketken, bar dúnıe qaraýyta tolqyp teńselip turǵandaı. Tek alysta barmaqtaı shyraq, álsiz shyraq jyltyraıdy. Jeti jasar qyz bala sol tıtimdeı sáýlege úreılene, úrpıe qaraıdy. Kishkentaı qyz moladan qorqady, artyna úrpıe qaraıtyny sodan. Al, qaramaıyn dese... Ol arada áli topyraǵy sýymaǵan anasy jatyr.Moladan qansha qoryqsa da, sol jaqqa barǵysy kelip turady.

Sol kúni keshke Qamqa ájem meni shaqyryp aldy. Biz ondaıda «nege shaqyrdyń»dep suramaıtynbyz, únsiz ǵana úlkenniń ámirin tosamyz. Ájem eski shúberekten pilte órip aldy da, ony tostaǵandaǵy qoıdyń toń maıyna batyrdy. Sodan keıin jaınamazyn búktep qoltyǵyna qysyp, tostaǵandy maǵan ustatty da:

— Júre ǵoı, balaqaıym, apańnyń basyna baryp keleıik, — dedi.

Kún batyp baratqanda ekeýmiz aýyldyń syrtyndaǵy zıratqa keldik. Shymnan qalaǵan, mújilip shógip qalǵan eski molalardyń bergi shetinde topyraǵy basylmaǵan jas qabir. Sol jas topyraqtyń astynda meniń apam jatyr. Dál osy araǵa jerlegenin óz kózimmen kórgenmin. Sodan beri: «múmkin apam tirilip ketip, topyraqtyń astynda tunshyǵyp, qınalyp jatqan joq pa eken?» degen oı tula boıymdy túrshiktirýmen bolǵan.

Qazir de topyraq astynan tyń tyńdap qulaǵymdy tosam. Qamqa ájem shart júginip quran oqyp otyr. Men onyń bir sózin túsinbeımin, onyń ústine Qamqa ájem, moldalardaı áýenge salyp sozbaı, kóbine ishteı kúbirlep, aqyryn oqıdy.

Qamqa ájem qurandy uzaq oqydy. Qansha aıtqanmen bala emespin be, men alań bolyp ketip edim, bir kezde únsiz etegimnen tartyp qaldy. Sóıtsem qolyn jaıyp bata qylyp jatyr eken, men de qolymdy jaıdym. Bata qasıetti nárse. Batada aıtylǵan tilekti qudaı beredi. Men de ishteı kúbirlep qudaıdan apama bar jaqsy tilek tilep jatyrmyn. Qamqa ájem betin sıpap, qatty bir kúrsinip qoıdy.

— Apańa jaqsy tilek tilediń be, qalqam? Sen perishtesiń ǵoı. Seniń tilegiń qabyl bolady, — dedi meniń mańdaıymnan sıpap.

Sodan soń maıǵa batyrǵan pilteni tutatyp qabirdiń basyna qoıdy da:

— Artyńda qalǵan shyraǵyń sónbesin, jarqynym, — dedi.

Qamqa ájem usaq-túıek kúıbeńdi bilmeıtin adam, kóbine iri sóıleıdi, myna sózi de maǵan arýaqty estilip, tóbe quıqam shymyrlap ketti. Qarańǵy túnde aýylǵa qaıtyp kele jatyp artyma qaırylyp qaraı bergenim de sol. Qamqa ájeme qansha sensem de kóńilimde bir kúdigim bar: ájem «shyraǵyń sónbesin» dep edi, biz tutatyp ketken ana shyraq, maıy taýsylyp, qazir-aq sónip qalmaı ma? Aqyry shydaı almaı osy kúdigimdi suradym.

— Áı, balam-aı, áli balasyń ǵoı, — dep ájem basyn shaıqady. — Sensiń ǵoı onyń shyraǵy. Seniń tileýińdi tilep ketken joq pa, beıshara.

Qamqa ájemniń osy sózi meniń sábı kóńilime óshpesteı áser etti. Sonaý qarańǵyda jyltyraǵan kishkentaı shyraq... Sol shyraq týra meniń sábı kókiregimde jyltyrap janyp turǵanyn ap-anyq kózimmen kórgendeı boldym...

Taǵy da búıirim solqyldaıdy. Qımyldap jatyr. Jańa ǵana tula boıymdy titirentken úreıden keıin... ón boıyma jaıly, rahat jylý tarap keledi. Myna qarańǵy túnde, qara kóleńke bólmede taǵy da bir álsiz shyraq tutanyp, jyltyrap janyp keledi.

6

Qansha uıyqtaǵanymdy bilmeımin. Taǵy da shoshyp oıandym. Kózimdi ashyp alsam qulan ıektenip tań atqan eken, bireý dúrsildetip esik qaǵady.

— Nadá! Nadá! Ne ǵyp jatyrsyń? Túr tezirek!

Svetanyń daýsy. Bir jamanat bolyp qalǵan sıaqty...daýsy yshqynyp shyǵady. Býynym qaltyrap tósekten ázer kóterilip, táltirektep baryp esik ashtym.

— Bol, Nadá, tez jınal.

— Ne bop qaldy?

— Soǵys! Nemister soǵys bastapty. Bizdi vokzalǵa jónelteıin dep jatyr. Bol tezirek!

Qapelimde eshnárseniń baıybyna jete alǵanym joq. Qaıdaǵy soǵys? Ne soǵys? Áıteýir bir jamandyqtyń bolǵanyn sezip, boıyma diril enip keledi.

— Aý, bolsaıshy endi. Tez kıin.

Qasymbek... Nıkolaı... olar qaıda?

Sveta osy kezde býyny bosaǵandaı oryndyqqa otyra ketti.

— Men qaıdan bileıin. Olar ásker emes pe. Soǵysqa ketken shyǵar, — dedi bir túrli daýsy solǵyn tartyp, ózi de solyp qalǵandaı kishireıip ketti.

Meniń mıyma bip oqıǵa endi ǵana jetti. Soǵys bastalyp ketti... Men ony endi qaıtyp kóremin be, joq pa? Túnde adam sıaqty qoshtasa da almaı qaldym-aý.

— Asyqtyryp jatyr ǵoı, — dedi Sveta jaıymen. Jańaǵy kirgen kezdegi aptyǵy basylyp, ornynan aqyryp kóterilip, qolyńa ilingen zatyńdy al da tezirek shyqsaıshy.

Adam balasynyń jaratylysy qyzyq-aý: óz ómirińdegi nárseniń úlkeni qaısy, eleýsiz usaǵy qaısy, kóbine sony ajyrata almaı shatasasyń. «Jolǵa jınal» degen soń, tas tóbemnen jaı bop túsken soǵysty da bir sátke umytyp, dúnıe-múlkimdi jıystyryp áýre bop jatyrmyn. Qazaq «kedeımin deseń kóship kór» deýshi edi, sybaı-syltań júrgen eki jas qansha dúnıemiz joq dese de, ol — pul jınalyp qalypty. Tósek-oryn ,ydys-aıaq, kór-jer... árqaısysyna bir jarmasam. Bári kerek sıaqty.

Men syrtqa shyqqanda, tań sarǵaıyp atqan eken, qoranyń ishinde sapyrylysqan áıelder — bir kirip, bir shyǵyp, az ǵana dúnıelerin syrtqa tasyp álek. Iraıda Ivanovnanyń kúıeýi sıdıǵan aryq, uzyn tura leıtenant, erkekterden ázirge kózime kóringeni sol ǵana bir qolynda ydys-aıaq salǵan shelek, bir qolynda túıinshegi bar, alaqtap bala kótergen áıeline qaraı beredi.

— Apyraı-aı, Raechka, sen qaıter ekensiń? Saǵan qıyn bolady-aý, Raechka, — deıdi jaltaqtap.

Qıyn bolsa qaıter deısiń. Jolyńnan qalma endi, — dedi Iraıda Ivanovna. — Kóppen birge amaldarmyz. Bar endi, bastyǵyń keıip qalar.

Iraıda Ivanovna balalaryn ertip, túıinshekterin esik aldyna jınap jatyr. Ádettegideı sabyrly, asyp — sasýdy bilmeıdi. Kúıeýi áli de qıpalaqtap qasynan keter emes.

— Apyr-aı, qap á... Tań atpaı soǵys bastaǵanyn qarashy qurǵyrlardyń. Men seni mashınaǵa mingizip salaıyn, — deıdi.

— Qol-aıaǵym bútin. Ózim de minem ǵoı. Seni izdep jatqan shyǵar, Vaná. Bastyqtar keıip qalar.

Aǵa leıtenanttyń dóńgelenip ketken kózi jaýtańdap balalaryna qaraıdy.

— Vaná, Vaná qaıda? Shýrık. Borenka, beri kel, — dep balalaryn shaqyryp alyp, shetinen súıip jatyr. Balalaryn súıip bolyp áıeline jarmasty. — Al, saý bol, Raechka. Balalaryńa saq bol.

— Vaná, ózińe saq bol. Saqtanyp júr, — degende Iraıda Ivanovnanyń daýsy da tarǵyldanyp ketti, qansha sabyrly áıel bolǵanmen qoshtasar jerde qalaı shydasyn.

Men Qasymbekpen adam sıaqty qoshtasa da almaı qaldym.

Bizdiń bárimizge bir-aq mashına beripti, áıelder topyrlap soǵan zattaryn tıep jatyr, kóbisi kýzovqa tıelip otyryp alǵan, sodyraq kelgen Sveta ekeýmizdiń tumsyǵymyz batar emes.

Elızaveta Sergeevnanyń zattaryn kúıeýiniń ordınaresi tıep júr. Ózi hrýstal vazasyn shúberekke orap, keýdesine qysyp alǵan, qaı jerge qoıarǵa bilmeı sasyp tur.

— Mısha, Mısha, myna vazany synbaıtyn jerge qoıshy, — deıdi ordınareske.

— Elızaveta Sergeevna, bul mashınadan synbaıtyn jer tabý qıyn ǵoı. Ózińiz kabınaǵa minip, qolyńyzǵa alyp otyryńyz, — deıdi ordınares.

Iraıda Ivanovna balalaryn mashınaǵa mingize almaı álek. Úsh bala jaýtańdap sheshesine qaraıdy. Úlken Vanásy jórgektegisin kótergen, Shýrık pen Borá sheshesine járdemdesip usaq-túıek túıinshekterin arqalap alǵan. Dabyrlaǵan qalyń áıelderden bereke qashyp bara jatyr edi, bizge arnaıy bólingen, men shala tanıtyn leıtenant, áıelderdiń shańqyldaǵan shýylyn basyp, aıqaılaı sóılep tártip berdi.

Ol aldymen mashınadaǵy áıelderdi túsirip, jurttyń júgin túgel tıetti de, sosyn balaly áıelderdi ǵana mingizdi.

— Qalǵandaryń bes shaqyrym stansıaǵa jaıaý barasyńdar. Tek tezirek jetińder. Eshelon kútpeıdi, — dep ámir berdi.

Biz zatymyzdy tıep jınalǵansha tań da ábden aǵaryp atyp, shyǵystan qyzyl jalqyn sáýlesin shashyp kúnniń qulaǵy kórindi. Biz shubatylyp ýsadbadan shyqqanda jańaǵy álem sasqan ábiger de tolastap, endi enteleı basyp, únsiz kelemiz. Ormany men kók shalǵyndy dalańqaıy aralas alqap sarǵysh móldir sáýlemen reńi jumsaryp, áli uıqysy ashylmaǵandaı maýjyrap tynysh jatyr. Qus uıqysynan oıanyp biren-saran sergek torǵaılar ǵana shyryldaıdy. Erteńgi salqyn tula boıymdy qurystyryp, titirkenip kelem. Myna maýjyraǵan beıbit shaqta osy dúrligý... maǵan bir túrli jat kórinedi. Jyly tósekten úrkitip turǵyzǵan jyly uıamdy buzǵan sumdyqtyń bar salmaǵy ázir meniń mıyma jetip bolǵan joq. Sol alǵashqy kúni,odan kelesi kúnderi de men basyma tóngen qaýip — qaterdi durystap sezgenim joq. Aldymda ne baryn bilsem... biraq adamnyń aldynda turǵan zaýaldy bilmeıtini de baqyty shyǵar.

Tóbemizge kelip qalǵan jaýdyń samoletin de bilgenim joq. Biz eki-úsh shaqyrymdaı jer júrip, stansıaǵa jaqyndap qalǵanbyz, tóbesi shoshaıyp stansıanyń sý tartatyn munarasy da kóringen. «Qashan jetemiz» dep, meniń eki kózim sol jaqta edi, kenet qulaǵyma alystan talyp shyqqan bir gúril estildi. Áýelgide ony elegen de joq edim, shyqqan sol býlyqqan gúril birte-birte údeı berdi. Osy bir buryn estilmegen tosyn daýystan kóńilim elegizip, jan — jaǵyma qarap edim, kózime esh nárse kóringen joq.

Sóıtkenshe:

— Vozdýh! Nemis samoletteri! — degen ashshy aıqaı qulaq shekeme qylqandaı qadaldy.

Áıelderdiń kóbisi ne qylaryn bilmeı ańyryp turǵanda álgi gúril tipti údep ketti. Jaqyndap qalǵan jaý samoletiniń gúrili búkil aýany qaltyratyp, adamnyń býynyn alyp barady. Buǵyp baratqan basymdy zorǵa kóterip, aspanǵa qarap, qaıtqan qazdaı tizilip kele jatqan qarasur samoletterdi kórdim; jańa shyqqan kúnge shaǵylyp baýyrlary jarq-jurq etedi — almastyń júzindeı qara jarqyl týra ajaldyń óz sáýlesi sıaqty.

Záre — qutym ushyp, Svetanyń shyntaǵynan ustap alyp, joldyń shetine qaraı júgire berippin. Onyń da tula boıy dir-dir etedi. Ekeýmiz esimizden tanyp, ókpemizdi qolǵa alyp zytyp bara jatyr edik:

— Jat! Jatyńdar! — degen aıqaı shyqty.

Sveta ekeýmiz qatar quladyq. Iin tiresip bir-birimizge tyǵyla túsemiz. Áýeden tónip kele jatqan ajaldan seskenip, saz topyraqty jasyl jerge batyp ketkimiz kelip, tóbeden túsetin bombany tosyp bar denemiz bir ýys bolyp jıyrylyp qalǵan.

— Ótip ketti.

— Iá, ótip ketti.

— Turyńdar, qatyndar. Stansıaǵa jeteıik.

Bul sózderdiń maǵynasy bizge durystap jetken de joq. «Bizge» deıtinim Sveta ekeýmiz júregimiz dúrsildep birge coǵyp, janymyz birge yshqynyp, osy úreıli sátte ekeýmiz bir denedegi eki qol sıaqty bolyp kettik. Svetany bilmeımin, meniń óz basym dál solaı sezindim. Esin erterek jıǵan áıelder etekterin qaǵyp, uzap baratqan samoletterge qarap tur; olardyń áli de bir nárseni kórýge, sóılesýge shamalary kelgeni ǵajap.

— Stansıany bombalamaıdy. Ári ketti.

— Qaıtyp oralyp soǵyp júrmesin.

— Bizdiń zenıchıkter qaıda? Istrebıtelder qaıda ketti?

Bul sózder meniń qulaǵymdy janap, mıyma soqpaı ketip jatyr. İshten titirentken jıirkenishti dirildi basa alatyn emespin. Aspanda ajal ushyp ótti. Endi myna tynysh tóńirekti túgel sonyń salqyny shalyp, ajaldyń sýyq lebi aýaǵa taralyp, kisiniń tula boıyn jaılap barady. Svetanyń qany qashyn ketken, óńi shúberekteı appaq. Onyń qýarǵan óńinde ajaldyń salqyny bar. Men sony ap-anyq sezdim. Endi baıqasam anaý sóılesip turǵan, shashylǵan zattaryn jıystyryp júrgen áıelder de sondaı. Bulardyń bárin de ajaldyń demi shalyp etti. Bári de qazir óli dene bolyp sulap jatýy múmkin edi. Osy júrgenderdiń endigi ómirleri burynǵydaı baıandy, bekem emes, neǵaıbil, eshkim de endi óz tirligine sene almaıdy. Anaý, bizdiń zenıchıkter men lechıkterge keıip turǵan urysqaq Mýsá da jańaǵy samoletter endi bir aınalyp soqsa jaǵy qarysyp jer qushyp jatýy múmkin.

Osy bir aýyr áser janshyp tastady ma, súlesoq qalpymnan uzaq ýaqyt aryla almaı, áıteýir kóppen birge júre berdim...

Biz stansıaǵa eki ókpemizdi qolymyzǵa alyp asyǵyp jetkenimizben, bizdi jóneltýge asyqqan adam kórinbedi. Bizdi alyp kelgen leıtenant pen bir-eki jaýynger óz bólimin qýyp jetýge ketip qaldy. Basqa bólimderdegi komandır áıelderi de aǵyp-tamyp kelip jatty. Bárimiz jabylyp stansıanyń bastyǵyn izdedik.

O, ǵajap, osy alasapyrannyń arasynda balalar oınap júr. Kádimgi balalar, urysqaq Mýsányń qyzy Lúsá Shýrıkke:

— Endi sen jasyryn. Borá ekeýmiz izdeımiz, — deıdi.

Borá ekeýi kózderin basyp teris aınalyp turǵanda Shýrık júgirip baryp bireýdiń úlken bir býma júginiń tasasyna jasyryndy da «izde» dep daýystady. Lúsá men Borá qalyń júktiń arasynan Shýrıkti izdep taba almaı júr edi, osy kezde quddy qýyrshaq sıaqty kózi dóp-dóńgelek, beti tompıǵan tórt jasar qyz:

— Ol munda! Munda! Men kórdim, — dep aıqaı saldy.

Shýrık júktiń tasasynan oǵan judyryǵyn túıip edi, kishkentaı qyz qaǵý kórmegen erke bolsa kerek, oǵan tynǵan joq.

— Men kórdim. Báribir aıtam, — dep, qolyn shapattap sekiredi kelip.

Kishkentaı, támpish «tentek» muryn, júzi kúlimdep turatyn keremet súıkimdi qyz eken. Ana balalar keıigen saıyn máz bolady.

Balalardyń oıyny údep barady. Bes-alty jastaǵy syǵan tárizdes buıra shash, badyraq kóz qara bala paltosyn sypyryp, bir jeńin qaryna ilip alyp, ózi shamalas sary balany qýyp júr; jete berip paltomen urmaq bolady, anaý darytpaıdy. Álgi «qýyrshaq» qyz oǵan da máz.

— Ur! Ur! — dep eki qolyn shapattap aıqaı salady.

Keıbir áıelder balalaryn joǵaltyp, aıqaılap júgirip júr. Biraq balalar ýaıym-qaıǵyny umytqan: kúlip, aıqaılap, jurt sapyrylysqan perronda asyr salady, býyp — túıip qoıǵan júktiń ústine shyǵyp, tómen qaraı sekiredi, jurttyń osy dúrlige kóshýiniń ózi olarǵa qyzyq dýman sıaqty. Tompań-tompań etip, qyzyqtary basylar emes.

Qazaq balany «perishte» deıdi, balanyń aýzynan jaqsy sóz shyqsa, ony aýzyna «qudaı saldy» dep qýanady, sábıdiń tilegi qabyl bolatynyna eshkim shek keltirmeıdi. Meniń ózim orta bilim alsam da qazaqsha tárbıelendim, qudaıǵa senbesem de, qazaqtyń kóp yrymyna senemin, ásirese bala týraly aıtylǵandaryna kúmánim joq.

7

Biz stansıadan attanar kezde yzy — qıqy shý bolǵanmen poezd júrisin túzep shyǵysqa qaraı bet alǵan soń jurt tez tynyshtaldy. Vagon ishiniń álginde ǵana alqynǵan aptyǵy basylyp, julynǵan túıme, jyrtylǵan óńirge kináli belgisiz jandarǵa arnalǵan qarǵystar aıtylyp, sonymen birge býynshaq-túıinshekter de tártipke keltirilip jatty. Áıel zatynyń aýzy men qoly qatar qımyldaıtyn ádeti emes pe.

Jurt oryn teýip jaıǵasa bastaǵan soń áńgimeniń beti de ózgerdi.

— Qap, qaıteıin, keremet áshekeıli farfor tabaǵym bar edi, qalyp qoıdy, Búginde ondaı farfor joq, kádimgi eski shyny edi...

— Qaıdaǵy joq farfordy aıtasyń. Meniń úsh júz elý somǵa alǵan radıoprıemnıgim qalyp qoıdy ǵoı. Vaná trevogamen ketti. Jalǵyz ózim qaısysyna jarmasarymdy bilmeı...

— Men sasqalaqtap júrip sandyqtyń túbinde jatqan ishigimdi umytyp ketippin.

Barlyq qaýip-qaterden qutylyp boldyq pa, bilmeımin, jańa ǵana jaı qaıǵysymen alasuryp poezǵa jarmasqan áıelderge mal qaıǵysy qaıtyp oralǵan. Jańaǵy alasapyran áp-sátte umyt bolyp, jurt kóńiliniń tez ǵana baıyz tapqanyna qaraǵanda, soǵysty óz kózimmen kórgen joqpyn, múmkin osynyń bári bos dúrlikken jalǵan úreı bolyp júrmesin degen de oı kele bastady.

Sveta ekeýmiz ebin taýyp qyzyl vagonnyń irge jaǵyna ótip alǵanbyz. Basynda chemodan ústinde shoqıyp otyryp edik, poezd shaıqaı kele — jer keńip, túıinshegimizdi jastanyp, aıaq sozyp qısaıatyn halge jettik.

...Bıyl kóktemde Qasymbek ekeýmiz elden beri qaraı attanarda vagon ishi tyǵyz bolyp edi. Buryn aýyldan uzap shyǵyp kórmegen men maqrumǵa úlken stansıa basyndaǵy sapyrylysqan ala-qula tobyr bir túrli qyzyq, biraq sonshalyqty jat kóringen. Osy kúnge deıin men kórmegen kıimder men keskinder, tanymaıtyn adamǵa badyraıyp qaraýǵa qansha uıalsam da, kózimdi eriksiz tarta bergen. Ózimniń úırenshikti ortamnan, ornyqty, sabyrly tirshiligimnen shyǵyp, aýmaly-tókpeli, belgisiz beımaza dúnıeniń ishine kirip baratqanymdy sezip, boıymdy úreı bıledi. Endigi dúnıede sasqanda qarmanatyn talym, jalǵyz arqa súıerim Qasymbek qana ekenin tuńǵysh sonda sezgenmin.

Biraq poezd qozǵalǵan kezde tóńiregimnen bólinip shyǵa kelgendeı boldym. Vagon ishindegi gýildegen daýysty, qujynaǵan jurtty, tipti qasymda terezeden birge qarap kele turǵan Qasymbekti de umytyp ketippin.

Múmkin balapanda uıasynan sýyryp alǵanda, boıyn osyndaı sýyq sezim bıleıtin shyǵar. Qary ketip bolmaǵan erte kóktemdegi surǵylt aspannyń astynda kórinip jatqan alashabyr adyrly dalany qımadym ba, álde Qamqa ájemdi, momyn ákemdi, Darıǵa jeńgemdi — búkil aǵaıyn — týǵan, aýyl-aımaǵymdy qımadym ba bilmeımin. Ne de bolsa meniń osy kúnge deıingi bar ómirim artta úzilip qalyp baratqandaı...

Kóshpeli eldiń balasy qystaýynyń ǵana mańy emes, jyl saıyn kóship qonatyn jeriniń árbir jyrasy men qyratyn, tobylǵy ósken tóbesi men qaraǵan ósken oıpatyna deıin buljytpaı tanıdy. Aýyl jańa qonysqa qonyp jatqanda, júgirip byltyrǵy jazǵy ómirdiń izin qýalap ketesiń. Ótken jylǵy kimniń úıiniń qaı jerge tigilgeni, jer oshaqtyń bitelip qalǵan shuqyry, balalar asyq oınaıtyn aýyl syrtyndaǵy taqyr, túnde aqsúıek alyp qashatyn qyrattyń baýraıy — bári saırap tur. Bári kózińe ottaı basylady.

Kóshi-qon úlkenderge ábiger bolǵanmen, balalarǵa meıram. Júk túsirgeni, úı tikkeni, jer oshaq qazyp qazan astyna ot jaqqany — bári qyzyq. Maldy aýyl otyrǵan qonys tez tozady — bir aıdyń ishinde-aq aýyl aýmaǵynyń jýsany men bozy qyrqyp alǵandaı tuqyldanyp, shańy burqyldap shyǵa keledi. Qoıdyń qumalaǵy men jylqynyń tezeginiń ashshy ısi, qujynaǵan qara shybyn... Joq, jańa qonys balalarǵa ǵana emes úlkenderge de meıram. Jańa qonysqa qonyp jatqanda men ózimdi de bir túrli tazaryp shyqqandaı sezinetinmin. Munda jylqynyń kisinegeni, qoıdyń mańyraǵany, oshaqtan býdaqtaǵan keshki tútin — bári jańa, bári taza. Men jańarý, tazarý meıramyn sezemin.

Kóshi-qonnyń da nebir qyzyq, kúlkili oqıǵalary bolyp jatady. Sonyń biri áli esimde. Bizdiń aýylda Sálimbek degen kishkentaı ǵana kisi bar edi, jurt ony syrtynan«qyrtpysh» dep ataıtyn. Boıynyń uzyndyǵy on bir-on eki jasar balamen deńgeıles, biraq sol túrine qaramastan, shyrt etpe, urynshaq. Áıeli Aqkúmis boıy kúıeýinen eki ese bıik te, kóldeneńi eki ese keń, iri kisi. Sálimbekti úı — ishinde mazasyz, qazan-oshaqqa aralasady degen ósek bar. Onyń esesine Aqkúmis jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn sabyrly. Bir jyly, Josaly kóliniń tanabyndaǵy shalǵynǵa qonyp jatyr edik, jaǵalaı tigilip jatqan úılerdi qyzyqtap júrip Sálimbek úıiniń qasyna kelip qappyn. Aqkúmis jalǵyz ózi keregelerin quryp júr. Sákeń oǵan burqan — talqan ashýly.

— Kóshir dedim ǵoı sen qatynǵa. Tikpeısiń úıdi bul jerge, — dep aqyrdy ol áıeline.

Aqkúmis onyń sózin eleń qylmastan keregeni bir-birine shandı berdi.

— Aı, sen kereń bop qaldyń ba? Kóshir úıdi bul jerden. Kórmeısiń be myna qıaqty? Aıaqty pyshaqtaı tiledi. Kisini jalańaıaq júrgizbeıdi. Keregeni anaý jerge tasy.

Aqkúmiste ún joq, óz sharýasymen bola berdi.

Ózi shydamsyz Sákeń ábden yzalandy.

— Qap, sen qatyndy ma... — dep kijinip turdy da, kenet asyǵys sheshine bastady.

Men onyń bul áreketine túsinbeı qaıran qaldym. Sákeń jún shekpenin, kóılegin sheshti, aıaǵyndaǵy etigin asyǵys,julyp laqtyryp shalbaryn da sheship tastady. Sýǵa túseıin dep jatyr desem, kól biraz jer, jaǵasyna baryp sheshinbeı me. Tek dambalshań ǵana qalǵan Sálimbek endi balaǵyn túre bastady. Balaǵyn baltyryna deıin túrip alǵasyn, jerde jatqan qamshysyn alyp tura júgirdi. Dyzyldap júgirip bara jatyp úı tigip jatqan Aqkúmisti qamshymen bir tartyp ótti, Aqkúmis oǵan myńq etpeı, óz jumysyn isteı berdi. Sákeń onyń bul minezine ábden yza boldy bilem, biraz balaǵattap alyp, qaıta júgirdi. Taǵy da áıelin ıyǵynan tartyp ótti. Qamshy batyp ketken bolar, Aqkúmis ıyǵyn qıqań etkizip qatty tyjyrynyp qaldy. Úshinshi ret júgirip kele jatqanda, kúıeýin ustap almaq bolyp shap berip edi, ananyń jalańash ıyǵy jyp etip qolynan shyǵyp ketti. Sákeńniń qýlyǵyn sonda túsindim: ústinde qolǵa iliger tuldyr qalmaǵan eken.

Aqyry amaly bolmaǵan Aqkúmis:

— Jyn soqty ma, seni? Qoısaıshy endi — dep jekirip edi. Sákeń odan beter órshigip ketti.

— Á — á, janyńa batty ma, bálem. Kórseteıin men saǵan. Baıyńnyń tilin almaıtyn nemesiń ǵoı, á?

Alpamsadaı áıeline áli jetken soń, kóńiline jel kirip masattanyp ketken Sákeń osy joly áıeline tym jaqyn kelip qaldy ma, bilmeımin, qaıtadan keregesin shandı bergen Aqkúmis, iri denesine oǵash oqys qımylmen jalt burylyp, shap berip Sálimbektiń dambalynan ustaı aldy. Sákeń baıǵus torǵa túsken shybyndaı dyzyldady da qaldy.

— Oıbaı-aı, oıbaı-aı, Seıilhan-aı, jetseıshi. Jyndy qatyn óltiredi ǵoı, Seıilhan-aı, jetseıshi, — dep shyr — shyr etedi.

Bularǵa kórshi — qyryq-elý qadamdaı jerde óz úıin tigip jatqan Seıilhan aǵam da osynyń bárin kórip tur eken, máz bolyp qarqyldap kúlip kele jatyr. Aqkúmiske qamshy qatty batyp ketti bilem, bet-aýzy tútigip doldanyp kúıeýin jerge kóterip urdy.

Aqkúmis Sákeńdi únsiz janyshtaı bergen kezde, kúlkisin tyıa almaǵan kúıi júgire basyp Seıilhan aǵam da jetti.

— Jeńeshetaı, bir ashýyńdy maǵan ber, — dep, Seıilhan Aqkúmisti syrtynan qapsyra qushaqtaı aldy.

Sákeń ún-túnsiz, ornynan turyp, qaıta kıine bastady. Tek etigin kıip jatyp:

— Áteńelettiń qatyny buryn shalyp jyǵatyn edi, endi alyp jyǵatyn bolypty ǵoı, — dep kúńk ete qaldy.

Qazekeń qarnyn toıdyrǵysy kelse joqtan syltaý tabady, «erli-zaıyptyny tatýlastyram» dep Seıilhan aǵam úı tigilip bolmaı jatyp-aq Aqkúmiske qazan kótertti. Erikken jurt tútin shyqqan jerge shybyndaı úımeleıtin ádeti emes pe, bul oqıǵany kózi shalǵan biraz kórshiler de osy úıge jınaldy. Bári Seıilhan aǵamnyń aýzyna qarap:

— Apyraı, týǵaly birge jasasyp kele jatsaq ta bilmeıtinimiz kóp eken ǵoı. Sákeńniń ashýynyń osynshama qatty ekenin kim bilgen, — dep ol áńgimeni kerisinshe aıtyp otyr. — Ashýy qatty deımin-aý, bul kisiniń qoly odan da qatty eken. Jeńgemiz bir ajaldan qaldy, qudaı saqtap. Tipti bul Sákeńniń kisige arasha bermeıtinin qaıtersiń. Araǵa túsem dep ózim de taıaqqa sileıip shyqtym.

Seıilhan aǵam qatty yńqyldap, «aýyryp qalǵan» jotasyn qınala sıpap qoıady. Keıbireýler Sálimbekke sezdirmeı aınala berip myrs-myrs kúledi, al, júzi janbaıtyn qýlar da tolyp jatyr; olar syr bildirmeı, Seıilhannyń áńgimesine «qaltqysyz» senip, qostap bastaryn shaıqap, tańdaılaryn qaǵady.

— E, Sákeńniń minezin bilemiz ǵoı. Bul kisi jer qozǵalsa qozǵalmaıdy, al bir ashýlansa ma... Qudaıym o kezde tek betin aýlaq qylsyn.

— Oıpyrmaı, Sáke, búkil aýyl bolyp qıylyp otyrmyz ǵoı. Bir ashýyńyzdy bizge berip, jeńgemizge keshirim etińiz. Jeńeshemizdiń asyn jarqyrap otyryp isheıik.

Manadan beri judyryqtaı bolyp túksıip otyrǵan Sálimbek jınalǵan jurtty aıady ma, aqyry jibidi.

— Aı, qoımadyńdar-aý, shyraqtarym-aı. Jaraıdy endi, osy joly ashýymdy qıdym, biraq endi qaıtyp jynyma tıýshi bolmasyn tek.

Sákeńniń raıynan qaıtqanyna jurt máre-sáre bop daýryǵa qýanysyp jatyr, ásirese manadan beri kúlkige býlyǵyp óle jazdap otyrǵan baıǵustar ishin aqtaryp máz bolyp qaldy.

Al Aqkúmis jeńeshem bolsa — áńgimege eshbir qatysy joq adam sıaqty. Jurttyń sózine qulaq ta aspaı, astyń qamynda júr. Qymyz toly kishileý qara mesin qapsyra kóterip, ishke kirgizdi de, bylq etkizip bosaǵaǵa súıeı saldy. Mestiń moınyn keregeniń kózine baılap, pushpaǵyn sheship ketik tostaǵandarǵa qymyz quıyp jaǵalata bastady.

Seıilhan aǵamdy jurt er minezdi dep maqtaıdy. İshimnen sezem, er minezine qosa ojarlyǵy da barshylyq. Onyń keýdeli, keń ıyqty kelgen som tulǵasyna da kóz toıǵandaı, bet bitimi de kesek — dóń qabaqty, úlken qyr muryndy, bet súıegi keń bolǵanmen óńi ótkir. Seıilhan aǵamnyń óz mańaıyndaǵylardan artyqshylyǵyn kórip ishteı maqtanysh etetinmin. Onyń ústine meniń bul naǵashym qoly ashyq, jomart. Árıne, syǵymdan dúnıe qurap, tam-tumdap mal jınamaıtyn adamnyń ózge jurtqa bereri de kóp bolmaıdy, biraq áıteýir qolynda bir nársesi bolsa Seıilhan aǵam onysyn jurttan aıap kórgen emes.

Mal degende bul kiside jalǵyz sıyr bolsa bolady, bolmasa eshki saýyn otyra beredi. Búkil tuıaqtydan aınymaıtyn bir ǵana maly bolatyn, ol — Shaǵyr aty... Shaǵyr turqy uzyn iri jylqy edi. «Shyǵa shabatyn ushqyrlyǵy joq, al biraq uzaq shabysqa kelgende naǵyz boldyrýdy bilmeıtin haıýan, myqtylyqta buǵan jylqy balasy jetpeıdi», dep úlkenderdiń maqtap otyrǵanyn talaı estigenmin. Shaǵyr attyń ózi de naǵyz Seıilhan aǵama arnap jaratylǵan jylqy sıaqty edi; ol ana tulǵasymen basqa atqa minse — esekke mingendeı bolatyn shyǵar.

Shaǵyr atpen Seıilhan aǵam qys boıy qasqyr men túlkini qyryp alatyn. Aýyldyń adamdary ańnan qaıtyp kele jatqanda ylǵı aldarynan júgirip shyǵatynbyz. Kishileý kezimde at ústinen eńkeıip, aldyna kóterip alyp dál úıdiń esiginiń aldyna ákelip túsiretin de, qolyma bir túlkiniń terisin ustatyp jiberetin. Jańa soıǵan túlkiniń áli de jylýy ketip bolmaǵan, bylqyldaq jumsaq terisin qushaqtap, qoınyma qýanyshym syımaı tabaldyryqtan súrine — qabyna kiretinmin.

Sonshama túlki, qasqyr soǵyn júrgende Seıilhan aǵamnyń ishik bylaı tursyn, túlki qulaqshyny da bolmaıtyn. Soqqan ańyn úıge ákelip kórgen emes, ózgelerdiń qanjyǵasyna baılap jiberetin.

— Óz eńbegiń, óz oljań emes pe, tóbeńdi jyltyratyp bir tymaq kımeısiń de, tym bolmasa, — degenderge:

— Dalanyń ańy taýsylar deısiń be, Shaǵyr at aman bolsyn, — dep jaýap beretin.

Al, Shaǵyr atyn erekshe jaqsy kóretin. Sharýaǵa onsha qyry joq Seıilhan aǵam bul atyn bólekshe baptaıtyn, ýaqytynda sýaryp, jem bermegen kezi, sirá, joq shyǵar.

Baıqaımyn, Seıilhan aǵam maılyq pen sýlyqqa birdeı. Qazaqsha ańshy, seriligi, eshkimdi basynan asyrmaıtyn ór kóńili de bar, al qara jumysqa kelgende qaısy bireýlerdeı kirpıazdanyp, shikireıip turmaıdy, bilegin sybanyp kirisip ketedi. Tipti kisi jumysyn isteýge de arlanbaıdy jáne istese japyryp isteıdi. Aýyldaǵy kóp jurttyń úıin qalap, peshin salyp beretin de sol. Onysyna, ol árıne, eshqandaı aqy — pul almaıdy. Seıilhannyń minezin bilgen jurt aqysyna bir nárse usynýǵa da qorqady. Naǵyz bir túlen túrtken bireý bolmasa eshkim onyń shamyna tımeıtin.

Biraq onyń esesine aǵaıyn da Seıilhannan esh nársesin aıamaıtyn. Ol Qaraqalpaqtan, ne Ózbekten tósegin arqalap, áıeli men balasyn jetelep kelgende, aldynan kiretin úı de, saýatyn sıyr da tabyla qoıady.

Seıilhan aǵam aq jarqyn, ázil-qaljyńǵa da baı. Onyń ásirese kóp oınaıtyny óziniń qurdasy Álmuqan. Álmuqan da Seıilhan sıaqty iri deneli kisi, biraq bir-birine uqsamaıtyn eki adam bolsa osy ekeýindeı-aq bolar. Seıilhannyń denesi taramys, ıyǵy keń, myqyn jaǵy qysyńqy kelse, Álmuqannyń denesi bolbyr, tolyq, ıyǵy qýshyq ta, qarny men bókse jaǵy jýan. Seıilhannyń júzi qara tory, súıegi keń bet bederi qoladan quıǵandaı shymyr da, Álmuqan aqsary, eki beti semiz maldyń qoń etinen kesip alyp japsyra salǵandaı bedersiz, salpy urt. Seıilhannyń úni ashyq, daýsy keıde shańqyldap shyǵady, al Álmuqannyń úni kúńgirt, maı basyp ketken urtynan mes ishinde shaıqalǵan qoıyrtpaqtaı bolpyldap shyqqan sózine áreń túsinesiń.

Qazaq jigitteriniń óz qurdastarymen aıaýsyz qatty oınaıtyn ádeti emes pe, Seıilhan aǵam da Álmuqannyń óz basyn ǵana emes, esimin de qaqpaqyldaı qaǵyp oınatyp bar nársege ataý qylyp qoıyp alǵan: «Bu da bir Álmuqan ǵoı», «oı, mynaý Álmuqannyń isi ǵoı», «mynaý naǵyz Álmuqan bop shyqty ǵoı» dep ylǵı sóz oraıyna qystyryp otyrady.

Bireý alys qalaǵa baryp kelse aýyl adamdarynyń topyrlap sol úıge jınalatyn ádeti, bir ret Álmuqan men Seıilhan aǵam qaladan kelgen. Sondaǵy jurtty kúldirip, Seıilhan aǵamnyń aıtqan áńgimesi aınymaı esimde qalypty.

Oblystyq qaladan bizdiń aýylǵa deıin eki júz elý shaqyrym. Jol alys, adyrly dala, naǵyz shilde-tamyzdyń ýaqyty — at-arbamen shyqqan eki jolaýshy shóldep aryp-ashyp kele jatady. Jolda erterekte kelgen poselen ýkraın hýtorlary bolatyn, ol kezdegi qazaqtar orys pen ýkraınniń arasyn ajyratarlyqtaı tereńdikke bara almaıdy, orys deı salady. Dalanyń jazda irkilip qalatyn jylǵalaryna hýtorlyqtar qaýyn-qarbyz egip, baqsha salatyn. Kúnge kúıip, qańsyp kele jatqan Seıilhan men Álmuqan osyndaı bir baqshanyń ústinen túsedi. Mynadaı ystyqta teńkıip jatqan qarbyzdy kórip qalaı ǵana qaıyrylmaı kete alady adam. Ekeýi arbadan túsip bir qarbyzdy jerge atyp jiberip jep alady. Azdap shóli qanǵasyn júrmek bolady, biraq «Erteńgisin oılamaǵan erden bez» degen, alda áli eki júz shaqyrym jol bar, talaı shól bar, erteńgisin oılap bular on shaqty qarbyzdy arbaǵa ytqytyp ta jiberedi.

Osy kezde saıdan eńgezerdeı bir orys shyǵa kelip, bularǵa tura umtylady. Naǵyz bir óz kúshine sengen urdajyq, ojar neme eken, balaǵattap, kele Seıilhandy qulaq shekeden qoıyp jiberedi. Ondaıǵa tózetin Seıilhan ba, shart ta shurt tóbeles bastalyp ketedi. Anaý da bir kúshti nárse eken, ekeýi uzaq tóbelesedi — muryn da qanaıdy, jaǵa da jyrtylady.

Aqyry jeńise almaı, ekeýi sharshap ajyrasady .

Seıilhan arbasyn aıdap kete bergende, Álmuqan arbanyń astynan shyǵyp, «aý boldyńdar ma?» dep, arbaǵa minip jatyr deıdi.

Bulardy sholan jaqtaǵy balshyǵy túsip, azyńqyrap ketken bólmege jaıǵastyrady. Qaraıyp jarylyp ketken taqtaıdan jasaǵan sákige jyrtyq kıiz tósegen, kenep dastarhanynyń ústine qatyp qalǵan nan synyqtaryn tastaıdy, sheker degen atymen joq. Tilenshiniń súıgen asyn kim bersin, aqqumandaǵy bógip qalǵan eski shamba aq sýdyń túsin kúreńitýge de jaramaıdy. Sóıtin bular kóńilsiz kúńgirt úıde tatyp ketken shaıdy aqyryn soraptan otyrady. Mundaıda áńgime de jaraspaıdy.

— Iı, Yrǵyz jaqtan kelgen ekensizder ǵoı. Ol bık jyraq bıd, jyraq, — dep qoıady Haıbrı qystyń kózi qyraýda myna qazaqtardy ne túlen túrtip júrgenine túsine almaı.

— Yrǵyz jaqtan keldim deısizder me, — dep shaı quıyp otyrǵan Haıbrıdiń áıeli eleń ete qalady.

— Iá.

— So jaqqa bizdiń bir qyzymyz ketip edi. Habarymyz da joq. Bık matýr qyz edi. Qazaqqa tıip ketti. Iı, paqyr bala, qarap boldy ındi.

— Qyzyńyzdyń esimi kim edi? Kimniń qyzy edi? — dep osy kezde Seıilhan aǵam eleń ete qalady.

— Iisimi Mınnıkamal, Sunǵat abyıymnyń qyzy edi. Áke-sheshesi úldilár. Faqyr jıtim qyz. Qazaqqa tıdilár shýl, — dep Haıbrıdiń áıeli qasiretin bildirip qoıady. — Habarlasa da almadyq. Nendı haldá. Kúıeýim kim-dúr anyń...

Osy kezde shyntaqtap jatqan Seıilhan aǵam basyn kóterip alady.

— Mınnıkamal?.. Suńǵattyń qyzy dedińiz be? Suńǵat sizdiń kimińiz bolýshy edi?

— Suńǵat mınim abyıym. Ánıim blán bir týǵan.

— Mássaǵan... Qazaq surasa kele qaryn bóle shyǵary degen osy eken-aý... Meniń eń jaqyn qaıyn bıkem boldyńyz ǵoı.

— Nıshik dısiz?

— Eger aıtyp otyrǵanyńyz Suńǵattyń qyzy Mınnıkamal bolsa ol meniń áıelim. Al endi qalaı qashyp qutylasyz?

Haıbrı áıelimen ekeýi Seıilhan aǵama qarap aýzyn ashyp, esinen tanyp qalady. Náýkeń de ań-tań, Seıilhannyń Balsulýdan basqa áıeli joǵyn biledi, aıtaıyn dese Seıilhandy masqara qylady jáne onymen birge ózi de masqara bolady, aıtpaıyn dese Seıilhan aǵam tipti tereńge ketip barady. «Áı, qatty qınaldym-aý», — deıtin Náýkeń.

Aldymen Haıbrıdiń áıeli esin jıady.

— Iı, mın neǵyp otyram ısh, — dedi eki qolymen eki jaǵyn sart etkizip ornynan ushyp turady... — Hazir, hazir, — dep tórgi bólmege qaraı júgiredi. O jaqtan qaıta oralyp kúıeýine keııdi. Iı, átısi, ýtyrasyń shýl. Qonaqlardy úıge shaqyrmısyń da... Sın dúkángá bar áli tızirek. Kúıaý atyna jem salarǵa umytma.

Osy jaǵdaıdan bastap qonaqtardyń hal-jaǵdaıy múldem ózgeredi. Kóńirsigen ısi ash adamnyń qolqasyn atyp shyjyldap páramash pisiriledi, búlkildep qazan qaınaıdy. O kezde qazaqtardyń da aýyzdana bastaǵan kezi, dúkennen bir-eki jarty da kelip qalady.

Kishkene simirip alǵasyn Seıilhan álgi biz kórmegen Mınnıkamaldy quddy óziniń Balsulýyndaı qylyp sylqıtyp sýrettep bermesi bar emes pe. Anaý ekeýi tek «pı, alla» dep aýzyn ashyp,tamsanady da otyrady.

Osydan keıin Seıilhan aǵam qalaǵa barsa sol Haıbrıdiń úıine túsetin bolady. «Myna, noǵaı sıaqty kúıeý syılaǵysh halyqty kórsemshi» dep ylǵı rıza bolyp keletin.

Biraq jaqsy nárse eshqashan uzaqqa sozylmaıtyn ádeti ǵoı, Seıilhan aǵam qalaǵa barǵan saıyn Haıbrıdiń úı-ishi «qyzymyzdy nege ákelmediń? Keler joly qaldyrma» dep mazasyn ala beredi. Qazaqtyń syltaýy taýsylǵan ba, Seıilhan aǵam ár túrli syltaý aıtyp júre beredi. Aqyry qazaq kúıeýden kúder úzgen bolý kerek, bir ret barǵanynda «aqyry sen qyzymyzdy ákelip kórsetpeıtin boldyń, ózimiz baramyz» dep Haıbrı men áıeli jolǵa qamdanady.

Seıilhan aǵam bu joly qatty sasady. Qysylǵanynan dúkenge baryp bir jarty araq alyp, qaıtyp kelip Haıbrıdiń áıeline tamaq salǵyzady. Sodan as ústinde Haıbrıge qaıǵyly habardy estirtedi.

— Kelgeli aıta almaı qınalyp júr edim. Mınnıkamal qyzdaryńyz osydan jeti-segiz aı buryn dúnıe salǵan. Artynda jalǵyz uly qaldy.

Bul habarǵa aǵyl-tegil eńirep jylamasa da, áıelimen Haıbrı ájeptáýir qaıǵyrady.

— Nı, faqyr, — deıdi Haıbrı.

— Mınnıkamal... Mınnıkamal baǵrym... Kýre dá almaı qaldym shýl sıni, — dep áıeli murnyn tartyp kózine jas alady.

— Er adamǵa bala baǵý qıyn eken. Balaǵa kóz bolsyn dep, qazaqtyń zańymen jesir otyrǵan bir jeńgemdi ala saldym. Keń balaq qazaqylaý adam, biraq áıteýir balaǵa peıili túzý, — deıdi Seıilhan aǵam.

Sonda jylap otyrǵan Haıbrıdiń áıeli:

— Nı, harap býlǵan ıkánsiz, Seıilhan. Ózibizdiń tatarda bıgirák áıbat hatynlar bar ısh, — dep shap ete qalady.

Aýylda osy áńgimelerdi aıtyp jurt kúlip júretin. Biraq Seıilhan aǵamnyń Haıbrımen týystyǵy osymen tynǵan joq. Ol bir jyl baryp qalany qystap, osy Haıbrıdiń úıinde turǵan. Balsulý jeńeshem jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn salmaqty da, syrt adamǵa tuıyq, ol syr bildirmeıdi. «Balaly úıde urlyq jatpas» degen, Seıilhan aǵamnyń barǵan kezde qoryqqany balasy Shákmaral eken, biz ony «Shákim» deımiz, al, bir ǵajaby ol kezde on-on birler shamasyndaǵy Shákim qys boıy tipti shı shyǵarmapty.

Shákim Seıilhan aǵama tartqan, biraq Balsulýdan da qur alaqan qalmaǵan. Boıy aǵamnan tómen bolatyn túri bar. Balsulý anamnyń ákesi Júnis tárizdi qunjyqtaý, minezi de tuıyqtaý. Seıilhan aǵam sıaqty aqtaryla qoımaıdy, kóbin ishine saqtaıdy, kishkene bolsa da isikteý qabaǵynyń ar jaǵynan qýaqy kúlkiniń ushqyny tepsinip turady: «ishimde bir pále bar, biraq aıtpaımyn» dep turǵandaı.

Shákim sóıtip «ishinde jatqan pálesin» Haıbrıdiń úıine de ashpaǵan. Óıtkeni Haıbrıge jıen bolǵany Shákimge qyp-qyzyl paıda bolypty. Balasyz Haıbrı, áıelimen ekeýi «jetim» jıenin qatty músirkep jyly — jumsaǵyn aýzyna tosady. Keıde Balsulý ashýlanyp balasyn sabap alsa — analar Shákimdi óz bólmelerine kirgizip alyp, «ógeı ana ógeıligin istemeı qoıa ma?» dep, tátti tamaǵyn aýzyna tosyp báıek bolady eken.

Men uzatylyp, uzaq saparǵa attanarda osy qaladan poezǵa mindik. Seıilhan aǵam Shákimdi qasyna alyp, bizdi shyǵaryp salýǵa ere keldi. Alys aýdannan bizdi aıamaı solqyldatyp, ıt silikpemizdi shyǵaryp jetkizgen júk mashınasy shógińkirep ketken qońyr-qyzyl qaqpaly kishileý úıdiń aldyna kelip toqtady. Biz mashınadan japyrlap túsip jatqanda úıden shúńkıgen tatar shaly shyqty.

— Ashaǵyz, qyzym, ashaǵyz. Siz tipten de ashamadyǵyz, — dep, sodan keıin menimen birge qaıǵyryp qoıdy, — Hatyn-qyzǵa bıgrák ta jyraq shýl Belorýssıa dıgen. Anda, musylmanlar da ıoqtyr.

Oılap-oılap, túsine almaı dal bolam: Seıilhan aǵamnyń sonshama aldaǵanyna bular renjimedi me eken, álde renjise de... Týystyq qana emes, adamdardy jaqyndastyratyn basqa da nárse bar shyǵar. Solaı aralary jaqyndasyp ketkesin Seıilhan aǵamnyń saıqymazaq qýaqylyqtan bastalyp ulǵaıyp ketken qıanatyn keshe saldy ma eken, áıteýir jalǵasyp ketken osy jandardyń arasy úzilmepti. Úzilmepti deımin-aý, tipti sýymaǵan da sıaqty.

Haıbrı áıelimen ekeýi bizdi poezǵa mingizip saldy. «Endi úıdi kórdiń, tanısyń, qaıtqanda bizdiń úıge tús» dep áıeli maǵan qaıta-qaıta tapsyrady.

Endi minekeı, qaıtyp kelem. Osydan elge aman-esen jetsem. Alǵash ashatyn tanys esigim sol Haıbrı abzıdyń esigi bolmaq. Ar jaǵy el-jurt, keń dúnıe.

8

Miner aldynda bizdi kóp azapqa salyp, biraq mingizip alǵasyn jap-jaqsy zyrǵyp ketken poezd bir-eki stansıadan ótpeı jatyp-aq júrisinen jańyldy. Áýeli bir polýstanokte eki saǵattan astam kidirdik. Mundaıdaǵy bir jaman nárse poezdiń qansha turatynyn bilmeısiń de, vagonnan attap shyǵa almaısyń. Álsin-álsin esikten syǵalap «qashan júredi eken?» dep kórshi vagondaǵylardan suraısyń, olar senen suraıdy. Osyndaıda ony-muny tuspal, joramal aıtýshylar da kóbeıedi.

— Qarsy kele jatqan áskerı eshelondy kútip turmyz. Maıdanǵa kúsh kerek. Aldyńǵy kezek maıdanǵa baratqandardiki ǵoı.

— Aldymyzdaǵy stansıany bombalap ketipti. Joldy túzeı almaı jatqan kórinedi.

— Jaýdy toıtarypty deıdi ǵoı. Sosyn nesine asyqsyn.

Elden shyqqanyma tórt aıdan asty. Sodan beri úıirinen adasyp qalǵan qulyndaı jalqymyn. Ras, qasymda Qasymbek boldy, súıenishim, qarmaǵan jalǵyz talym sol, biraq ol jan-jaǵymdy túgeldeı qorshaı almady.

Jolyń bolǵyrlar «aıt, aıt» dep qınamaıdy. Shyn qınasa, menen de aıtatyn bir nárseler tabylar edi, biraq oǵan tilim jetpeıdi. Qysylyp, az sóılegenimnen bolar, meniń oryssham sol mekteptegiden onsha artylyp kete qoıǵan joq. Erkin sóıleý bylaı tursyn, áli tilimdi syndyra almaı kelem — orystyń sózin ár árpin battıtyp, sirestirip aıtam.

Biz toqtaǵaly eki saǵattan asyp ketti. Basynda áıelder «áne júredi, mine júredi» dep, eleńdep, esikten moıyndaryn sozsa da jerge túsýge ımendi. Poezd oıda joqta júrip ketse qarǵyp minýiń ońaı emes, esiginde basqysh satysy da joq, tek aspaly úzeńgisi ǵana bar qyzyl vagon. Biraq ýaqyt uzaǵan saıyn moıyn sozýshylar kóbeıdi de, aqyry aldyńǵy turǵandary qarǵyp jerge túse bastady. Birte-birte vagon bosap qaldy. Qudaı ońdaǵanda turǵan jerimiz jalǵyz úıli polýstanok eken, bizdiń ornymyzdy basyp alatyn bógde adamdar kózge túspedi.

Qalyń orman arasyndaǵy dalańqaıǵa ornalasqan tórt-bes úıli polýstanok typ-tynysh, ózge dúnıeden, bastalǵan soǵystan aýlaq, ońasha. Mundaı jerde soǵystyń bastalǵanyn umytyp ta ketesiń. Adam balasy qyzyq qoı, áýelgi sátterde uzap shyǵyp túzge otyrýǵa qorqyp, jaqyn aradan buta izdegen jurt birte-birte sostavtan alystaı berdi de, ári — beriden soń tipti erkin qydyratyndy shyǵardy. Sóıtip bizdiń áıelder uzańqyrap ketken kezde parovoz oqys gýdok berdi. Bárimiz japa-tarmaǵaı vagonǵa qaraı júgirdik. Qudaı ońdap men alystap kete qoımaǵanmyn, aldymen kelip mindim. Qalǵandary minip bolar-bolmastan dońǵalaqtyń tormozdary pyshyldap, sostav ornynan qozǵala berdi. Mundaıda áıelder qandaı berekesiz: shyńǵyryp, baqyryp azan-qazan bop jatyr.

Tańsáride soǵys bastalǵan sýyq habardy estip, sodan sáske túske deıin qasqyr tıgen qoıdaı dúrlikken qatyn-qalash poezdiń júrisi túzele kele sabalaryna túseıin degen. Úreı men ábiger de birden pyshaq keskendeı tyıylmaı, tolqyǵan sýdaı aqyryndap baryp basyldy. Áıelderdiń es jıǵannan keıingi birinshi eske alǵany — qarbalasta umyt qalǵan, ilip alyp ketýge kelmegen dúnıe-múlikteri boldy. Ekinshi aýyzǵa alǵandary kúıeýleri. Árıne, ol, dúnıe-múlikti kúıeýlerinen artyq kórgendikterinen emes, áıeldikterinen — urǵashy týǵannyń o bastan jaratylysy solaı. Meniń basynda ádemi bolyskeı samaýrynym

Bar edi, qara sháınektiń sháıin meıirim qanyp ishe almaǵan soń, Qasymbek satyp ápergen.

Alas-qapas jantalasta onymen isim de bolmapty, endi qazir kádimgideı ishim ýdaı ashyp keledi. Jurt sıaqty túıinshegimdi arqama tańyp alǵanda — ony da bir qolymmen ile ketedi ekem. Elge jetkende Qamqa ájem rahattanyp bir shaıǵa qanar edi.

Komandırler semásy úlken bir aýyl bop turǵanda — belgili bir qalybymyz, árqaısymyzdyń ózimizge laıyq, ózimiz deımin-aý, kúıeýlerimizdiń qyzmet satysyna laıyq oryn dárejemiz bar-tyn. Muny ásker tilinde, «sýbordınasıa» deıdi, sýbordınasıamyz manaǵy jan ushyrǵan sasqalań kezde tas-talqan bop buzylyp edi, endi tynyshtalǵan soń ózinen-ózi qalybyna kele jatyr.

Balalar da ermek tapqan. Órmelep, býǵan-túıgen júktiń ústine shyǵyp, edende bos oryn bolmaǵandyqtan shesheleriniń ústine qarǵıdy. Baıaǵydaı ózinen úlken-kishi balalarǵa birdeı bas bolyp júrgen «Vovka komandır» — shtab bastyǵynyń balasy.

— Ia komandıl, ıa komandıl, slýshaı, — dep aıqaı salady ol.

Onyń jińishke sábı daýsy vagon dúrsilinen ázer estiledi, biraq sonda da balalardyń da, analardyń da qulaǵyna tegis jetken sıaqty. Ár jerden bir bala júk arasynan qybyrlap, domalap qulap turyp jatyr. Olardyń shesheleri de balalarymen birge oıynǵa elikkendeı.

— Sasha, komandıriń shaqyrady.

— Andrúsha, komandırińniń buıryǵyn orynda, — dep báıek bolady.

Al, balalary joq keıbir kelinshekter:

— Ózi tegin emes, túbi general bolady.

— E, maıor Maslovtyń ózi ǵoı.

— Vovka komandır, qattyraq komanda ber, — dep qolpashtap jatyr.

Alevtına Pavlovna balasyna «qoı, Vova» dep urysqan bolady, biraq urysy zársiz, tek ánsheıin kóz qylý. Áıtpese, balasynyń ózge balalardan synyq súıem bolsa da artyqshylyǵyna, basqa kelinshekterdiń qoshametine degen ishteı maqtanyshyn júzi aıtyp tur.

Qoshemet degen qurǵyr, qarshadaı bala tursyn úlkenniń ózin esirtip jibermeı me, Vova da jurt qolpashtaǵan saıyn, ádetinshe elire túsedi.

— Stloısá! Shagom alsh! Smılno! Shagom alsh! — den aıqaılaıdy.

Eki túıinshektiń arasynan qozǵalarǵa jer tappaı turǵan eki-úsh jasar bir balany judyryǵymen túıip qaldy.

— Nege tursyń? Shagom alsh!

Ana bala kózi jypylyqtap eki jaǵyna kezek qarady da, jylap qoıa berdi.

— Qoı, Vova, — dep Alevtına Pavlovna balasyna keıigen bolady.

— Komandır óz jaýyngerin urmaıdy. Sen komandırsiń ǵoı, Vova.

— Qyzyláskerdi urýǵa bolmaıdy, Vovochka, — dep ózge áıelder de aqyl aıtyp jatyr.

Olardyń jalynyshty shyqqan daýystaryna qaraǵanda Vova emes, ózderi bir nárseni búldirip alǵan tárizdi.

Túnde bir razezde tań atqansha turdyq; odan sáske túske deıin jáne qozǵalmadyq. Art jaqtaǵy maıdannan, aldyńǵy jaqtaǵy elden esh habarymyz joq, qobaljýmen boldyq. Bar estigenimiz tús mezgilinde Molotov sóz sóılepti, Germanıamen soǵys shyndap bastalsa kerek.

Biz dúrligip kóterilgeli táýlikten asyp ketti. Jurttyń alyp shyqqan azyq-túligi shamaly eken, barlyǵyn keshe túste-aq taýysyp alǵan. Úlkender tózedi ǵoı, aldymen balalar jaǵy qınaı bastady. Biz toqtaǵan polýstanokte dúken, býfet degen joq eken. Jarty shaqyrymdaı jerde shaǵyn selo tur, qatyndar sol seloǵa jaýtańdap qaraı-qaraı kózderi taldy. Baraıyn dese poezdan qalyp qoıam dep qorqady, al poezd bolsa júrmeı turyp aldy, tań atqaly on baryp kelýge bolatyn edi. Aqyry shydaı almaı úsh áıel «táýekel» dep seloǵa ketti, sonyń biri Iraıda Ivanovna. Kenjesin kóterip, úlken ulyn ertti de, ortanshy balasyn «qozǵalmańdar» dep vagon ishine otyrǵyzyp ketti.

Qyrsyqqa bastaǵanda solaı bolady ǵoı, tún ortasynan sıyr sáskege deıin qozǵalmaı turǵan poezd, qatyndar seloǵa kirip ketisimen-aq gýdok berip, tormozdary pyshyldap qozǵala berdi. Bárimiz japa-tarmaǵaı umtylyp vagonǵa minip aldyq. Eń sońǵy áıeldi qolynan tartyp mingizip, jaıǵasa bastaǵan kezimizde baryp, seloǵa ketken áıelder esimizge tústi.

— Qatyndar-aý, seloǵa ketken úsheýi qalyp qoıdy ǵoı, — dep daýystady bir kelinshek.

— Mama! Mamam qalyp qoıdy! — dep Iraıda Ivanovnanyń bes jasar balasy Borá aıqaılap jylap jiberdi.

— Qatyndar-aý, endi qaıttik?

— Stop-krandy julyńdar, tormoz berińder,

— Stop-kran qaıda?

— Qyzyl vagonda stop-kran bolýshy ma edi?

— Bul neǵylǵan ońbaǵandyq. Tym bolmasa jarty saǵat buryn eskertpeı me?

— Stansıa bastyǵyn jaýapqa tartqyzý kerek.

Áıelder azan-qazan, poezdiń dúrsilin basyp, vagon ishin basyna kóteredi, osy dańǵazaǵa bebeý qaǵyp shyryldap jylaǵan eki balanyń daýsy ulasty.

— Mamam qalyp qoıdy! Mamam!

— Mama! Mamochka!

Boráǵa qosylyp Shýrık te aıqaılap jylaı bastady. Sveta baryp eki balany jubatyp jatyr.

— Jylama, balaqaıym, jylama. Mamań kelesi poezben qýyp jetedi, — dep aldarqatady sábılerdi.

Kesheden beri qańtarylyn turǵan poezd baýyryn jazyp, júrisin túzep aldy, biraq elge qaraı asyǵyp kele jatqan áıelderdiń ishinde oǵan qýanǵany bolmady. Vagon ishindegi dańǵaza oqys tyıylyp, jurt endi únsiz qaldy. Áldenege aıypty bop qalǵan adamdaı biraz ýaqyt bir-biriniń betine tikelep qaramady. Bir ǵajaby Iraıda Ivanovnanyń eki balasy da, kóppen birge tynyshtalyp, únsiz otyr. Bastaryna túsken tótenshe qasiretti sezdi me, álde shyńǵyryp jylaı-jylaı sharshady ma, bilmeımin, ekeýiniń kishkentaı denesi shógip, súlesoq bop tomsyraıyp qalǵan, tek oqta-tekte kózderi jaýtańdap biriniń betine biri qaraıdy da, uıadaǵy balapandaı bir-birine tyǵyla túsedi.

Osy bir tóten oqıǵa shyrqyn buzyp ketken Elızaveta Sergeevna biraz daǵdarystan keıin bizdiń tizginimizdi qaıtadan qolyna aldy. Ol endi apasynan adasyp qalǵan eki balanyń taǵdyryn tarazyǵa tarta bastady. Biraq aldymen «tártip buzýdyń zardabynyń osyndaı pálege ákep soǵatyny» jaıly bizderge biraz aqyl aıtyp aldy.

— Iraıda Ivanovnanyń qýyp jetýine meniń úlken kúmánim bar, — dedi Elızaveta Sergeevna. — Ózderińe málim qazir jaǵdaı qıyndap tur. Elimiz soǵys jaǵdaıyna kóshti. — Elızaveta Sergeevna taǵy da ádetinshe kúıeýine eliktep áskerı tilmen sóılep tur. — Sondyqtan da biz myna eki balanyń taǵdyry jóninde durys sheshim qabyldaýymyz kerek. Kimniń qandaı usynysy bar?

Óz taǵdyrlaryn sheshýdi Elızaveta Sergeevnanyń qolyna berip qoıyp, Shýrık pen Borá sol tomsyraıǵan kúıi únsiz otyr. Áıelder de mynadaı qıyn jaǵdaıda ne aıtaryn bilmeı daǵdarǵan túrleri bar. Biraq zaty áıel emes pe, kóp únsizdikke shydamady, bireýi bastap edi, bári birdeı jamyrap qoıa berdi.

— Kelesi stansıadan qaldyryp keteıik, anasyn tosyp alsyn.

— Deniń saý ma? Tıtteı bala ne biledi? Adasyp ólmeı me?

— Dalaǵa tasta deppin be? Stansıanyń bastyǵyna tapsyryp ketemiz de.

Mynaý alas-qapasta stansıanyń bastyǵy bala baǵa ma? Aıtady eken-aý...

Já qoıyńdar, — dep, jamyrap baratqan qatyndardy Alevtına Pavlovna toqtatty. Moskvaǵa deıin ózimizben birge aparamyz. Ar jaǵyn sosyn kórermiz.

Áıelder osy sózge toqyrap sý sepkendeı basyldy da Elızaveta Sergeevna basshylyqty qaıta qolyna aldy.

— Alevtına Pavlovnanyń aıtqany durys, áıel joldastar. Bárimiz osyǵan qosylamyz ǵoı? — Bir ǵajaby ernin shymshyp sóıleıtin Elızaveta Sergeevnanyń álsizdeý ashshy daýsy vagon dúrsiliniń arasynan jurtqa tegis estilip tur.

— Qosylamyz.

— Basqa ne aıtatyny bar.

— Qarshadaı sábılerdi dalaǵa tastaımyz ba? — dep qostap jatyr áıelder.

— Endeshe biz bu balalarǵa qamqorshy taǵaıyndaýymyz kerek, — dedi Elızaveta Sergeevna.

— Qamqorshysy nesi taǵy. Bárimiz ortamyzǵa alyp barmaımyz ba?

— Iá ortamyzda bolsyn.

— Joq, áıel joldastar, olaı bolmaıdy. Ý semı nánek dıte bez glazý. Personalno jaýap beretin adam kerek, — dedi Elızaveta Sergeevna. — Kútpegen jaǵdaılar bolyp qalýy múmkin. Bizde basy bos áıelder az emes. Sveta, Shýrıkti sen qolyńa alasyń. Lıda, Borány sen baǵasyń.

Áıelder basshysynyń bul tártibine únsiz kelisim bergendeı.

— Borá, balaqaı, Lıda apaıyńa bara ǵoı. Sen endi Lıda apaıyńmen birge bolasyń. Onyń aıtqanyn tyńda, — dep Elızaveta Sergeevna Borány ıyǵynan sıpap turǵyzbaq boldy.

— Barmaımyn. Barmaımyn. Shýrıkten ketpeımin, — dep Borá eńirep jylap qoıa berdi.

Áıelderdiń aldap-sýlap jubatqanyna da bolmaıdy, aǵasynyń qoltyǵynan tastaı qylyn jarmasyp alǵan.

— Barmaımyn, Shýrıktiń qasynda bolam, — dep shyr-shyr etedi.

Sveta shydaı almady bilem:

— Sábıge tımeńdershi endi. Aǵasymen birge bolsyn. Názıra ekeýmiz birigip baǵarmyz, — dedi.

Borá birazdan keıin baryp óksigin basty da, kishkentaı aǵasynyń búıirine basyn qoıyp uıyqtap qaldy.

Bireýdiń qaıǵysy janyńa batqanmen, óz qaıǵyńdaı uzaqqa barmaıdy. Anasynan adasyp qalǵan eki sábıdiń qasiretine «ahylap, ohylaǵan» áıelder kóp uzamaı-aq óz tirshilikterine kiristi. Tirshilik degende siresken tar vagonnyń ishinde ne tirshilik bolsyn, túıinshekterin sheship qaıtadan býyp túıedi, biraq o da uzaqqa barmaıdy, sodan keıin aýyzdary jalpyldap áńgime soǵady, munysy endi taýsylmaıdy.

Shýrık pen Borá dál meniń aldymda. Alty jasar Shýrık inisin oıatyp alam ba dep qorqyp, qybyr etpeıdi. Aýzynan sý aǵyp, pysyldap uıyqtap jatqan Boráǵa aýyq-aýyq kóziniń qıyǵymen qarap qoıady. Bir dóńbekshigende inisiniń basyndaǵy pılotkasy jerge túsip ketip edi, bóksesin qozǵamaı jaıymen ǵana qolyn sozyp aldy da, basyna qaıta kıgizýge oıatyp alam dep qorqyp, tizesiniń ústine qoıdy. Alty jasar balanyń áp-sátte qamqorshy bop eseıip shyǵa kelgenine qaıran boldym.

Osy eki bala endi qaıtyp anasyna qosyla ma, joq pa? Bala qasireti tez umyt bolady deıdi. Ánekeı, Borá uıyqtap ketti. Balanyń aty bala ǵoı, qaıǵyny tez umytatyny da ras. Biraq sábı júrekke túsken qasiret.

...Jeti jasar kezimde bes jasar inim Jumashpen dál osylaı bir-birimizge tyǵylyp otyryp uıyqtap qalǵanbyz. Erteńgisin aldymen men oıandym. Kıiz úıdiń irge jaǵynda, tekemettiń ústinde jatyr ekenbiz, bir qamqor qol basymyzǵa jastyq salyp, ústimizge kórpe jaýypty. Men Jumashty keregege qysyp tastappyn. Men oıanǵan kezde oıymda esh nárse joq basym qaqyrap bos tur. Kózimdi ashyp úıdiń ýyǵyna, odan shańyraqqa qaraımyn. Ashýly túndikten kókpeńbek móldir aspandy kórip, keýdeme belgisiz bir qýanysh lyqsyǵandaı boldy. Kıiz úıde uıyqtaǵanda tańerteńgilik shańyraqtan saf taza kók aspandy kórip qýanyp oıanatyn ádetim edi, búgin de sol qýanysh lyqsyp kele jatty da kenet...

Kenet áldeneniń oısyrap qalǵanyn sezdim. Kúndegi ádetimshe kóńilime lyp etken qýanyshtyń arty qulazyǵan dalada jalǵyz qalǵandaı úreıge aınaldy. Boıymdy muzdatyp, adam shoshyǵandaı jaman bir nárse kele jatty. «Apa... Apam joq,.. Apataıym...» Osy sezim júregimdi tilip ótti de, eńkildep jylap qoıa berdim. Bilmeımin, ashshy daýsym shyqty ma, álde solqyldap únsiz jyladym ba, áıteýir bir kezde Qamqa ájemniń qushaǵynda otyr ekem.

— Aınalaıyn, maýqyńdy bas. Qaıteıin dep ediń... Anań ǵoı. Qansha, «ájemniń balasymyn» deseń de, shyqqan jeri qurǵyr qıyn ǵoı, — dep Qamqa ájem shashymnan, jotamnan sıpaıdy.

Qamqa ájemniń qoly da, sózi de jumsaq — janyma jaǵyp barady, taǵy da uıalmaı, qysylmaı jylaǵym keldi. Biraz jylap alǵasyn bir túrli tazaryp shyqqandaı boıym jeńildedi. Jumash áli uıyqtap jatyr, esh nárseni sezer emes.

— Jumashjan áli kishkentaı ǵoı. Esh nárseni túsinbeıdi. Óse kele biledi ǵoı bárin, — dedi Qamqa ájem. — Analaryńdy joqtatpaımyn degenmen... bir búıirińde jatady ǵoı qurǵyr. Qansha elpektegenmen týǵan sheshedeı qaıdan bolsyn.

Qamda ájemniń osy sózderi qulaǵymda qaldy, biraq men ol kezde bul sózderdiń mán-maǵynasyn uqqan joq edim, onyń túsinigi eseıe kele, keıinirek baryp jetti maǵan.

9

Basynda sostavymyz shaǵyndaý edi, júre kele uzaryp barady. Shamasy kelgen stansıa osy poezdiń quıryǵyna bir nársesin ilip jiberedi. Alǵash attanǵanda vagonymyz sońyna taman edi, endi uzyn poezdiń orta tusyna kelip qalyppyz. Art jaqta da ala-qula, ashyq — jabyq vagondar, eki-úsh jerde qaraıyp sısternalar da kórinedi. Vagon ishi de tarylyp barady. Qatyndar qansha bajyldaǵanmen ústimizge biraz adam mindi. «Kóńil syısa...» degendeı áıteýir syıyp jatyrmyz.

Bizdi qınaǵany vagonnyń tarlyǵy men poezdiń syrtqy júrisi: jáne bir qıyny bizdi úlken stansıaǵa kidirtpeıdi, qaıdaǵy bir jalǵyz úıli razezge ákelip qańtaryp tastaıdy. Keıinirek bildik, úlken stansıalarda poezd kóp úıirilip qalsa jaý samoletteri bombalap ketýi kádik eken. Árıne bári bizdiń qamymyz ǵoı, biraq bas aman bolǵanmen hálimiz onsha emes, azyq jaǵy qınap keledi. Al onyń kesirinen eki-úsh áıelimiz qalyp ta qoıdy. Ózimiz shydarmyz-aý, Sveta ekeýmizge salmaǵyn artqan Iraıda Ivanovnanyń eki balasy qıyn bop keledi. Bir jaqsy jeri baıǵustar mazasyz emes, montıyp otyrady da qoıady. Áıtse de jaýtańdaǵan kózderinen tanımyn — qaryndary ashyp-aq keledi. Bir polýstanokte Sveta jurttan buryn qarǵyp túsip, aınaldyrǵan eki-úsh úıge júgirip baryp eki tilim nan alyp keldi. Analar da bermeıin demeıdi-aý, biraq poezd úlken, Svetamen jarysa jıyrma shaqty áıel júgirdi, olardyń qaısysyna jetkizsin; qolda bar eki-úsh taba nanyn juqalap pyshaq ústinen úlestirip bergen.

Sveta bir tilim nandy eki balaǵa bólip berdi de, bir tilimin qıqymyn túsirmeı alaqanyna salyp ustaǵan kúıi maǵan qarady. Qara nannyń qyshqyltym ısi tanaýymdy jybyrlatyp júregim sazyp qoıa berdi, tipti solqyldatyp qolqam sýyryp barady. Osy kezde «Vovka komandırge» eriksiz kózim túsip ketip edi, sholjyń erke bala, bir túrli jýasyp bizge telmire qarap tur eken, Svetaǵa kózimmen sony nusqadym. Sveta juqa óńi qyzaryp, yńǵaısyzdanyp ezý tartty da nanyn Vovkaǵa usyndy. Vovka nandy qarbytyp bir asap alǵannan keıin baryp, aýzy balpyldap:

— Spasıbo, tetá Sveta, — dedi.

Áýelgi kezderi poezdiń júrisine, durysyraq aıtqanda turysyna, áıelder qatty yzalandy. Temir jol bitkenniń úlkendi-kishili barsha bastyqtaryn túgel saralap, báriniń sazaıyn sózben berip shyqty. «Osyndaı qym-qýyt kezde, soǵys jaǵdaıynda osynsha salaqtyq jasaǵan... Bul jaı tártipsizdik emes týra zıankestik... qylmys... Endigi Moskvaǵa eki baratyn ýaqyt boldy... biz áli eki júz kılometr uzap shyǵa almadyq... Tártip... tártip joq». Osy sıaqty mirdiń oǵyndaı dál tıetin dáleldi sózder aıamaı-aq aıtyldy. Buǵan qosa Qasymbekke erip osy jaqqa kelgeli meniń qulaǵyma shalynǵan: «Rashlábannost, «razgıldáıstvo», «razmazná» degen sıaqty komandırlerdiń ózderinen tómenderge keıigende aıtatyn ádemi sózderi de ketip jatyr. (Basynda «rashlábannost, «razgıldáıstvo» degen sózder maǵan sondaı ádemi kórinýshi edi, keıin maǵynasyn surastyryp bilsem onsha jaqsy sóz bolmaı shyqty).

Biraq ashý — yza da saıabyrsyp baryp basyldy. Áıelder endi «basqa tússe baspaqshy» dep bul jaǵdaıǵa da moıyn sunǵan túrleri bar. Moıynsunbaǵanda qaıtedi, bizdiń kózimizge kórinip, qolymyzǵa túspeıtin temir jol bastyqtaryna qashanǵy shabalańdaı beredi.

Biz ekinshi táýlikke qaraǵanda ne bary tórt-bes úlken stansıadan, eki-úsh kishigirim qaladan óttik. Meniń bir baıqaǵanym úlken stansıalarda abyr-sabyr, alasapyran: artynyp-tartynyp, chemodan, túıinshegin arqalanyp júrgen halyq. Arly-berli júgirgen temir jol qyzmetkerleri, kóbiniń daýsy qarlyǵyp bitken. Sońynan júgirip, jan alqymǵa alǵan jurtqa jaýap berýge de murshalary joq, qoldaryn bir-aq silteıdi. Ashyq platformalarǵa, qyzyl vagondarǵa júk ákep tıep jatqan júk mashınalary gújildeıdi. Keıde áskerı eshelondar da kezdesip qalady. Mynaý alasapyranda loblyǵan kóńildi ornyqtyratyn solardyń sabyrly keskini.

Al, kishkentaı razezder men polýstanokterge toqtaǵanda túsinde azan-qazan, alasurǵan tobyrdyń ishinde jan ushyryp kele jatqanda oıanyp ketkendeı — kóńiliń ornyǵyp, janyń jaı taýyp qalady. Qyrattyń baýraıynda shyqqan kók shalǵynda qannen-qapersiz jaıylyp júrgen sıyr men eshkilerdi kórip, aýzyn aǵashpen órgen qudyqtan aspaly qaýǵamen sý tartyp jatqan áıelderdi kórip — keshegi beıbit ómirine qaıtyp oralǵandaı bolasyń. Osy dúrligistiń bári túsińde kórgen oqıǵaǵa uqsap ketedi.

Balalardyń buryn men ańǵarmaǵan minezderi kóp-aý deımin, kishkene nan jep, sýsyn iship alǵan soń Shýrık inisi Borá burynǵysynan ózgereıin dedi. Óńderine nur júgirip, kózderi jyltyrap bir-birine kúlimsireı qaraıdy.

— Shýrık, Shýrık, ekeýmiz jasyrynbaq oınaıyq, — dep jalyndy Borá.

Shýrık te jasyrynbaq oınaǵysy kelip ornynan turyp, kózi jypylyqtap jan-jaǵyna qarap edi aıaq attar jer joq.

— Jasyrynbaq oınaıtyn jer joq qoı, — dedi Shýrık kúrsinip.

— Meniń jasyrynbaq oınaǵym keledi, — dep qyńqyldady Borá.

— Kórmeısiń be, aınalatyn jer joq, — dep keıidi Shýrık úlkensip.

Sodan keıin inisiniń jypylyqtaǵan kózin kórip aıap ketti me, ne qylaryn bilmeı, kishkentaı qabaǵyn shytyp oılanyp turdy da:

— Borá, Borá, taptym. «Súzegen eshkini» oınaıyq. Káne, sen basta, — dedi.

— Oı, jaqsy boldy, jaqsy boldy, — dep Borá qýanyp qolyn shapattady. Sodan soń eki saýsaǵyn shoshaıtyp, múıizshe kezep:

— Idet koza rogataıa... — dep bastap ala jóneldi.

Ekeýi máz bolyp, shyqylyqtap kúlip, bir-birin kezek qytyqtap, ári-beriden soń alysa bastady.

Osy kezde art jaqtan jetken bir poezd janap óte berdi. Áýeli men de ony elemep edim:

— Oı babonkı, myna poezd arttan qýyp jetti ǵoı, munda Iraıda Ivanovna bolýy múmkin ǵoı, — dep esik aldynda turǵan bir áıel daýystap jiberdi.

Sheshesiniń atyn estip eki bala «mama, mama» dep aıqaılap esikke qaraı umtyldy. Sveta ekeýmiz do esiktiń jaqtaýyna jarmastyq. Qyzyl vagon tirkegen uzyn sostav ótip barady. Júk tıegen poezd bolǵanymen ashyq platformaǵa, qyzyl vagondarǵa syǵylysyp mingen adam da az emes. Eki úlken vagonǵa sıyr tıegen, oǵan jalǵas úsh-tórt jolaýshy vagony ketip barady. Vagon ishindegilerdiń keıbireýleri terezeden qarap tur. Birte-birte poezdiń júrisi údeı berdi. Bir terezeniń ar jaǵynan bala kótergen áıeldiń bet-júzi kórinip qaldy, Iraıda Ivanovnaǵa uqsaı ma...

— Anaý Iraıda Ivanovna emes pe? — dep daýystap qaldy bir áıel.

Tanydy ma, álde áıeldiń sózine elikti me, eki bala:

— Mama, mama... — dep shyryldady.

Biraq ol vagon jalt etip óte shyqty da sálden keıin sostavtyń quıryǵy da bulań etip aldymyz ashylyp qaldy. Aldamshy úmit jer soqtyryp ketkendeı, jańa ǵana topyrlap aıqaı salǵan áıelder, sý sepkendeı basylyp sulyq tur. Osy tóbege urǵandaı tynyshtyqta tek Borányń ǵana «mama... mamam qaıda?» dep jylamsyraı qyńqyldaǵan daýsy estiledi.

— Qyńqyldama! Tynysh otyr, — dep Shýrık aǵalyq istep, inisine kádimgideı jekirip tastady.

Borá aǵasyna jaýtańdap qarady da, qoıa qoıdy.

Osy eki sábı analarynan ajyrasqaly táýlikke jýyqtady. Analaryna qaıtyp qosyla ma, joq pa, ol arasy maǵan neǵaıbyl. Saǵat saıyn jaǵdaı qıyndap bara jatqan sıaqty, jol boıǵy dúrligis te kúsheıip barady. Nemister bizdiń maıdandy jaryp ótipti degen qaýeset rasqa aınalǵan túri bar. Úlkender sezgen qaýipti balalar seze qoımaıdy ǵoı, kóńilderi kelgende ózge dúnıeni umytyp, máz-máıram bolyp oınap ta ketedi, áıtse de kóptiń tunjyrańqy kóńil kúıi bularǵa da shalyǵyn tıgizetin sıaqty. Eki bala da aýyq-aýyq shesheleri esine túsip, ásirese estıary Shýrık úndemeı, telmirip otyryp qalady.

— Shýrık, neǵyp otyrsyń? Beri kel, ertek aıtaıyn men senderge, — dep Sveta shaqyrǵan kezde, bir sát esh nárse túsinbegendeı bajyraıa qaraıdy da, sodan selt etip:

— Ertek pe? Qandaı ertek aıtasyń, Sveta apaı? — den, basyndaǵy oıyn silkip tastap, tez seıiledi.

Al, Borányń bir jas kishiligi tipti aıqyn kórinip tur — onyń ishke búgetin esh nársesi joq. Sheshesi esine túskende «mama... mamam qaıdan keledi?.. Mamama barǵym keledi...» dep qyńqyldaı bastaıdy, biraq bir nársege alań qylyp, aldarqatyp jiberseń ýaıymyn tez umytady.

Biz qansha qamqorsynǵanmen bul balalar Sveta ekeýmizge baýyr basyp kete qoıǵan joq, aıtqanyńdy istep, tilińdi almaı artyqqa jaqyndamaıdy. Uıyqtar aldynda aıap ketip Borány baýyryma basyp jatyp edim, pysyldap jylap jatty da, aǵasynyń búıirine baryp tyǵyldy.

Bip úıdegi balalar taı-qulyndaı tebisip, asyr salyp oınap júrgen qýanyshty shaǵynda bir-biriniń qadirin bilmeıdi, tóbelesip te, tatýlasyp ta jatady. Qadirin bilmeıdi emes-aý, ánsheıin alańsyz kóńil esh nárseni oılatpaıdy. Qaıǵy úlkenderden góri, sábı balalardy qattyraq tabystyryp jiberetinin men óz basymnan keshtim.

Anam qaıtys bolǵannan keıin bizdiń úıdiń ishi úńireıip qalǵandaı boldy. Úıdiń ishi deımin-aý, búkil aýyl qulazyp turdy. Úıge kirem, syrtqa shyǵam, ózimdi qoıarǵa jer tappaımyn, aýyl syrtyna da shyǵyp ketem. Áıteýir qaıda barsam da bir nárse jetpeıdi. Ne jetpeıtinin de bilmeımin. Keıin eseıińkireı kele kúshiginen aırylǵan ıtti kórgenim bar. (Aýylda ıt kóbeıip ketken soń, aýyl adamdary jańa týǵan kúshikterin qapqa salyp, aýzyn baılap sýǵa tastaǵan). Sol ıt ózin qoıarǵa jer tappady. Kúshikteriniń jatqan ornyn ıiskeleıdi, bir aýyq ózen jaqqa barady, bir aýyq qyrǵa shyǵyp ishegin buraltyp ulıdy kep, sosyn qaıtyp kelip eski jurtyn timiskilep qyńsylaıdy. Meniń sol kezdegi hálim dál osyǵan aınymaı uqsaıtyn. Meniń de ishimde ıt ulyp jatty.

Qamqa ájem shaqyryp alyp betimnen súıedi, baýryna basyp, mańdaıymnan sıpap biraz otyrady. Meniń hálimdi biraz túsingeni ǵoı, áıtpese ol kisi balany kóp erkeletpeıtin.

Az ýaqyt aldarqatqanmen Qamqa ájemniń yqylasy da kóńilimdegi oısyrap turǵan qýysty toltyra almaıdy. Árıne, kishkene bala óne boıy qaıǵyra bermeıdi, máz bolyp oınap ta ketesiń. Alǵashqy kezde bala qasiretiniń maqtanatyny da bolady eken. Aýyl adamdarynyń, ásirese áıelderdiń saǵan degen yqylas-peıili ózgerip ketedi. Ánsheıinde seni balasynyp kózge ilmeıtin áıelder, endi sen kele jatqanda sypsyńdap soǵyp otyrǵan ne bir qyzyq áńgimesinen pyshaq keskendeı tyıylyp, jańa ǵana jyltyrap turǵan júzderin qasiret reńi shalyp: «e, Názıra aınalaıyn, kele ǵoı, kel», — dep erekshe elpildep, buryn sen baıqamaǵan jaqyn peıilin tanytyp, — kebeje túbine tyǵyp júrgen táttisi men dámdisin aýzyńa tosady.

Qaıǵyly bala qatarynan bólinip, buryn kóptiń biri bolsa, endi kóptiń kóz tikken, qabaǵyn baqqan qarasyna aınalady eken. Onyń qasiretiniń lebi tóńiregin sharpyp júredi — ol kele jatqanda balalardyń aıqaı-shýy, kúlkisi tyıyla qalady. Osylaı ashynyń arasynda aýzyda bir tıip qalǵan táttideı sábıdiń qaıǵyly kóńiline maqtanysh enedi.

Biraq kúni boıy ózińdi qaıǵyńmen birge qampıtyp júrgen bul maqtanysh baıandy emes, keshke qaraı, jatar orynǵa kelgende, taǵy da qulazyp qalasyń. Qamqa ájemniń qushaǵy da úńireıip turǵan sıaqty, azynaǵan boıyńdy jylytpaıdy. Sol kezdegi meniń ishim jylyp, eń jaqyn tartqan adamym — inim Jumash. O da, osy Borá sıaqty, bes jasta bolatyn, esh nárseniń baıybyna bara almaıdy, biraq sábı júregi basyna túsken baqytsyzdyqty sezedi. Aǵasyn joqtaıdy. Sonda ózge adamnan góri maǵan kelip tyǵyla beretin.

Bir úıde teteles ósken bala — jıi-jıi tóbelesip te qalasyń. Ol meniń yzama tıetin, oıynshyǵymdy búldiretin, shúberek qıyndysynan bezendirip kıindirip qoıǵan qýyrshaǵymdy buzyp tastaıtyn, tıip ketseń baqyryp, apama baryp aryz aıtatyn, men de esemdi jibermeı ońasha jerde jaqsylap shymshyp, keıde sabap alatynmyn, apam qaıtys bolǵan kúnnen bastap ekeýmiz tóbelespeıtin boldyq. Tatýlyqty kimniń bastaǵanyn bilmeımin, áıteýir Jumash burynǵydaı meniń yzama tımeıtin boldy. Endi oǵan oıynshyqty ózim bergim kelip turady. Qolyma ilikken asyq, topaıdy, ádemi taıaq, shybyqty Jumashqa ákelip bergendi jaqsy kórem. Jumash ta meniń qýyrshaqtarymdy tarpa bas salyp alyp qashatyn minezinen tyıylyp, alǵysy kelse jaýtańdap betime qarap ózimnen suraıtyn boldy.

Jumash ózi qatarly er balalarmen oınaýyn sıretip, maǵan úıirsektep, asyq atýdyń ornyna qýyrshaq oınaıtyndy shyǵardy. Men de Jumashtyń qasymda bolǵanyn jaqsy kórem. Er bala men qyz balanyń oıyny jarasyp birge oınaýy qıyn ǵoı, ár bala óziniń tabıǵatyna tartady. Al, biz aǵaıyndy ekeýmiz tipten jup jazbaıtyn bolyp aldyq — birimiz joq bolsaq birimiz elegizip izdeýmen bolamyz. Árıne, birge týǵannyń aty birge týǵan ǵoı, biraq qarshadaı eki balany osynsha jaqyndastyryp ketken, sábı basyna erte túsken qasiret bolar, sirá.

10

Aqyry biz de úlken stansıaǵa kelip toqtadyq. Aýmaǵyna qaraǵanda qala bolýy da múmkin, aty-jónin bile almadym. Keıinirek tirkelgen bizdiń vagon mańdaıynda aty jazýly vokzalǵa edáýir-aq jetpeı toqtady. Áıelder esikten moıyndaryn sozyp:

— Bul qaı stansıa?

— Bul qandaı qala?

— Qaı jerge keldik eken? — dep bir-birinen suraıdy.

Meniń bilýge qushtarlyǵym da shamaly, atyn aıtqanǵa bul jaqtyń qaı qalasyn bilip jatyrmyn, áıteýir elge jaqyndaı bersek boldy-daǵy. Stansıa shynynda da úlken eken, taram-taram temir joldyń sany jeti-segizge barady-aý deımin. Birneshe sostavtar tur, kóbi qyzyl vagondar, aralarynda kileń kók vagon tirkegen bir jolaýshy poezy kózime ottaı basyldy. Eki-úsh vagondy tumsyǵymen ıterip manevr jasaıtyn parovoz ketip barady. Tútini býdaqtap pys-pys etip bizdiń janymyzdan óte berip, qulaq — shekemizdi jaryp aıqaılap kep jiberdi.

Osyndaıda bárimizdiń vagonnyń esigine topyrlaıtyn jaman ádetimiz bar, jurtpen birge men de umtylam. Qapelimde, óz jaǵdaıymdy umytyp ketip, opyq jeıtin ádetim, qazir de qatyndar jan-jaǵymnan syǵymdap, búıirimdi qysyp barady. Tershigen jumsaq ystyq denelerdiń arasynan umtylyp shyqqym kelip keıin shegine berdim. Bireýiniń qoltyǵynyń qolańsasy qolqamdy atyp barady, júregim aınyp basym aınalyp ketti. Dúnıede osy ıisshildigim-aq jaman.

Syǵylysqan áıelderdiń ortasynan sytylyp shyǵyp «ýh» dep qara kúńgirt vagonnyń buryshyna otyra kettim.

— Bosqa topyrlamaı jerge tússeńdershi, túge. Jaryq dúnıeni kóreıik, — dedi bir áıel.

— Báse, neǵyp turmyz qatyndar-aý, tússeńdershi, — dep qostady bireýi.

Áıelder japyrlap jerge túse bastady. Qarǵyp balalar da túse bastady. Vagonnyń bosaǵasynda Elızaveta Sergeevna shyryldaıdy:

— Tártip saqtańdar, áıel joldastar, tártip saqtańdar.

— Qaıdaǵy tártip?

— Tártip dep qapyryq vagonnyń ishinde tunshyǵyp ólemiz be?

— Bizdiń poezdiń qansha turatynyn bilmeımiz, — dedi Elızaveta Sergeevna buryn men estimegen bir jalynyshty únmen. — Iraıda Ivanovna sıaqty qalyp qoıyp júrseńizder kim jaýap beredi?

— Endeshe baryp bilý kerek.

— Iá, durys aıtylǵan sóz. Júrińder baryp bileıik.

Birneshe áıel Elızaveta Sergeevnanyń jarlyǵyn kútpesten vokzalǵa qaraı aıańdady, ózgeleri de alaqtap, ketkisi kelip kete almaı tur.

— Joldastar-aý, sender aýyldyń qatyny emes, komandır áıelderisińder ǵoı. Nege betaldy ketesińder. Bulaı etýge bola ma? — dep shyryldaıdy Elızaveta Sergeevna.

Bul joly onyń daýysynda baıaǵy ámirli erkelik joq, dármensizdik qana bar. Sodan bolar, anaý áıelder ketip qaldy, qalǵandary da onsha qulaq asyp turǵan sıaqty emes.

Endi men de jerge tústim. Sveta ekeýmiz joǵalyp ketpesin dep eki balany qolynan ustap turmyz. Tórt jasar «Vovka komandırin» kóterip, jurttyń sońyn ala Alevtına Pavlovna da syrtqa shyqty. Bes-alty áıel vokzalǵa qaraı ketip qaldy. Qalǵanymyz ne qylarǵa bilmeı irkilip turmyz, tegi biz de ydyrap ketetin sıaqtymyz.

— Soǵystan buryn ashtan óletin boldyq qoı, — dedi Alevtına Pavlovna kúıinishti daýyspen. — Balasy joq áıelder baryp dúkennen tamaqtan ótetin bir nárse alyp kelsin. Káne kim barady?

Áıelder Alevtına Pavlovnany qostap «men baram», «men baram» dep shýyldasyp jatyr.

— Endeshe qazir senderge aqsha jınap beremiz, — dedi Alevtına Pavlovna sýmkasyn aqtaryp jatyp.

Elızaveta Sergeevna baıǵus jurt jappaı qolpashtap júrgende ǵana árýaqty eken, qazir eshkim elemegen soń, shúńkıip bir shette qaldy. Alevtına Pavlovna bes-alty áıeldi saqadaı saılap bólip alyp jumsap jiberdi.

— Osydan qur qol kelip kózge kórinýshi bolmańdar, — dep ámir etti.

Alevtına Pavlovnanyń tyrsıyp shertip turatyn shymyr denesi bosańqyrap qalǵandaı kórindi maǵan. Ádemi júziniń nury qashyp, kóz aınalasyna kóleńke túsipti. Vovka — komandır sheshesiniń etegine tyǵylyp únsiz tur, baıaǵy esirgen erkeligi bir jaqta qalǵan. Kesheden beri osy bala asyr salyp erkeleý tursyn, oıynnan da qaldy — tipti nazary tómen.

Stansıa basynyń abyr-sabyry bizdi tańdandyrǵan joq. Jol boıy mundaı alasapyran, alas-qapasqa kózimiz úırenetindeı boldy. Qara maı basqan shpaldar men relsterge súrinip, vagondardyń býferlerinen qarǵyp, bosyp júrgen neshe túrli halyq. Qyzmet atqaryp, tártip berip, ic tyndyryp júrgenderinen bas saýǵalap, qaıtse de ketý úshin jan ushyryp júrgenderi anaǵurlym kóp. Osyny kórip, jamanat habar rasqa shyqty-aý» dep tula boıyń muzdap qoıa beredi. Munda top-top bolyp uıymdasyp kelgenderden góri ne de bolsa óz talaıynan kórmek bop japa-tarmaǵaı júrgen «jekeler» kóp tárizdi. Sol «jekelerdiń» birazy bizdiń vagonǵa kelip edi, bajyldap kirgizbedik. Olar saıaq júrgen jalǵyz-jarym bolǵandyqtan kúshke sala almady, al jalynyp-jalpaıǵanǵa biz jibimeıtin bolyp alǵanbyz.

On bes qaraly adam úıirin buzbaı bizdiń sostavty jaǵalap keledi. Ár vagonnyń aldynda bir toqtap — ashyq bolsa, ishine moıyndaryn suǵyp kórip, keıde vagon esiginiń aldynda kejildesip turyp alady. Sol top endi bizge jaqyndady. Bastap kele jatqan bir-eki adam kıim kıisi men kelbetine qaraǵanda ájeptáýir bastyq bolar, sol ekeýdiń janynda ne áskerdiki, ne mılısıanyki ekenin ajyratý qıyn qoqyraıǵan qyzyl fýrajka kıgen bireý kele jatyr. Butynda galıfe shalbar, biraq aıaǵynda etik emes botınka, ústinde jeńi qysqa, ıyǵy tyrtıǵan tar beshpent. Jaı adamǵa da, ásker men mılısıaǵa da uqsamaıdy, kim ekenin qudaı bilsin. Báriniń qoldarynda chemodan, býma-býma zattar, arqalaryna da túıinshekterin artyp alǵan. Bul toptyń jartysynan kóbi áıel eken. Keıbireýleri, shamasy, býyp-túıgen zattarynyń ishine syıǵyza almaǵan bolý kerek, qys paltolaryn ústine kıip alyp, aǵyl-tegil terlep keledi.

Men osylardyń túr-túsin qyzyqtap qalyppyn da esh nárse oılamappyn, qaýipti aldymen sezgen Elızaveta Sergeevna boldy.

— Qyzdar-aý, — dep baj ete qaldy ol. Sasqanynan «joldas komandır áıelderi» deýdi de umytyp ketti.

— Qyzdar-aý, tez oryndaryńa saq bolyńdar, kelip qaldy, — dedi Elızaveta Sergeevna sasyp.

Áıelder topyrlap vagonǵa minip bolmaı jatyp álgi top bizdiń qasymyzǵa keldi. Qyzyl fýrajka kıgeni ákki neme eken, minip jatqan áıeldermen aralasa vagonǵa bas suǵyp kórdi de:

— O, munda oryn jetedi eken, — dedi.

— Onda sizdermen kórshi bolsaq qaıtedi? — dedi ishterinde jas ortasynan asqan ınabatty kisi sypaıy ǵana.

Bizdiń áıelder baj-baj ete qaldy.

— Ózimiz syımaı kele jatyrmyz.

— Ine shansharǵa jer joq.

— Degenmen, joldastar, oılanaıyq. Jaǵdaı qıyn ǵoı. Qysylyp-qymtyrylyp.

Bizdiń áıelder burynǵydan beter shyryldap ala jóneldi.

— Stanıslav Ianovıch, bulaı sharýa bitpeıdi. Aıtqan sózge túsine me bular. Káne basyp kiremiz, — dep qyzyl fýrajka vagonnyń esigine qaraı umtyldy.

Jańaǵy shýlaǵan shýlaǵan ba, bizdiń áıelder endi búkil stansıany basyna kótere sharyldap, azan-qazan boldy. Vagon ishindegiler qyzyl fýrajkany jıyrma shaqty judyryqpen túıgishtep, jerdegiler eteginen tartyp, aqyry aıdap shyqty, qyzyl fýrajka domalap jerge tústi. Jeńis bizdiki boldy.

— Bul erekshe vagon.

— Adamdarymyzdyń jartysynan kóbi vokzalda júr. Qazir keledi.

— Bul komandırler semásyna berilgen arnaýly vagon, — dep áıelder tus-tustan jamyraı sóılep jatyr.

Bul sózder bir jaǵynan et qyzýymen aıtylyp jatsa, ekinshi jaǵynan myna kelgenderdiń betin qaıtaryp, jańaǵy jeńisti shegeleı túsýdiń qamy edi.

Biraq bizdiń munymyz alǵashqy jeńis qana bop shyqty, tipti jeńis ekeni de neǵaıbyl. Analardyń ishinde taýdaı bir iri áıel teńkıip birden kózge túsken — shashyn kelte qyryqqan, jalań bas, jelkesine taraq túıregen, etsheń iri júzdi, maı muryndaý kelgen qaıqy tumsyq, úlken ıeginiń oń jaǵynda bir býda qyl ósken barmaqtaı qara súıeli bar. Shilde mezgili bolsa da qalyń palto kıgen, — arqasyna taǵyn alǵan úlken bir býma túıinshegi bar, qolynda taqtaıdan shegelegen úlken chemodan, — aǵyl-tegil terlep únsiz tur edi, — qyzyl fýrajka domalap ketken soń, endi sol qozǵaldy.

— Arnaýly vagon... erekshe vagon... kórdińder me? Sondaı-aq sender kimniń shikiresi edińder, — dep gúj ete qaldy taýdaı áıel. Óziniń denesine saı daýsy da joıqyn eken.

— Biz, komandırlerdiń áıelderimiz... — dedi bizdiń ishimizden bireý. Kim ekenin baıqaı almadym, áıteýir kim de bolsa daýsy myqty shyqpady.

— Hi, komandır áıelderi... — dep keketti taýdaı áıel. — Komandır áıeli... Sózderin qarashy túge... Sonda biz nemene, kim kóringenniń astynda aýnap jatqan bireýmiz be? Qarashy-aı, bulardy. Káne, qatyndar, minińder vagonǵa. Kóreıin áýselesin.

Taýdaı áıel sańqyldaǵan zor daýsymen ózgelerine ámir etti de týra vagonǵa qaraı umtyldy. Bizdiń áıelder tipti sasqanynan úndeı almaı qaldy. Esiktiń aldynda turǵan Elızaveta Sergeevna shyryldap bir nárse aıtqysy kelip edi, alqynyp daýsy shyqpaı aýzyn asha beredi. Sasqalaqtap jan-jaǵyna qarady, kózi bir shettegi, manadan qudaı sabyr berip úndemeı turǵan urysqaq Mýsáǵa tústi.

— Mýsá, qalqataı, jaryǵym, sen... sen bir nárse deshi mynaǵan, — dep jalyndy.

Vagon esigine qaraı tónip kele jatqan taýdaı áıelge qarsy, aryq shibishteı qatyp qalǵan, bir shókim Mýsá shabalańdap shyǵa keldi.

— Sen, qatyn, kimdi basynasyń-aı. Taýdaı bolǵan et pen maıyńnan qorqady dep pe ediń, myna jurt? Áýkeńdi sozba, tart ári. Komandır qatyny dep keketedi ǵoı. Kórseteıin men saǵan keketkendi. — Mýsá shabalańdap ketip jatyr, onyń jińishke ashshy daýsy qulaqqa istikteı qadalady.

Biraq ana dáý oǵan tynatyn emes.

— Prys... Myna bir sháýkildegi qaıdan shyqty. Ket bylaı esikten, bolmasa laqtyryp jiberem. Búrisip qalǵan kók týlaq.

— Káne, laqtyrshy! Kóreıin kúshińdi! Borsyp ketken et pen maı! Eki kózińdi oıyp alaıyn. Terlep-tepship, qarashy ózin. Seniń qolańsańdy ıiskeımiz be?

Biz Sveta ekeýmiz vagonǵa mine almaı qalyp, eki balany ustap shetteý turmyz. Esik aýzynda eki áıel shart ta shurt ursysyp jatyr. Dúregeı tóbet pen qanden ıttiń aıqasqany sıaqty. Bip shókim Mýsáń bolatyn emes, tipti ana dáýdiń beti qaıtyp barady.

Kisi degen qyzyq qoı, keıde qıamette de qaljyń aıtatyn shyǵar, art jaqtan bireý aıqaılaıdy.

— Dáý apańdy mingizińder! Osynsha et pen maıdy qalaı qıyp tastap ketesińder nemisterge!

Biz óz qyzyǵymyz ózimizge jetip jatqasyn esh nárseni baıqamaı qalyppyz. Aıqaı-shý, baqyrǵan daýystar jamyrasa qalyń jurt úrikken jylqydaı dúrligip júr. Poezdaǵylar vagonǵa kirýge emes, shyǵýǵa talasyp jatyr. Shyǵyp úlgergenderi tym-tyraqaı stansıanyń dalalyq jaǵyna qaraı qashyp barady. Parovozdar gýdogyn bezildetip, sonyń arasynda «Vozdýh! Vozdýh!» degen aıdaı estiledi.

— Jaý samoleti! Jaý samoleti! — dep aıqaılady júgirip baratqan bireýi.

— Qashyńdar, qatyndar! Jaý samoleti kelip qaldy! Bombalaıdy! — dep aıqaılady qyzyl fýrajka.

Urysqa qyzyp ketken qatyndar sol kezde baryp ázer tyıyldy. Aldymen dáý áıel toqtady da, jan-aǵyna alaqtap zytyp baratqan jurttyń sońynan qorbań-qorbań júgire jóneldi. Urysqaq Mýsá, samoletpen isi joq, ana dáýdiń jelkesinen áli de sybap jatyr edi, vagon ishinen dúrlige shyqqan áıelder ony ıterip túsirdi.

Qaýip-qaterdiń mán-maǵynasy meniń mıyma jetti me, bilmeımin, jurtqa qarap aýzymdy ashyp turyp qalyppyn. Sveta qolymnan julqyp «neǵyp tursyń, júgir tezirek» degende baryp, Borány qolynan jetelegen kúıim júgire jónelippin.

Jaý samoleti stansıany qansha ýaqyt bombalady — on mınýt pe, bir saǵat pa, — ol arasyn men aıta almaımyn. Áýeden bir kıizdeı tutasqan qalyń al?al tóbeme qulap kele jatqan sıaqty — odan qutylam, aman qalam degen oıym bolǵan joq. Mıym aınalyp, basym zeńgip, kóz aldymdy bir tuman basqandaı. Bir ǵajaby osy tuman jıi-jıi jyrtylyp ketedi de — shymyldyq ashylǵandaı ar jaǵyndaǵy dúnıe ap-aıqyn kórinedi. Borá ekeýmiz bir sostavtyń astynan eńbektep óttik. Men bir relske súrinip quladym, tizem qaqsap barady. Biraq oǵan qaramastan, tura júgirip zyrqyrap baratqan Borány qýyp jetip qolynan ustap aldym. Gúrildep kelip qalǵan samolettiń daýsy tula boıymdy qaltyratyp, ishi-baýyrymdy búristirip jiberdi.

— Jat! Jatyńdar! — degen bireýdiń daýsy ajaldyń habaryndaı estiledi.

Osy daýysqa eriksiz baǵynyp qulaı kettim. Osy kezde aspan da ústime qulap kele jatqandaı edi. Tek jerge sińip baratqanymdy bilem. Bir kezde kózimdi ashsam — qasymda Borá jatyr. Beti-aýzy las, kózi jypylyqtap maǵan qaraıdy. Jurt oryndarynan tura sala qaıta júgirip barady. Men bul júgiristiń mán-maǵynasyn uqqanym da joq, boıymdy bir úreı keýlep, jurtpen birge júgire berdim. Áıteýir Borádan aırylmaımyn, biraq ony da bilip istep kele jatqanym joq.

Bir sát stansıa jaqqa kózim túsip ketip edi — býdaq-býdaq kóterilgen tútin men shańdy kórdim. Bir jerde qara tútin astynan jalaqtaǵan qyzyl-kúreń jalyndy kózim shaldy. Aspandaǵy samoletterdi áli kórgenim joq. Joǵary qaraýǵa mursatym joq, jáne dátim de shydamaı ma, bilmeımin, Bir kezde Svetany kózim shalyp qaldy, o da Shýrıkti tas qylyp ustap alypty. Olardy tars umytyp ketippin-aý.

Taǵy da:

— Jat! Jatyńdar! — degen birneshe úreıli daýys jamyraı shyqty.

Taǵy da aspan opyrylyp qulap kele jatty. Kózimdi ashqanda bir baıqaǵanym bombalar kádimgideı shyńǵyrady eken. Tóbe quıqamyzdy shymyrlatyp, aspannan shyńǵyryp qulap keledi.

Topyraq ısi keledi murnyma, oǵan endi tútinniń otqa qaryǵan ystyq temirdiń ısi aralasty. Kózimdi ashtym. Jasyl dalanyń shetin kómkergen orman tústi kózime, odan ári kókpeńbek tunyq aspan. Sál keıinirek baıqadym — «ormannyń bergi irgesinde shaǵyndaý derevná bar eken, úıleriniń tóbelerin, morjalaryn kórip jatyrmyn. Jasaǵan-aý, ana bir morjadan kádimgideı tútin shyǵady. Suıqyltym beıbit tútin aspanǵa qaraı baıaý kóterilip barady. Bizdiń manadan bergi dúrlikkenimiz tús bolǵany ma?

Esh nárseni jóndep túsine almaı, túsingim de kelmeı az ýaqyt jattym. Sol jaq qoltyǵymnyń astynan bir nárse qybyrlaıdy, shoshyńqyrap jalt burylsam Borá eken, ekeýmizdiń jerge sińip baratqanymyz, bombanyń shyńǵyrǵanymyz esime tústi. Ár jerge sulaı-sulaı ketken jurt birtindep oryndarynan turyp jatyr.

— Qaıtyp ketti. Endi kelmes, — dedi oń jaqtan bir erkek daýsy.

— Kim biledi, qurǵyrlar taǵy da oralyp júrer.

Aldymen Borá túregeldi.

Tursańyzshy, apaı, — dedi maǵan.

Kishkentaı botınkasynyń tumsyǵy mújilip aqjem bop ketipti, aq jolaǵy bar sur sholaq shalbary las, bir-eki jerinde qara maıdyń teńbili bar, shamasy, mana poezdiń astynan eńbektep ótkende juqty-aý. Ózi de kádimgi qara sıraq bop alypty — beti de qara ala satpaq, jyltyrap kózi ǵana kórinedi, Óńi júdeńkirep tur.

— Apaı, tursańyzshy, — dep ol ekinshi qaıyra aıtqanda ornymnan túregeldim. Belim shoıyrylyp qalypty.

Endi baryp aspanǵa qaradym. Esimdi jınap manadan beri záre-qutymyzdy alyp tóbemizden tóngen tajaldy kórgim kelip edi, kózime esh nárse ilikpedi. Tús qaıtyp qalǵan-shókimdeı bult joq, kók aspan sol tup-tunyq qalpy, túk kórmegendeı móldirep tur.

Bolǵan oqıǵany aıtyp turǵan jer ǵana. Stansıa jaq qap-qara tutasyp turǵan qara buıra shań ba, tútin be, ajyratyp bolar emes. Sol qara tolqynnyń astynan ár jerden qyzyl qoshqyl jalynnyń úshkir tili súıreńdeıdi. Biz qaǵa beris qalyppyz, aspannan kelgen bar jalyn sol mańǵa tógilgen sıaqty.

— Shýrık... Shýrıkke barǵym keledi. Shýrık qaıda? — dep Borá qyńqyldaı bastady.

Stansıanyń syrtqy dalalyq betine qaraı qashqan kóp adamnyń birazy ústin qaǵyp jańa turyp jatyr, tipti áli de turmaı jatqandary bar. Bári de órtenip jatqan stansıaǵa qaraıdy, bireýleri solaı qaraı ketip barady. Kóbisi-aq ne qylaryn bilmeı daǵdaryp tur. Men jan-jaǵyma alaqtap Svetany izdep edim, kózime túse qoımady. Arly-berli júgirip izdep te kórdim. Úshti-kúıli joq. Qaıda ketip qalǵanyn qudaı bilsin. Endi Borá ǵana emes, meniń ózim de jetimsirep qalǵandaı mazam kete bastady.

Jurt mıdaı aralasyp ketipti, tipti bizdiń áıelderdiń biri kózime tússeshi. Borány jetektep, dedektep júrip urysqaq Mýsáǵa ushyrasa kettim. Soǵan da kádimgideı qýanyp qaldym. Biraq ol da Svetany, tipti bizdiń áıelderden eshkimdi kórmegen bop shyqty.

Alty-jeti jasar bala ertken bir sary shashty áıeldi kózim alystap shaldy; ústindegi kıimi de Svetaǵa úk,saıdy. Ne de bolsa anyqtaıyn dep Borány jetelep solaı qaraı aıańdadym. Osy kezde taǵy da:

Vozdýh! Vozdýh! — degen úreıli aıqaılar gúrildegen samolet daýsymen qatar estildi.

Samolet daýsy shyqqan art jaǵyma jalt qarasam, sonaý alys ormannyń ústinen baýyryn az-aq kóterip bizge qaraı alty-jeti samolet kele jatyr. Qonǵysy kelgendeı týra jerge qaraı shúıilip keledi. Esim shyǵyp, jańaǵy Svetaǵa qaraı Borány jeteleı júgirdim. Osy kezde patyrlap oq jaýa bastady. Qaıdan, kimniń atqanyn da baıqaı almadym. Qazan qaınaǵandaı topyraq burq-burq etedi.

— Jat! Jatyńdar! — degen aıqaı emis qulaǵyma kelip, sol daýysqa eriksiz baǵynyp qulaı kettim.

Osy kezde «Shýra! Shýrık!» — dep aıqaılap Borá týra júgirdi. Qolymnan qalaı shyǵyp ketkenin bilmeımin. Ústińnen arba aıdap ótkendeı satyrlatyp, gúrilimen kisini jerge janshyp bir samolet óte shyqty. Onyń artynan patyrlatyn oq boratyp taǵy bireýi tónip keldi. Men esimdi jıǵansha Borá on bes-jıyrma qadamdaı júgirip baryp, ekpinimen ushyp tústi. Oq tıgenin, ne súrinip ketkenin bile almadym. Biraq qulaǵyn túrip unatpadym da sońynan qýa júgirdim.

Kóterilip júgire bergende kózim túsip ketti: jańa ǵana art jaqtan oq boratyp jaıpap ótken samoletter, endi qaıtyp oralyp aldyńǵy jaqtan keledi. Súıir tumsyqtarynan burq-burq tútin shyǵady. Taǵy da batyrlatyp oq jaýdyryp keledi. Esimnen adastym ba, bilmeımin, men endi álgindegideı shoshymaı. júgirip kele jatyp samoletterdiń susty júzine tike qarap, tumsyqtarynan burqyldaǵan tútinin, bireýiniń tipti qara svastıkasyn anyq kórdim. Ókpemdi qolyma alyp Borányń qasyna jetip quladym.

Jaqyndaı berip-aq balanyń sulyq jatysyn unatpap edim, endi basymdy kóterip betine qarap júregim zý ete qaldy. Borányń aýzy qan. Óńi sup-sur. Kirpigi azdan qımyldaǵandaı boldy ma, kózinde nur joq. Balanyń basyn kótere berip, keýdesiniń astynda jerde uıyp qalǵan qanyn kórip zárem ushyp ketti. Shamasy «Sveta! Sveta!» dep shyńǵyryp aıqaılap jiberdim-aý deımin. Bir kezde «Borá! Borá!» dep aıqaılap, júgirip kelip inisiniń ústine qulaı bergen Shýrıkti kórdim. Júgirip kelgen kúıi entigin basa almaı Sveta da júrelep otyra ketti.

— Borá! Borenka! Vstavaı, Borenka!.. Ia prıshel, vstavaı. Borenka! — dep alty jasar Shýrık báıek bolyp bir aýyq inisiniń qolynan ustaıdy, bir aýyq ıyǵynan sıpalaıdy.

Janarynda úreı bar, biraq sonda da esh nársege sengisi kelmeı bezek qaǵady.

— Borenka, tebe bolno? Ochen bolno, da? Borenka?..

Sábı júregi bir jamanatty sezgendeı, kózi sharasynan shyǵyp barady. İnisiniń ómiri bizdiń qolymyzda turǵandaı, Sveta ekeýmizge keremet bir jalynyshpen jaýtańdap kezek — kezek qaraıdy.

— Tetenkı, pochemý on molchıt? Emý pýlá popala, da? — dep úreılene jypylyqtap bizdiń betimizge qarady da, shyńǵyryp jylap jiberdi, — Ego ýbılı... Mama! Mama! Borenký ýbılı!.. Borenka!..

11

Sóıtip soǵystyń dámin biz de tattyq. Buryn qaı jaǵymyzdan kelip qalary belgisiz, alystan jasqap, aıbarymen qorqytyp kele jatyr edi, endi kelip tas tóbemizden tústi. Alǵashqy áser tipti jaman boldy. Búkil dala qasaphanadaı qan sasyp, dymqyl tartyp býsanyp turǵandaı.

Aýanyń ózine ajaldyń salqyny kirgendeı shyńyltyrlanyp bara ma, qalaı.

Eńkildep, yshqynyp jylaǵan daýystar estiledi. Dalada sulap jatqan adamdar kóp, bireýler kúıbeńdep jaralylarǵa kómek berip jatyr, stansıa jaqqa qaraı ketip baratqandar da bar.

Men esh nárseni túsinýden qalyp baram. Osy kúnge deıingi, dál osy stansıaǵa kelgenge deıingi ómiriń úzilip artta qalǵan sıaqty. Aldymda ne bar? Qazir qandaı haldemin? Ony durystap ajyrata almaımyn. Kómeski sezetinim — ómir artta qaldy, aldymda ajal bar. Men sol aralyqta turmyn. Svetanyń betinde de nur joq, bir túrli qan-sólsiz surǵylt tartyp ketipti, janarynda da sáýle óship, bir salqyn, qýqyl jarqyl qalǵan. Ap-anyq kórip, denemmen sezgendeı boldym — onyń boıyn da ajaldyń salqyny shalǵan.

Alyp bara jatqan úreı joq, ón boıyńa taraǵan bir sýyq bar, barsha dúnıe boıaýy men jylýynan aırylyp qulazyǵan kóńilińdi odan beter júdete túsedi. Mynaý ıýn aıynda maýjyraǵan jasyl dalaǵa, alystap qaraýytqan kógildir ormanǵa qańtardyń yzǵary tarap barady.

Tóńiregime, sıqy qashqan surdaı dúnıege qaraǵym da kelmeıdi, ony kózim kórgenmen kókiregim uǵyp turǵan joq. Bári mánsiz. Mynaý kógergen dala da, anaý alys qaraýytqan orman da... O, jasaǵan, manaǵy murjadan beıbit seldir tútin, jyly tútin kók aspanǵa baıaý kóterilip barady. Kádimgi ot basynyń, oshaqtyń tútini.

Osy tútindi kórgesin boıyma bir jylý kirgendeı boldy: dúnıede áli de tirshilik bar eken ǵoı, tútin tútetip otyrǵan kádimgideı beıbit oshaqtyń basy bar eken ǵoı. Az-azdap esimdi ashyp, zeńgip qalǵan basymdy kóterdim. Tóńirektegi bolyp jatqan dúnıeni túsinetindeı halge jettim.

Jaý samoleti taǵy oralyp soǵa ma, ony anyq bilgen adam joq, tipti ondaı qaýipti oılap jatqan jan da joq sıaqty. Stansıa basynyń abyr-sabyr, alasapyrany qaıta bastalǵan. Biraq temir jolǵa jaqyndaǵannan-aq záreń ushady. Bul ara astan-kesten. Manaǵy siresip turǵan bes-alty sostavtyń byt-shyty shyqqan. Alǵash qaraǵanyńda belgisiz bir buzady dáý kelip, asyr salyp, búkil poezdardy balanyń oıynshyǵyndaı qıratyp, búldirip shashyp ketken sıaqty. Keıbir sostavtar kádimgideı opyrylyp-opyrylyp qalǵan, qaısybir vagondar qulap jatyr. Keı jerlerde temir jol tanabyn otaý úıdiń ornyndaı oıyp-oıyp, qoparyp ketken de, relsterdi úzip, sym temirdeı buraltyp maıystyryp tastaǵan.

Stansıaǵa jaqyndaǵannan-aq kóńirsigen órttiń ısi men shań-tozań keńsirigińdi ashytyp, kózińdi qarıdy. Keıbir vagondar lapyldap janyp jatyr. Ar jaqta da, sklad pa, bilmeımin bir órtengen úlken úıdiń qyzyl-qoshqyl jalyny julqynyp kókke shapshıdy. Osy jalyn men tútinniń arasynda arly-berli alasurǵan halyq. Erkek, urǵashy, bala-shaǵa mıdaı aralasyp, ne qylaryn, qaıda bararyn ózderi de bilmeı qasqyr tıgen qoıdaı dúrligip júr. Qaıdan tap bolǵany belgisiz bir áskerler arǵy bette órt sóndirip jatyr. Myna alasapyran mánsiz dúrligiste jón-josyǵyn bilip sabyrmen qımyldap jatqan solar ǵana. Iá, dúrkirep júrgen tobyrdyń arasynda órt sóndirgen adamnyń ózi áldeqaıda sabyrly kórinedi eken.

Sveta ekeýmiz ary júgirip, beri júgirip óz vagonymyzdy izdep taba almadyq. Bir-birine uqsas vagondar kóp, keıbiri qıraǵan, qaısybiri janyp jatyr. Men sasqanymnan:

— Vokzaldyń bastyǵynan baryp suraıyq, — deppin.

Sveta úndegen joq, betime bajyraıyp qarady da qoıdy.

Jalǵyz biz emes, ókpesin qolyna alyp júgirip, óz vagondaryn izdep júrgen adamdar kileń. Bir sátte manaǵy bizben ursysatyn dáý áıelge kózim tústi, tiri eken. Arqasynda túıinshegi, qolynda taqtaı chemodany, birin joǵaltpapty. Myna beıtanys qalyń nópirdiń ishinen kózime jyly ushyrap qoıa bergeni... Svetany túrtip qalyp edim o da myrs etti, biraq anaý áıel bizdi tanyǵan joq. Ol ursysqanda biz qaǵa beris turǵanbyz, sol sátte bizdi baıqaıtyndaı bolǵan joq-ty.

— Sveta, Sveta! — degen aıqaıǵa jalt qarasaq, Elızaveta Sergeevna júgirip keledi.

Panasyz, dármensiz adam ıesiz qalǵan ıtteı elegizgish bolady-aý deımin, ony kórgende, Svetany bilmeımin, ózim qýanyp qaldym. Biraq túrine qarasam Elızaveta Sergeevnanyń háli bizden de tómen sıaqty, burynǵysynan da kishireıip, shúńkıip ketken, óńi tipti júdeý, jaýtańdap bir túrli jalynyshty qaraıdy.

— Oı, senderdi ushyratqanym qandaı jaqsy boldy, Bizdiń áıelder qaıda?

— Biz de taba almaı júrmiz.

— A?.. Olar qaıda ketti eken? Júrińder, vagonǵa baraıyq. Olar vagonnyń qasynda shyǵar.

Biz manadan vagondy izdep taba almaı júrgenimizdi aıttyq, sóıtsek Elızaveta Sergeevnanyń ózi de, vagon tursyn oń men solyn umytyp qalypty. Aqyry qańǵalaqtap júrip janyp jatqan vagonnyń qasynda úıirilip turǵan ózimizdiń bes-alty áıeldiń ústinen shyqtyq. İshterinde Alevtına Pavlovna, urysqaq Mýsá bar, kerildesip bir nársege talasyp tur. Mýsányń bajyldaǵan daýsy anadaıdan estiledi.

— Beker bolsa osy arada aram qataıyn. Osy týra bizdiń vagon. Tanyn turmyn, ótirik aıtsam kózim shyqsyn.

— Sen qaıdan bilesiń? Kileń qyzyl vagon, bir-birinen aýmaıdy, — dep shák keltirdi Alevtına Pavlovna.

Áıelder tus-tustan urysqaq Mýsáǵa daý aıtyp jatyr.

— Qoı, bizdiń vagon emes bul.

— Bizdiń sostav basqa jolda bolatyn.

— Iá, bul basqa vagon shyǵar.

Vagon ishinde áıelderdiń qolǵa ilikken azǵana dúnıesi men bir kıer kıim-keshegi bar, aqyǵyna jetpese de «bizdiń vagon bul bolmaǵaı» dep tileıdi, ishimnen men de sony tilep turmyn. Biraq shabynyp alǵan Mýsá «kózim shyqsyn, aram qataıyn» dep ózeýrep boı beretin emes.

Jamanat degen qurǵyrdyń ótirik bolyp shyǵatyn kezi sırek qoı. Órt sóndirip júrgen áskerler endi osy tusqa jetip, uzyn shlangamen sý seýip sóndire bastady. Bireýleri som temirmen vagonnyń jalyn jalap juqartqan qabyrǵasyn oıyp túsirip, bireýleri ımek kóseý temirmen ishtegi janyp jatqan túıinshekter men chemodandardy ilip alyp syrtqa laqtyrady. Áıelder lapyldap, byqsyp janyp jatqan zattaryn tanyp baj-baj etip tap beredi. Bir leıtenant, órt sóndirip júrgen soldattardyń komandıri bolar, ot pen eki araǵa túsip áıelderdi keıin shegerdi.

— Órtenip ólesińder me, toqtańdar! — dep aqyrdy.

Sodan keıin órtenip jatqan zattardyń ústine sý búrkitip, shala byqsytyp sóndirip berdi. Zattaryna japa-tarmaǵaı bassalǵan áıelder áp-sáttiń ishinde ústi-bastary, bet-aýzy kúldi-kúıelesh bop shyǵa keldi. Keıbireýleri byqsyp janǵan dúnıe-múlikterine qoldaryn kúıdirip alyp shar-shar etip aıqaılap ta jiberedi.

Temir jol aralyqtary burynnan da shań-tozańyna qara maı tógilip teńbildenip tutasyp turǵan las edi, endi órtengen vagondardyń kúl-qoqysy túsip, onyń ústine órt sóndirgen sý quıylyp naǵyz qap-qara, qara shylqymaı bolǵan. Sol shylqymaıdyń ústinde bizdiń órtengen zattarymyz jatyr. Árkim óz dúnıesin izdep, aýdaryp-tóńkerip ábden bylǵap bitken. Zattarymdy taba almaı biraz álek boldym. Bir kezde jurttyń aıaǵynyń astynan bir sheti kúıgen taqtaı chemodanymdy taýyp aldym. Paltom men úı-ishiniń ol — pulyn salyp alǵan túıinshegim tabylmady, vagonnyń bir túkpirinde órtenip ketken bolar. Joǵaltqan jalǵyz men emes, órt sóndirip alasuryp jatqan soldattarǵa:

— Joldas jaýynger, vagonnyń irge jaǵyn kóseýińmen taǵy bir súzshi. Meniń chemodanym joq.

— Aınalyp keteıin, vagondy taǵy bir tintkileshi, — dep jalynyp jatqan áıel daýystaryn estımin.

Chemodanymnyń tabylǵanyna da shúkirlik ettim, ishinde kóılek-kónshegim, etigim bar. Sonsha jerden aýylǵa jalańash, qaıtqanym... chemodanymnyń bir buryshy byqsyp janyp jatyr. Ot tıgen qalyń taqtaıdyń ishine óte qoımaǵan eken. Aýzyn ashaıyn dep edim, qapelimde sasqanymnan kiltimdi taba almadym. Aýzyna salǵan kishkene qulypty julyp alaıyn desem, Seıilhan aǵam qaqqan shege bolsyn ba, álim jetpedi. Ot tıgen taqtaıdyń qyzyl shoǵy údeı ishine keýlep barady. Ne qylarymdy bilmeı, qatty sasyp tur edim, art jaǵymnan bir soldat:

— Ia patýshý. Derjı, voda, voda nalú, — dedi de, men qaırylyp úlgermeı shlangadan sýdy ytqytyp jiberedi.

Baıqaımyn, soldattyń oryssha sóılegeni ózime tartqan, sodan ba, daýsy qulaǵyma bip túrli qulaǵyma jyly tıdi. Alǵysymdy aıtaıyn dep artyma burylyp edim, soldat ta maǵan bajyraıa qarady.

— Má — a. Qazaq emesiz be, qaryndas?..

— Qazaqpyn. Ózińizde qazaqsyz ba? — deppin sasqanymnan, onyń qazaqsha sóılep turǵanyn da eskermeı.

— Árıne, bul jaqta neǵyp júrsiz, oıbaı-aý?

— Joldasym komandır edi. Soǵan erip kelip em. Mundaı bolatynyn kim bilgen. Edilbaev Qasymbek degen leıtenant. Estigen joqsyz ba?

Soldat «estimedim» dep tike jaýap berýge yńǵaısyzdandy bilem.

— E — e, apyr-aı, sizderge qıyn boldy-aý, — den qıpaqtady. Ózi uzyn boıly, syryqtaı jigit eken. Qara sur júzdi, at jaqty, eki tanaýy byttıǵan kishkene piste muryn, shyqshyty shyǵyńqy, astyńǵy ıegi uzyndaý bolǵanǵa ma, ıegin ilgeri umsynyńqyrap júredi. Alasa mańdaıyna dóńes bitken qabaǵynyń astynan ótkir kózi jyltyraıdy. Ózi de ótkir, pysyq jigit sıaqty. Kópten el qarasyn saǵynyp, jalǵyzsyrap, qusa bolǵan, odan mynadaı halge túsken men beıbaq qazaq balasyn kórgende qýanyp ketip, aýyldyń tóbesin kórip qalǵandaı bolyp edim, ol qýanyshym uzaqqa barmady. Aıtpaı-aq túsinip turmyn, bul soldattan maǵan dármen shamaly. Ekeýmizdiń jolymyz eki basqa.

Bul jigit te eldi saǵynyp júr-aý deımin, meniń tóńiregimde aınalsoqtaı beredi.

— Qaryndas desem jeńgeı bolyp shyqtyńyz-aý. Biraq jas jaǵynan qaryndas bolarsyz. Esimińiz kim?.. E... meniń aty — jónim Buqashev Aban. Apyr-aı, ótip kete almadyńyzdar-aý, a... — dep qınaldy Aban.

— Bizdi endi qaıter eken?

— Ol arasyn bile almadym. — Ol sý seýip júrgen shlangisin bir joldasyna ustata saldy da, meniń qasyma qaıtyp oraldy. — Apyr-aı sizderge qıyn boldy-aý. Myna kórmeısiz be, jol jabyq. Kópirdi tas-talqan qyp bombalap ketipti. — Abannyń maǵan jany ashyp qınalyp-aq tur, qabaǵyn shytyp daǵdaryp qaldy. — Apyraı sizge ne desem eken? Toqtaı turyńyzshy kishkene, men komandırimnen aqyl surap keleıin.

Ol sorańdap sostavtyń sońǵy jaǵyna qaraı júgirip barady. Bizdiń vagonymyzdyń órti sónýge taıady. Eki qabyrǵasy úńireıip oıylyp shyqqan, tóbesinde de saý jeri shamaly. Soldattar vagonnyń túkpir-túkpirinde qalǵan túıinshekter men chemodandardy ımek temirlerimen tartyp shyǵaryp edi — janyp ketken eken, kúl bolyp úgitilip túsip jatyr. Áıelderdiń kóbisi-aq shuqylap aýdaryp-tóńkerip júrip óz zattaryn taýyp alǵan. Keıbireýleri órt shalǵan dúnıelerin qaǵyp-silkip «ahylap, ohylap» jatyr. Kúıip qalǵan asyl buıymdarynyń kúıigi shydatpaı ashshy daýystary shar-shar etedi, jańa ǵana bastaryna tóngen tajaldy umytyp ketken.

«Bastan qulaq sadaqa» deıdi qazekeń, men ózi qudaıǵa senbesem de, ózime jeterlik yrymshyldyǵym bar. Sońynan shyqqan, órtenip ketken túıinshektiń bireýi meniki eken, tanydym, ishinde uzatylarda arnaıy satyp alǵan qımas paltom bolsa da onsha kúıinbedim. Bas sadaqasy. Elge aman-esen jetsem...

Shala órtengen dúnıelerin jurt tanyp alyp taýysýǵa aınalǵan. Tórt-bes qańyltyr sháınek, synǵan tarelka shashylyp jatyr. Manadan beri árkim bir aýnatyp bylshyǵan qara kúıe qylǵan bir túıinshekti tanyp urysqaq Mýsá aıqaı saldy.

— Mynaý Iraıda Ivanovnanyń zaty ǵoı. Iá, ıá... Syrtyndaǵy myna kórpesiniń jolaǵynan tanyp turmyn. Eger beker bolsa osy aradan tapjylmaı qatyp qalaıyn...

— Ony qaıttik? Ózi joq qoı.

— Ózi joǵy nesi? Balalary bar emes pe? Shýrık, Borá? Qaıda?

— Shýrık mynda, — dedi Sveta.

— Zatynda endeshe sender alyńdar, — dedi Mýsá, — Sheshesi joq bolsa dúnıe balasyna tıisti emes pe? Balalarynyń keregine jaratasyńdar. Taǵy bir balasy bar emes pe? Borá qaıda?

— Shynynda da Borá qaıda osy?

Asyp-sasyp, esinen tanyp júrgen áıelder Borányń joq ekenin endi ǵana ańǵaryp, Sveta ekeýmizge kezek-kezek qarady.

— Borány óltirip tastady. Oq tıdi, — dedi Shýrık tomsyraıyp.

Órtten shyqqan dúnıe-múliktiń ábigeri bitken soń, áıelder ne isterin bilmeı daǵdaryp tur. Jol basshymyz Elızaveta Sergeevna esinen aıyrylyp qalǵan, jón silteýdiń ornyna jaýtańdap jurtqa qaraıdy.

— Ne isteımiz, a? Ne isteımiz? — deıdi dármensiz keskinmen.

Buryn aýzyn shymshyp sóıleıtin juqa shymyr erni de bosańsyp, daýys ádettegisindeı tyq-tyq etpeı, jumsaryp báseńsip ketken.

Men biraz jaǵdaıdy bilip keldim. Endi biraz ýaqyt bul jerden poezd júrmeıdi. Qırap qalǵan kópirdi ońdaý ońaı ma, Al, onyń ústine nemister de jaqyndap qalsa kerek. Sonymen sizge ne aqyl aıtarymdy bilmeı turǵanym...

Aban jelkesin qasyp kádimgideı qınalyp tur.

— Qaıteıin, endi, joldastarymmen birge bolam da.

— Apyraı-aı, á, — dedi Aban qınala qıpaqtap. — Qoldan keler kómegim bolmaı tur-aý sizge. Komandırdiń aıtqan aqyly — bu jerge endi aıaldamasyn dedi. Myna jaǵdaıda bul jerden sizderge eshkim kólik taýyp bere almaıdy. Jaıaý — jalpylap kete berińizder. Jolshybaı buıyrǵanyn kórersizder.

— Jaraıdy, rahmet.

Sabaýdaı jigit qolynan keler qaırany bolmaǵanǵa qatty qınalǵan túri bar, alasa mańdaıynyń astyndaǵy dóń qabaǵyn jıyryp alyp, jelkesin sıpalaı beredi. Aqyry, qoshtasýdan basqa amaly qalmady.

— Al, jolyńyz bolsyn, jeńgeı. Aldyńyzdan jarylqasyn. Aman-esen barsańyz el-jurtqa sálem aıtyńyz.

Aban tez burylyp, alshań adymdap kete berdi de, oqys qaırylyp.

— Aǵaıdyń aty-jóni Qasymbek Edilbaev dedińiz be? I — i — dedi.

12

Tóńiregim sup-sur. Bir jyltyraǵan ashyq sáýle bolsaıshy. Biraq kórinbeıtin qarańǵy da emes. Úlken bólmeniń ishi, qabyrǵasy, kishileý terezesi, qaraýytqan belgisiz dúnıe múlikter. Ony ajyratyp jatqanym joq, ajyratýǵa qulqym da shamaly. Qasymbek stolǵa eńkeıip, bir nárse jazyp otyr. Maǵan burylyp qaramaıdy, kúńgirt jaryqtan júzin anyq kóre almaımyn. Osyndaı ala keýim shaqta onyń qaǵazǵa úńilgeni nesi? Meıli jaza bersin. Tek tula boıym qurystap, denem tońazyp barady. Palto jamylý kerek edi, biraq sony izdeýge zaýqym joq. Onyń ústine úıdiń ishi tipti qarańǵylanyp barady. Jańaǵy otyrǵan jerinde Qasymbek joq. Terezeniń ornynda bolar-bolmas kúńgirt sańylaý qalǵan.

Shala kórgen túsimnen aıyǵyp kózimdi ashtym. Shynynda da tóńiregim qarańǵy, tek aıaq jaǵymnan azdaǵan sańylaý kórinedi. Astymda qaraǵaıdyń qylqandy butaqtary, kádimgideı tońyp qalyppyn. Tula boıym qaltyrap barady. Ornymnan turmaı búrise túsem, jamylatyn esh nárse joq. Aqyry basqa amalym qalmaǵan soń, tym bolmasa qozǵalyp jylynaıyn dep eńbektep syrtqa shyqtym.

Bozaryp tań atyp keledi. Túnde qalyń tutasyp, qap-qarańǵy bop kóńilime úreı salǵan qalyń orman, endi arasyna sańylaý kirip, seldirep, aıqyndala túsipti. Shalashtan boıymdy qaryp, burynǵydan beter qaltyrap, tisimdi saqyldatyp jiberdi. Kúıbeńdeı júgirip, jer tepkilep jyn soqqan adamdaı ózimdi ózim sabalaımyn. Azdap boıym jylynaıyn dedi, biraq tolarsaǵyma deıin sý bolyp endi aıaǵym tońa bastady.

Oıym on saqqa júgiredi. Urlanyp jaman oı da keledi. Álde meni tastap óz jónin tapty ma eken? — Meniń oǵan tıer paıdam shamaly ǵoı, tek áıteýir qara demese... Meni qımastaı oǵan nem ótip ketipti? Kúıeýlerimiz birge istedi, Kolá Qasymbektiń qaraýynda boldy. Al odan basqa? Biraz ýaqyt kórshi turyp, oryssha aıtqanda podrýga bolǵanymyz bar. Biraq terezesi teń qurby bolýǵa onyń tárbıesi de, bilim-biligi de menikinen áldeqaıda artyq jáne oǵan oryssha tilimniń múkistigin qossa tipti tómendep qalam. Meni az da bolsa oǵan teńestirgen bir jaǵdaı Nıkolaı Qasymbektiń qaraýynda qyzmet isteıtin, ıaǵnı bastyqtyń áıelimin. Munda bir baıqaǵanym áıelder de ózderin kúıeýleriniń shen — dárejesine qaraı ustaıdy eken. Árıne men Svetanyń aldyna túsip kórgenim joq, onyń meni elep, yqylas bildirgenine de rıza — tynmyn. Qazir endi, bizdi shendestirip, teńelmesti teńep turǵan kúıeýlerimiz joq. Qudaı bilsin...

Úmitime talshyq etetinim, «júzi ıgiden túńilme» dep atam qazaq aıtpaqshy, Svetanyń júzinde ımany bar, syryna qanbaı jatyp bir kórgennen-aq ish tartyp ketkenim sodan bolar. Qaıdan bileıin, áıteýir, ázirge jubymyz jazylǵan joq edi: ekshele kelgende sonshama áıeldiń ishinen ekeýmiz tize qosyp bir ketkenbiz.

Poezymyz qırap qalǵanmen basynda uıtqymyz buzylǵan joq-ty. Bárimiz ubap-shubap stansıanyń bastyǵyna bardyq. Bastyqqa kirmek bolyp topyrlaǵan qyrýar jurttan tipti esikke mańaılaı almadyq. Bireýdi bireý tyńdap, bireýge bireý jol berip jatqan joq. Áıeldikke basyp sharyldaıyn deseń senen basqa da áıelder tolyp jatyr. «Biz komandır áıelderimiz, bizdi aldymen jónelt» deıtin óktem sóziń ótpeı dalada qaldy. Bul arada eń myqtymsynǵan áıelderdiń qolynan kelgeni:

— Qatyndar, bir-birińnen kóz jazyp qalmańdar. Birge bolyńdar. Shashaý shyqpańdar, — degen ózara aqyldan aspady.

Shynynda da mynaý atkópirdiń ishinde kóz jazyp qalsań-aq endi qaıtyp úıirińdi taba almaısyń. Uıasy buzylǵan aradaı gýildegen jurttyń ishinen bizdiń daýysymyz bastyqtardyń qulaǵyna jetetin emes. Sóıtip turǵanda túp jaǵyndaǵy keńseden bir bastyq shyǵyp:

— Joldastar, joldastar, tynyshtalyńdar! — dep aıqaı saldy.

Yzy-qyzy shý saıabyr tartyp, esek — dáme jurt aýzyna úńilgende álgi bastyq kópirdiń bombalanyp qalǵanyn, endi bul stansıadan bir sostav keıin qaraı júre almaıtynyn aıtty.

Shyǵysqa qaraı ketip baratqan adam kóp: úıeme júk tıegen, onyń ústine bala-shaǵa, erkek-áıeli jypyrlap mingen eki-úsh mashına etti, oqta-tekte saldyrlaǵan arbalar kezdesip qalady, al qalǵanynyń bári jaıaý-jalpy. Túıinshekterin arqalap, chemodandaryn kóterip shubyryp baratqan jaıaý bosqyn. Bulardyń uzaq jolǵa, jaıaý kóshke jattyqpaǵany badyraıyp kórinip tur. Arqalaryna artqan júkteri odyraıǵan ebedeısiz, kóbiniń qoldarynda chemodan, shelek, sháınek ustaǵandary da bar. Áne bir toptyń bergi shetinde bara jatqan áıel arqasyna kórpege býǵan úlken túıinshek artyp alǵan, bir qolynda úlken korzınka, bir qolynda kádimgi jarqyraǵan sary jez samaýryn. O, dúnıesi qurǵyr deseıshi.

Vokzaldan jamyraı shyqqan kóp jurt top — topqa bólinse de bir-birin nysanaǵa alyp, qaraılap kele jatyr edi, endi uzaǵan saıyn bir-birinen qaralaryn úzip, ártúrli jol taramyna túsip ydyraı berdi. Belorýssıa jeriniń ormany da kóp, orman arasynda qumy da kóp eken, týflıimizge quıylyp júrgizbeıdi. Onyń ústine bıik taqa týflı jaıaý júriske jaratylmaǵan ǵoı, ári — beriden soń áıelder týflılerin sheship alyp, jalań aıaq ketti. Sýsyldaǵan qum jalań aıaqqa jaısyz emes-aý, biraq úırenbegen tabanǵa batatyn nárseler kóp, baıqaýsyzda aıaqtaryna tiken kirip ketip, áıel baıǵustar baj-baj etedi, meniń elden alyp kelgen etigim abyroı boldy.

Biz órtengen stansıadan kóppen birge lyqsyp shyqtyq ta, sol ekpinimizben tarta berdik. Jón siltep jol kórseter basshymyz da, belgilep alǵan baǵyt-baǵdarymyz da joq, áıteýir kóppen birge mańdaıymyzdy shyǵysqa berip, kileń áıel aǵyp-tamyp, shubatylyp ketip baramyz. Úsh-tórt shaqyrym júrgennen keıin-aq, alǵymyzdan buryn, chemodan kóterip, zat ustaǵan qarymyz talyp, boldyryp toqtadyq.

Oıda joqta mynadaı oqıǵa ońaı bolsyn ba, ásheıindegi sózsheń áıelderdiń ekpini sý sepkendeı basylyp, báriniń de qabaǵy salyńqy únsiz otyr. Qazaq «tas tóbesinen jaı túskendeı» deýshi edi, al bizdiń týra tas tóbemizden jaı túsip, osyndaı halge dýshar etti. Kún shańqaı túske kóterilip qalǵanmen bizdiń daladaǵydaı ystyq joq. Biz jol jıeginde qaıyńnyń kóleńkesinde otyrmyz. Kóbi tómen qarap jer shuqıdy, birazy qısaıyp jatyr.

— Qyzdar-aý, osy bizdiń bastyǵymyz qaıda?

Bilip jatyrmyn:Marýshtyń daýsy, meniki sıaqty onyń daýsy da orys úninen bólekshe estiledi.

— Qaıdaǵy bastyq?

— Elızaveta Sergeevna bar emes pe. Áıelder sovetiniń predsedateli sol ǵoı.

— Ony qaıteıin dep ediń?

— Qaıtkeni nesi? Bastyq bastyqtyǵyn istesin bizge. Basqarýsyz bola ma eken, — bul endi urysqaq Mýsányń daýsy. — Jón siltep, tártip bersin. Biz úshin jaýap bermeı me sol?

— Elızaveta Sergeevna, — dedi urysqaq Mýsá. — Balasy joq bedeý kelinshekter kerdeńdep bos kele jatyr. Ana jas balasy bar áıelderge járdem etsin. Bala kóterissin. Soǵan buıryq etińiz, Elızaveta Sergeevna. Bir mezgil bala kóterisse qoly synyp qalmas. Sylańdap erkek qaratatyn zaman emes.

— Taýyp aıttyń, bárekelde.

— Iá, bir-birimizge qol ushyn bermesek bola ma? — dep Mýsányń bul sózin balaly áıelder qostap jatyr.

— Mundaıǵa buıryq berýdiń keregi joq. Balamdy kóter dep kisini zorlaýǵa bolmaıdy, — dedi Alevtına Pavlovna. — Ózderi bilip istegen adamdar bolsa, meıli.

— Nege buıryq berýdiń keregi joq? — dep shap ete qaldy urysqaq Mýsá. — Ózi bilsin deıdi ǵoı. Al, ózi bilmeıtinderdi qaıtesiń? Bir áıel balasyn kótere almaı qan sorpasy shyǵyp kele jatsa, bedeý kelinshek quıryǵy qaıqańdap kerdeń-kerdeń basyp júre bermek pe? Jo-joq tártip kerek. Biz ózimiz ásker bolmasaq ta áskerdiń qatynymyz. Bárin de tártippen isteýimiz kerek. Solaı emes pe, Elızaveta Sergeevna?

— Meniń oıymsha Mýsá... E — e... Marıa Maksımovnanyń aıtqan usynysy óte durys. Áıel joldastar, mynadaı jaǵdaı qıyndap turǵan kezde shynynda da tártip kerek, — dedi Elızaveta Sergeevna, — Biz de áskerı tártipke kónbesek bolmaıdy. Balaly áıelderge kóptep kómekteseıik degeni de durys sóz.

Elızaveta Sergeevna kádimgideı tirilip keledi, daýsy qataıyp, óziniń baıaǵy úırenshikti áskerı sózderi tiline qaıtyp oralyp, kádimgideı qus túrine kelip qalypty. Sharshap kelip, qalaı bolsa solaı qulaı ketken áıelder etegin jınap, bastaryn kóterip, bastyqtyń sózine qulaq asaıyn dedi.

— Al, áıel joldastar, — dedi Elızaveta Sergeevna, daýsy shymyrlanyp, úni de óktem shyǵady. — Endigi jocparymyz ne bolmaq? Sony aqyldasaıyq.

— Onyń aqyldasatyn nesi bar. Tezirek úlken bir stansıaǵa jetip poezǵa minýdiń qamyn qylý kerek, — dedi Alevtına Pavlovna.

— Ol stansıada poezd bolmasa qaıtemiz? — dedi kúlegesh Mýsá qabaǵyn túıip.

— Kelesi stansıaǵa baramyz.

— Sonda nemene, solaı jaıaý júre beremiz be?

— Júrmegende ne isteısiń? Nemisti tosyp alaıyn dem pe ediń? — dep shap ete tústi urysqaq Mýsá...

— Qaıdaǵyny aıtady eken-aý, — dep kúlegesh Mýsá syqylyqtap kúldi.

13

Júrisimiz ónbeı kele jatsa da, jolǵa kóndige almaı boldyryp qalǵan áıelder budan ári attap basqysy kelmeı, keshke taman shaǵyndaý bir derevnáǵa toqtadyq. Kóbisi sharshaǵanyn moıyndaǵylary kelmeı, «aldymyz tún, adasyn ketermiz-di» syltaý qyldy. Bárimiz bir jerge syımaıtyn bolǵan soń eki-úsh adamnan úıdi-úıge tarap qonbaq boldyq.

— Áı, qatyndar, sender tal túske deıin shaljıyp jatyp almańdar, — dedi urysqaq Mýsá shoǵyrlanyp, osharylyp turǵan áıelderge. — Erteń senderdi úı bas saıyn suraý salyp izdep júretin jaǵdaıymyz joq. Solaı emes pe, Elızaveta Sergeevna?

— Durys aıtasyz, Marıa Maksımovna, — dep qostap qoıdy Elızaveta Sergeevna.

— Erteń qaı ýaqytta jınalsaq eken? — dep urysqaq Mýsá Elızaveta Sergeevnadan surady.

— Endi... jalpy erterek jınalaıyq.

— Endeshe átesh birinshi shaqyrǵan kezde dál osy araǵa jınalasyńdar. Bul Elızaveta Sergeevnanyń buıryǵy. Uqtyńdar ma? Al uıyqtap qalǵandaryń bolsa obaldaryń ózderińe. İzdemeımiz. Solaı emes pe, Elızaveta Sergeevna?

— Á-á... Iá, ıá. Erte jınalaıyq, joldastar, tek keshigip qalmańdar. E-e, Marıa Maksımovna, biz ekeýmiz bir úıge túnermiz.

Elızaveta Sergeevna bir kezde ózi at-tonyn ala qashatyn urysqaq Mýsádan endi aırylǵysy kelmeıdi; bir nárse istegisi, ne aıtqysy kelse alaqtap soǵan qaraıdy.

Qonatyn úı izdep áıelder derevnány jaǵalap ketti. Biz Sveta ekeýmiz, ortamyzda Shýrık bar, tóbesin basqalardaı shalommen emes, taqtaımen japqan, ózgelerden eńsesi bıik úlkendeý bir úıdiń aldyna kelip toqtadyq. Qaqpanyń aldyna kelip qıpaqtap turǵanymyzdy kórdi bilem, aýladan orta jastaǵy aryqtaý kelgen aqsary áıel shyqty. Sharýa jaılap júrse kerek, aldyna aljapqysh baılap, kenep kóıleginiń jeńin túrip alǵan, shúńirekteý bitken ótkir kók kózin shúıire qarady. Biz mán-jaıymyzdy aıtyp qonýǵa ruqsat surap edik, áıeldiń ájim shalǵan qatqyl júzi jylymady, biraq qarsylyq ta bildirmedi.

— Jaraıdy, bir túnep shyǵyńdar, — dedi salqyn ǵana.

Biz aýlaǵa kirip qaıda bararymyzdy bilmeı irkilip qalyp edik, alty-jeti jasar sary bala bizdi kórip, aýzyn ashyp ańyryp, áýeli «túri jat, bul neǵylǵan adam» degendeı maǵan qarap turdy da, odan kózi Shýrıkke tústi. Tosyn balany qyzyq kórip, biraq beıtanys balanyń qasyna kelýge bata almaı qıpaqtap tur. Úı ıesi áıel ruqsatyn berdi de, endi bizben isi bolmaı sıyryn saýyp jatyr, biz ne qylarǵa bilmeı az turdyq ta, úı irgesindegi taqtaı skameıkaǵa otyra ketip, arqamyzdy júkten bosattyq.

Kún batyp ketken, biraq teriskeı jaqtyń ymyrty tez úıirile qoımaıdy, keýgim tartyp uzaq turady. Áıel sıyryn saýyp bolmaı-aq úıeme arba shóp tıegen osy úıdiń erkegi keldi; bıik qabaq, qyrpýsyz mol murty aýzyn kómgen qapsaǵaı deneli kisi eken. On ekiler shamasyndaǵy bala at aıdap keledi; aty arqasyna eki adam qatar jatyp uıyqtaǵandaı iri de semiz, ondaı atty oryssha «bıtúg» deıdi eken. úı ıesi sheten qaqpany ashyp, arbasyn aıdap qoranyń túpki buryshyna óte berdi. Qazir sirá, bosqyndar tańsyq bolmasa kerek, bizdi kóre tursa da nazar salyp elemedi. Kishkene bala bizdi tastaı berip, shóp túsirip jatqan ákesi men aǵasyna bardy.

Biz mólıip únsiz otyrmyz. Ólerdeı sharshadyq, jata qalǵymyz-aq keledi, biraq kisi úıine qalaı qojalyq jasaısyń. Búgingi bizdiń bir kúngi bastan keshkenimizdi ómir boıy kórmegender tolyp jatyr. Manaǵy sáske kezindegi stansıa basyndaǵy oıran-botqasy shyqqan dúnıe, qaza tapqan halyq. Mynaý alty jasar Shýrık bala tuńǵysh ret ajaldy kórdi. Ajal munyń eń jandy jerinen soqty, janyndaı jaqsy kóretin teteles inisin alyp ketti. Shýrıkti Borányń qasynan ákete almaı álek bolǵanbyz. «Borá, Borenka» dep jylap, odan mamalap shyńǵyryp azan — qazan bolǵanda... soǵan qalaı shydaǵanymdy ózimde bilmeımin. Sveta qaıratty eken, inisine qaraı umtylyp, ál bermegen Shýrıkti qapsyra qushaqtap, áıteýir sol aradan alyp shyqty. Yshqyna jylaǵan bala az ǵana júrgesin, pyshaq keskendeı tyıylyp, Svetanyń qolynan tústi.

Qazir sol Shýrık múlgip únsiz otyr. Múlgip otyr ma, álde bir nárse oılap otyr ma? Kenet:

— Apataılar, biz Borenkany jerlemedik qoı, — dedi kádimgi úlken adamdaı muńaıyp.

Sıyr móńireıdi. Derevná kóshesiniń shańyn burq — burq etkizip qaıtqan sıyrlar ketip barady, mal qaıyrǵan áıelder men balalardyń daýsy estiledi. Bizdiń hozáıkamyz kúrpildetip ekinshi sıyryn saýyp jatyr, kúıeýi qarýly kisi eken, aıyrymen bir shómele shópti bir-aq túırep laqtyrady, arba ortaıyp qalypty.

Astaǵypyr — alla-aý, baıaǵy qaımaǵy buzylmaǵan aýyl tirligi. Bastalǵan soǵys ta, búgin stansıanyń oıran-botqasyn shyǵarǵan jaý samoletteri de, Borányń qazasy da, bizdiń osy dúrligisimiz de — myna mań basqan, baıypty tirshilikke janaspaıtyn bólek nárse sıaqty. Bir túrli ersi, jat kórinse de, osy baıaý, beıbit tirlik bizdiń kóńilimizge az da bolsa tynyshtyq ákelgendeı boldy.

Hozáıka sıyryn saýyp bolyp, sarqyp emsin dep eki buzaýyn aǵytyp jiberdi de sútin úlken gorshokke quıyp, ony pogrebke túsirdi. Qazan astyna ot jaqty. Úıge kirip shyǵyp, arly-berli ótkende bizge nazar salyp qaramaıdy da. Úı ıesi de shóbin túsirip bolyp, arbasyp doǵardy. Úlken balasy:

— Batá, atty tusap jiberem be? — dep surap edi.

— Qazir bosqyn kóp, bireý qaǵyp keter. Qoraǵa baılap, aldyna shóp sal, — dedi.

Endi úıge qaraı kele jatyr. Jaqyndaı berip bizge bas ızegendeı sol ısharat jasady. Bizdi jaratpaı júr me, álde ózderi jaratylysynan peıilge sarań jandar ma, ol arasyn aıyra almadyq, biraq qaısysy bolsa da bizge jaıly tıip otyrǵan joq.

Qas qaraıǵan kezde baryp bizdi úıge shaqyrdy. Ondyq shamnyń jaryǵymen tamaq ishtik. Hozáıka, aldymyzǵa bir-bir tilim nan qoıdy da, shógennen maı shyjǵyryp qatyq etken kapýsta kóje-shı quıdy. Áıeli ottan shyqqan shógendi stoldyń ústine qoıyp jatqanda baryp, úı ıesi bizge adam sıaqty zer sala qarap alyp:

— Iá, qaı jaqtan júrsizder? — dep surady.

Biz jónimizdi aıttyq. Shýrıktiń jaǵdaıyn estip, músirkep mańdaıynan sıpap qoıdy.

— Iá, ıá... Kishkentaı balaǵa obal bolǵan eken. Stansıany bombalaǵanyn osy aradan biz de kórdik.

— Batá, men de kórdim. Samoletti kórdim, — dep kishi balasy sózge aralasty. — Oı, tipti qyzyq boldy. Gúrs-gúrs ete qalǵanda...

Ákesi unatpaı bir qarap qoıyp edi, kishkenesi jym boldy.

Úı ıesi bıik qabaqty, úlken úshkir muryndy, iri júzdi kisi. Sýalyńqy jaǵy men shyqshyty shyǵyńqy keń ıegine bir jeti ustara tımegen bolar, saqaly ósińkirep ketipti, biraq sary saqaldyń óskeni badyraıyp biline qoımaıdy eken. qoly da kúrekteı, qolyndaǵy sorpa iship otyrǵan qasyǵy shaı qasyqtaı kórindi maǵan.

— Kishkentaı balaǵa obal bolǵan eken, — dep basyn shaıqap qoıdy úı ıesi. — Ákeń... ákeń aıypty ǵoı bárine. Úıi-ishin munda ákelip nesi bar edi?

— Soǵys bolatynyn qaıdan bilgen, — dedi Sveta sózge qaımyǵa aralasyp.

— Nege bilmeıdi. Ofıser bolǵasyn bárin bilý kerek, — dedi úı ıesi murtyn sıpap.

— Meniń papam ofıser emes, komandır, — dedi Shýrık unatpaı. Qyzyl armıada ofıser bolmaıdy, — dep túsindirdi úı ıesiniń betine qarap.

Úı ıesiniń «ofıser» degen sózi bizdiń de qulaǵymyzǵa túrpideı tıgen edi.

— A — a, solaı ma? Biz ondaıyn áli bile almaı jatyrmyz, — dedi úı ıesi ezý tartyp. — Sirá, túbi, bólshevıkterdiń kóp nársesin bile almaı qalatyn shyǵarmyz. Sizdiń áskerler qashyp kele jatqan kórinedi ǵoı.

Sózinde kekesin bar, bizdi áıel dep basynǵany bolar, kekesinin jasyrmaq túgil, aıyzy qanyp, ashshy mysqylmen bizge bir qarap qoıdy.

— Jasaǵan qudaıǵa myń da bir rahmet, — dedi áıeli qolyn búrip mańdaıyna tıgizip shoqynyp jatyp. — Ózimizdiń jıǵan-tergenimiz ózimizge buıyratyn boldy ǵoı. Álgi bir kolhoz degen pálesine jetkizbeı-aq, jasaǵan qudaıdyń rahymy tústi ǵoı. Arǵy jaqtan kelgender býynyp — túıinip ketip jatqan kórinedi.

Sveta ekeýmiz bir-birimizge qaradyq... Tula boıymyz muzdap qoıa berdi. Kelimsek, kiriptar qonaqtyń baqqany úı ıesiniń qabaǵy emes pe, jańa úıge kirgennen-aq úı ıesiniń ajaryn baqqanmyn. Qansha túksıip, qabaǵyn túıgenmen shúńirek kóziniń bir tereńinde shydamsyz jarqyl bartyn, ne de bolsa bir jaqsylyq habardy asyǵa kútken adamnyń keskini. Sol kútkeni kim ekenin endi bildim.

— Arǵy betten kelgender kim? — dep surady Sveta túsinbeı.

— E, sovetten kelgender she. Osynda selsovet deı me,part ıacheıka deı me, áıteýir kóbeıip ketip edi. Kelip alyp jalań aıaq, jaqybaılardy qutyrta bastaǵan, — dedi hozáıka. — Olar da endi sender sıaqty zytyp barady.

Tentirep júrgen mazasyz qonaqty úı ıeleri suq kózimen atsa da, biz oǵan daıyn edik, biraq dál mynadaı úıge túsemiz degen úsh uıyqtasaq túsimizge kirgen joq-ty. Sodan eseńgirep qaldyq pa, Sveta ekeýmiz tilimizdi tistep alǵandaı úndemedik. Úndegende ne aıtamyz, bizdiń sózimiz raıynan qaıtaratyn jandar emes bular, myna sózderi de jaı bir ashý ústinde, nemese kezdeısoq qıanat kórip renishpen aıtylyp jatqan nárse emes, áriden, túbinen shyqqan sózder.

Iá, bizdiń jan saqtaýshylarymyz da búgin-erteń kelip qalar osy araǵa. Al, qonaqtar, sender erterek ketińder. Qolǵa túsip qalarsyńdar. Onda bizge de sóz kelip júredi. Basyna kún týǵan adamǵa qol ushyn bermegen de jaman. Biraq...

— Iá, erte jatyńdar da, erte turyp ketińder, — dedi áıeli. — Nemister senderdi onsha jaqsy kórmeıtin bolar.

Bala oıy sóz maǵynasyna jete almaı, biraq ishi bir jamanatty sezgendeı Shýrık kózi jypylyqtap úı ıelerine kezek qarap otyrǵan-dy.

— A, olar sizderdi jaqsy kóre me? — dep surady ol, kenet tańyrqap.

— Olaryń kim?

— Nemisterdi aıtam. Fashıserdi. Sizder solarǵa jaqsyzdar ma? Sizder bizge jaq emessizder me? — Shýrık burynǵydan beter tańyrqap, úı ıelerine, qasyndaǵy ózi shamalas sary balanyń betine úrpıe qarady.

— Biz be? Biz... — dep sary bala ne aıtaryn bilmeı qıpalaqtap, sosyn ákesiniń qabaǵyn kórip, qoıa qoıdy.

— Já, senderdiń aqyldaryńa syıatyn nárse emes ol, — dep úı ıesi eki balany toıtaryp tastady. Sodan keıin áıeline ámir etti, — Sholanǵa qonaqtarǵa tósek sal.

Isi ańqyǵan jas shóptiń ústinde jatyrmyz, ortamyzda Shýrık pys-pys etedi, Sveta da uıyqtaı qoımaǵan tárizdi, biraq ekeýmiz bir — birimizge til qatpaımyz, ishim sezedi, onyń háli de meniń hálimdeı bolar. Kókirekte bir zil bar. Sodan soń... Sodan soń... jırený me, jek kórý me?.. Áıteýir tereńnen týyndap kele jatqan janǵa jaısyz bir sezim bar. Bir-birimizge aıta almaı... aıtqymyz kelmeı jatqanymyz da sol bolar.

Arǵy betten soǵys keledi. Biz sıaqty qatyn-qalash, bala-shaǵasyn elge qaıtaryp, qolyna qarý ustaǵan, ásker qataryndaǵy er azamat soǵysqa ketti. Jolshybaı kórgenimiz de sol — soǵysqa attanyp bara jatqandar, jaý qolyna túsip qalmaıyq dep keıin sheginýge qam qylǵandar — ózgeden buryn ózi minip ketkisi kelip vagonǵa talasyp, qansha kerildesip, qyrqysyp jatsa da olar bir jaqtyń adamdary, arǵy betten jaý kelse ıin tiresin birge qarsy turatynyna óz basym shák keltirmeımin. Men úshin, jalǵyz men úshin ǵana emes shyǵar, dúnıe qazir qaq aırylyp ekige bólinip, ana jaqtan kele jatqan qatygez, qanypezer dushpandar, myna jaqta biz...

Qazir mynaý qarańǵy sholannyń ishinde qapsaǵaı iri deneli, úlken úshkir muryndy, shúńirek kóz sharýa elesteıdi kóz aldyma. Kókten kútkeni jerden tabylǵan qýanyshyn jasyra almaı, bıik qabaǵynyń astynan boıaýy suıyq kókshil kózi tabalaı, mysqyldaı jyltyraıdy. «Arǵy bet», «bergi bet» dep júrgenimde, arǵy betten kútken jaýymnyń biri osy bolǵany ma? «Bergi bette de» jaý bolǵany ma? Bala kezimnen ańqaýlaý edim, biraz nárseniń baqaıshaǵyn shaǵyp, baıybyna barmappyn da, biraz nárseni ańǵarmappyn-aý.

Qas pen dosty men tańdap alǵanym joq. Meniń dushpanym arǵy betten ózi keldi, durysyraq aıtqanda kele jatyr. Meniń ǵana dushpanym ba? Bárimizdiń dushpanymyz ǵoı endi. Qasymbek solarmen soǵysyp jatsa, men solardan qashyp baratsam, meniń de dushpanym bolmaı qaıtedi.

Al, myna úı ıesi? Elin shaýyp kele jatqan dushpandy azat etýshideı asyǵa kútip otyr, onyń dushpan kórip otyrǵany bizdiń jaqtyń adamdary. Demek, dos pen qasty bul ózi tańdap alǵan. Qora jaıly, sharýasy bútin, Sovet ókimetiniń qoly batqan adamǵa uqsamaıdy. Álde qoldaǵy malynyń baıansyzdyǵyn sezip, «erteń alady-aý» degen kúdigi me eken, muny arǵy betke bir-aq yrǵytqan. Baı-kýlaktardy kámpeskelep alastaǵanda men tym jastaý boldym da, esh nárseniń baıybyna bara almaǵanmyn, jáne bizdiń aýylda úlken baı bolmady da, ondaı isti kózimmen de kórgen joqpyn. Keıin mektepte tap tartysy jaıly sabaq ótkende de, muǵalim túsindirgen, kitapta jazylǵan qaǵıdany sartyldatyp aıtyp berip emtıhan tapsyrǵanmen, sonyń ar jaǵynda turǵan dáıekti ómir, arpalysyp tartysqan tiri adamdar kóz aldyma elesteı qoımaıtyn. Iá, ıá, myna kisini óziniń týǵan elinen bólip tastaǵan nárse... ne de bolsa kúıgelek yza, azǵa renjigen shyrt etpe ashýdan áride, tipti óziniń tabıǵatynda jatqan astary qalyń óshpendilik sıaqty. Ana kózqarasy ma? — Ol bitisetin adamnyń kózqarasy emes.

Taǵy da kóz aldyma úı ıesi elestedi. Stol basynda taramys iri denesin kishireıtkisi kelgendeı qunysyp otyr; eken taǵy myltyq atatyn soldattardyń dál solaı búkjıińkirep alatynyn kórip edim. Qyrpýy alynbaǵan mol murty astyńǵy ernin kómip, bıik qabaǵynyń astynda nysanaǵa dál qadalǵandaı mysqyldy sýyq jarqyl bar. Nege ekenin qaıdam, tula boıym muzdap ketti.

Úı ıesiniń osy bir keskini aýyq-aýyq kóz aldyma kele beredi, kózimdi tars jumyp alǵan saıyn anyq elesteıdi. Arqa jaǵymdy muzdatqan bir jaman sezim tula boıyma shym-shymdap jaıylyp, demimdi ishime tartyp, tórgi bólme jaqtan estilgen ár tysyrǵa qulaq túrem. Sholannan syrtqa shyǵatyn esikte qylańytqan kishkene ǵana sańylaý bar, al oń jaqtaǵy tórgi bólmege aparatyn esik kórinbeıdi; o jaq túpsiz qarańǵy. Osy qara tuńǵıyq aramyzdy qaq bólip tur. Denem titirkenip demimdi ishime tartyp taǵy da tyń tyńdadym. Tysyr etken dybys joq, tym-tyrys. Sveta da ishten tynyp jatyr-aý deımin, pysyldap-uıyqtaǵany estilmeıdi, tek Shýrık qana aqyryn pysh-pysh etedi, biraq uıyqtaǵan balanyń túri emes. Qybyr etpeı jatyr edi, kenet aýdarylyp tústi de, aqyryn ǵana sybyrlap surady:

— Ol bizdiń jaqtiki emes pe? On ne za nas?

14

Ot mazdap janyp ketti. Bógde jurttyń nazaryn aýdaratyn byqsyǵan tútin joq. Kóńilimdi ornyqtyrǵan sol ma, álde maýjyrap boıyma tarap kele jatqan rahat jylý ma, áıteýir qaıǵy-qaterdi oılamaı balqyp otyra bergim keldi. Tańnyń da reńi kirip, qyzyl shyraılanyp, aǵash aralary seldirep orman ishi keńip qalǵan. Alańsyz kóńilmen myna erteńgi saf taza rahatty boıyńa sińirip otyra berseń, shirkin qandaı jaqsy, tek qoltyq astym solqyldap mazamdy alyp barady. Júregimniń sazǵanyn sálden keıin baryp túsindim.

Ornymnan turyp, aldymen orman ishin aınala sholyp shyqtym, ázirge qybyr etken qara kórinbeıdi. Sveta ketken jaqqa uzaǵyraq úńilemin, buta-butanyń túbin, aǵash-aǵashtyń arasyn kózim talǵansha tintemin. Apyr-aı, qonyp qalsa da erterek turyp kelmeı me eken. Álde sol jaqqa taman ózim baryp qaıtsam ba ekem? Baǵyty osy myna teriskeı jaq bolatyn. Osydan eki júz qadamdaı júrseń ormannyń sheti kórinedi. Odan áregirek barsań... Birer shaqyrymdaı jerdegi derevnáǵa saıdy qýalap tike barýǵa da, nemese orman ishimen oraǵytyp barýǵa da bolady. Bu jaqtyń bir rahaty áıteýir tasasy kóp...

Sol alǵashqy jolda túnep shyqqan kúnniń erteńine keshke qaraı úlken stansıaǵa jetip jyǵylǵanbyz. Tipti stansıanyń qarasyn kórgende poezdan qalyp qoıatyndaı ókpemizdi qolymyzǵa ala umtyldyq. Aldymyz ozyp ketip, artymyz shubatylyp qalyp qoıa beredi. Urysqaq Mýsá bajyldap aıqaılap arttaǵylardy qýalaıdy, qalyp qoıǵandarǵa járdem etýge ilgergilerdi bógeıdi. Alevtına Pavlovna qan sorpasy shyǵyp kele jatyr eken, shydaı almaı mende bir pás Vovka komandırdi arqalastym. Ózi tym sypaıy adam ǵoı, berýin berip qalsa da, ile-shala:

— Sizdiń aıaǵyńyz aýyr ǵoı. Sizge aýyr kóterýge bolmaıdy eken ǵoı. Ǵafý etińiz. Ózim kótereıin, — dep báıek boldy.

Osylaı sharshap-shaldyǵyp bir stansıaǵa jetip edik... beıbit kezdegideı murty shaǵylmaı búp-bútin turǵan stansıany jáne jolda turǵan bir-eki sostavty kórip, esek — dáme kóńil taǵy da alyp-ushyp, aptyǵyp jetip edik... ol kóńilimizde sý sepkendeı basyldy. Aldyńǵy jaqta taǵy bir kópirdi buzyp ketipti.

Eń bir sózýar áıelderdiń de tili baılanyp, salymyz sýǵa ketip, jarty saǵattaı otyrdyq ta, jaıaý-jalpylap ári qaraı júre berdik. Alǵashqy da et qyzýymen baıqamappyz, kelesi kúni erteńgilik oıanǵanda qol-aıaǵymyz saldyrap, qozǵaltpaı qalǵan eken, ornymyzdan ázer kóterildik. «jazǵan qulda sharshaý bar ma», arqamyzǵa batpandap júk artqandaı aýyr denelerimizdi súıretip ilgeri qaraı júre berdik.

Múmkin óziń, jeke basyń bolsań, áı dúnıe quryp ketsinshi, dep bir kún jatyp dem alar ma eń, biraq kóppen birge bolǵan soń... Kóptiń jeke adamǵa degen bir kıesi bar qaıdam, jurt ketip bara jatqan soń sen janyń shyqsa da qalmaýǵa tyrysasyń. Áýeli maǵan osylardyń báriniń kúshi menen artyq, ishterindegi jalǵyz osaly men sıaqty kórinip, «jurttyń shyrqyn buzbaıyn, jalǵyz qalmaıyn» degen bir oı eriksiz jeteleı berip edi, al keıinirek baıqasam, bulardyń kóbiniń-aq háli menen artyq emes tárizdi. İshimizdegi soqtaýyldaı, iri shymyr deneli kúlegesh Mýsányń ózi qıralańdap aıaǵyn ázer basady. Alevtına Pavlovnanyń aıtary joq, aqsary júzi totyǵyp kúreńitip, kóz tóńiregi oıylyp túskendeı shúńireıip, jumsaq ulpa erni solyp, kezerip ketken, bastyǵymyz Elızaveta Sergeevna da shúńkeıip áreń keledi, bireýden járdem suraǵandaı jalynyshty keskinmen jan-jaǵyna qarap qoıady. Bir sharshamasa, sharshamaıtyn urysqaq Mýsány da kórip kelem, aı máz emes, burynǵy qaıqaıyp turatyn urysqaq erni jýasyp tisine jabysyp qalypty. Endi baqsam men sıaqty bulardy da eriksiz jetelep kele jatqan kópshilik eken. Sonda, bárimizge birdeı únsiz ámirin júrgizip kele jatqan kópshilik kim? Baqsam, ol bizdiń ózimiz. Al, árqaısymyzdyń ózimizge salsa, dál osylaı tıtyqtap, kózimiz qaraýytqansha júre almas edik, tym qurysa jıirek aıaldap, kóbirek dem alar edik. Sonda bárimizdiń basymyz qosylǵanda ústimizge arýaq kóterile me? Osy jáıtti ári-beri oılap, meniń sharshaǵan oıym túbine jete almady, tek áıteýir osy kóppen birge bolǵym keledi — sonda oıym da ornyqtyraq, kóńilim de toǵyraq bolatynyn bilem.

Bizdiń arba satyp alamyz degen talabymyz op-ońaı oryndala qoımady. Bilmeımin, kileń áıel bolǵanǵa ma, sharýalar bizben úlken saýdaǵa barǵysy kelmeı taıqaqtaı beredi; sóıtsek aqshaǵa da senimsiz qaraıdy eken. Sodan qolda bar dúnıesymaǵymyzdy jınap kórip edik, ol at arbanyń qunyna mańaılamady.

Qınalǵanda aqyl tapqan Alevtına Pavlovna boldy. Ol qulaǵyndaǵy altyn syrǵasy men qolyndaǵy altyn saqınasyn sheship alyp, sodan keıin túıinshegin sheship kók jibek kóılegin shyǵardy. Áıelder oǵan únsiz qarap tur. Alevtına Pavlovna kóılegin búktedi de ústine syrǵasy men júzigin qoıdy. Sodan soń kóz aınalasy tereńdep, jaǵy sýalyńqyraǵan ásem júzin kóterip bizge qarady.

— Mende bary osy, — dedi ol aqyryn ǵana. — Al, ortamyzda mástek bolsa bir kólik bolmasa biz eshqaıda jete almaımyz. Ózderiń bilińder, áıel qarmansa áıteýir bir nárse tabady.

Áıelder az ýaqyt ne isterge bilmeı únsiz qaldy. Uzatylarda qolyma Qamqa ájem salǵan altyn baldaǵym bar edi, ony kishkentaı kezimde apamnyń qolynan kóretinmin, eki birdeı anamnyń kózindeı kórip júrgen dúnıem edi, qaıteıin, qıa almaı qansha qınalsam da dátim shydamady, sheship alyp Alevtına Pavlovnanyń saqınasynyń qasyna qoıdym. Ol janaryn kóterip meniń betime qarady, úndegen joq. Biraq adamnyń tula boıyn jylytyp jiberetin bir kózqaras bolady ǵoı...

Osydan keıin basqa áıelder de saqına, syrǵalaryn shyǵara bastady. Bulardyń qaı-qaısy da úlde men búldege oranyp júrgen áıelder emes, kóbisi-aq komandırge tıip ıyǵy endi bútindelgen, ómirinde bir jyltyraǵy, qıa almaı, qınala-qınala shyǵarady. Jurttyń sońyn ala kúlegesh Mýsá da bútkil polk áıelderiniń kóziniń jaýyp alǵan altyn jalatqan kúmis bilezigin sheshti. Qoly qaltyrap ortaǵa qoıdy da, teris aınalyp ketti. Qors-qors etip murnyn tartty da, aqyry shydaı almaı jylap jiberdi. Biraq esh áıel, tipti urysqaq Mýsá da, oǵan keıigen de, kúlgen de joq.

Kileń áıel bolsaq ta saýdadan onsha utylǵan joqpyz. Jylqy balasyn men de azdap tanýshy edim, urysqaq Mýsá tipti jetik bop shyqty, attyń aýzyn ashyp tisine deıin qarady. Qamyt, yzbroıyn túgendep, arbanyń da o jer bu jerin qarap tekserip, oń aıaǵy arbanyń dońǵalaq kúnshigin maılaıtyn maıyna deıin taptyryp aldy.

— Nemene, jaman arbań men jaýyr mástegińe ákeńniń qunyn aldyń. Baıǵus qatyndarǵa tula boıyndaǵy jalǵyz jyltyraǵyn julyp berý ońaı dep pe ediń. Sasyq qaıysyń men qara maıyńdy aıaısyń ba? Ákel! — dep apshysyn qýyrdy.

Arba taýyp alǵan soń adam bolyp qalyp edik. Arqalaǵan ol — pul zatymyzdy arbaǵa tıep, bala-shaǵamyzdy da arbaǵa mingizip, keıde sharshaǵan kezde eki-úshten minip, áıelder de aıaq sýytyp alatyn bolǵan. Meni aıaǵy aýyr dep arbaǵa kóbirek mingizedi. Endi kádimgideı júristi de óndirip, kúnine jıyrma shaqty shaqyrym joldyń basyn qaıyryp tastaıtyn halge jettik. Tek Belorýs ormandarynyń ishinde qumy túskir jıi kezdesip qalady, sol ǵana kólikti qınap ketedi, Ondaıda arbany ózimiz ıteremiz. Áıelder de alǵashqydaı emes, júriske úırenip aldy.

«Suraı-suraı Meke barady», orystar «til Kıevke aparady» deıdi eken, biz de sol aldymyzdaǵy úlken qalalardy baǵdarǵa alyp suraý salyp kelemiz. Biz sıaqty qasha kóship baratqandar da jıi ushyrasyp qalady, ondaıda qara bolyp bir júremiz. Úlken joldar tıyshsyz, jaý samoletteri jıi-jıi shabýyl jasaıtyn kórinedi, keıde dushpannyń tankileri men motosıkl mingen áskerleri de ótip ketedi degendi aıtady. Biz sol kóbine orman arasymen ótetin jińishke jolmen kelemiz.

Bárimizdiń kúnimiz qaraǵan jalǵyz atymyzdy baladan beter álpeshtep baǵamyz. Orystyń kelinshekteri oǵan «Vasá» dep at qoıyp aldy. Toqtaǵan jerde sol «Vasányń» alqymyna bastaryn súıep, moınynan sıpap erkeletip turǵany. Kók shópti julyp ákep:

— Má, Vasá, je, jeı ǵoı, — dep aýzyna tosady.

— Oı, ty horoshıı moı. Kakoı ty krasıvyı, — dep atty sıpalap, asty-ústine túsip jatqan áıelderge urysqaq Mýsá keıip tastaıdy.

— Haıýannyń mazasyn almańdar. Sonshama mekirenip nemene.

— Qaıdaǵyny aıtady eken-aý. Mekirengeni nesi, — dep kúlegesh Mýsá sylq-sylq kúledi.

Shynynda da sylap-sıpaǵannan haıýan toq bolmaıdy — atty túnde kezek-kezek kúzetip, arqandap jaıamyz. Joldaǵy bir kolhozdyń basqarmasynan bir qapshyq suly surap alyp edik, moınyna iletin dorbamyz bolmaǵan soń áıelder shópti qos ýystap kósip alyp attyń aýzyna kezek-kezek tosady.

Biraq áıeldiń ýysy ne jarytsyn, kúlegesh Mýsá aqyl taýyp basynan qyzyldy-jasyldy gúl órnegi bar bátes oramalyn sheship alyp sulyny soǵan salyp attyń aýzyna tosty. «Vasá» erni jybyrlap sulyny jegish-aq eken, suly taýsyla bergende oramaldy qosa asap jiberdi. Mýsá oramalyn attyń aýzynan ázer sýyryp aldy, biraq ne paıda, oramaldyń ortasy yrym-jyrym. Kúlegesh Mýsá baıǵus taǵy da solqyldap jylap otyr.

Bu da bir zaman eken. Onsha aryp-ashyp júdemeı, kóp áıel ázil-qaljyńy, eptegen urys-qaǵysy aralas tym jaqsy kele jatyr edik. Jaıaý júriske de aıaǵymyz úırenip jattyǵyp qalǵanbyz, oıymyz tezirek baryp, tynyshtaý bir qaladan poezǵa minip ketý. Nemis te qashanǵy shabýyl jasaı berer deısiń, bizdiń ásker de ony toqtatyp keıin qaraı qýatyn kezi jaqyndap qalǵan shyǵar, dep oılaımyz. Ár nárse basynda qıyn ǵoı, qazir endi kádimgideı kóshimiz túzelip, jol azabyna kóndigip alǵanbyz. Aman-esen elge jetsek, munyń bári ánsheıin...

Iá... O da bir zaman eken.

Jańylmasam, arba satyp alǵannan keıingi úshinshi kún bolar.

Orman ishindegi bir kishileý hýtorǵa túnep erte attanyp kettik. Erte jatyp, jaqsy dem alyp, qur atqa mingendeı tynyǵyp qalǵan ekenbiz. Kún jańa shyǵyp keledi. Bu jaqtyń shóbi qandaı, sarǵaıý degendi bilmeıdi ǵoı, orman arasyndaǵy alańdarda kókpeńbek bolyp jaıqalyp turǵany. Áli keýip bolmaǵan túngi shyq osy kók kilemniń ústine shashyp jibergen sansyz monshaqtaı jyltyraıdy. Áıelder de tyńaıyp sergek oıanǵan, kóńildi kele jatyr.

— Osy «Vasáǵa» suly berildi me, búgin? — dep suraıdy Marýsh.

Jaı suraq emes, bir astary bar sıaqty.

— Joq, berilgen joq. Kúlegesh Mýsá jem berýshi edi ǵoı, — deıdi Valá deıtin kelinshek ilip alyp.

— Joldastar, osy bireýge buralqy at taǵýdy qoısańdarshy, — deıdi Elızaveta Sergeevna óziniń aǵalyǵyn tanytyp. — Jáı Mýsá deńder. Bolmasa Marıa Petrovna deńder.

— Ah, Marıa Petrovna, — deıdi arbanyń ústinde balasyn emizip kele jatqan Natasha. — Men arbany toqtataıyn, Vasáǵa jem berip alasyń ba, qaıtesiń?

— Nesimen jem beredi? Oramalyn jegizip qoıdy ǵoı, — deıdi Marýsh.

Oramal qaıǵysy umyt bolsa kerek, kúlegesh Mýsá sylq — sylq kúledi.

— Etegi bútin emes pe, endi etegimen bersin. Káne toqtataıyn — bolmaıdy Natasha.

Jurtpen birge kúlegesh Mýsá da syqylyqtap kúledi kelip.

— Áı, qatyndar-aý, jaıaý júrip kele jatyp kúle bermeńder, tez boldyryp qalasyńdar, — deıdi Marýsh ezý tartyp.

Alǵashqy bir eki kúnde biz toq shaýyp qyzyl maı qylyp alqyndyryp alǵan at sıaqty sharshap-shaldyǵyp, tez boldyryp qalǵanda syr bermegen osy Marýsh boldy. Qanshyrdaı qatyp alǵan bir sylym artyq eti joq suńǵaq denesi, qara tory qaǵilez júzi sol shıraq, sergek qalpynan aýǵan emes. Biz sharshap-shaldyǵyp talyp jetken jerge qur atqa mingendeı tyń keledi. Minezi de sol ornyqty qalpynan aýǵan emes, ásirese, bir nárse aıtar aldynda sál ǵana tepsinip, shyǵatyn mysqylmen ezý tartatyn keskini bar-aý tıtteı ózgergen joq — baıaǵy sol «Shyǵys Madonnasy».

— İshimizdegi jalǵyz boldyrmaıtyn sensiń ǵoı, — deıdi Alevtına Pavlovna Marýshqa kúle qarap. — Bir sylym artyq maıyń joq. Biraq oǵan bola kerdeńdeı berme, bizde senimen teńelip kelemiz. Artyǵymyzdyń bárin sylyp berdik.

— Iá, maıdan arylyp kelemiz.

— Endi kúıeýlerimiz kezdesse ǵoı, qý súıegimizdi qushaqtaıdy.

— Erkek degen qý súıekti kemiretin ıt emes. Endi bizge qaramas ta.

Áıelder osylaı qaljyń aıtyp qarqyldasyp kúlip kele jatqanda, betin arbanyń artyna berip balasyn uıyqtatyp otyrǵan Natasha:

Qyzdar-aý, ana kele jatqandar kim? Kileń motosıkl mingen bireýler ǵoı, — dedi.

Bárimiz osharylyp keıingi jaqqa qaradyq. Sonaý úsh-tórt shaqyrym jerdegi orman kómkergen qyrattan beri qaraı jeti-segiz motosıkl yzǵytyp keledi eken. Túrleri áskerı adamdar sıaqty bolǵanmen bizdiń kózimizge tosyn, jat kórinip, bárimizdiń kókiregimizge úreı júgirdi; óz kózimiz motosıkl mingen qyzyl áskerdi kórgen joqpyz-dy.

— Bizdiń áskerler me eken? — dedi Valá qobaljyǵan senimsiz daýyspen.

— Joq, mynaý bizdiń ásker emes. Tezirek ormanǵa tyǵylaıyq. Arbany aıdańdar! — dedi Alevtına Pavlovna.

— Ormanǵa tezirek jeteıik!

— Ne de bolsa saqtyq kerek.

Qudaı ońdap jol da ormanǵa taqap qalǵan eken, júz qadamdaı-aq jer qalypty, atty tus-tustan sabalap ormanǵa qaraı júgirdik. Endi sol júz qadam jer jetkizseıshi, artymyzǵa qaraı-qaraı júgiremiz. Motosıkl degen jel aıaq qoısyn ba, basqa jolǵa burylmastan, týra jelkemizden tóte salyp jaqyndap keledi. Ólip-talyp orman ishine de iliktik. Biraq...

— Joldan burylyp qashyńdar! Buta-butany panalańdar! — den aıqaı salady Alevtına Pavlovna.

— Ay, arbany qaıtemiz? Balalardy qaıtemiz? — dedi urysqaq Mýsá.

Osy kezde myna dúrligisten záre-quty qashqan balalar jylaı bastady.

— Báribir arba qutyla almaıdy. Balalarǵa tımes. Sender qashyńdar! Qashyńdar! — dep aıqaı saldy Alevtına Pavlovna.

Ókpelerin qolyna alyp júgirisip kele jatqan áıelder tym-tyraqaı ormannyń ishine qoıyp ketti. Etegim dalaqtap men de júgirip kelem, júgirmegende qaıteıin.

— Alevtına Pavlovna, saq bol! Balalarǵa kóz qara bol, — dep aıqaılaıdy bireýi qalyń aǵashtyń ishine kirip baratyp, kim ekenin aıyra da almaı qaldym.

Qaıda, qalaı qaraı qashyp baratqanymdy da bile almaı tula boıymdy jaman bir jymysqy úreı bılep, es-túsimdi bilmeı yshqyna-yshqyna júgirem. Ter jýyp, ýdaı ashyp baratqan kózim de esh nárseni anyqtap kórmeıdi, tek áıteýir betimdi bir nárse osyp-osyp ketedi, sony ǵana sezem. Bir kezde bireý aıaǵyma tuzaq salyp, qatty tartyp qalǵandaı qulap baratqanymdy bildim.

Dymqyl jerdiń jasyl kók shóptiń ısi keledi murnyma. İshim aýyrady. Kózim ashıdy. Jeńimmen kózimdi súrtip, baýyrymdy kóterip eńbektep tura berip edim, art jaqtan shańqyldaǵan daýystar estildi. Erkek daýysy. Entikken júregim lúpildep alqymyma kelip tirelgendeı eńbektep kóterile bergen kúıi býyn-býynym qaltyrap bir jambasyma qulaı kettim. Endi shańqyldaǵan erkek daýsyna shyryldaǵan áıel daýystary aralasty. Alevtına Pavlovnanyń daýysyn tanyp qaldym, onyń daýsynyń mundaı ashshy ekenin buryn bilmeppin-aý. Myna bireý shyryldaǵan Natashanyń daýsy.

Qaltyraǵan býynymdy ázer bılep, tizerlep boıymdy kóterip, butanyń sańylaýynan daýys shyqqan jaqqa kóz tastadym. Sonsha ólim-óshkendegi júgirgenim jetpis-seksen qadamdaı-aq jer eken, bárin anyq kórip turmyn, jasyl forma kıgen jeti-segiz nemis soldaty arbany qorshap alypty. Natasha arbanyń ústinde, bir soldat oǵan jerge tús deı me, áıteýir bir nárse dep shyntaǵynan tartady, endi bireýi qolyndaǵy balasyna jarmasady. Natasha balasyn baýyryna tas qylyp qysyp alǵan, qulyndaǵy daýsy quraqqa jetip shyr-shyr etedi, arbaǵa jabysyp qalǵandaı túsetin túri joq. Endi bir soldat áıeldermen isi joq, bir nárse izdegendeı arbany aqtaryp jatyr. Alevtına Pavlovna da Vovkasyn kóterip, baýyryna qysyp alǵan eken, oǵan da kelip bir soldat jarmasty. Baýyryndaǵy balasyn julyp almaq bop alysyp jatyr.

— Vovka, janym, qoryqpa! Eshkimge bermeımin, — dep, daýsy tarǵyldanyp Alevtına Pavlovna jan ushyra aıqaılaıdy.

Eki soldat Valányń bir jasar ulyn shyńǵyrtyp qolynan tartyp aldy, bireýi baqyryp jylaǵan balany kóterip, qolymen terbep, «baı, baı» dep jubatpaq bolady, ekinshisi qos taǵandap jer tirep, yshqyna tartynǵan Valány áregirek áketkisi kelip yrs-yrs etedi. Osy azan-qazan aıqastan oqshaýyraq bir soldat aýyz garmonyn oınap tamashalap turǵan, ol Valányń balasyn jubata almaı álek bolyp turǵan soldatty kórip mazaqtaǵany bolar, qarqyldap kúlip, bir nárse dep sóıledi. Sodan keıin Valány alyp kete almaı yrsyldaǵan soldatqa da bir nárse aıtyp kúldi de, qos taǵandap siresip turǵan Valány art jaǵynan teýip jiberdi.

Arbanyń tasasynan Alevtına Pavlovnanyń tóbesin kórip qaldym, baıǵus shyryldap áli alysyp júr, ázir Vovasy qolynda shyǵar deımin. Natashany aqyry arbadan súırep túsirdi.

Osy kezde qyryq-elý qadamdaı jaqynyraq jatqan bir áıel ornynan tura arbaǵa qaraı júgirdi, Shabalańdap sóılep barady. Urysqaq Mýsá.

— Bul ne masqara! Qaran qalǵyr kileń, adamsyńdar ma, haıýansyńdar ma? Baladan, jas baladan nege uıalmaısyńdar? Óńsheń uıatsyz! Kórgensizder!

Jańaǵy Valány teýip jiberetin nemis qaıtadan aýyz garmonyn oınaı bastap edi, urysqaq Mýsány kórip nege máz bolǵanyn qudaı bilsin, garmonyn aýzynan julyp alyp, qarqyldap turyp kúldi de, baýyryndaǵy avtomatyn syńar qolymen kóterip, Mýsáǵa qaraı dyr etkizip bir dúrkin atyp jiberdi. Mýsá bireý keýdesinen qoıyp jibergendeı, shalqalaqtap baryp, kenet alǵa umtylǵandaı ilgeri qaraı etpetinen qulady; bir-eki ret dóńbekship, aýdarylyp túskendeı boldy. Ana soldat qarqyldap kúle tústi de, kenet qadalyp qalǵandaı oqys tyıylyp, teris aınalyp ketti. «Mamalap» júgirip bara jatqan Lúsány kórip qaldym.

Meniń kózim qaraýytyp ketkendeı boldy. Basqa soldattar da qarqyldap kúledi. Bizdiń áıelderdiń sharyldaǵan daýsyna motosıkldiń tyryldaǵan qatqyl gúrili jalǵasty. Endi bir baıqap qalǵanym art jaqtan taǵy bir top motosıklshiler aǵyzyp kep, osharyla toqtady. Sońǵy top jetkende myna soldattar aıaq astynan sasqalaqtap, bizdiń áıelderdi qoıa berip asyǵys boılaryn túzeı bastady. Sońǵy kelgenderdiń ishinen bireýi, shamasy komandır bolar, burynǵylarǵa aqyra óktem sóılep bir nárse aıtyp jatyr. Aldyńǵylary aıypty keskinmen motosıklderine yrǵyp minip tez júrip ketti. Ol top uzaı bergende sońǵylary da qozǵaldy.

Arbanyń qasyndaǵy áıelder qutylǵanyn ne qutylmaǵanyn bilmeı, árqaısy turǵan-turǵan jerlerinde sileıip qımylsyz qalǵan. Buta-butanyń tasasynan shyqqan áıelder arbaǵa qaraı júgirip barady. Men de solaı qaraı baraıyn dep túregelip butanyń tasasynan shyǵyp edim, bir-eki qadam attaǵannan keıin býynymnan ál ketip arbanyń qasyna áreń jettim. Júgirip buryn jetken áıelder arbada qalǵan baıǵustardy qushaqtap, manadan beri tas qylyp qysyp tastaǵan úreı qursaýy úzilip ketkendeı eńirep jylap jatyr. Esterinen tandyrǵan qorqynyshtan, kórgen qorlyq pen azaptan jylaıdy. İri tulǵaly Valányń búkil jardaı denesi selkildep, óksigin basa almaı keńkildep solq-solq etedi.

Eki-úsh áıel urysqaq Mýsányń basyna úımelegen, bireýi mamalap baqyrǵan Lúsány ázer ustap otyr. Endi ózge áıelder de esin jıyp osylaı qaraı japa-tarmaǵaı júgirip keledi.

Mýsányń denesin tyǵyz qorshap aldy da, keıinirek jetken maǵan esh nárse kórsetpedi, Tek «mamý ýbılı, mamý ýbılı» dep yshqyna jylaǵan Lúsányń daýsyn estımin.

Jylamaı turǵan jalǵyz Alevtına Pavlovna ǵana, bir túrli óńi tútigip, qaraýytyp ketken be qalaı, bizdi kórmeı áldeqaıda alysqa qarap, etegine jabysqan Vovasynyń basynan aqyryn ǵana sıpalaı beredi.

Az ǵana jylap-syqtap maýqyn basyp alǵan soń áıelder qaıta dabyrlasty:

— Qyzdar-aý, endi ne isteımiz?

— Ne istegeni nesi? Júrmeımiz be?

— Biz jaýdyń tylynda qalyp qoıyppyz ǵoı.

— Apyr-aý, bizdiń ásker qaı jaǵymyzdan ótip ketken?

— Biz orman saǵalap, buǵyp kele jatqanda ótip ketken.

— Qoı, bizdiń ásker keletin shyǵar áli.

Men bilsem bul barlaýshylar ǵana. Alǵa jibergen sholǵynshy otrády.

— Endi qaıttik, qudaı-aý?

Áıelder birin-biri i tyńdamaı, birin-biri bastyrmalatyp jamyraı sóılep ketti. Basalqy aıtyp, bılik júrgizetin adam joq. Elızaveta Sergeevna bolsa máńgirip qalǵan, kózi jaýtańdap árkimniń aýzyna bir qaraıdy. Biraq qansha shýyldasqanmen ishterinen pátýaly sóz aıtyp tıanaqqa tireıtin adam tabylmaǵan soń, bastapqy «endi ne isteımiz» degen suraqqa qaıta oralyp, toqyrap qaldy.

Áıelderdiń dabyrasy basylǵan soń Alevtına Pavlovna:

— Al endi júrelik, — dedi.

— Júrgende... Marıa Maksımovnany qaıtemiz? Jerlemeımiz be? — dedi Elızaveta Sergeevna alaqtap.

— Qabirdi qalaı qazasyń. Kúrek joq qoı.

— Qalaı betin jasyrmaı tastap ketemiz?

— Marıa Maksımovnanyń denesin arbaǵa salyńdar.Jolshybaı kúrek tabylǵan jerde jerlermiz, — dedi Alevtına Pavlovna. Ólikti kóterýge júreksinip, áıelder qıpaqtap tur. Bir-birine:

— Al, al, ustasańdarshy, deıdi de sheginshekteı beredi.

Aqyry bolmaǵan soń Valá men kúlegesh Mýsány shaqyryp alyp, Alevtına Pavlovna ólikti arbaǵa kóterisip salyp, yńǵaılap jatqyzyp, betin japty da, ózi arbaǵa minip Vovkasyn aldyna alyp atty delbemen qamshylap júrip ketti. Qalǵan áıelder de eńselerin kótere almaı, únsiz shubatylyp, arba sońynan erdi.

— Myna jolmen biz qaıda baramyz? Artymyzdan taǵy da nemister kelse qaıtemiz? — dedi kúlegesh Mýsá.

— Iá, basqa bir, oqshaý jolǵa túseıik.

Alevtına Pavlovna úndegen joq. Atty anda-sanda shybyqpen bir uryp qoıyp, arbany aıdap kele jatyr. Tek azdan keıin baryp til qatty.

— Sender óńsheń áıelder topyrlamaı, ana ormannyń ishimen júrińder. Joldan júz qadamdaı qashyq ustasańdar bolady ǵoı. Tek arbadan kóz jazyp qalmańdar.

— Ay sonda...

— Eger senderge bir nárse bolyp qalsa...

— Arttan taǵy da jaý áskeri kelip júrse...

— Odan da arbany orman ishine bursaıshy.

Zaty áıel bolǵan soń, áıteýir sózge aralaspaı qala ma, áıtpese sheship aıtyp, jón silteıtin bireýi joq.

— Orman ishinde jolsyzben arba júre ala ma? Basqa bir joldyń reti kelse kórermiz. Al, baryńdar endi topyrlamaı, — dedi Alevtına Pavlovna jekı sóılep.

Biz joldan shyǵyp ormanǵa kirip baratqanda:

— Arbadan kóz jazyp qalmańdar. Biraq Mýsáǵa uqsap kómekke kelem dep aqymaq bolmańdar, — dep daýystady.

15

Bala kezimnen estigen «ýdy ý qaıtarady» degen sózdiń maǵynasynyń kóp ekenin maǵan soǵys úıretti. Osy betimmen aman-esen elge jetsem, bul jaǵdaı jaý soldattary men alǵash ret kezdesken, záremdi zár túbine jibergen eń bir qorqynyshty oqıǵa bolyp, múmkin kóz aldymnan ketpeı qoıar ma edi, biraq taǵdyrdyń maǵan keleshekte tarttyrǵan taýqymetterinen keıin bul jáıt ótkinshi eles, tipti oıynshyq sıaqty kórine bastady; keıinirek oılap qarasam, bizdi osynshama esimizden tandyryp, záre-qutymyzdy qaldyrmaı qaltyratqan sumdyq oqıǵa — ana nemis soldattary úshin oıda joqta tap bolǵan bir ermek bolsa kerek. Motosıklmen yzǵytyp kele jatqan kóńildi soldat tar bir top jas kelinshekterdiń ústinen shyǵa kelse, mundaı sáti kelgen sharýany qapy jiberse soldat bola ma; erteń joldastaryna nesimen maqtanady? Jol-jónekeı qolǵa túsken oljany ońaı maldanyp, apyl-ǵupyl maýyqtaryn basyp, boı sýytyp bolyp joldarynan qalmaı tezirek júrip ketkileri kelgen shyǵar. Biraq osy bir op-ońaı oljanyń shyrqyn buzǵany, qurǵyrlardyń kishkene balalary bar eken, jáne balalaryn baýyryna qysyp alyp aıyrylmaıtyndaryn qaıtersiń. Buǵan bireýleri ashýlanady, ári qyzyq kórip kúledi.

Tótennen kelgen úreıden, qansha záreńdi alǵanmen, kisi tez-aq aıyǵyp keter edi-aý, biraq myna oqıǵanyń aıaǵy tutasqan qalyń jamandyqqa, arylmas qorqynyshqa aýysyp mynaý ásheıinde aqjarqyn, sózýar áıelderdiń tilin baılap, eńsesin basyp kele jatyr. Biz jaýdyń qaq ortasynda qaldyq... Ol turmaq bir ret qolyna da túsip shyqtyq... Endigi hálimizdiń bar sumdyǵy boıymyzǵa zil bop tarap, basqan saıyn aıaǵymyzdy aýyrlatyp, eńsemizdi tómen tartady... áıelder bireý-mireý adasyp qalmasyn dep jubymyzdy jazbaı, orman ishindegi oıly — shuńqyrly, butaly-tomarly jolsyzben kelemiz. Keıde bir jalǵyz aıaq soqpaq kezdesip júrisimiz túzele bastasa-aq, ol túskir qıǵash alyp ketedi de; anda-sanda qylań etip kórinip kele jatqan arbamyzdan kóz jazyp qalmaý úshin, qaıtadan tóteleımiz. Bir mezgilde úlken joldan burylyp, qıǵashtaý kórinse de bir jińishke jolǵa túsip, saǵat jarym júrgennen keıin ormannyń shetine taman otyrǵan ormanshynyń eskirip japyraıyp qalǵan aǵash úıine jettik. Ormanshynyń ózi dúkennen kerek-jaraǵyn alýǵa, ári mynadaı neǵaıbil kezde hal-jaǵdaıdy bilýge, osy aradan on shaqty shaqyrym jerdegi úlken seloǵa ketipti. Úıinde eki kishkene balasy men áıeli qalǵan eken, áıeli otyzdyń shamasyndaǵy qaratory ajarly kisi, meniń bir baıqaǵanym bu jaqtyń jergilikti halqynda qara tory adam asa sırek kezdesedi, baıǵus bizdiń hal-jaıymyzdy bilgen soń jany ashyp, asty-ústimizge tústi.

Onyń kúıeýiniń qashan keleri belgisiz bolǵan soń, áıelder ózimiz kúrek alyp Mýsáǵa qabir qazdyq. Buryn bir kishkentaı isti bastar aldynda «óıtsek qaıtedi», «joq búıtsek qaıtedi» dep árqaısymyz ár jaqqa tartyp, talqyǵa salatyn ádetimiz bar edi, bu joly Alevtına Pavlovnanyń bir aýyz sózine daýsyz jyǵylyp, jumyla kirisin kettik. Ormandy jerdiń topyraǵynyń bet jaǵy dymqyl bolǵanmen ar jaǵy qatqyldaý eken, keýdege deıin qazyp edik, áıelder: «tereńirek bolsyn», «betin jaba salamyz ba, durys bolsyn» dep birin-biri qamshylap, aqyry kisi boıyna jetkizdik. Jeti jasar Lúsá qabir qazǵandarmen aralasyp, topyraq laqtyrǵan kúrekke jaýtań-jaýtań qarap, alań bolyp ana qazasyn umytyp ketken sıaqty edi, biraq sheshesin qabirge túsirer kezde «mamalap» yshqyna jylap sheshesiniń denesine jarmasty. Yqylyq atyp, qylqynyp qalǵan balany ázer ajyratyp, Mýsány qabirge túsirdik.

Ormanshy jaǵyna pyshaq janyǵandaı, úlken qyr muryndy, sopaq beti dóńes shot mańdaıynan ıegine qaraı súıirlene túsken aqsary kisi eken, jıren murty bar, ol biz tamaq iship bolǵan soń qaıtyp oraldy. Kileń áıeldi kórip bıik qabaǵynyń astyna tereń jasyrynǵan shúńirek kózi jypylyqtap tańyrqap qaldy. Astyńǵy ernin qymqyryp, aýzyn sylp etkizip sóılegenmen daýsy jumsaq, túri ımenshek, sirá, momyndaý adam sıaqty.

Onyń alyp kelgen habary jaqsylyq emes: jaý áskeriniń ekpini qatty, tolqyn-tolqynymen qaptap ótip jatqan kórinedi, tipti biraz ilgerilep ketse de kerek.

Sonymen shyǵar tesigimiz bitelip, nemisterdiń qaq ortasynda, jaýdyń tylynda qalyp qoıǵanymyzǵa kózimiz ábden jetti. «Búgingi bizge kezdesken jaýdyń baıqaýsyzda ótip ketken usaq toby shyǵar, aldymyzda bizdiń ásker turǵan shyǵar» dep kóńilge talshyq etken úmit sáýlesi óship, endigi jaǵdaıǵa tipti kóńilimen de kóndige almaı, áıelder sózden qaldy.

Baıqaımyn, jol-tuspalyn bilmeıtin kórbala jalǵyz men emes, osy otyrǵan áıelderdiń kóbisi úshin-aq bolashaǵyn oılaýdyń ózi qorqynyshty sıaqty. Ánsheıinde úndemeıtin Sveta osy joly ózgeden buryn esin jıyp, aqylǵa keldi. Ol ormanshydan:

— Bizdiń aldymyz qalaı? Ormany kóp pe? — dep surady.

Ormanshy astyńǵy ernin qymqyryp, aldyńǵy jaqty sholyp ótkendeı kózin shúıirip, kishkene irkilip, oılanyp baryp jaýap berdi.

— Aldaryń biraz jerge deıin jalańashtaý bolady. Bir-birimen jalǵaspaǵan usaq shoǵyr toǵaılar bolmasa, tutas orman kóp jerge deıin kezdese qoımaıdy.

— Al endi, jaýdyń tylynda, qorshaýda qalǵanymyzǵa kózimiz jetken joq pa? Endigi tirligimiz ne bolmaq, qandaı qam qylamyz, sony aqyldasyp alýymyz kerek emes pe? — dedi Sveta.

Daýsy da shıraq, osy toptyń ishindegi eń eti tirisi ózi sıaqty, osynsha ýaqyt birge júrgende Svetanyń mundaı pysyq ekenin bilsemshi. Buryn bireý sóz bastasa ár qaısy óz aqylyn ótkizgisi kelip jamyraı jóneletin áıelder, bu joly sózge aralasýǵa asyǵatyn emes, «sen ne deısiń», degendeı qabaqtarymen bir-birine qarap, aqyldy ózgeden tosady. Qıpaqtaǵan kóptiń nazary, aqyry Elızaveta Sergeevnaǵa qaraı aýysyp edi, biraq ol baıǵus urysqaq Mýsá qaza bolǵannan keıin jeli shyqqan doptaı solyp qalypty; bastyq ekenin umytyp, kóptiń tasasynda shúńkıip únsiz otyr. İshimizdegi jalǵyz erkek ormanshy, bizge jany ashyp jaýtańdaı qarap, astyńǵy ernin qymqyryp, oqta-tekte aýzyn bir sylp etkizgeni bolmasa, aqyl qosa almady.

— Sizdiń oıyńyz qalaı, Alevtına Pavlovna? Qaıtkende de bir sheshimge kelýimiz kerek qoı, — dedi Sveta, shamasy ózge jurttan jón-josyq silteıtin pátýaly sóz kútpegen sıaqty.

Alevtına Pavlovna, baıaǵy bulańdaǵan sulý kelinshektiń pańdyǵy men nazdy erkeliginiń izi de qalmaǵan, kádimgi qarapaıym kóp áıeldiń biri bolyp, Vovkasyn baýyryna qysyp, bir shette otyrǵan; ol Svetaǵa irkilip baryn jaýap berdi.

— Sen durys aıtasyń, Sveta, — dedi Alevtına Pavlovna, balasyn aldynan túsirip jiberip, ózi kóterilińkirep otyrdy. — Iá — a, bir sheshimge kelmeı bolmaıdy. Jaýdyń qorshaýynda qalǵanymyzǵa endi kózimiz ábden jetti ǵoı, kóńil aldarqatatyn esh nárse joq, osy kezge deıingi kúnimiz bir bólek edi, endigi kúnimiz bir bólek, qurbylar. Sony oılańdar. Búgingi kórgenimizdi qudaı endi qaıtyp kórsetpesin. Ásirese balanyń... Sábıdiń kózinshe jarmasqany.. Bilmeımin, eger bir nárse bolsa tiri qalar ma edim?.. Álde... Ólimnen de jaman nárse bolady eken.

— Bul búrtigi ǵana, jelegi áli aldynda emes pe? — dedi Valá.

— Iá, o da múmkin, — dedi Alevtına Pavlovna... — Jaman aıtpaı jaqsy joq. Endi tek jamandyqty ǵana kútýimiz kerek. Basqa ne isteıtinimizge kózim jetip otyrǵan joq, al, meniń bir anyq bilgenim, — biz endi myna tutas tobymyzben júre almaımyz.

— Sonda qalaı?.. Sonda... — Elızaveta Sergeevna sózin jutyp tutyǵyp Alevtına Pavlovnanyń betine panasyz keskinmen úrpıe qarady.

— Meniń oıymsha da Alevtına Pavlovnanyń aıtyp otyrǵany durys, — dedi Marýsh óziniń baıypty qalpyn ózgertpeı.

— Sonda qalaı, tarap ketemiz be?

— Árqaısymyz bet-betimizge ketemiz be?

— Joq, ol bolmaıdy ǵoı. Qolǵa túsip qalsaq qaıtemiz?

— Basymyzdyń aýǵan jaǵyna kete bersek. Men jol da bilmeımin.

Áıelderdiń shýlap basylǵanyn sabyrmen tosyp, Marýsh sol orys áıelderinen maqamy bólek baısaldy daýsymen qaıta sóıledi.

— Iı, ydyrap bólek-bólek ketkenimiz jón. Qolǵa tússek te birtindep túsemiz. Nemisterdi birden qaryq qylmaımyz.

Bireýler ashshy kúlkimen myrs-myrs ezý tartty, kúlegesh Mýsá syqylyqtap kúlip jiberdi. Topyraǵyń torqa bolǵyr Marıa Maksımovna tiri bolǵanda osy arada bir tyıyp tastar edi, qalǵan áıelder oǵan esh nárse degen joq.

— Marýshtiki zapyrany aralas qaljyń ǵoı. Biraq onyń da jany bar, — dedi Alevtına Pavlovna. — Biz myna tobymyzben eshqaıda syımaımyz, qolǵa da tezirek túsemiz. Eki-úsh adamnan bólinýimiz kerek. Sodan árkim óz shamasy kelgenshe qam jasaıdy. Al, biz sıaqty balasy bar áıelder uzaqqa bara almaımyz. Orman tasasyndaǵy hýtorlardy saǵalap, bizdiń ásker qaıtyp kelgenshe jan baǵamyz. Al, bastylaryń ózderińshe qaraket etińder.

Alevtına Pavlovnanyń bul sózi komandırdiń sheshimindeı bolyp shyqqanǵa ma, álde ózge oraıynyń joqtyǵynan ba, áıteýir eshkim daý aıta almaı aqyry osy sózge toqyradyq. Eki-úsh adamnan topqa bólingende de shı shyǵararlyqtaı esh nárse bolmady, árkim ózderi burynnan-aq oraılas eken, sol yńǵaımen juptasa ketti. Meniń yńǵaılasym basynan-aq Sveta ǵoı, biraq mynadaı jaǵdaıda qalaı kórer eken dep betine qarap edim, jaıymen ezý tartyp basyn ızedi. Tek bastyǵymyz Elızaveta Sergeevna ǵana serik tappaı jetimsirep árkimniń betine qaraı berip edi, sony sezgen Alevtına Pavlovna:

— Elızaveta Sergeevna eger balasy bar, qıyn bolady demeseńiz, ekeýmiz birge bolaıyq, — dedi, — Basqa túskendi birge kórermiz.

Elızaveta Sergeevna qýanyp ketti.

Óz balasy bolsa amal joq qoı, biraq mynandaı jaǵdaıda kim bala jetelep júre alady, Lúsá men Shýrıkti áıelder ormanshynyń úıinde qaldyrýǵa uıǵaryp edi, olar onsha yqylasty bola qoımasa da, kóndi. Lúsá, jańa ǵana jerlengen sheshesiniń qasiretimen ózge sózge alańdar jaıy joq, al Shýrık qalǵysy kelmeı kóbirek qıpaqtady. Óz anasy bolmaǵan soń batyp ta aıta almaı, kózi jáýteńdep, az da bolsa úırenip qalǵan Sveta ekeýmizge qaraı beredi.

— Apataılar, meni ala ketseńdershi.,. Men ózim júre alam ǵoı, — dep jalyndy bir kezde.

Men ne qylarymdy bilmeı bosap ketip edim, Sveta áıteýir sóz taýyp, aldarqatyp jubatyp jatyr:

— Joq, biz alysqa baramyz. Sen sharshaısyń. Lúsá ekeýiń osynda qalǵandaryń jaqsy. Keıin seni elge poezben aparady. Oǵan deıin mamań da kelip qalar...

Eki-úsh adamnan qos bolyp ońaı bólinsek te ajyrasyp ketýimiz onsha ońaı bolǵan joq. Sonsha kún jubymyzdy jazbaı birge júrip, úıirsek bop qalǵanbyz ba, dál keter jerge kelgende áıteýir syltaý taýyp aınalsoqtaı beremiz; onyń ústine buryn ájeptáýir qara bolǵan soń kóńilge de toqtaý kórinetin, endi eki-aq adam bolǵanǵa elegizımiz be, qalaı. Lúsá sheshesiniń qabiriniń qasynda qalýdy jek kórmese de ajyrasar kezde bizdi qıa almaı jylap qoıa berdi. Sheshesiniń qazasy, úırenip qalǵan tanys adamdardan ajyrap jat jerde qalýy — jeti jasar balaǵa bir kúnniń ishinde osal júk bolsyn ba.

Shydaı almaı Lúsány baýyryma qysyp, sodan keıin shashynan, mańdaıynan sıpap oıymdaǵy bar jaqsy, jubanysh sózderimdi aıtyp jatyrmyn. «Sen munda jalǵyz qalmaısyń ǵoı, qamqor bolatyn adam bar. Kishkene shydaı tur, qaraǵym, bu jerdegiler de jaman kisiler emes, áli-aq baýyr basyn óz balasyndaı bolyp ketersiń, aman bolsa, papań da seni izdep taýyp almaı qoımas. Mamańnyń artynda qalǵan jalǵyz shyraǵy sensiń ǵoı, sol shyraǵyn sóndirme, aınalaıyn, sen aman bol». Men sóıleı bastaǵannan-aq Lúsá tez jubanyp, jylaǵanyn qoıa qoıyp edi, endi baıqasam bir túrli kózi adyraıyp túk túsinbegendeı maǵan tańyrqaı qarap qalypty. Sóıtsem men qazaqsha sóılep tur ekem ǵoı, bala ne aıtqanymdy túsinbeı daǵdaryp qalypty. Biraq sózimnen bolmasa da kózimnen bir nárseni uqty-aý deımin, qoshtasarda meniń moınymnan qushaqtaı aldy.

16

Kóterilip kele jatqan kún sáýlesi aldymen aǵash bastaryn shalyp, qaıyńnyń japyraqtary men qaraǵaıdyń qylqandy butaqtaryn altyn jalatqandaı názik sarǵysh nurǵa malyp, býsandyryp keledi. Sálden keıin mol shuǵyla orman ishine oıyp kirip, aǵash basynan jerge deıin qıalaı tirep kileń bir bozańytqan kúmis arqaýlaryn qaptata tartyp tastady. Tóńiregim keńip, aınalam jadyrap ashylyp keledi.

Shirkin bizdiń dalanyń tańy da ǵajap bolýshy edi — jýsan men boz, kóde bir túrli sergip, tazaryp oıanatyn, shyǵystan kúnniń qulaǵy kóringende — búkil dalanyń jalpaq betine sál ǵana qan tepsingendeı suıqyltym qyzǵylt nur shalatyn; qyrattardyń baýraıynda, saı men jylǵalarda jıegin pyshaqpen kesip alǵandaı tup-tunyq qoıý qara kóleńke jatady. Sonaý, kóz ushyndaǵy kókjıekke deıin jerdiń beti — ondaǵy qaraıǵan dúnıe, qybyrlaǵan

Mal ap-anyq móldirep turady. Azdan keıin o da osyndaı rahatqa balqyp, aqyryn býsanyp kele jatady. Ormannyń tamashasy kúndizgi ystyqtaǵy saıasy, keshkiliktiń rahaty dala ǵoı, alysyń aıqyndalyp, dúnıeń keńip júre beredi.

Qaıran týǵan jer! Seni de kóretin kún bolar ma eken? Aramyz bólinip qaldy. Ortamyzda ótkel bermes darıadaı jaý bar, darıa deımin-aý, maǵan endi týyp ósken el-jurtym teńizdiń ar jaǵyndaı elesteıdi. Kishkentaı bolsa da úmit jetelep, áıteýir jaqyndaı bereıikshi dep shyǵysqa qaraı jetelep kelemiz. Meniń úmitim de teńizge salǵan jel qaıyq sıaqty, jóndi eskek, jelkeni joq, qalt-qult etip sheksiz teńizden alyp shyǵa ala ma? Aı, qaıdam... Tek úmitsiz saıtan demese.

Osyndaı jalǵyz qaraqan basyń bolsa da birsári ǵoı. Biraq osy men shynymen-aq ekeýmin be? Ekeýmin deıin desem... kózimmen kórip, qolymmen ustaǵan esh nársem joq, qursaǵymda jatqan dúnıeni óz tánimnen bólip alyp, tiri jan beınesinde kóz aldyma elestete almaımyn. Keıde jas náresteni kóz aldyma elestetkim kelse de túr-túsi, músini ustatpaıdy, túste kórgendeı buldyrap kete beredi.

Al jalǵyzbyn deıin desem... joq, jalǵyz emespin. Ony anyq bilem. Búıirimdi jylytyp, bir jan ıesi jatyr, qybyrlap tirshiliginen habar berip qoıady. Qazir ishim bilinip keledi. Keıde meniń bir ózim aǵashtyń aıyr butaǵy sıaqty ekige bólinip kele jatqandaı bop ta sezinem. Buryn basymda bolyp kórmegen ári qyzyq, ári jat sezim. İshimde jatqan osy kishkentaı ómir óse kele bólinip shyqqanda tula boıymdaǵy biraz nársemdi ózimen birge ala ketetin sıaqty — sonda men de ekige bólinem. Qyzyq-aý, kóp bala tapqan analar qaıtedi eken, qaıta-qaıta boıyndaǵysyn bólip bere me eken?

Analyq sezim degen sózdi kóp estýshi edim, shynymdy aıtsam, sol sezim qazir mende bar ma, joq pa, ol arasyn anyq bilmeımin. Bar deıin desem balany qolǵa ustaǵandaı, qushyrlanyp, ıisin sezgendeı ısinip turǵan esh nársem joq. Biraq sezimnen qur alaqan da emespin — búıirimde qybyrlap qoıyp, uıyqtap jatqan osy bir jan ıesine degen kókiregimde jylý bar. Múmkin kóktem kezinde jemis aǵashy búrtik jarǵanda osyndaı halde bolatyn shyǵar dep te oılaımyn. So kezde qabyǵy jumsaryp, baıaý tynys alǵandaı býsanyp turady ǵoı...

Qazaq ekiqabat áıeldi «aıaǵy aýyr» dep beker aıtpaǵan eken, aıaǵynyń aýyr, jeńilin ásirese júrgen adam biledi, kún asqan saıyn aıaǵym shynynda da aýyrlap keledi. Keshegiden búgin kóbirek sharshaımyn, erteń búgingiden de kóbirek arıtynymdy bilip, meselim qurıdy. Osyndaıda óz denemdi ózim aýyrlaımyn. Onyń ústine ishtegi jatqan, bar denemdi aýyrlatqan... Aryq atqa qamshy aýyr. Iá, oǵan keıde yza bolam. Sátsiz saǵatta paıda bolǵan balam emes, sorym sıaqty, qyrsyqqa bitken balasyń ǵoı, dep qarǵap ta alamyn, biraq uzamaı raıymnan qaıtam. Qansha aryp talsań da, deneńniń qaı múshesi artyq, ony qalaı kesip tastarsyń?

Sveta ekeýmiz áıelderden bólinip ketkeli eki jumaǵa jýyq ýaqyt ótipti. Sodan beri bir jerde turaqtap aıaldaǵan joqpyz, áıteýir shyǵysqa qaraı jyljyp kelemiz, kúnine on-on bes shaqyrym bolsa da ilgerileı beremiz; joldy da anyq bile bermeımiz. «Suraı-suraı Mekege barady», al, alda-jalda suraıtyn adam kezdespeı qalǵanda myqtap ustap alǵan bir nysanamyz bar — ol kúnniń shyǵysy.

Adamdy bir-birine jol tanytady deıdi ǵoı, sol ras-aý deımin, osy polktyń áıelderin men buryn biraz-aq biletin sıaqty edim; qansha aıtqanmen ájeptáýir ýaqyt birge turdyq qoı. Sóıtsem olar jaıly bilgenimnen bilmeıtinim kóp eken. Kórshi turyp kúndegi kóretiniń kitaptyń muqabasy sıaqty, adamnyń syrty ǵana, jaqyn dos, syrlas bolmaǵan soń, ishin aqtaryp, tereńdep kire almaısyń. Árqaısynyń úırenshikti tirshilik — daǵdysy, belgili minezi bolatyn, sodan jazbaıtyn. Mysaly Marıa Maksımovna jaıly bilgenim — «urysqaq Mýsá» ǵana. Osy aıdar qylyp taǵyp qoıǵan bir sózge búkil Marıa Maksımovna túgel syıyp ketetin, basqalardy bilmeımin, áıteýir men úshin solaı edi. Meniń biletinim qashan da bajyldap ursysyp jatqan Mýsá, betine tiri pende kele almaıdy, odan artyqqa ony synap kórgen adam joq. Endi baqsam odan da basqa qasıetteri bar eken Marıa Maksımovna marqumnyń.

Alevtına Pavlovna da bulǵaqtaǵan erke kelinshek qana emes pe edi? Óziniń ajarynyń, kúıeýiniń dárejesiniń artyqtyǵyn kóńilge myqtap túıip, jurttyń báriniń alaqanynda bolǵysy kelmeıtin be edi? Tek kúıeýiniń qyzmet dárejesi úlken Elızaveta Sergeevnaǵa ǵana kishilik kórsetin. Biraq óz basynyń odan anaǵurlym artyqshylyǵyn bilip, izet, iltıpatynyń ar jaǵynda astyrtyn ashshy mysqyl jatatyn. Endi baıqasam bul minezi zamanynyń túzý kezindegi erikken kelinshektiń sándikke kıgen kıimi sıaqty eken, qıyn-qystaý kezeńde ishimizdegi eń tózimdimiz de, eń aqyl tabar tıanaqtymyz da sol bolyp shyqty.

Elızaveta Sergeevnany basynan unatpap edim: ákim bolǵysy kelip sonsha tyshtańdaǵan, áıeldiń ishinen shyqqan búrokrat, ór kókirek, tyrash nárse bolatyn. Ásirese jurtty mensinbeı tepsinip turatyny-aq... Qasyna barýǵa qaımyǵýshy em. Munyń da syrtqy jyltyraǵyn soǵys sypyryp alǵanda ar jaǵynan qorǵansyz, kerek deseń músápir áıel shyǵa keldi. Erkekter osaldyqty jek kóredi, biraq áıel halqy olaı emes. Al, men bolsam Elızaveta Sergeevnanyń múshkil halin kórgende janym ashyp, aıap, burynǵydaı emes, tipti jaqyn tartyp kettim. Abzaly adam óziniń alla taǵala jaratqan tabıǵı keıpine túskende bir-birine jaqynyraq kórinedi-aý deımin.

Men ózim bala kezimnen kisi jatyrqaǵysh edim, Qasymbekke erip osy jaqqa kelgende de aıdalaǵa kelgendeı bolǵanmyn. Biraz ýaqyt eshkimge juǵysa almaı, tóńiregimdi túgel derlik jatyrqap júrgen jaıym bar edi, endi sol biteý tóńiregim birte-birte ashylyp, biraz qatar — qurby áıeldermen tanysyp, biraz sińisip ketpesem de kádimgideı úıirge qosylǵan qunan — taıdaı úırenise bastap edim. Keshegi qıyn kúnderde de... «kóppen kórgen uly toı»... bárimiz birge kele jatqanda kóńili qurǵyr da ornyqtyraq edi, minekeı bytyrap kettik. Ózge áıelder qaıda júr eken, baıǵustar qandaı halde eken?

Meniń endigi jalǵyz súıenishim Sveta... Apyr-aý, keshikti-aý, kún sáskege kóterilip barady, aman bolsa ıgi edi. Sonshama zaryǵyp kútken Svetamnyń kelgenin baıqamaı qalyppyn, tek qyryq-otyz qadamdaı jaqyndap kelgende ǵana kózim shaldy. Qýanǵan da, qoryqqan da birdeı ǵoı, selk ete qaldym. Iá, ózi... ádetinshe aıaǵyn jumsaq basyp kele jatyr, aqsary shashyn aǵash arasynan kún shalyp qalǵanda jarqyrap kórinedi.

Men bazardan sheshesi qaıtqan baladaı ornymnan turyp qarsy júgirdim, sol júgirip kelgen ekpinimmen qushaqtaı aldym.

— Apyraı, aman-esen keldiń be? Túý, kisini osynshama qorqyttyń ǵoı, óziń bu dúnıede bar ekensiń, — dep aımalaı berem.

Biraq Sveta úndemeıdi, denesi de bir túrli bos, meniń qushaǵyma tirilmeı, bylq-sylq etedi. Sálden keıin meniń qushaǵymnan sytylyp shyqty da, shalashtyń qasyna keldi.

Sveta maǵan kózi kireýkelene qaraıdy, kishkene qyzyp qalǵan sıaqty. Sypaıy qalpynan aýmaıtyn, uıań kelinshektiń mundaı minezin buryn kórgen joq edim, shynymen-aq qorqaıyn dedim.

— Jylaǵym kelip otyr, — dedi Sveta maǵan kózin qadaı shúıile qarap.

— Jylaǵyń kelse maýqyńdy basyp jylap ala ǵoı, — dep jaýyrynynan sıpadym.

— Joq jylaı almaımyn, — dedi ol. (Kórip otyrmyn, myna kóz jylaıtyn kóz emes). — Al, jylaǵym keledi, jylaǵym. Biraq jylaı almaımyn. Aqtarylyp bir jylaǵan adamda arman bar ma eken?

— Osy saǵan ne bolǵan, aıtshy, — dedim Svetaǵa bir jaǵy keıip, bir jaǵy jalynyp.

— Maǵan ba? Bolary boldy, — dedi ol ezý tartyp.

Osy bir ezý tartqany-aq jaman — ezýinde kúlki, kózinde yzǵar. Jáne áldenege ashynyp, eregiskendeı kisiniń kózine qadala qaraıdy, buryn óıtip bedireıýdi bilmeıtin uıań-aq kelinshek edi. Myna derevnásy túskirden ony basqa bireýge aıyrbastap jibergen sıaqty. Az ýaqyt meni jańa kórgendeı qarap otyrdy da.

— Men saǵan aıtaıyn. Sen tek... ne oılasań da ishińde bolsyn. Jaraı ma?

Men úndemedim.

— Jaraıdy endi. Tyńdaı ber, — dedi sodan keıin.

Svetanyń bir pálege ushyraǵanyn bilip otyrmyn. Conysyn maǵan aıtpaı-aq qoıǵanyn tileımin ishimnen, biraq nege ekenin bilmeımin, «qoı» dep jáne aıta almadym. «Menen góri oǵan qıyn ǵoı, endeshe óziniń erki bilsin» dep oıladym.

— Keshe men nemisterdiń qolyna túsip qaldym, — dedi Sveta.

— Iá, qalaısha? — dedim shoshyp ketip.

Sveta maǵan jaýap qaıyrǵan joq, qabaǵyn shytynyp, az ýaqyt únsiz otyrdy da, maǵan emes, basqa bireýge aıtyp otyrǵandaı sózin bastap ketti.

— Keshe derevnáǵa jaqyndap baryp, boı tasalap baqylap kórip edim. Kózime esh nárse túse qoıǵan joq. Uzaǵyraq baqylaýǵa shydamym jetpedi, shynymdy aıtsam, sol nemister bar bolsa da, kórinbese eken dep tiledim. Qur qol qaıtqym kelgen joq, tipti nemister bolsa da amaldap sytylyp shyǵyp ketermin dep oıladym.

Áıtse de boı tasalap, eń shetki úıge jetip esigin qaǵyp em ar jaǵynan bir nemis soldaty shyta keldi. Sasqanymnan shalqamnan qulaı jazdadym. Ol da meni kórip meni kórip tańyrqap qaldy. Kózin adyraıtyp qarady da, «o-o, zer gýt fraý» dep daýystap jiberdi. Sodan kózinde bir jymysqy kúlki oınap, aldy-artyna, jan-jaǵyna qarap sasyp qaldy. Sóıtkenshe men de esimdi jıa bastadym. Endi qalaı qutylýdyń amalyn oılap, dal bop turmyn. Al, ol ońasha oryn izdep álek. Adam, mundaıda tipti ákki, zerek bop ketedi eken, onyń kirpiginiń qımylyna deıin qapysyz baǵyp, bárin túsinip turmyn. Kenet ol joǵy tabylǵandaı, áldenege qýanyp, rahattana jymıyp qoıdy. Baıqap qaldym, kózi qoranyń túkpirindegi úıgen pishenge tústi. Sodan keıin bilegimnen shap berip ustaı aldy da, meni solaı qaraı súıreı jóneldi.

Qutylatyn bolsam, endigi qutylatyn jaǵym tasada emes, kóshede ekenin sezip men kóshege qaraı tartynam. Ol oryssha túsinbese de men ádeıi sampyldap oryssha sóılep basyn qatyryp, qolymnan kelgenshe alań qylmaqpyn. Bireý-mireý kórer, járdem eter dedim de.

«Men bul derevnániki emespin. Bir qurbyma soǵa ketpek edim. Ózim asyǵyspyn. Jolyń bolsyn, jibershi», dep ol túk túsinbese de sózdi tópeı berdim.

Áıeldiń sózi kimniń bolsa da mıyn ashytyp jiberedi ǵoı, álgi soldat meni bosatyp jibermese de, tartynshaqtap, shegingen maǵan ilesip kóshege shyǵyp ketkenin baıqamaı qaldy. Soldatpen alysyp kele jatyp, bir jeńil mashınanyń qasyma kelip toqtaı qalǵanyn da baıqamaı qaldym. Soldat meni qoıa berip, boıyn túzep, tartylyp tura qalyp:

«Haıl Gıtler» dep mashınaǵa sálem berdi.

Mashınanyń ishinde úsh-tórt áskerı adam otyr. İshterinde suńǵaq boıly, bıik qyr muryndy, bas bitimi sulý bireý bar eken, shamasy bastyǵy bolý kerek. Men nemis ofıserleriniń shenin ajyrata almaımyn ǵoı, biraq bastyq adam kórinip turady ǵoı. Mynaý tym tákappar eken, ózgelerinen sheni ǵana emes, qaı jaǵynan da joǵarymyn degendi keskini aıtyp tur. Sol ofıser meni bastan-aıaq bir sholyp ótti, joq, sholyp ótti degen ásheıin sóz, týra kózimen meni sheshindirip shyqty, tipti sasqanymnan eki qolymmen keýdemdi qymtap basa qalyppyn. Biraq kózin tez taıdyryp áketti, qasyndaǵylary tipti baıqamaı da qaldy ǵoı deımin, qaıtadan óziniń tákappar keskinin kıip alyp, qasyndaǵysyna kerenaý ǵana bir nárseni kúńk etti. Onysy soldatqa «áıeldi alyp júr» dep ámir berdi. Ashyq qara mashına aqyryndap ilgeri qaraı jyljı berdi.

Osy kezdegi soldattyń syqpytyn kórseń. (Sveta ashshy bir myrs etti de, sózin qaıta jalǵady). Áýeli tóbesinen jaı túskendeı kózi jypylyqtap, melshıip turyp qaldy. Sodan esi kirip, qabaǵyn tars túıip, maǵan ashýly yzamen qarady da, «júr tezirek! Bas aıaǵyńdy!» dep aqyrdy. Men qasaqana jaı júrdim, qaıda asyǵam. Soldat avtomatyn kezep ustap alǵan, qabaǵy ashylmaıdy, bireýge kijinip sóılep keledi. Men bolsam, bir ottan qutylyp, órtke tap boldym ǵoı deımin, aldymda qandaı pále turǵanyn qudaı bilsin.

Shamasy keńse bolý kerek, soldat meni bir úlken úıge aıdap ákeldi. Jańaǵy qara mashına da sonda toqtaǵan eken, jáne bir-eki motosıkl bar. Kalıtkadan kirgenimizde, úsh-tórt adamnyń qorshaýynda jańaǵy nemistiń nachalnıgi esiktiń aldynda tur eken. Maǵan kózi túsip ketip, áýelgi sátte bir tanys adamyn kórip tildeskisi kelgendeı ısharat tanytyp, irkilip qaldy; biraq júzin buryp áketpeı betime jyly shyraımen tike qarap az turdy da, sodan keıin kózin tómen qaraı syrǵytyp basymnan baqaıyma deıin bir sholyp ótti. Jańaǵy kózqarasy, tek bul joly tıanaqtylaý, jumsaqtaý qarady. Iegimen nusqap meni esikke qaraı ótkizip jiberdi, ishke kirip baratyp ta sol kózqarasty jaýyrynymmen sezdim.

Meni korıdorǵa kirer aýyzdaǵy kishkentaı bólmege kirgizip, esigin jaýyp qoıdy. Bólmeniń ishinde sıa tógilip, syzylyp aıǵyzdalyp bitken bir shaǵyn stol men syqyrlaǵan eki oryndyqtan basqa jıhaz joq. Jalǵyz tereze qora jaqqa shyǵady eken, terezeniń áınegi men jaqtaýy da kir. Buryshqa taman, deni arǵy bólmege ketken goland peshiniń bir búıiri qaraıady, ot jaǵyp, kúl shyǵaratyn aýzy osy bólmede. Basyma tóngen qater men jaman oı meńdetip jibermesin dep, bólmeniń burysh-buryshyn tintip otyrmyn: eden jýatyn shúberek, shelek, sypyrǵysh tur bir buryshta shúberek áli keppegen, sý, shamasy, úıdi osylarǵa daıarlap jaqynda ǵana jýdyryp shyqsa kerek.

Tereze qoraǵa qaraıdy eken. oń jaqta kósheden kiretin qaqpa. Qorada avtomatyn arqalap, saqshy júr, esebin taýyp qashyp ketýdiń joly joq sıaqty. Amalym quryp syqyrlaýyq oryndyqqa otyra kettim de, álgi kirli stolǵa shyntaǵymdy artyp dem aldym. Kirip-shyǵyp jatqan adamdardyń aıaq tyrsylyn estip, alǵashqyda eleńdeýmen bolyp edim, biraq meni umytyp ketkendeı, eshkim esigimdi ashpady. Stoldyń ústindegi shyntaǵyma basymdy qoıyp, kózimdi jumyp, tynyǵyp otyr edim, uıqy arsyz emes pe, kózim ilinip ketipti.

Esiktiń syqyrynan shoshyp oıansam bólmeniń ishi keýgim tartyp qalǵan eken, qapa kóleńkede avtomat asynǵan bir soldat kirip keledi, jaqyndap kelgende baıqadym, baıaǵy sol soldat. «Júr» dep meni alyp shyqty. Qoraǵa, odan kóshege shyqtyq. Qaıda baratqanymyzdy da bilmeımin, qaqpaılap ózi ákele jatyr. Aýyl adamdary úıdi-úıine erterek tyǵylyp alǵan-aý deımin, kóshede biren — saran soldattar bolmasa, basqa jan joq. Soldattyń qabaǵy áli ashylatyn emes, túnerip alǵan, meni aıdap ákelip bir kishkentaı monshaǵa kirgizip jiberdi de ózi aýyzda kúzetip qaldy.

Kishkentaı monshanyń ishinde kerosın sham janyp tur, qara kóleńke. Qarsy aldymnan egde tartqan, alasa boıly áıel túregeldi.

— Sen kimsiń? — dedi ol betime qarap, — oryspysyń?»

Men ne derimdi bilmedim. Sodan keıin áıel kúıbeńdep teris aınala berip:

«Myna monshany saǵan jaqtyrǵan eken ǵoı», — dedi. Onyń daýysynda kekesin be, jırenish pe, áıteýir ne de bolsa meniń júregime ınedeı qadalǵan bir nárse bar. «Itterdiń kórmeısiń be, aram isiniń ózin qolyn jýyp alyp istegisi keledi. Jýyp bermeseń, orystyń qatynyn mensinbeıtin bolǵan-aý, bul haıýandar».

Ózim de basyma túsken qorlyq pen dármensizdikten yzaǵa býlyǵyp kelip edim, mynaý áıeldiń jıirkenishi sharamnan asyryp jiberdi.

«Qaıt deısiń maǵan? Erkimmen kelippin be?» dep eńirep jylap ta jiberdim. Tipti óksigimdi basa almadym. «Ne deısiń maǵan? Ne isteı alam?»

Áıel de baıǵus kóńilshek eken, maǵan qosylyp aǵyl-tegil jylady. Ekeýmiz uzaq jyladyq, biraq isteıtin shara taba almadyq.

Soldat meni qaıtadan aıdap ákelip, manaǵy qamaǵan bosaǵadaǵy bólmege qaıryldyrmaı, áridegi bir esikke kirgizdi. Ózi tuńǵysh ret qabaǵy ashylyp, maǵan qarap jymysqy kúlimsiredi de, esikti jaýyp shyǵyp ketti.

Bólmeniń ishinde jan joq, eki shyraq qatar janyp tur. Buryn keńse bolǵan bólmege az da bolsa úıdiń jylýyn bergisi kelgendeı, eski dıvannyń ústine shúberek jaýypty. Ortadaǵy stoldyń ústinde ne baryn bilmeımin, shamasy grafın, býtylkalar bar-aý deımin, onyń ústin de qobyraıtyp aq shúberekpen búrkep tastapty. Men ne qylarymdy bilmeı daǵdaryp tur edim — tór jaqtaǵy esik ashylyp, jeńil halat kıgen, jalań bas, symbatty bireý shyǵa keldi, munyń manaǵy mashına ústindegi ofıser ekenin tanydym. Qara qońyr shashyn bir jaǵyna qısaıta, jyltyratyp tarap qoıǵan, denesi qaǵylez, boıy ájeptáýir uzyn eken. Manaǵy tákappar keskinimen maǵan qysqa ǵana kóz tastap ótti de, tez ǵana óńin jylytyp ala qoıdy.

— Qaıyrly kesh, freılen, — dep basyp sál ıip ezý tartty.

Kúni boıǵy qorqynysh pen qorlyqtan tıtyqtap qalsam kerek, bir aýyz jyly sózge erip ketip:

— Qaıyrly kesh, ofıser myrza, — dep nemisshe jaýap qaıyrǵanymdy bilmeı de qappyn.

— O, freılen nemisshe biledi eken ǵoı, — dedi ol júzi jadyrap maǵan qabaǵyn kótere qarap.

— Joq. Tipti az bilem, — dedim sasyp.

— Qaıtemiz endeshe Sizdiń bilgen jerińizge deıin ǵana sóılesermiz.

Dushpanyńnyń ne de bolsa myltyǵyn kezep, ashyq kelgeni jaqsy eken, manadan beri talaı dúnıeni oılaǵanmyn, jasyratyny joq, bulardyń aman jibermeıtinin de bildim. Áıel zalymnyń sezbeıtini bar ma, manaǵy mashına ústindegi alǵashqy kózqarasynan-aq bul ofıserdiń pıǵylyn tanyp qalǵanmyn. Sharasyzdan qandaı qorlyqqa da moıynsunyp, ne de bolsa jıirkenishpen qarsy alýǵa ishteı qamdanyp-aq edim, aldymda alysar jaý emes, áıel zatyna qyzmet etip, tal jibekteı maıysyp syzylǵan kavaler tur.

Meni alyp kelip dıvanǵa otyrǵyzdy da:

«Eger fleılen ruqsat etse, keshki astyń ýaqyty boldy, as alsaq qaıtedi», — dep sypaıy qımylmen stoldaǵy japqyshty sypyryp aldy.

Eki kúnnen beri nár tatpaǵan, baıǵus basym, ishke kirgennen-aq, astyń ısi murnyma kelip, júregim sazyp tur edi, stoldyń ústinde siresip turǵan taǵamdy kórgende kózim jaınap, tamsanyp qoıǵanymdy da bilmeı qalyppyn. Ana jyryndy ofıser meniń hálimdi sezse de, sezbegensip:

«Sizge qandaı sharap quıaıyn» dep surady da, men úndemeı qalǵan soń, «Sizge fransýz konágin quıaıyn. Parıjden alyp shyqqanmyn» dedi.

Óziń bilesiń ǵoı, konák degendi atyn estigenim bolmasa, men iship kórmegenmin. Sharap sıaqty qyzyl bolǵanǵa iship jibersem, birden ash ózegime túsip ketti ǵoı deımin, úıdiń ishi dóńgelenip, aınalyp júre berdi.

... Sveta toqtap qaldy. Manadan beri áldenege ashynǵandaı, bar áńgimesin túgin qaldyrmaı ejiktep aıtyp keldi de, osy arada irkilip qaldy. Janaryn tómen salyp, buıyǵyp qana únsiz otyr.

Ar jaǵynyń ne bolǵanyn ishim sezedi. Svetanyń boıyna erkekter kóz salsa-aq kózderi kilegeılenip shyǵa keletin bir pále bar. Onyń basqa jurtqa nazar salyp, sıqyrlyq jasaǵanyn kórgen emespin, biraq jaratylystan náziktiginen be, álde áıel janynyń býsanyp turǵan bir lebi me, áıteýir erkekti ózine eriksiz tartyp alady. Sonysy sor bolyp ana nemis te tap bola ketkenin qarasaıshy. Ózin qınap ar jaǵyn aıtpaı-aq qoısa dep tiledim.

— Úlken pálege ushyradym ǵoı — dedi Sveta basyn kótermesten.

— Nemene, zorlady ma seni? — dep qaldym. Suramaıtyn-aq nársem edi. Aýzymnan shyǵyp ketti.

Sveta salbyrap otyrǵan basyn kótermesten qıǵash burylyp maǵan qarady. Kózqarasy bir túrli: «Al túkir betime» dep turǵan sıaqty.

— Meniń ózim qanshyq bolyp shyqtym, — dedi aqyryn ǵana.

— Ne deısiń? — dep qaldym tańyrqap. Taǵy da ókindim, qınalǵan jerin qazbalaı berip nem bar edi.

Sveta basyn kótermesten qaıta sóılep ketti. Sirá, ishindegisin túgel aqtaryp, ózin-ózi shabaqtap almaı toqtaıtyn túri joq.

— Sol ofıseri qurǵyr erkektik shydamsyzdyq jasap, maǵan qattyraq qol salsa... onda qarsylasar edim, aıqaılap alysar edim... adam bir ashynyp, óshigip alsa nege bolsa da tózedi ǵoı. Myna qurǵyr tıtteı de dórekilik jasamady. Orynsyz jerge qol da júgirtpedi. Meniń oıymdy qaǵazdan oqyp otyrǵandaı — bir qıa baspady. Tipti sypaıy. Sypaıy bolǵanda orynsyz ebelektep, ne ybyljyp turǵan joq, kádimgi tabıǵı qalpy. Ózi battıtyp kórsetpese de, osy adamnyń ózińnen óresi kóp joǵary ekenin bilip, yǵynda ketkenińdi bilmeı qalasyń. Al, jymıǵany bar-aý, senimen áldeqashan syrlasyp, bárin uǵyp qoıǵan adamnyń ezý tartysy.

Sen aıtýshy ediń ǵoı, «qalaýyn tapsa qar janady» dep, bu da sol qalaýyn tapty ma, bilmeımin, onsha qystamaı-aq biraz ishkizip jiberdi. Shyraqtyń qara kóleńkesi qaltyldaǵan kómeski sáýlesi kisige búgingi halin umyttyryp, óń men tústiń arasyndaǵydaı bir kúıge túsiredi eken. Qara kóleńkede qarýly erkektiń bilegi moınyma jumsaq oralyp, aqyryndap ózine tartyp úlken keýdesine sińirip bara jatty...

Sveta eki shekesin qos qoldap qysyp, tómen qarady. Meniń kóz aldyma urysqaq Mýsány atyp tastaıtyn soldat elestedi: o da osy, Sveta aıtqan ofıser sıaqty, uzyn boıly, symbatty bolatyn, ózge soldattar áıelderge áýkesin salyp, sasyp-pysyp jatqanda, ol qarqyldap kúlip alyp, aýyz garmonyn oınap tura bergen. Svetaǵa «toqtashy endi» degenimshe onyń ózi de irkilip qaldy. Qos tizesin qapsyra qushaqtap alyp, ıegin tizesine tirep kózi munarlanyp buıyǵyp otyr. Aıtylmaǵan áńgimesi alqymyna tirelip, kóz aldynan tizilip ótip jatyr. Munarlanǵan anaý kógildir kózderi, sónip qalǵan otty, ıa qarsy aldyndaǵy meni kórip otyrǵan joq, «keshegini» kórip otyr. Bet álpetinen tanyp qaldym, qazir taǵy sóıleıdi, maǵan aıta ma, ıa myna qalyń ormanǵa aıta ma, bul endi aqtarylyp bolmaı toqtamaıdy. Biraq aqtarylǵanmen aryla ala ma?

— Bilmeımin, sol ózi adam ba, álde adam beınesindegi sıqyrshy saıtan ba. Buryn ómirimde kórmegen bir halge tústim.

Sveta kenet qabaǵyn túıip, sál bógeldi de sodan keıin meniń betime qarady. Jańaǵy: «al, topyraq shash, túkir betime» degen qarasy.

— Men «dúnıeniń bárin umytyp kettim» dedim ǵoı. Coǵan senip otyrsyń ba? Joq, adam esh nárseni múldem umytyp kete almaıdy eken. Nıkolaı da aýyq-aýyq kózime elestep ketedi, orman ishindegi seni de esime alyp qoıam, qoıynymda jatqan adamnyń kim ekenin de bilem. Tátti taǵamǵa ashshy tamyzǵandaı, osylardyń esime túskenin unatpadym. Kókiregimde bas kótergen álsiz uıatty boıymdy jaılap alǵan ystyq qumarlyq tunshyqtyra berdi. «Jaraıdy, keıin, erteń... bir oraıy bolar...» qushyrlanyp jatyp osy sózderdi daýystap ta aıttym ǵoı deımin. Osydan keıin meni qanshyq emessiń dep aıtyp kórshi.

Mastyǵym erteńgisin tarady... Tula boıym jeńildep, tazaryp oıandym, kózimdi ashyp alsam — tań atqan eken. Sonda da buıyǵyp jata turǵym kelip edi, biraq anaý, boıyna darytpaı, áskerı adam shıraq qoı, tez turyp kıine bastady. Aýyzǵy bólmege shyǵyp kúzetshi soldatty shaqyryp aldy.

Buıryǵyńyzǵa ázirmin, polkovnık myrza» dedi soldat.

«Stolǵa eki adamǵa shaı daıarla».

Sheni polkovnık eken. Áskerı formasyn kıip alǵan soń kózime sonshalyqty jat bolyp kórindi. Qarsy aldymda soǵys bastalǵaly úreıimizdi alǵan jasyl mýndır otyr. Túnniń sıqyry býdaı tarap ketti, aramyzda eshqandaı jaqyndyq bolmaǵan sıaqty, endi qaıtadan kókiregime úreı kire bastady. Polkovnık te túk kórmegendeı, boıyn aýlaq salyp, jaı ǵana sypaıy otyr, tek sálden keıin meniń kózimdegi úreıdi kórip, jyly shyraımen jymıyp, ezý tartty, biraq kúlkisi pyshaq keskendeı tyıylyp, oıy ózge jaqqa burylyp ketti. Aldyndaǵy sýyp baratqan kofesin bir -eki urttap qoıdy. Taǵdyrdyń kelemejin qarasaıshy, keshegi maǵan jarmasatyn soldat, as-sý ákelip kútýshi bolyp júr. Esikten kirip kele jatyp, polkovnıktiń jelkesinen maǵan qylmyńdaı qarap, kózin qysyp qoıady, onysy «bárin bilemin» degeni. Ruqsat surap jas ofıser kirdi, polkovnıkke til qatar aldynda, o da maǵan jalt etip bir qarap qoıady, kózinde bir jymysqy ushqyn jylt ete qaldy, — «bu da túnde ne istegenińdi bilem» dep tur. Osyndaıda ózińe óziń naǵyz jezókshe bolyp kórinedi ekensiń.

Jas ofıser bógde adam bolǵanǵa irkilip qalyp edi, polkovnık:

«Baıandaı ber. Túndegi urystyń jaıy nemene?» dedi.

«Partızandardyń shaǵyn toby eken. Jaraly bireýin qolǵa túsirdik» dedi ofıser.

— «Kim ekenin anyqtadyńdar ma?»

— «Buryn osy derevnáda selsovettiń predsedatel bolǵan. Al ózi til qatpaıdy».

— «Bip adamnyń tilin shyǵara almaǵandaryń... jalqaýlyqtaryń ustady-aý, á» dep polkovnık ashshy myrs etti.

— «Qandaı tártip bolady, polkovnık myrza?»

Polkovnık tártip berýge oqtala berdi de, meniń úrpıgen túrime kózi túsip:

— «E — e... keıin tártip berermin» deı saldy.

Erteńgi astan keıin menimen jyly qoshtasty, tipti kádimgideı qımastyq bildirdi.

«Mynadaı tamasha kesh úshin sizge kóp rahmet, freılen. Átteń tek qyzmet baby qınap tur. İlgeri júrýimiz kerek. Amal qansha. Qosh bolyńyz».

Sodan soldatty shaqyryp alyp, «freılenge, azyq-túlik ber» dep ámir etti de, basyn ıip shyǵyp ketti.

«Tamasha kesh» úshin qansha rahmet aıtsa da, túndegi meniń qoınymdaǵy adam bul emes. Bul emes ekenin tánimmen sezdim. Túndeginiń bári soraqy rahat tús sıaqty, tań ata oıanyp kettim.

Biraq kóresim áli aldymda eken. Úıden shyǵa bergende qoranyń ishinde skameıkada otyrǵan adamǵa kózim tústi. Túrinen jan shoshyǵandaı — bir aıaǵy aǵashtaı siresip jer tiregen, balaǵyn qaq aıyryp, baltyryn tańǵan marlege qyzyl-qoshqyl qoıý qan uıypty. Bet aýzy kónekteı bop isip ketken, ezýinde, muryn astynda da qan uıyp qatyp qalypty. Jaraly aıaǵyna salmaq salmaıyn dep tutqyn uzyn skameıkanyń ústinde bir jambastap qısaıyp otyr. Alǵash qaraǵanynda saý múshesin, bet bederin qaldyrmaı myljalap tastaǵan tiri ólik sıaqty edi, kenet ıne shanshyp alǵandaı selk ete qaldym: tutqynnyń isip ketken qabaǵynyń astynan tıtteı bop syǵyraıyp jalǵyz kózi maǵan qadalyp tur eken. Bir sát ornymnan qozǵala almaı qaldym. Túndegi myltyq daýsyn uıqyly-oıaý jatyp men de estidim. Ne atys ekenin túsinbeı, biraq sekem alyp oıanyp bara jatyr edim, polkovnık oıaý eken, meniń elegizgenimdi bilip, «erikken soldattardyń isi ǵoı, esh nárse emes», dep baýyryna qysa túsken. Atys uzap estilmeı ketti. de... meniń tátti uıqym onsha buzylǵan joq edi...

Syrtqa shyqsam, qaqpanyń aýzyndaǵy saqshydan óte almaı on bes-jıyrma adam kóshede shoǵyrlanyp tur: kóbi qatyn-qalash, bala-shaǵa da bar, shamasy selsovet predsedateliniń taǵdyryn bilýge kelgender bolsa kerek. Bala kótergen bir áıel eńkildep kelip jylaıdy, bes-alty jasar balasy sheshesiniń etegine jarmasqan, kózi sharasynan shyǵyp ketipti, baıǵus balada záre joq.

Sol adamdardyń aldynan qalaı ótkenimdi... Arsyz adam, jerge kirip ketpeıdi eken. Óttim. Býynym qaltyrasa da óttim áıteýir.

«Uıattan bir nárse qalǵan eken. Qyp-qyzyl bolyp ketkenin qarashy» — dedi bir áıel.

Onysyna da rahmet, aıaǵany bolar.

Sveta ashshy myrs etip, ezý tartty, biraq ezýinen kúlki emes músápirliktiń tabyn kórem. Ol taǵy da únsiz otyr. Áńgimesin aıtyp boldy ma, bolsa, bul aqtarylǵany baıǵusqa jeńildik ákelgen joq. Óńinde, óńinde ǵana emes-aý, búkil tereńinde arylmas bir kúızelis tepsinedi. Sol kúızelistiń ar jaǵynan ne qylaryn bilmeı daǵdarǵan, sasqan adamnyń dármensiz ajary kórinip keledi. Bir qolyn taıanyp, bir qolymen jer shuqyp biraz otyrdy, ishin jegideı jegen mazasyz oıy baryn sezem.

— Men úlken baqytsyzdyqqa ushyradym. Eki qabat bolyp qaldym, — dedi Sveta bir túrli qarlyqqan daýyspen, basyn kótermesten.

— Qoı, qaıdan bilesiń, beker shyǵar, — dedim. Sasqanym ba, jubatqanym ba, bilmeımin.

— Áı, beker bolmas. Bilmeımin, biraq solaı sıaqty. Áıel ekenimdi, boıymda qushtarlyq bar ekenin, masqara bolǵanda búgin túnde ǵana bildim ǵoı. Estýim bar edi, sirá solaı sıaqty. Erekshe bolatyn kórinedi ǵoı, óziń sezgen joq pa ediń?

Men «ony» keıinirek baryp túsindim — sodan beri qaıtalanyp kórmegen erekshe lázzat esimde qalypty. Sirá, Sveta da... sol sátti keshken eken ǵoı. «Iá, solaı», dep qoshtaǵanym oǵan qýanysh bolmas, «joq olaı emes, beker» dep aldarqatqanymnan da jeńildik shamaly. Al, keıýge... men sirá, Svetaǵa ursyp kórgenim joq, urysa da almaıtyn shyǵarmyn, biraq týǵan sheshesi bolsa da qazir keıigennen ne paıda? İstegen is bolsa, onyń jazasy kúni buryn artyǵymen kesilgen. Jubanysh aıtaıyn deseń, — sóziń jalǵan bop shyǵady, jalǵan sóz jarasyn odan beter ýshyqtyrady. Men úndegenim joq. Keıde úndemegen de jaqsylyq.

Svetanyń ne oılap otyrǵanyn bilmeımin, onyń háli meni qınap barady. Lázzaty men qasireti aralasqan osy bip masqara tún ýaqyt oza kele umyt bolar edi, shybyn jany qurǵyr shyqpaǵan soń, tán jarasy sıaqty, jan jarasy da túbi bir jazylady ǵoı. Biraq ishindegisin qaıtedi? Ne de bolsa qalap tıgen jary Nıkolaıdan sonsha saqtanyp kelgende... Tula boıy tuńǵyshy munyń qıyn-qystaýda áıeldik osaldyq jasap alǵan eń masqara saǵatyn ómir boıy esine salatyn bolsa?.. Bilmeımin. Ar jaǵyna meniń aqylym jetpedi. Múmkin, ómirdiń ózi bir qısynyn tabatyn shyǵar. Adam balasyn ómir boıy arylmaıtyn azapqa salý, naǵyz úlken qıanat sol emes pe?

— Al, Názıra, — dedi Sveta basyp kóterip meniń betime tike qarap. — Biraz ýaqyt joldas bolyp, bir-birimizge úırenisip qalyp edik. Sóge — jamandama. Endi ekeýmizge ajyrasýǵa týra kelip tur. Qosh bol.

Men sasqanymnan aýzymdy ashyp, baqyraıyp Svetanyń betine qadalyp qappyn.

— Qosh bolǵany qalaı? Sonda?.. Ekeýmiz...

— Men óz jónimdi tabýym kerek. Seniń de jolyń bolsyn.

Tóbemnen jaı túskendeı til qata almaı qaldym. Meniń osy hálimdi Sveta sezdi ǵoı deımin, júdeý tartqan qatqyl óńi jumsaryp:

— Saǵan jalǵyz qıyn bolatynyn bilem, úırenbegen, bilmegen jeriń ǵoı, bul jaq, — dedi. — Biraq meniń hálimdi túsinseńshi sen. Jańaǵynyń bárin aqtarǵannan keıin, men senimen birge júre almaımyn.

— Sony maǵan nesin aıttyń, ishińde jata bermeı...

Baqytsyzdyq adamdy tez eseıtedi eken, Sveta maǵan kádimgi kópti kórgen kekse adamdaı músirkeı qarady: muńly kózi «sen áli biraz nárseni túsinbeısiń ǵoı» dep tur.

— Aıtpasam odan da jaman bolar edi. Já, men saǵan basshy bolyp jarytpaspyn. Mır ne bez dobryh lúdeı. Bir oraıy bolar saǵan da. Sen, túsin, Názıra. Men endi senimen birge júre almaımyn. Qosh bol.

Sveta túıinshegin tez býyp aldy da júrip ketti. Sońynan uzaq qarap turdym. Jańaǵy kelgendegisindeı emes, júrisi shıraq, ormanǵa tereńdep alystap barady. Aǵash arasynan túsken kún sáýlesinen aqsary shashy jarq etin qalady. Artyna qaırylyp qaraı ma dep eleń etem, biraq artyna qaırylyp qaramady.

Men jalǵyz qaldym.

EKİNSHİ BÓLİM

1

Saraıdyń ishinde úıgen pishenniń ishinde jatyrmyn. Úreı men aıaz birdeı qaryp, tula boıym titirkenip, tisim tisime tımeı dirdek qaǵam. Bul saraıdyń ishinde men jatqan úıdiń ıesi Dýná apaıdyń «Zoıka» dep atalatyn myna kónek qyzyl qasqa sıyrymen ekeýmiz ǵana. Biz Dýná apaı ekeýmiz esikten qapyl-qupyl kirip kelgende jambastap jatqan Zoıka typyrshyp ornynan atyp turyn, bas jibin julqı bizge oqtala bir qarady da, meniń artymda kele jatqan ıesin tanyp, tynyshtala qoıdy. Bul janýardyń barlyq qorqynyshy sonymen tyndy, qazir qannen-qapersiz salqyn shópti kúrt-kúrt kúısep tur. Men bolsam júregimniń dirilin uzaq ýaqytqa deıin basa almaı, aýyq-aýyq jıirkenishti sýyq diril tánimdi muzdatyp ón boıymdy qaryp ótýmen boldy. Ol syrttaǵy aıazben ishine kirip kelgende betim men qolyma qylqandaı qadalǵan mup-muzdaı shópten be, álde derevnáǵa oıda joqta kelip qalǵan nemis áskerinen be, áıteýir úreı men yzǵar aralas bezgek diril birazǵa deıin janymdy jaı tapqyzbady. Biraq pishenniń ishi jaqsy ǵoı, qysty kúni de deneńdi qyz-qyz qaınatyp jiberedi, uzamaı-aq tula boıyma jylý tarap, siresken býyn-býynym bosańsyp, jaıbaraqattana bastadym. Tek átteń myna bir tosyn jaǵdaı bolmasa, sońǵy eki aıdan beri boıym úırenip qalǵan kempirdiń jyly peshiniń ústindegideı balbyrap jata beretin túrim bar.

Tánim jylyǵanmen kóńilime jylý kiretin túri joq. Alǵashqy soqyr úreı men dirilden aıyqqan saıyn kókiregime ornyqty úlken ýaıym uıalap keledi. Soǵys bastalyp, jaý tylynda men tentiregeli jarty jylǵa ıek artypty, sodan beri jaqsylyqty da, jamandyqty da, qaýip pen qaterdi de kórip-aq kelem, nege bolsa da etim ólip, úırenshikti bolyp ketetin kezim bolǵan sıaqty edi, biraq ajaldyń qaterine adam úırene almaıdy eken. Bilmeımin, álde men solaımyn ba.

Men jatqan derevnáǵa nemis áskerleri kelip ornalasty. Bul ózi úlken ormannyń shetine jaqyn, ázirge jaý aıaq baspaǵan meken bolatyn. Osy arada bir jaıly úıge ornyǵyn eki aı jattym. Kúnin anyq bilmesem de, shamasyna qaraǵanda bosanatyn ýaqytym da taıap qaldy. Endi sol buryn basymnan keshpegen aýyr saǵatty qorqynyshpen kútip júrgende mynadaı halge dýshar boldym. Dushpannyń aıbaty jyly ornymnan qýyp shyǵyp, kempirdiń qyzyl qasqa sıyry Zoıkanyń saraıyna ákelip tyqty. Endigi kúnim ne bolmaq? Olar birer kún turyp ketetin bolsa, aıaq astynan tolǵaǵy túskirim kelip qalmasa, shydarmyn-aý. Eger uzaq turyp qalsa... Óz aıaǵymmen basqa jaqqa qashyp kete almaımyn. Ylǵı buǵa beretinim «túriń bólek» dep túbimdi teksere me dep qorqamyn. Túrimniń bólektigi, nemisterdi bilmeımin, tipti orystardyń óziniń arasynda kúdik týǵyzatyn, endi onyń ústine tyǵylyp jatqan jerimnen tabylsam, jyǵylǵanǵa judyryq dep, kúdiktiń ústine kúdik jamap almaımyn ba. Nemister kelip qalǵanda Dýná apaı da, men de záremiz ketip saraıǵa qaraı júgirdik. Qazir oılap qarasam, bálkim, osy isimiz asyǵys, aǵattyq boldy ma eken? Múmkin, nemister mán berip, eleı qoımas ıa edi? Shamasy, ózine senimsiz nashar adamnyń dalbasasy bolsa kerek, bir isti istep alyp, artynan «apyr-aı, basqasha istesem jaqsy bolar edi ǵoı» dep opyq jeıtin aınymaly minez taýyppyn. Eger jasyrynbaı, sol úıde tura bergende, Dýná apaıdyń qaı naǵashysy edim demekpin?

Qaıteıin, oıy qurǵyr on saqqa júgiredi. Qaısysyn qarmasam da kóńilge jubanysh ákeler biri joq. Onyń ústine syrttaǵy nemisterdiń shańqyldap sóılegen daýystary, qadamdarynyń tyqyry da, týra meni izdep júrgendeı úreıimdi shabaqtap, záremdi alady. Nemister bul dúnıede meniń bar-joǵymdy bilmeıtinine, ústirt bolsa da bir qarap ketken saraıyn endi qaıtyp kelip tintpeıtinine qansha seneıin desem de, kóńili qurǵyr qobaljı beredi. Bir-eki aı tynysh jerde buǵyp jatyp, qaýip-qaterdi jatyrqap qalǵanmyn ba... Áıtpese budan da qorqynyshty saǵattarym bolyp edi ǵoı.

Ońym men solymdy tanymaıtyn, enesiniń emsheginen adasqan soqyr kúshik sıaqty qarańǵyny qarmap qalǵan, dármensiz saǵattarym qaıda? Oǵan qaraǵanda qazirgi hálim qansha qaterli bolsa da shúkirlik emes pe? Sonaý ormannyń ishinde japadan-jalǵyz qalǵan saǵattarym... Árıne qazir de jalǵyzbyn, biraq ondaǵy jalǵyzdyqtyń jóni basqa bolatyn. Aıǵa jýyq polktyń kóp áıelderimen birge qashyp kele jatqanda jaǵdaı qansha aýyr bolsa da jalǵyzdyqty sezinbep edim. Kóptiń biri boldym da, qazaq aıtpaqshy, «kóppen kórgen uly toı» dep júre berdim. Ne de bolsa kóppen kórgenniń jeńildigi bolady eken. Odan Svetamen taǵy da aıǵa jýyq birge júrdim. Qasymda serigim boldy, serik emes-aý, basshym boldy. Jetekke ergen taıynshadaı sońynan erip, taǵdyrymdy sonyń moınyna artyp jetelegen jaǵyna júre berdim. Endi aıaq astynan Svetadan aırylyp, qalyń ormannyń ishinde jalǵyz qalǵanda...

Sondaǵy bir ǵajaby — aldymen ózimniń múshkil hálimdi oılamappyn. Svetanyń aıtqan hıkaıasy, aqyl oıymdy bılep, onyń aıaq astynan dýshar bolǵan qasireti tula boıymdy jaılap aldy da, sodan aryla almaı álek bolyp otyra berippin. Bireýdiń qasiretin ishime túsirip alyp, jarysa oılap, jarysa qınalyp aramter bolatyn jaman minezim bar eken — beıne bir Sveta qasiretin maǵan tastap, «má, mynany talǵajaý ete tur» dep, ózi ketip qalǵan sıaqty. Men sonymen alań bolyp otyryp, eteginen ustaǵan jalǵyz jolbasshymnyń ketip qalǵany, endigi múshkil hálimdi biraz ýaqytqa deıin tipti oılamappyn da. Ózimshe, onyń halin ábden-aq túsingen sıaqtymyn. Ol óziniń bar masqarasy men ish qusasyn, túgin qaldyrmaı, aldyma aqtara saldy.

Biraq túsingenmen ony ne aqtaýǵa, ne dattaýǵa kerek pe, ol arasyna aqylym jetpeıdi. «Baqytsyzdyq» degen nárse jamandyq pen jaqsylyqqa bólinbeıtin, adamǵa tótennen kelgen alapat pa eken, álde zaty áıeldiń osaldyǵy ma, bilmeımin, áıteýir meniń óz basym Svetany aıyptaı almadym, bar tapqanym tek qınala berdim. Sol derevnáda túnegen úıiniń janynda, jaqyn adamynyń, azamatynyń ajalyn tosyp, túnerip turǵan toptyń kóz aldynan jepge kirerdeı bop qyzaryp ótip bara jatqan Svetanyń keskini kózime elestep, júregimdi shabaqtap... Jáne Svetanyń juqa óńiniń qyzarǵany qandaı, qyp-qyzyl qap ǵoı. Beıne qalyń toptyń, yzǵarly suq kózderiniń aldynan las tánińdi jalańashtap aıdap baratqandaı...

Qursyn... Osy eles kóz aldyma kelgende — sol ótip baratqan Sveta emes, meniń ózim sıaqty qınalam. Jıirkene aıyptaı qaraǵan árbir suq kózdi kórgendeı bolam da, qarap otyryp jerdiń astyna kirip ketkim keledi.

«Men jalǵyz qaldym ǵoı. Men japadan-jalǵyz qaldym». Bala kezimdegideı eńkildep jylaǵym keldi, biraq kózimnen jas shyqpady. Múmkin, ishteı egilip, kóz jasym syrtqa shyqpaı aǵyl-tegil keýdeme quıylyp jatty ma, áıteýir, osyndaı jibim tarqap bosańsyǵan halde biraz otyryppyn. Qoryqqanda qareket qylýdyń ornyna, kóziniń jasyna syıynatyn kádimgi jas balanyń halinde boldym. «Tipti endi qaıttym, ne tirshilik jasaımyn?» degendi oılaýǵa da shamam jetpedi. Tek bir kókiregimdi keýlep, qampıyp ósip kele jatqan úreı, qorqynysh bar. Mynaý jasyl orman, jaınaǵan tóńirek te emes, ný mekıen shólde, kerýenimnen adasyp, jalǵyz qalǵandaı jaıym bar. Qaıda bararymdy, qalaı qaraı júrerimdi bilmeımin. Jalǵyz qarmaǵan talym Sveta ýysymnan shyǵyp ketti, endi «oıbaı» salyp, qansha talpynsam da oǵan qolym jetpeıdi, Ormannan shyqsam meni tarpa bas salyp ustap alatyndaı... oqys úreı aýyq-aýyq keýdemdi osyp ótedi... Ormannan shyǵýdy aıtam-aý, ári-beriden soń osy ormannyń ishi de maǵan nanasyz, úreıli bolyp bara jatty.

Búıirimdi tepkilep jatqan SOL. Jan ıesi...

Kesheden beri bar-joǵyn umyttyryp, tynysh jatyrm, oıanyp ketti. Ol ózimen birge meniń meńireý bolyp qalǵan kóńilimdi de oıatyp jiberdi. Japadan-jalǵyz qaldym desem ekeý ekenbiz. Qasymda serigim bardaı kóńilime bir tátti sezim kirip edi, biraq táttige ý tamyzǵandaı ilese ýaıymy qurǵyry da kele jatyr. Munyń maǵan qandaı seriktigi bolmaq? Kóz qara deıin desem kóre de almaımyn, aıaǵyńdy aýyrlatqan azabynan basqa...

Bir ǵajaby meniń halimdegi adamǵa ýaıymnyń ózi em, manadan bergi máńgirtip jibergen úmitsiz jalǵyzdyq tózimi serpilip, kókiregimde typyrshyǵan talpynys oıanyp, bir jaǵynan shym-shymdap ishim de jylyp keledi. Sonaý bala kezimdegi bir eles. Odan beri on jyldan asty... Álsiz shyraq sónip, anam qarańǵy túnekte qalardaı qoryqqanymda, «onyń shyraǵy sensiń ǵoı» degen Qamqa ájemniń daýsy... Meniń qursaǵymda da bir shyraq jyltyrap janyp keledi. Ony óshirip alsam... Kókiregimdi úreı bıledi, biraq bul úreı basqa, ol maǵan qaırat, jiger ákele jatyr. Oıym ábden saralanyp bolmasa da aldy-artymdy boljaýǵa jaǵdaıym kelip qaldy. Qursaǵymda tıtimdeı jan ıesi barda melshıip qarap otyra almaımyn, qaıtkende de qareket jasap, bir qaraǵa jetýim kerek.

...Bir qaraǵa jetýim kerek. Biraq sol qara qaıda? Svetanyń ketken baǵyty anaý, ol bir nárseni biletin shyǵar, sol baǵytpen men de qańǵalaqtap kete berem de. Sol bir qaraǵa jetkizer. Eki aıǵa jýyq tentiregende meniń ustaǵan qubylam shyǵys. Ony kúndiz kúnge qarap, túnde aspandaǵy juldyzǵa qarap ta ajyratýdy úırendim. Qansha bultalaqtap, ırek-ırek jol salsaq ta baǵdarymyz osy shyǵys bolatyn. O jaqta jaý baryn, jáne jaýdyń bar kúshi de, qyrǵyn soǵys ta sol jaqta ekenin bilsek te, uryq shasharda eshbir bógetke qaramaı, ózenniń órine júzetin balyqtar sıaqty biz de solaı qaraı jyljyp kele jatqanbyz. Meniń endigi oıym da aldym ot bolsa da solaı qaraı jyljı berý.

«Seniń túriń bólek, birden kózge túsesiń» dep Sveta meni ylǵı tasaǵa jasyryp, derevnáǵa ózi ketetin, sodan úrkek bolyp jaman úırenip qalyppyn. Ornymnan turýǵa qansha oqtalsam da seskene berem, jaý kózine túsip qalam ba dep qorqam. Al, shynymdy aıtsam ózim aralasyp kánigi bolmaǵan el-jurttan da seskenetin túrim bar. Qaıran qalyń qazaǵymnyń arasy bolsa... Buryn tipti qulaq estip, aıaq baspaǵan jerińe barsań da, áıelderge muńyńdy shaǵyp jaǵdaıyńdy aıtsań «beý, alda baıǵus-aı», dep erinderin sylp etkizip, kóńilshekteri kózine jas alyp...

Al, myna halyqpen áli syr minez bolyp kórgen emespin. Keshe aıǵa jýyq aýyr saparda polktyń áıelderimen birge bolǵanda az da bolsa olardy túsinip, kishkene jaqyndasyp qalǵandaı edim, birazynyń tipti kádimgi qazaq áıelderine uqsas minezderi bolatyn. Biraq endi olar ózim sıaqty komandır áıelderi, jáne «aılas qatyn muńdas» degendeı jolymyz da, azabymyz da ortaq edi, al, jalpy halyqpen meniń jóndi aralasym bolǵan joq. Jáne sol bildim degen áıelderimniń ózderiniń ar jaǵynda nesi baryn... ásirese ish tartqanym, tipti jaqsy kórgen adamym Sveta emes pe edi?

Oljadan túsken atqa taqymyń úırengende oıda joqta oqys móńkip aýdaryp tastaıtyny bolatyn, bu da aıaq astynan ázirge meniń mıym jetpegen tosyn minez kórsetti. Endi oılanyp qarasam Svetanyń minezi maǵan shynynda da tosyn kórine bastady. «Qara eshkige jan qaıǵy» bolyp turǵanda ol sol jan qaıǵysyn umytyp, aıaq astynan ar qaıǵysyn arqalap, jeke ketti. Bir azapty ekeý etip aldy. Men ony túsinetin de, túsinbeıtin de sıaqtymyn. Meniń túsinetinim jurttyń bárine túsinikti, ondaı halge ushyraǵan uıaty bar áıeldiń jan azaby ońaı bolmaıdy, árıne qınalady. Biraq... «oraza, namaz toqtyqta» dep qazaq aıtýshy edi. Mynadaı alapat ishinde, shyrqyraǵan shybyn janyńdy qoıarǵa jer tappaı júrgende... Bilmeımin. Óz basyna túsip kórmegen soń.

Nege ekenin bilmeımin, o kisini ózimshe, ishteı «kempir» deı salamyn da, al kózinshe ınabat qylyp Dýná apaı deımin. Jasy alpystan asqan, meniń Qamqa ájemniń ókshesin basyp júrgen adam. Orystar úlkenderge óz atyna ákesiniń atyn qosaqtap ekeý qylyp aıtatyn ádetteri emes pe, bul kisiniń esimi Evdokıa Gerasımovna eken. Meniń jattyqpaǵan jalpaq tilim sol eki esimniń, tym bolmasa, bireýiniń náshin keltirip aıta almady. Bir-eki ret shatastyrǵannan keıin kempir «sen meniń ákemniń atyn qarasın qylyp jiberedi ekensiń, odan da «Dýná apaı» dep ataı ber» degen.

Bul kisini alǵash" kórgende «áı sirá, tuzymyz jarasyp kete qoımas» degen oıǵa kelgenmin. Qańǵyp kelgen túri bólek áıeldi unatpaı qaldy, júzi sýyq, kók kózi shatynańqyrap tur. Uzynsha sopaq beti tórt buryshty, tereń ájim tilip ótken bet bederiniń de qyry synbaǵan, tolyspaǵan taramys tulǵasy da qatań — qysqasy, bir qaraǵanda túri kisige túrpideı tıetin adam eken. Ásirese eki ezýinen tómen qaraı qıǵashtaı tartylǵan eki tereń syzyǵynyń astynan ashshy mysqyly men ashýy tepsinip turǵandaı, soǵan oraı ashshy daýsy omyrylyp shyǵady. Alǵashqyda qatty tiksinip qaldym. Burynyraqta bolsa burylyp júre beretin edim, biraq Svetadan ajyrasqannan keıin, eki aıǵa jýyq jalǵyz tentirep, men de ońdy-solymdy tanyp biraz nársege ysylyp qalǵanmyn. Talaı jaqsy da, jaman da adamdy kórip, bir qabaǵyn qars jaýyp alǵan hozáıkalarǵa bir túnep ketetin betsiz bolyp alǵanmyn, burynǵy buıyǵylyǵymnan arylyp, osyndaıda ishteı eregese ketetin minez tapqanmyn. Sondyqtan da úı ıesiniń qyrtysy jazylmaǵan qatqyl ajarynan qaımyǵa qoıǵanym joq, aldymen bir túnep ketýge surandym.

Kempirdiń qabaǵyna qarap «ket» deıdi ǵoı desem, ol salqyn daýsymen yqylassyz ǵana «jaraıdy» dedi. Kún keshkirip qalǵan mezgil edi, kishkene úıdiń bir buryshynda súmireıip men otyrmyn, qudaı ońdap, kempir syrtta sharýasyn istep júr, bolmasa, kelmeı jatyp urysqan adamdaı eki áıeldiń tyrtysyp otyrǵany qandaı jaman. Úıge bir-eki ret kirip shyqty. Til qatyspasaq ta ýaqyt ótken saıyn boıym úırenip kele jatqan sıaqty. Shamasy ómir boıy sharýa qýalap shandyry shyqqan baıǵus bolar, qansha shaý tartsa da, qımyly pysyq, sol sergek qımylymen asyn qamdady. Kartop arshyǵanda járdem eteıin dep edim:

— Ózim-aq arshımyn. Búgin qonaqsyń ǵoı, — dedi.

«Búgin qonaqsyń ǵoı degenine qaraǵanda, erteń de maǵan ket deı qoımas» degen bir úmit jylt ete qalyp edi, kempir odan ári til qatqan joq, Áıtse de óńi jumsaǵyraq boldy. Onyń qatqyl óńin kerosın shamnyń jaryǵy jumsartty ma, álde meniń tıtteı de bolsa jylý izdegen kóńilim jumsartty ma... Men de kúdikshilmin, qudaıdyń bergen keskini men minezine kim kinály, úndemeı-aq qoısyn.

Tek súr maıǵa qýyrǵan ystyq kartop aldymyzǵa kelgen de ǵana:

— Sen qaı qıyrdan, qaı qudaı aıdap kelip júr bizdiń jaqqa? — dedi.

Men tilim jetkenshe jón-josyǵymdy aıtyp túsindirip boldym. Kempirdiń ishi — baýyry eljireı qoımasa da, áıteýir den qoıyp, yqylaspen tyńdady. «Tipti alystan kelgen ekensiń ǵoı, baıǵus», den aıanysh bildirgendeı boldy, odan ar jaǵyn qazbalamaı «sharshaǵan shyǵarsyń» dep tósek salyp berdi.

Tań qarańǵysynan ishken erteńgi astan keıin, men qıpaqtaı bastadym. «Endi qaıda baram?» Maıdan shebinen elge jetetin dármenniń mende joǵy bylaı tursyn, denem aýyrlap kúnnen-kúnge júrýim de qıyndap barady, onyń ústine qylyshyn súıretip qys ta taıap keledi. Endigi bar maqsatym — qol-aıaǵym jeńildegenshe uzaǵyraq panalaıtyn jer izdeý. Ondaı úıdi taýyp beretin tanys qaıda, sondyqtan da «osy panalatpas pa eken?» dep

Bas suqqan úıimniń ıesine jaýtańdap qaraı beretin jaramsaq ádet taýyp aldym. Myna kempir túrine qaraǵanda jalǵyzbasty adam bolar, oraıy kelip-aq tur, biraq qansha jaýtańdasam da óńi jylymaı-aq qoıdy tipti, meniń qampıyp qalǵan qarynymdy kórmegen de sıaqty, áıtpese bir aıanysh bildirer edi ǵoı. Qaıteıin bir buıyrǵany bolar da, erteńgi astan keıin kempirge rahmetimdi aıtyp júrmek boldym.

— Qaıda barmaqsyń? — dep kempir zekip tastady.

Shynymdy aıtsam anadan týǵaly zekigen daýystyń qulaǵyma maıdaı jaqqany osy bolar, kózim jaýtańdap kempirge qaraı berippin, sirá janarym dymqyldanyp ketse kerek.

— Ana qarynyńdy súıretip qaıda barmaqsyń. Qardyń ústinde bosanaıyn dep pe ediń? — Kempirdiń zekigeni qulaǵyma jaǵyp barady. — Meni bir moınyna kres salmaǵan dinsiz dep pe ediń. Jaraıdy, qal osynda. Bizdiń derevnámyz úlken joldan aýlaqta. Ázir nemis kelgen joq, kim biledi, qudaı saqtap kelmes te.

Men kempirge taǵy da alǵysymdy jaýdyra bastap edim, ol tyıyp tastady.

— Seniń osynda qalǵanyńa meni bir qýanyp tur ǵoı deısiń be, jaraıdy, buıyrǵanyn kórermiz.

Sonymen osy kempirdiń úıinde qalyp qoıdym. Ózi bir áıel zatynda sózge sarań kisi eken, buryn sýmańdaǵan sózsheń áıelderden basymdy ala qashqandaı bolýshy edim, endi mynanyń úndemegeni qınady. Bir úıde ekeýden-ekeý, urysqan adamdaı. Qudaı ońdap áıteýir kempir sıyrymen, taýyǵymen, shoshqasymen álek, olar da bir babyn taptyrmaıtyn jándikter eken. Onyń ústine ylǵı bir jaqqa ketip qalady. Jasy kelip qalǵan adam nege jalǵyz turady? Týǵan-týys, bala-shaǵalary qaıda? Álde bárinen aırylyp qý bas bolyp qalǵan baıǵus pa?

Ózi aıtpaǵan soń jón-josyǵyn suraýǵa bata almaımyn, panalatqanyna rıza bolyp, typ-tynysh jata bermeı nem bar. Tek syrttaı topshylaǵanym kim de bolsa, jaqyn bireýi bar sıaqty. Ol — pul taǵamdaryn qamdap shúberekke túıip alyp eki-úsh kúnde bir jaqqa ketip qalatyn ádeti bar. Neshe túrli tátti nan, jumyrtqa pisirip, sary maıy men bar dámdisin salýyna qaraǵanda bazarǵa satýǵa aparmaıtyny kórinip-aq tur.

Men orys peshiniń ústinde joǵarydaǵy qýysta jatam, keshke ot jaqqanda tipti ysyp ketedi, aýnaqshyp-dóńbekship biraz ýaqytqa deıin uıyqtaı almaımyn. Biraq áıteýir osynda kelgeli uıqyǵa kende emespin. Basymdy qatyrǵan kóp ýaıymǵa, aldymdaǵy belgisiz bolashaǵyma burynǵydaı qaıǵyryp, kúni buryn beker kúızelmeýge tyrysamyn. Aldym qarańǵy. Qaıteıin. Taǵdyrdyń salǵanyn kezinde kórermiz. Burynǵy ómirimmen de aram múlde úzilip qaldy. Aýyl, el-jurt, Qamqa ájem... bar jas ómirim... bári kóz jetpes alysta, endi ol ómir kelmeske ketken sıaqty. Biraq keıde bir aýyl ómiri qaıta tirilip, jamyrap kelip kóz aldymda tura qalatyny bar, jáne qas qylǵandaı qurt qaınatyp, et pisirip jatqan, ıe dastarhan basynda jaıǵasyp otyrǵan naǵyz alańsyz beıqam tirlikteri elestep zyǵyrdanymdy qaınatady. Meniń myna hálimmen olardyń sharýasy joq. Tipti alańsyz...

Qasymbek... Endi o da alysta. Tún ishinde apyl-qupyl shala qoshtasyp, soǵysqa ketti. Jóndep sóılese de almadyq. Endi oılap qarasam — ekeýmizdiń birge turǵan ómirimiz de shala sıaqty. Ońasha otaý tigip otasqan ýaqytymyz da azǵantaı, sholaq eken. Erli-zaıypty etene adamdardaı bir-birimizge úırenisip te bolmaǵan tárizdimiz, keıde tipti qyz dáýrenimnen aıyrylyp, áıel bolǵanymdy umytyp ta ketem. Qursaqty bolsam da kúıeýime úırene almaǵanmyn ba, qalaı. Basyna kún týǵanda ózgeniń bárin umytyp kete me eken? Shynymdy aıtsam qazir Qasymbek emes, qara basymnyń qamyn kóbirek oılaımyn. Tek bir ret qana janym yshqynyp...

Orystyń qalyń ormanynyń ishinde qańǵalaqtap júrip qyrylǵan áskerdi kórdim. Bir selonyń adamdary jay ketken soń, qaza tapqan bizdiń soldattardy kómip jatty. Nege ekenin bilmeımin, júregim alyp ushyp soǵan men de bardym. Jurt jınalyp úlken apan qazypty. Sol apannyń erneýine aǵash arasynda, dalańqaıda sulap jatqan áskerdi ákelip jatyr. Bireýler qanar qapshyqtan nosılka jasap soǵan salyp ákelse, bireýleri eki aıaǵy, eki qoltyǵynan ekeýlep ustap jaısha kóterip keledi. Bir kespeltek sary jigit óliktiń eki aıaǵyn qapsyra qushaqtap eki búktep, ıyǵyna artyp ákeledi de sylq etkizip tastaı berdi. Bir áıel, dáti shydamady ǵoı deımin, «baıqasaıshy dep edi, «endi olardyń esh jeri aýyrmaıdy» dep, jańasyn ákelýge burylyp júre berdi. Bireýler apannyń ishine túsip, ólikterdi qatarynan tizip qoıa bastady.

Osy bir sumdyq kórinisten basym aınalyp, keıde tipti kózim qaraýytsa da, baılanyp qalǵandaı kete almaı turmyn, qaraýǵa qoryqsam da qaramaı ketpeı tura almaımyn. Shoshyna turyp zárem ushyp ár óliktiń betine qaraımyn. Urys eki-úsh kún buryn bolypty; ólikter eskirip, ıistene bastaǵan, betteri de qaraıyp ketken — túrlerin ajyratý qıyn. Sonda da júregim aýzyma tyǵylyp, kórgende jan túrshiktiretin bederi ketip isinip talaq bop ketken óli betterge, qaraı berem. Árbir talaq betten Qasymbektiń bet-bederin izdeımin. Kishkentaı uqsastyq nyshanyn tapsam, o jolǵa hálimdi aıtý qıyn.

Ólikti kómýdiń eshbir ersiligi joq, qaıta paryz ǵoı, biraq osy bir aýyr oqıǵa maǵan sumdyq jaman áser etti de, kóp ýaqytqa deıin kóz aldymnan ketpeı qoıdy. Jáne bir jamany, osy eles qaıtyp oralǵan saıyn Qasymbektiń de óli beınesi kóz aldyma elesteıtindi shyǵardy. Bederinen aırylyp, kónekteı bop isip ketken talaq bet kóz aldyma kelip tura qalady da, tula boıym titirkenip, júregim shanshyp ótedi.

«Ýdy ý qaıtarady». Basyma túsken taýqymetim aqyry, bul elesti de umyttyrdy. Qaradan qara basyńa pana tappaı shybyn janyń shyrqyrap júrgende ózgeni oılaýǵa mursatyń bolmaıdy eken, endi Qasymbek te, «onymen kezdesem-aý» degen oı da menen alystaı bastady. Qasymbekpen qosylýym ata-baba salǵan jolmen alańsyz kele jatqan beıbit ómirime kóldeneń kıligip, shyrqyn buzyp ketken tótenshe oqıǵa bolyp ta kórinedi keıde maǵan. Elde týdym, elde óstim, sol eldiń ishinde balaly-shaǵaly bolyp, ne de bolsa elmen birge kóretin oraıym bar emes pe edi? Al, Qasymbektiń eteginen ustaǵan myna tirligim, búıirden shyqqan butaq sıaqty sol ómirimniń negizgi arnasynan bólek turǵan joq pa? Endi ómirimniń sol bólshegi de menen bólinin artta qaldy.

Sóıtip anadan týǵaly on toǵyzǵa tolmaǵan az ómirim omyrylyp úshke bólindi. Úshinshisi qazirgi neǵaıbil hálim. Aldyńǵy ekeýin dúleı soǵys qylyshpen shapqandaı kilt úzip tastady da, ózimdi qańbaqtaı domalatyp belgisiz jaqqa alyp ketti.

Bara-bara oıym shabandap aldymda turǵan qarańǵy bolashaǵyma kóz júgirtýdi de qoıdym, bir kúnim ótse soǵan rızamyn. Osylaı tipti máńgirip keter me edim, qaıter edim. Tek... kóńilime ýaıym salyp, talpynys beretin ishimdegim. Endi uıyqtap ketsem de umyttyrmaıtyn boldy, aýyr tús kórip, búıirim syzdap oıanyp ketem.

Áýelgi kezde qursaǵymdy keýlep ósip kele jatqan bólek deneni, teriniń astynan isinip shyqqan biteý jaradaı, jatsynyp, jatyrqaıtyn kezderim bolýshy edi, qazir oǵan tánim úırenip aldy. Denem aýyrlasa da ishte jatqan osy jan ıesiniń ózime etene jaqyndyǵyn sezinem. Kenet, oıda joqta qursaǵym bosap qalsa onyń orny úńireıip, tánimniń bir múshesinen aırylyp qalǵandaı elegizıtin túrim bar. Bul eki adamnyń birigip bireý bolǵany ma, álde bir adamnyń qaq bólinip ekeý bolǵany ma, ol arasyn ajyrata almaımyn, áıteýir ne de bolsa búıirimnen shyqqan bir butaq, sıaqty, men ony ózimnen bólip tastaı almaıtynymdy bilem.

İshtegi nárestem qımyldap, búıirim men keýdemdi qosa jylytyp kele jatqanda salqyn aqyl kıligip tula boıymdy tońazytyn ótedi. Ol qazirgi múshkil hálimdi aldyma kóldeneń tosyp, eriksiz erteńgi kúnimdi — bolashaǵymdy oılatady. Sodan baryp kempirdiń kishkene úıinde, jyly peshtiń ústindegi uıyp turǵan buıyǵy rahatym irkitteı irip júre beredi. Buryn basymnan keshpegen bosanar aýyr saǵatym — ol óz aldyna bir qorqynysh. Ol saǵatym sátti bolǵan kúnniń ózinde... Qursaqty kúıimde tózse de jas balamen masyl qylyp myna kempir meni qashanǵy ustamaq, alda-jalda ol ustaǵanmen dushpanyń tynyshtyq bere me? Osy oılar meni mazalaı berdi, biraq qıyn oılar qansha qylqandaı qadalsa da, mende qareket jasar dármen joq.

Osynyń bári ózimniń, osaldyǵym ekenin sezemin, biraq qurǵyrdy sezgennen keler jeńildik joq eken, aqyry dep — sal bolyp, basym qańǵyryp toqtaımyn. Múmkin osynyń bári jazmysh shyǵar. Ár nárseniń sebebi bolady deýshi edi. Oıda joqta kezdesken bir sebep adamnyń taǵdyryn túgel tóńkerip jiberetinine de kózim jetti endi. Qasymbek so joly demalysqa kelmese... Men oǵan ushyraspasam...

Keıde oıym alaı-dúleı uıytqyp, keıde boıym da, oıym da jalqaý tartyp, meńireý halge túsip osy úıde tura berdim. Kempirim de meni sózge aldarqatyp, alań qylyp jarym kóńilimdi jubatarlyq jyly sózdi onsha aıta qoımaıdy, moınyna baılap alǵan qara tasty amalsyz kóterip júrgen adam sıaqty. Bap tańdaıtyn, yqylas izdeıtin hal mende joq, qashan qýyp shyqqansha tóze bermekpin. Biraq kempir qýyp shyqpady, ekeýmiz tomsyraıyp júrip-aq bir-birimizge úırene bastadyq.

Kózim úırene kele baıqasam Dýná apaıdyń óńi qatqyl bolǵanmen pálendeı tikireıip turǵan esh nársesi joq sıaqty, álde súıkele kele qyry jumsardy ma, bastapqydaı bet álpeti, kózqarasy maǵan túrpideı tımeıdi, degenmen er bitimdi kesek júzinde, súıegi arsıǵan iri tulǵasynda jumsaqtyq ta shamaly. Kishkentaıymnan kisiniń júzine tike qaramaıtyn ádetim bar edi, kúnim túsken, tanymaıtyn jat áıeldiń aldynda tipti ımenshekpin, maǵan sóz aıtýǵa oqtalǵanda mańdaıymnan tars etkizetindeı tiksinip, jasqana kútem, biraq áıteýir ondaı qatty sóz aıtqan emes. Zatyń áıel, onyń ústine halyń múshkil, bireýge kiriptar bolcań qam kóńil bolmaǵanda qaıtesiń, kempirdiń betine urlana qarap meıirim izdeımin. Eger bul kisiniń meıirimi bolsa ol tas qobdıdiń ishinde jatqan bolar, syrtyna tepsinip shyqqanyn ańǵarmadym. Tipti kisige jany ashyp aıtqan sóziniń ózin keıińkirep, zekip aıtady. Men keıde jóndep tamaq ishpesem:

— Nemene, tóreniń áıelinshe tiksinip otyrǵanyń... Qazir saǵan tamaqty eki ese ishý kerek. İshińdegiń de soryp jatqan joq pa? Oǵan da tamaq kerek. Qarashy munyń astan jerkenýin, — dep keıip tastaıdy.

Meniń peshtiń ústinde buıyǵyp jatyp alǵanym da kempirge jaqpaı qaldy.

— Qarashy peshtiń ústinde shaljıyp jatyp alǵanyn. Óziń bir balpıyp jata beretin jalqaý nárse bolarsyń. Syrtqa shyqpasań da úıdiń ishinde qybyrlap júr. Qımyldasań qol-aıaǵyń jeńil bolady. Jeńil bosanasyń. Jatpa shaljıyp, — dep keıidi.

Meniń órisim úıdiń ishi ǵana, syrtqa shyǵýǵa kempirdiń ózi ruqsat etpegen. Kúndiz bir jaqqa ketse de syrtymnan qulyptap, «qysylsań, sholanda shelek tur» dep eskertip ketedi. Sodan kúıbeńdep, úıdiń ishinde, sholanda júretin boldym. Birte-bite úıdiń usaq-túıek sharýasyna aralastym. As pisirý, ydys jýý, ot jaǵý... sharýaǵa aralasqan soń kádimgideı sergıin dedim. Aldamshy áser bolsa da, áıteýir, osy úıdiń sharýasyna ortaq bir adam sıaqty jıirkenishti masyldyq sezimi burynǵydaı qınamaıtyn boldy.

Áne, selonyń orta tusynan beri qaraı bir erkek kele jatyr. El bolǵasyn... jáı bara jatqan bireý shyǵar. Nege ekenin qaıdam, tiksinip qaldym. Múmkin joldaǵy bir úıge burylar, ne ótip keter, dep edim, biraq qaryshty qadamyna qaraǵanda jolshybaı bir jerge qaırylatyn túpi joq. Derevná turǵyndarynan túri bólek pe, qalaı... Jeńine baılaǵan jalpaq shúberegi bar, «ne de bolsa sirá nemisterdiń qyzmetindegi adam bolar» degen sekemshil oı kelip, terezeden eki qadam sheginip kettim. Ol bizdiń úıge qaraı buryldy.

3

Ústi jalpaq orys peshiniń qýysyndaǵy túkpirge tyǵylyp jatyrmyn. Jambasym uıyp qaldy, aýnap túseıin desem... aýnamaq túgil qybyr etýge bolmaıdy maǵan. Kórpe-jastyqtyń tasasynda, qarańǵy qýysta lebimdi ishime tartyp qulaǵymmen ǵana emes, búkil denemmen qybyr etken dybysty baǵam.

Manaǵy syrtta kórgen kisi esiktegi qumandaı qara qulypty kórip birden ketip qalmady, jas qardy kúrt-kúrt basyp terezege kele jatty. Men sheginshektep baryp sholanǵa shyǵyp kettim, ádeıi jabyq úıdiń terezesiniń aldyna kelgesin úńilip ishke kóz tastaıtyny anyq qoı. Jas qardy basqan qadamnyń jumsaq tyqyry jóndi estilmeı, tereze aldyndaǵy kisiniń ketken-ketpegenin anyq bile almaı sholanda uzaq turyp denem tońazyp qaldy.

Keshte qaıtyp oralǵasyn osy oqıǵany kempirge aıtyp edim, ol oılanyn qaldy. Bul úıge kele qoıatyn beısaýat adamnyń oraıy joq eken, Dýná apaı ájeptáýir kúdik aldy. Sirá, sonsha timiskileýine qaraǵanda ol taǵy bir aınalyp soǵatyn bolar, saqtyqta qorlyq joq degen oıǵa kelip kempir meni peshtiń qýysyna tyǵyp tastady.

Aıtqanyndaı-aq keshikpeı bireý dúńkildetip esik qaqty. Dýná apaı asyqpaı men jatqan qýysty jaqsylap qymtady da sholanǵa shyǵyp esik ashty. Ózi syǵyraıǵan kerosın shamnan qara kóleńke bolyp turǵan bólme edi, meniń qýysym tipti qarańǵy bolyp qaldy.

Bireý esikten dańǵyrlap sóılep kirip kele jatyr, shamasy Dýná apaıdy jaqsy tanıtyn adam bolsa kerek:

— Evdokıa Gerasımovna, qonaqty qabyldańyz, — den erkinsı sóıleıdi.

— Bul neǵylǵan túndeletken qonaq, — dedi meniń kempirim unatpaı, óziniń shatynaǵan ashshy daýsymen.

— Qazir kúndiz, tún deıtin ýaqyt pa. Onyń ústine óziń kúndiz úıde turmaısyń ǵoı, — dep dúńk etti jýan daýys.

Baıqaımyn, manaǵy kúndiz kelgen osy bolar, syrtynan kórgenimde iri deneli kisi edi, mynanyń daýsy da týra úıdiń tóbesiniń astynan, bıikten estiledi.

— Al joǵary shyǵyńyz, shaqyrylmaǵan qonaq, — dedi Dýná apaı kekesindi daýyspen. Buryn shaqyrylmaǵan qonaqty tatardan da jaman deýshi edi, endi nemisten de jaman deıtin shyǵarmyz.

— Siz ne dedińiz? — dep jýan daýys gúj ete tústi.

Dýná apaı áńgimeni ózi ýshyqtyryp alyp, úndemedi.

Eki ezýinen qıǵash túsken tereń syzyqtan ashýy men ashshy mysqyly, shatynaǵan kók kózin ananyń óńmenine istikteı qadap sazaryp tur ma, álde qorqyp qaldy ma, men ishteı tynyp, qulaq tosam. Qaýipti tynyshtyq úziletin jipteı sozylyp kele jatyr edi, kenet qarqyldaǵan jýan kúlki tarqatyp jiberdi.

— Siz, sirá, bólshevıkterdiń áldeqashan zytqanyn bilmeı qalǵansyz-aý, Evdokıa Gerasımovna. Ha-ha-ha. Jaraıdy ózimiz ǵoı. Óıtse de mundaı sózge saq bolyńyz. Múmkin menen basqa bireý bolsa...

Anaý bitimge shaqyrǵanmen meniń shataq kempirim shatynap qoıa berdi.

— Endeshe, óziń nege zytpadyń? Bir kezde naǵyz qyp-qyzyl bólshevık bolǵan sen emes pe ediń?

Aıaq astynan tap bergende anaý tipti sasyp qaldy.

— Onyńyz ne... onyńyz ne, Evdokıa Gerasımovna. Jurttyń biri biledi. Men partıada joq bolatynmyn. Ras bir kezde... erterekte tilektester tobynda boldym. Biraq partıaǵa ótkenim joq. Ony... ony eshkimnen jasyrmaımyn.

— Siz de qaıdaǵyny aıtasyz, Evdokıa Gerasımovna. Ol qashanǵy oqıǵa.

— Al, odan keıin jeke menshik joıylsyn, bári ortaq bolady» dep jurttyń taýyǵyna deıin sypyryp alǵan sen emes ne ediń?

Kempirim jarady, dúńkildep kelgen dáý nemeniń áýselesin birden qaıtaryp tastady. Ananyń keskinin kóre almadym, kóz aldyma shapyldaǵan qanshyqtan úrkip quıryǵyn jymyp alǵan dúregeı tóbet elesteıdi.

— Jaraıdy, jaraıdy, Gerasımovna. Ótkendi qaza berip qaıtesiz.

— Qazbaǵanda she. Endi minekeı antıhrıst Gıtlerge qyzmet istep júrsiń.

— Baıqap sóıleńiz, Gerasımovna. — Endi esin jıyp anaý tirileıin dedi. — Fúrerge til tıgizgen adam qazir... Saq bolyńyz... Sonan soń... meni qorqytpańyz. Men tekserýden ótkem. Maǵan polısaılyq qyzmetti senip tapsyryp otyr. Ras. Basynda belsendi bolǵanym ras. Biraq meniń eńbegimdi baǵalady ma bólshevıkter. Aqyr aıaǵynda arbakesh bop kettim.

— Nemister baǵalady ma?

— Oho, baǵalamasa osyndaı myqty qyzmet bere me. Joq, Gerasımovna, bizdiń kúnimiz endi týady. — Polısaı kóńildenip keledi. — Bizdiń burynǵy aýdan ortalyǵynda qazir nemisterdiń komendatýrasy ornaǵan. Endi eldiń bárin sol basqarady. Barlyq jerge bastyqtar taǵaıyndap jatyr. Sol komendant myrzanyń ózimen sóılestim men.

— Sen nemene, nemisshe bilýshi me ediń? — dep bir qaǵytyp qoıdy Dýná apaı.

Kekesindi sezetin polısaı joq, ózi de kórgen — bilgeni ishine syımaı jarylaıyn dep tursa kerek.

— Joǵa. Tilmashy bar. Bir jıren kelinshek. Buryn bizdiń jaqta kórmegen adamym. Komendant myrza: jaraıdy, burynǵy qateleskendi biz keshiremiz, — dedi. Keterde, tipti arqamnan qaǵyp: «sen, Ýsachev, bizge kerek adamsyń», — dedi. Qalaı, á? Árıne Ýsachev kerek bolady. — Kóńilinde kúpsinip baratqan qýanyshy men maqtanyshyn tyńdaıtyn qulaq tabylǵanyna máz. Ýsachev kúmpildep, yldıǵa qaraı zyrǵyǵap arba sıaqty toqtaı almaı ketip barady. Túr-túsin kórmesem de maǵan osy adam tanys sıaqty, qaıdan kórdim, qaı jerde daýsyn estidim, ol arasyn anyq bilmeımin, áıteýir osynyń boıynda men kórgen, maǵan tanys, tipti úırenshikti bir nárse bar.

— Komendant myrza: biz saǵan senemiz, Ýsachev. Sen bizdiń kózimiz ben qulaǵymyzsyń dedi. Qalaı, á? Tóńiregine senimdi adamdardy topta. Bizge jat elementterge qarsy ne isteseń de tolyq bılik beremiz dedi. «Qolyńdy qaqpaımyz, tolyq bılik beremiz», — deıdi, a?

— Erteń Sovet ókimeti qaıtyp kelse qaıtesiń? — dedi Dýná apaı qyzyp kele jatqan Ýsachevqa laq etkizip salqyn sýdy quıa salǵandaı.

— A? Ne deısiń, — dep Ýsachev sál sasqalaqtap qaldy da, esin tez jıyp: — Odan qoryqpadyz, Gerasımovna, — dedi.

— Men qorqyp turǵanym joq qoı, sen qoryqpasań.

— Meniń qazir qolymdaǵy bılik úlken, Evdokıa Gerasımovna. Eger anaý-mynaý keregiń bolsa aıtyp qoı. Men ózim degen adamǵa esh nárseni aıamaımyn.

— Meniń qý basyma ne kerek deısiń. Eger jaqsylyǵyń tasyn baratsa ana azamattary áskerge ketken áıelderge járdem et, — dep kempir myrs etip kúlip jiberdi.

— Oh — ho — o, — dep dúńkildep kúlip aldy Ýsachev. — Siz de aıtasyz, á. Sonda qyzyl áskerdiń semásyna járdem etýim kerek pe? Jo-oq, olar ázir tynysh otyrǵanyna rahmet aıtsyn. Olar týraly ázir nusqaý bolǵan joq. Keıin kim biledi.

Úı ıesi áńgimege muryndyq bolmaı, qashqaqtap qansha jaltarsa da, polısaı ony qybyna da qystyrmaı dúńkildep áli sóılep otyr. Aqyry taýysa almaǵan sózin esikten shyqqanda da arqandaı shubatyp ala ketti.

Dúńgirletip úıdi toltyryp turǵan álgi Ýsachev degenniń jalǵyz ózi eken, ol ketkesin kishkene bólme bosap, meniń de arqa-basym keńip qaldy. Dýná apaı maǵan:

— Tynysh uıyqtaı ber, — dep, tósek salyp ózi de jatyp qaldy.

Meniń uıqym keletin emes. Jańa qorqynyshpen qabattasyp, «osyny qaıdan kórdim?» degen jeńsik oı endi ońasha oralyp, boıymdy bılep aldy. Arǵy-bergimdi aqtaryp, oı qaltarysymdy qansha tintkilesem de... Toqta, toqta... Osyndaı órekpı sóıleıtin óktem daýys... Óńmendep, ókirekteı kiretin dúleı qara...

Apyr-aý, Tursynǵalı... Meni qınap, uqsap ketip uqsamaı, ustatpaı ketip júrgen sol eken ǵoı. Onyń daýsy shańqyldaq, mynanyń daýsynan ashshy bolatyn. Bizdiń aýylda kishkentaı balalardy «Tursynǵalı kele jatyr» dep qorqytatyn. O kezde jasym jeti-segizde kádimgideı estıar bop qalsam da, «Tursynǵalı kele jatyr» degende men de shoshyp ketetinmin, balalar ǵana emes, odan úlkenderińniń ózderi qorqatyn. Ol aýylǵa adam sıaqty aıańmen kirýdi bilmeıdi, basa-kóktep attap kiredi.

Meniń kishkentaı kezimde bizdiń aýyl beti ashylmaǵan, qaımaǵy buzylmaǵan naǵyz qazaqy aýly edi. Tiri orys kórgen joqpyz-dy. Aýylda oryssha biletin jan joq, ózgeni bilmeımin, meniń ózime Tursynǵalıdiń orysshasy ájeptáýir bolyp kórinetin.

— Men ana jyldary tar úńgirge baryp shoıyn joldyń qaryn kúregende oryssha úırenbegende qoı baǵyp júr dep pe ediń? — dep masattana jaýap beredi Tursekeń.

— Bizdiń aýyldan da qar kúregender bar edi. Biraq solardyń bireýine juqpap edi, bul oryssha. Onyń da qonatyn kisisi bolady eken-aý.

— E, ákimshilik shirkin orysshany úıretpeı qoıa ma, — desip jatady jurt.

Tursynǵalı uzyn boıly, jińishke, keýde jaǵy suraq belgisi sıaqty ilgeri qaraı ıilińkirep bitken ımek qara. Onyń esesine eminip, ıegin kóterip ustaıdy. Eki shekesi edireıgen qalaq sheke, kishkene taıdy mańdaıynan salbyrap túsken uzyn qońqaq murny bir túrli ersi, quddy eshkiniń tekeshigi sıaqty, ózi de tekeshe baqyldaıdy.

— Mynaý nege kerek? Bári osy jerde jatyr ǵoı, — dep quıqasy tyrtysqan tyrtyq qalaq shekesin saýsaǵymen shertip qoıady.

Tursynǵalı jurttan salyq jınaıdy. Qyrsyqqan adamyna salyqty ústi-ústine salady. Sonda onyń ne bir jazǵan qaǵazy, ne tizimi bolmaıdy. «Sen pálen som tóleısiń, sen túgen som tóleısiń» dep aýyzsha aıtady.

— Oıbaı-aý, men ótken joly tóledim ǵoı, ımanyń bar ma?! — degenderge.

— Bilemin, ótken joly otyz som tólegensiń. Qazir qyryq som tóleısiń. Bári minekeı, myna jerde jatyr onyń, pynymaesh, — den qalaq shekesin suq qolymen tyq-tyq etkizetin.

Sondaı kishkentaı nárseniń ishine sonsha dúnıeniń syıyp turǵanyna bárimiz qaıran qalatynbyz.

Oǵan sebep bolǵan Qamqa ájemniń shyqqan teginiń shıkiligi. O kisi jaqaıym Jetes bıdiń qyzynan týǵan. Buryn ony biz de, ózgeler de maqtanysh etetinbiz. El aýzynda «Jetes bı aıtypty» degen ne bir ótkir sózder bar. Meniń esimde Jetes bıdiń ásirese bir sózi qalyp qoıyp edi. Erterek kezde aq patshaǵa qarsy shyqqan ataqty Beket batyr ustalǵannan keıin shektiniń eki bıi Jetes pen Nıaz bı, biri Jaqaıymnyń, biri Tileýqabaqtyń sózin ustap bir daýda kezdesip qalypty. Jetes pen Nıaz bir-birine syrttaı qanyq bolǵanmen buryn júzdesip kórispegen eken. Erteń daýǵa túsedi degen kúni bir-birin baǵdarlap, synaý úshin bir úıde bas qosyp, júz kórisipti. Nıaz iri, tolyq deneli, qyzyl shyraıly nardaı kisi bolsa kerek, al Jetes kishkene ǵana, qatyp qalǵan aryq qara kisi eken. Jasy úlken Nıaz Jetesti yqtyryp alý úshin bir shymshyp baıqapty.

— Jetes qaraǵym, daýylpaz degen qus bolady deýshi edi, daýysy jer jarady deýshi edi. Qasyna kelseń qurysyp qalǵan kón bolady deýshi edi-aý, — depti.

Sonda Jetes bı ilip alyp:

— Iá, Nıaz aǵa, onyńyz durys. Keshegi Ernazar Beket ustaǵaly arly shekti aryq boldy da, arsyz shekti semiz boldy ǵoı, — depti.

Osy áńgimeni aıta kelip Qamqa ájem: «bizdiń Tileýqabaqtyń ishinen de sumyraılar tabylǵan ǵoı. Óz baýyry Beket batyrdy ustap berýge solar da aralasty degen sóz bar. Jaryqtyq Nıaz atamyz jerge kirmegende qaıtsyn. Sodan sózden toqtalyp: «Men jeńildim, erteńgi daýdyń bar tóreligin Jetes bıdiń ózi aıtsyn» degen eken. Búginde ondaı ataly sózge toqtaıtyn adam qaldy ma. Usaqtap barady ǵoı bu jurt» dep kúrsinip qoıatyn.

Jurt Qamqa ájemdi maqtaǵanda: «ár sózi men Jetes bıdiń jıenimin»... dep turǵan joq pa», «teginde bar ǵoı, qalaı bolsyn» dep qolpashtaıtyn; endi maqtanysh etken tegi ájeme pále bop jabysty.

Bir kúni Tursynǵalı ákemniń minip júrgen jalǵyz aty Kúreńqasqasyna jarmasty. Aýylǵa shaýyp kirip, aýyldan shyǵa shabatyn Tursekeńe at shaq kelmeıtin, az kúnde arqasyn aldyryp, qyzyl maı qylyp zoryqtyryp tastaıtyn. Anaý óńkeńdep qoımaı baratqan soń jýas ákem ne qylaryn bilmeı sasyp qalǵanda sózge ájem aralasqan...

— Áı, sen kempir, aralaspa. Sen óziń kim ekenińdi bilesiń be? — dedi Tursynǵalı basy keksheńdep.

— E, men kim bolyppyn sondaı-aq, — dedi Qamqa ájem tańyrqap:

— Sen tap jaýynyń tuqymysyń. Jetes bıdiń jıeni ekeniń ras qoı?

— Iá, ras. Onyń nesin jasyramyn. Qudaı sendeı urynyń balasy qylyp jaratpaǵanyna shúkir.

Meniń ákem ury... Meniń ákem ury bolǵanda... — dep Tursynǵalı basy keksheńdep kishkene tutyǵyp, qaıtadan órekpidi. Meniń ákem ury bolǵanda ol tap jaýlarymen kúresken. Baılardyń malyn shapqan.

— Myqtynyń malyn shabatyn Dáýit sorlyda júrek bar ma eken oıbaı-aý.

Balanyń záresin aldy-aý myna pátshaǵar. Qoı, buǵan daýa bolmas, — dep ájem meni basymnan sıpap jubatyp úıge qaraı burylyp ketti.

Keler jyly kolhozdastyrý bastaldy. Bizdiń aýyl qazaqy, nadandaý bolatyn, jurt kóp nársege túsinbeıdi, keıin traktor kelip kenelip, ıt basyna irkit tógilip jatatynyn olar qaıdan bilsin. Meniń jasym segizge shyqqan, ájeptáýir es bilip qalǵan kezim sıaqty edi, biraq men de esh nárseni túsine almadym. Túsindiretin Tursynǵalı qaıda. «Kolhozǵa kirseń de kiresiń, kirmeseń de kiresiń» dep zirkildep qyryp bara jatty. «Kolhozǵa kirmeseń baı-kýlakqa jatqyzam, tujyrymdaımyn» dep jurttyń záresin alady. Qarańǵy sharýa tirnektep jıǵan qolyndaǵysynan aırylǵysy kele me, qatty sasty. Bireýi malyn soıdy, bireýi satty. Basqa tirshilik kásibi joq qazaqqa malsyz qalý degen... Meniń ákem de «bala-shaǵa bar, tigerge tuıaqsyz qalǵanymyz qalaı bolady» dep bir-eki qarasyn jasyrmaq bolyp edi, Qamqa ájem: «ana Tursynǵalı urynyń balasy emes pe, timiski neme tyqqanyńdy tappaı qoımas. Basyń pálege qalar, shyraǵym, Kóppen kórgen uly toı, ne de bolsa kóppen kórermiz, — dep tyıyp tastady. Tursynǵalı bolsa «asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» dep aıqaı salyp, jurttyń tyshqaq laǵyn qaldyrmaı ortaǵa salyp júr. Aqyry asha tuıaq qalmaǵan kezde baryp Tursynǵalıdiń da aıqaıy basylǵan bolatyn.

....Ýsachev degenniń daýsyn estigenim bolmasa, túr-túsin kóre de almaı qaldym. Nege ekenin qaıdam, qaı-qaıdaǵymdy oıatyp, umyt bolǵan Tursynǵalıdi esime saldy. «Jeke menshik joıylsyn dep jurttyń taýyǵyna deıin sypyryp alǵan joq pa ediń» deıdi Dýná apaı. Bizdiń qazaqta taýyq, úırek-qaz degen usaq jándikter bolmaıtyn, Tursynǵalı eshki, laqqa deıin sypyrdy. Óz basym Tursynǵalıdi bizdiń aýylda ǵana bolǵan shyǵar desem, mynaý bizdiń elden qıan shettegi orystyń aýlynan da bir Tursynǵalı tabylǵany-aý. Tursynǵalıdiń jaıyn Dýná apaıǵa bastan-aıaq aıtqym kelip ketti, biraq tilim jetip kelistirip aıta almaımyn ǵoı. Onyń ústine Dýná apaı da, áıel bolyp syrlasýǵa joq, tuıyq adam.

«Meniń eńbegimdi baǵalady ma, aqyr aıaǵynda arbakesh bop kettim» deıdi álgi Ýsachev. Tursynǵalı da keıin aýyl da barly-joqty qyzmetti saǵalap, aqyry saýaty bolmaǵan soń sońǵy jyldary kolhozdyń qoıyn baǵatyn bolǵan. Men tórtinshi klass bitirgesin, ákem «balamdy oqytam» dep aýdan ortalyǵyna kóshken. Aýdan ortalyǵyna joly túskende Tursynǵalı bizdiń úıge soqpaı ketpeıdi. Meniń bir ańǵarǵanym, qazaq ókpeshil halyq, tipti «bir atym nasybaıdan kóńili qalady» demekshi, kishkentaı nársege de ókpelep qalady.

4

Búgin túsimde inim Jumashty kórdim. Tym alystap kúder úzip kettim be, qaıdam, sońǵy kezderi el-jurt túsime kirmeıtin bolyp bara jatyr edi. Abzaly túsimnen de bereke qashqan. Basy joq, aıaǵy joq, birimen biri shatasyp jatqan qıyr-shıyr birdeńeler enedi túsime, budyr bedersiz tústerdiń kóbin-aq oıana kele umytyp qalam. Keıde boıym jeńildenip, bosanǵan bolyp júrem. Qalaı bosandym, ul taptym ba, qyz taptym ba ol arasy esimde joq, «osy men bosanyp edim ǵoı, balam qaıda?» dep izdep júrem. Ondaı kezde Qama ájemmen, Darıǵa jeńeshemmen de kezdesip qalatynym bar, biraq lezde olardy da joǵaltyp alyp ári-sári bolam. Áıteýir kileń bir qyrqyljyń túster.

Búgingi túsim de berekesizdeý edi, tek Jumashty sondaı anyq kórdim, sol baıaǵy jeti jasar qalpy; bir túrli óńi júdeý, ústi de jupyny. Tómen qarap úndemeıdi. Júregim alqynyp aýzyma tyǵylyp kózimnen jas yrshyp ketti. «Jumash! Jumashjan! Apyraý, sen bar ekensiń ǵoı». Alqynyp aıqaılaımyn. Biraq daýsym alqymyma keptelip qalǵan ba, estilmeıdi. «Jumashjan, saǵyndym ǵoı seni! Jumashjan!» osy joly kómeıim ashylyp, daýsym da shyqty. Biraq Jumash jaýap qatpaıdy, tómen qarap tunjyraǵan súlesoq qalpynda tura beredi. Unjyrǵasy túsip ketken, ón boıynda arylmas qasirettiń sýyq salqyny bar. Menen bólek. Tipti bólek. Aımalaǵym keledi. Qolymdy soza almaımyn ba, álde qolym jetpeı me, áıteýir jaqyndaı almadym.

«Jumashjan-aý, sen kip-kishkentaı baıaǵy qalpyńdasyń ǵoı, neǵyp óspeı qalǵansyń? — deımin. «Ólgen bala óspeıdi», — deıdi Jumash qaıǵyly keskinmen.

So kezde baryp emis-emis esime túsedi: aıtpaqshy, Jumash qaıtys bolyp edi ǵoı. Apyraý, kisi o dúnıedegi adammen de kezdesedi eken-aý. Minekeı Jumashjandy kórip turmyn, tek qushaqtap baýyryma qysa almaımyn. Aramyzda keremet bir jat, bólektik bar. «O dúnıedegi adammen osylaı — kórinbeıtin temir tordyń ba, álde áınektiń be, ar jaǵynda turǵandaı, qolyń jetpeı ǵana kórisýge bolady eken-aý» degen kúńgirt oı keledi basyma.

Mektepte bilim alyp, qudaıǵa senbeıtin bolsam da, Qamqa ájemniń kóp yrymdary boıyma sińip qalǵan. Jumashjannyń arýaǵynyń maǵan renjip júrgeni ras bolar. Jyl asqan saıyn Jumashtyń kóńilimnen aýlaqtap ketkeni ras. Ol qaıtys bolǵaly, oıpyr-aý, on jylǵa jýyq ýaqyt ótipti-aý. Basynda jas balanyń oıyn alańy, odan sylańdap boı jetip kele jatqan qyzdyń kóńil jeligi neni bolsa da umyttyrmaı qoıa ma. Jumash ta menen alystap, oıyma sırek oralatyn bolǵan, myna shyrǵalańǵa túskeli ony tipti esime de alǵan emespin, óli túgil tirilerdi oılaýǵa pursatym bolyp pa.

Qazir endi uıqym da, bitelip qalǵan kóńilim de ashylyp, alysta qalǵan, umyt bolǵan dúnıe, týǵan jer qaıta tirilip keledi.

Sol kóktemde ókpek jeldiń ótine shyǵyp, sýǵa salǵan qanttaı solyp qalǵan qardy kútirlete basyp, asyr salyp jyldaǵydaı oınaı almadyq. Kóbine búrsıip úıde otyramyz. Jumash ta júdeý. Qazaqtyń syqsıma soqyr terezeli alasa qystaý úıiniń ishi qandaı kúńgirt. Sol kúńgirt úıde kúıbeńdep oınaǵan bolamyz, biraq oıynymyz da kóńilsiz.

Qazaqy jalpaq peshtiń ot jaǵaryna oshaq quryp, oǵan qara qazan ornatylǵan. Biraq sol qara qazan baıaǵy kóńirsigen ısinen aırylyp, kóbine qańyrap bos turady — qansha qarasań da ne jyly býy, ne tátti ısi joq qara tastaı sap-salqyn. Qara qazannyń tiriletini tek keshke qaraı. Qamqa ájem biz bilmeıtin tereńge, júktiń astyna tyǵyp tastaǵan jerinen shúberekke oraǵan quıryq maıdy sýyryp alyp, shetinen bir-eki shekimdeıin ǵana jańqalap sıpady. Sony qazanǵa salyp shyjǵyryp jibergende kóńirsigen maıdyń ısin qolqamyzǵa jetkenshe simiremiz. Biraq tanaýyńdy jybyrlatqan tátti ıis aranyńdy ashyp, ishińde buıyǵyp jatqan ashtyǵyńdy qozdyra túsedi. Jumash ekeýmiz moıynymyzdy sozyp qazanǵa úńilemiz. Qamqa ájem de qatal bop ketken, bizdiń mólıgen kózqarasymyzdy tipti baıqamaıtyn sıaqty. Bizge, rahattanyp kirt-kirt shaınaıtyn bir-eki shyjyqty áperýdiń ornyna, qara qazanǵa baj etkizip orta shelek sýdy quıa salady da sonan soń taǵy bir jerden dorbasyn ákep qazanǵa qos ýys taldan tastaıdy. Dorbanyń aýzyn qaıtadan nyǵyzdap baılaıdy da, ony biz kórmeıtin taǵy bir qýysqa tyǵady.

Sýǵa qaınatqan osy talqandy keı jerde atala deıdi eken, bizdiń aýyl ony bylamyq deıtin, qudaı ońdap bylamyq tez pisedi, búlk etip bir qaınasa boldy. Qasyǵymyzǵa úrlep óńeshimizdi kúıdirip yssylaı qaýyp iship alamyz. Tiske tıer túıiri joq suıyq tamaq, toıdyrýdyń ornyna qarnyńdy qońqyldatyp, aranyńdy asha tússe de, Qamqa ájem aıtqandaı «ar jaǵy da el qondyryp», birazdan keıin qarynyńnyń ashqanyn basady.

Bara-bara bylamyqtyń betindegi jyltyldap júretin «jylan qaraǵy» azaıyp, ózi de suıyla bastady. Mal basy ketkesin, Qamqa ájemniń, qaıtys bolǵan sheshemniń saqına, bilezik, syrǵa, shashbaý, sholpylary sıaqty kúmis buıymdardy ótkizip, soǵan bergen azyn-aýlaq azyqty derek etip kelip edik, endi o da taýsyldy.

Shirkin, jylda osyndaı kún shuǵylasy molaıǵan kezde, adam tursyn jan-janýarlardyń ózi qur silkinip, býsanǵan dalamen birge tynysy keńip bir jasap qalatyn. Alǵashqy kókke otyqqan qozy-laqtar da tirilip, qarny toıǵasyn boılaryna jelik kirip aýyq-aýyq opyr-topyr júgirip asyr salyp máz bolatyn. Kóktem lebine mas bolyp, qozylardy qýalap, ári-beriden soń bet aldy júgirip biz de esepsiz rahatqa keneletinbiz.

Bıyl elde qujynaǵan mal joq, biren-saran aryq-turaq. Qystan kóterem bop shyqqan azǵana mal, tuǵyjyńdap basyn jerden almaıdy. Biz aýyldan uzap shyqqan dalada da uzap jaıylǵan mal qarasy kórinbeıdi. Áıteýir kóktem jaryqtyqtyń aty kóktem ǵoı, jyldaǵydaı oınap asyr salmasaq ta, Jumash ekeýmizdiń de eńsemiz kóterildi. Qaqpan quryp tyshqan aýlaý da ermek. Bu da qyzyq. Jataǵan inniń aýzyn kúrekpen oıyp alyp, sol jerge qaqpan quramyz. İnnen shyqqan sarshunaqtyń basqa joly joq, qaqpannyń tilin basady da, týra qoltyǵynan qaptyrady. Biraz inder sýyryp alǵan qazyqtyń tesigindeı tike bolady. Tik inderdiń aýzyn qazbaımyz, qaqpandy quryp alyp, aýzyna tóńkerip tastaı salamyz. Onda joǵary qaraı órmelep kele jatqan sarshunaq qaqpannyń tilin tumsyǵymen soǵyp qyl moınynan qaptyrady. Biz aýylda inge sý quıyp ta aýlaıtynbyz. Bir inge orta shelek te jaraıdy, biraq keıbir tereń inge eki shelekten artyq sý kerek. Sý shópildep, inniń aýzynan shyqqan kezde júni sobalaqtanyp, sýǵa qaqalyp, alqymy búlkildegen sarshunaqtyń da basy kórinedi. So kezde moınynan qylǵyndyryp ustaı alasyń. Sarshunaq degen shaqar, saq bolmasań saýsaǵyńdy shym etkizip tistep alady.

Qaqpan qurýdy jaqsylap úırenip aldym. Jumash ta qaqpan quram dep talasady, biraq qolyna shaptyryp alady dep qorqyp ákem oǵan qaqpan qurǵyzbaıdy. Jumash túgil, dardaı, jasym on birge qaraǵan meniń de qateligim bolady. Bir ret qyrdyń astynda qaqpan quryn júrip, baıqamaı qolyma shaptyryp aldym. Qaqpannyń eki jaqtaýy sart ete qalǵanda janym shyǵyp kete jazdady, baqyryp jylap jiberdim. Saýsaqtarym syrqyrap synyp barady, men shyńǵyryp jylaı berdim, jylaı berdim. Bir kezde baryp mańymda meniń jylaǵanyma júgirip keletin adam joǵy esime tústi, biraq sonda da osyndaı kezde solardyń mańymda bolmaǵanyna yza bolyp taǵy da kishkene jylaı tústim de aqyry eshkimniń kelmesine kózim jetip, esimdi jıyp, qaqpannyń serippe-sabyn aıaǵymmen basyn, qolymdy shyǵaryp aldym. Saýsaqtarym synbaǵan eken, biraq birneshe kún aýyryp júrdi.

Sarshunaqty ákem soıady. Jumash ekeýmiz qamystan istik jasap terisin keremiz. Úsh-tórt kúnde biraz teri jınalyp qalady, ákem terilerdi kergishterinen bosatyn qaýdyrlatyp qapshyqqa salyp alady da aýylǵa aparyp ótkizip keledi. O kúni keshke deıin Jumash ekeýmiz ońasha qalamyz. Japan dalada bolsaq ta qoryqpaýshy edik, bir kúni bizdiń qostan júz qadamdaı jerde turǵan ıtti kórdik. Aldymen ony Jumash baıqap:

— Naz apa, ana ıtti qarashy. Bizdi qaýyp almaı ma? — dedi.

Arlan tóbetteı úlken súr ıt aldyndaǵy bir nársege úńilip qatyp qalypty. Qozǵalmaıdy. Aıdalada neǵyp júrgen ıt eken dep men de tańyrqap qarap turmyn. Júregim zý ete qaldy: mynaý ıttiń qulaǵy tikireıip tik tur, bizdiń elde qulaǵy tik ıt bolmaıtyn, jáne ondaı bolady degendi estigen de joqpyz. Qasqyrdyń qulaǵy tik bolady deýshi edi.

— Jumash, mynaý qasqyr ǵoı, — dedim shoshyp.

— Oıbaı, ras pa? — dep Jumash maǵan tyǵyldy.

Ekeýmiz bir — birimizge tyǵylyp turmyz.

— Qoı, mynaý ıtten aýmaıdy ǵoı, — dedi Jumash úmiti men úreıi aralasyp.

Buryn qasqyr kórmesem de qasqyrdyń ıt sıaqty bolatynyn talaı estigem, mynaý da ıt sıaqty, biraq denesi sıdam-taramystaý, surǵylt qylshyǵy da úı mańynda aýnap júrgen ıtterdiń sabalaq júnine uqsamaıdy, tyqyr irileý, bir túrli susty kórinedi. Men endi munyń qasqyr ekenin anyq bildim. Qazir bizge tap berse...

— Jumash, sen qaqpandardy alyp saldyrat. Men kúrekti alaıyn. Sosyn ekeýmiz aıqaılaıyq. Úrkiteıik.

Jumash qaqpandardy jınap alyp saldyrlatyp, men kúrekti bulǵap ekeýmiz jarysa shyńǵyryp aıqaılaımyz kelip, jerdi tepkilep aıbat qylyp bir-eki qadam ilgeri umtylyp baramyz da keıin sheginemiz. Biraq bizdiń aıqaı, qasqyrdyń qybyna kirip turǵan joq, aldyndaǵy biz kórmegen bir nársege qarap qalǵan, qybyr etpeıdi.

— Qoryqpa, Jumash. Kelse kúrekpen tumsyqtan soǵam, — deımin ózim qorqyp turyp.

— Men qaqpanmen uram, — deıdi Jumash.

Aıqaılaı-aıqalaı daýysymyz qarlyǵyp, óz daýysymyzǵa shashalyp sharshap turyp qaldyq. Qasqyr aqyryn ornynan qozǵaldy da, eki-úsh qadamnan keıin ıt búlkilge kóship aldyndaǵy qyratty betke alyp tarta berdi; sol qannen-qapersiz búlkilimen qyrdan asyp ketti. Bizdi tipti adam eken-aý, tiri jan eken-aý dep elegen de, tym bolmasa moıyn buryp bir qaraǵan da joq.

Naz apa, ketip qaldy. Qashyp ketti, — deıdi Jumash qýanyp.

O qurǵyr qashpaq túgil bizden aıylyn da jıǵan joq, ánsheıin óz sharýasymen ketti. Aman qalǵanymyzǵa qýanýdyń ornyna, bizdi sonsha qorlaǵan qasqyrdyń myna qyrsyq minezine yzam kele bastady.

Keshke kelgesin Jumash ekeýmiz jarysa sóılep osy oqıǵany ákeme aıtyp berdik. Alǵashqyda ákem baıǵustyń tipti záresi ushyp ketti, «apyraı... apyr-aı...» degennen basqa aýzyna sóz túspedi. Tiri qalǵanymyzǵa senbegendeı ekeýmizge kezek qarap: «apyr-aı.., apyr-aı» deıdi.

— Men tipti qoryqqanym joq. Qaqpanmen bastan peretin edim, — deıdi Jumash maqtanyp.

— Men kúrekpen tumsyqtan soǵaıyn dep...

Mana qansha sasqanmen arqa súıeýshimiz kelgen soń biz tipti batyr bop baramyz, sodan keıin ákemiz de esin jıyp, aqyly qaıtyp oraldy.

— Iá, endi... qazir qasqyr toq qoı. Tyshqan tirilsin... Endi soǵan toıynyp... Bul kezde ol... adam túgil malǵa da shaba bermeıdi. Biraq endi... Qudaı saqtaǵan eken.

Ákem, kishileý sopaq beti qýshıyp, shoqsha saqalyn shymshyp tartyp, qalbalaqtaı beredi, baıqasam ózi bizden beter qoryqqan, esin ázer jıdy. Osydan keıin ol bizdi jeke qaldyrmaı, terilerdi ótkizerde erte ketetin boldy.

Biraq ákemizdiń bir jaman da minezin baıqadym. Bıyl qysqa qaraı Qamqa ájem qytymyr sarań bolyp ketip edi, osy qyrǵa shyqqaly ákem odan da sarań bop barady. Júktiń arasyna tyǵyp arqalap kelgen kenep dorbasy bar, bizdiń bar qoregimiz sonda. Ol taryny aqtaý tursyn, tipti kebegin almaı qaralaı tartqan talqan, sony eki mezgil qaınatyp bylamyq jasap ishemiz. Tiske basar basqa nárse bolmaǵan soń, oǵan kóktemgi salqynda kúndiz túni dalada júrgen balanyń qarny toımaǵany bylaı tursyn, qaıta aranymyz ashyla beredi. Onyń ústine toıyp ishetin qoıý bylamyq bolsa eken-aý, ákem sháýgimge sol talqannyń ózin qoly qaltyrap shymshyp salady. Osy dorbanyń aýzy sheshilgende úsh par suq kóz soǵan birdeı qadalady. Aǵaıyndy eki bala, ákesi úsheýiniń arasynan bir eli jylan jorǵalap ótip, úsheýin ala kóz qylyp atystyryp ketedi. Ákem qolyndaǵy qazynasyn bireý tartyp alardaı tiksinip, kózinde salqyn ushqyn jylt etip sónip, sodan keıip urlyǵyn jasyrǵandaı qysylyp, dorbanyń aýzyn shandı beredi; bizge bir ýys talqan da asatpaıdy. Bir joly Jumash:

— Áke, maǵan bir ýys talqan bershi, — dep jalyndy.

Sol sátte Jumashqa berip men qur qalatyndaı:

— Áke, maǵan da bershi, — dedim jalma — jan.

Ákem ekeýmizge ala kózimen qarap:

— Sonda erteń ne ishesińder? — dep bizge keıip tastady da, sodan soń jaıymen ǵana: — Shydaı turyńdar. Qazir bylamyq pisedi ǵoı, — dep teris aınalyp ketti.

Ashtyq bala tursyn úlken kisiniń de esin alady, bilemin, bizdiń kishkene dorbadaǵy talqannan ózge qoregimiz joq. Sarshunaqtyń eti aq maı aralas semiz, qoıannyń eti, sıaqty, tábetim tartyp baryp, jırenip shoshynyp qalam. Ol aram. Ózi taza shóp jese de, ininde teris qarap jatatyn kórinedi, ashtan ólip bara jatsaq da ony jeýge bolmaıdy, sarshunaqty ustaǵannan keıin jıirkenip ylǵı qolymyzdy jýamyz.

Áýelgi urlyǵymnyń boıyma sińgenine shúkirlik etip, men birden tyıyla almadym, bir kún shydap-aq baǵyp edim, kelesi kúni dándep alǵan qulqynym tipti maza bermedi. Jáne ákem «esi bar» dep menen onsha kúdik almaıdy, onyń ústine qazaqta qyz balaǵa ákesi uryspaıdy, urysatyn sheshe bolsa mende joq. Kempirler «er bala ańqaý, qyz bala zalym bolady» deýshi edi, sol zalymdyǵym ba, álde ashtyqtyń adamdy ne bir pálege úıretetin sumdyǵy bar ma, áıteýir ózimdi aqtap alatyn dálelder basyma qaptap kele beredi. Jumash áli kishkene, esi kirmegen bala dep ákem oǵan qatty ursa bermes, ánsheıin keııdi de qoıady ǵoı, tek ózim tutylyp qalmaı, pálesin Jumashqa japsam, esh nárse etpeıdi.

Zalymdyǵymdy qara: pále jabýdyń aılasyn da aınytpaı taýyp aldym. Tańerteńnen ákemniń sońynan erip qasynan qalmaı júrdim de, tek az ýaqyt qana otyn qamdap qosqa aparyp qaıttym. Qosqa jetisimen otyndy tastaı berip, tósek arasyndaǵy dorbany sýyryp alyp, talqannyń úsh ýysyn asap jep aldym. Bet-aýzyma juqqan talqandy táptishtep súrtip ákemniń qasyna tez qaıtyp keldim de, tezirek Jumashty qosqa qaıtardym. Sóıtip bylaı qaraǵanda kúni boıy men ákemniń qasynda, Jumash qostyń basynda boldy.

Sol kezde kóńilime bir jaman pıǵyl uıalap alǵan-dy. Men onyń bar sumdyǵyn keıinirek uqtym da, sonym esime tússe, osy kúnge deıin tula boıym titirkenip qoıa beredi. Anamyz qaıtys bolǵaly jyldan asqan, sodan beri eki jetim bir-birimizge súıenip, burynǵydan da jaqyn bop ketip edik. Meniń jasym úlken, onyń ústine qyz bala erterek eseıedi ǵoı, áli kishkene bolsam da kóńilime kekselik kirip, es bilmegen Jumashqa ábden qamqor bolyp alǵanmyn, oǵan anamnyń ornym joqtatpaýǵa tyrysatynmyn.

Keshke qaraı ákem dorbaǵa taǵy da suǵanaq qoldyń kirgenin aýzyn sheshpeı-aq sezdi. Kózim túsip ketip edi, dorbanyń túbi tipti shómıip qalǵan eken. Jýas kisiniń ashýynyń jaman bolatynyn osy joly kórdim.

Dorbanyń aýzyn sheshe berip, qoly qaltyldap oqys shatynady. Qara tory óńi qany qashyp sup-sur bolyp, shoqsha saqaly tikireıip ketti. Jumashqa ala kózimen ata qarap:

— Taǵy da talqan urlapsyń ǵoı! — dep aqyrdy.

— Joq men emes. Men talqan urlaǵanym joq, — dedi Jumash.

Baıǵus bala ákemniń ashýyn sezbeı qalǵan, jaıbaraqat tur edi, kelesi sátte eken, tipti boıyna bitpegen ashýmen dorbany tastaı berip tómen qarap turǵan Jumashty ókpe tusynan salyn jiberdi, Jumash baqyra qulady, «men emes, men emes» dep aıqaılap jylaıdy. Oǵan qaraıtyn ákem joq, kózinde bir týra qas jaýyn qolǵa túsirgendeı dúleı óshpendilik bar, Jumashty judyryqtyń astyna alyp jatyr.

Jumashqa janym ashysa da talqandy men urladym dep aıta alar emespin. Ákemniń judyryǵynan buryn jańaǵy jaman kózinen-aq.., tipti jaman, jaq súıegińnen ótip ketetindeı. Shyrqyrap jatqan Jumashty aıaımyn, biraq osy jazanyń menen aýytqyp ketkenine degen bir jymysqy rızalyq zalym kóńildiń túkpirinde jatyr. Ony da sezemin.

— Áke, tımeshi... tımeshi...

Men Jumashqa ara túsemin. Bar aıtarym «tımeshi» deı beremin, «talqandy urlap jegen menmin» dep aıta alatyn oıym joq.

— Áke, tımeshi... Ol kishkentaı ǵoı...

«Kishkentaı ǵoı» degen sózdiń ákemniń ashýyn basatyn eń aıanyshty sóz ekenine túsinip, sol sózdiń aýzyma túse qoıǵanyna qýanyp kettim; bul sóz páleden Jumashty ǵana emes, meni de qutqaratynyn sezemin.

Jumashty órshelene basqa-kózge tómpeshtep jatqan ákem kenet shoshyp ketkendeı, sostıyp toqtaı qaldy da, otyrǵan jerinen ushyp turyp, teris aınalyp júre berdi. Tómen qaraı aıańdaı bardy da, jyranyń qabaǵyna shógip otyra ketti.

Jer baýyrlap qorsyldap Jumash jatyr, bezgek bolǵandaı, búkil denesi qalshyldap, óksigin tyıa almaı, murnyn qors-qors tartady. Aýyq-aýyq:

— Men... Men emespin... men... talqanǵa... tıgenim joq, — deıdi kóz jasyn demimen birge jutyp.

Men úshin taıaq jegen Jumashty aıap ketip, qasyna kelip, basyn kóterip edim, aýzy — murny daladaı qan eken. Shoshyp ketip:

— Áke, qan!.. Qan!.. — dep shyńǵyryp aıqaılap jiberdim.

...Peshtiń ústinde taǵy bir aýdarylyp tústim. Endigi dóńbekshigenimdi kempir baıqaǵan joq, uıyqtap qalǵan bolar. Meniń uıyqtaıtyn túrim joq. Burynǵy derevnádan derevná, úıden úı adaqtap qaraqan basyma pana izdep sasyp júrgen kezim... qaıta jaqsy eken. Onda búgingiden burynǵysyn da, keıingi keleshegin de oılamaýshy em, kempirdiń úıine kelip tynysh jatqaly qaı-qaıdaǵym qozdaı beredi. «Biteý jara» degen qazaqtyń sózin talaı estigenmin, endi baıqasam sol qurǵyr aýzy ǵana bitelip, tereńinde qany uıyp turǵan bir pále bolý kerek. Aýzyn tyrnap alsań...

Jańaǵy oqıǵadan eki-úsh kún ótpeı jatyp, Jumash qalpaqtaı ushyp aýyrdy. Bilmeımin... ákemniń taıaǵynan... Joqshylyq ashyndyryp, qapelimde dúleı yza bılep, aqylynan adasyp qalǵan ákemniń qoly qatty tıip ketip edi. Aıamaı urdy ǵoı. Sodan kelgen pále me? Joq, álde tosynnan kelgen syrqat pa?.. Ákem aıamaı urdy ǵoı. Oıym on saqqa júgiredi. Sol kezde oıyma ne kelip, ne ketkenin ózim de bile bermeımin, tek Jumash yqylyq atyp, yshqynyp jylaǵanda, men de janymdy qoıarǵa jer tappadym. Neǵylǵan qaýyrt kelgen indet ekenin!.. Túske qaraı Jumashtyń naýqasy tipti meńdetip áketti. Áýeli óńi qashyp, sup-sur bolyp edi, endi kógerip barady, qol-aıaǵy siresip yshqyna beredi.

Ákeme kózim túsip ketip edi, óńi qashyp ketken, shoshynǵan úreıli kózinen jasy sorǵalap:

— Ia, qudaı... Ia, qudaı!.. — deı beredi daýsy qaltyrap.

«Jumash óledi» degen sumdyq oı júregimdi tilip ótti.

Áke! — den shyńǵyryp jiberdim, — Talqandy urlaǵan menmin. Jumash emes menmin...

Daýysymnan shoshyp ketkendeı, ákem shuǵyl bir qarady da, qaıtadan empeńdeı jóneldi. Aýzyndaǵy sózi tek «Ia, qudaı...» Osy sátte Jumashtyń jany shıratylǵan jipteı sozylyp úzilip keteıin dep turǵanyn sezdim. Pále menen boldy. Menen.

— Talqandy urlap jegen menmin. Menmin. Jumash emes menmin...

Aýyl jaqqa jaqyndaǵanda, ákem eńirep, júresinen otyra ketti.

...Qozǵala bergenimde jastyǵym betime sap-salqyn bop tıdi, sýǵa shylqyp qalypty. Alty aı tartqan azabymda kózimnen bir tamshy jas shyqqan joq edi, endi sol qurǵyrdyń jınalyp kelip bir-aq tógilgeni me... Ashtyq bala turmaq úlkendi de esinen adastyrady. Biraq qarshadaı jalǵyz inim Jumashqa jasaǵan sol qıanatym... Arýaǵy renjip júr me eken maǵan? Jańa túsimde de júzi jabyrqaý edi ǵoı. Sol baıaǵy jeti jasar sábı qalpy, biraq óńinde úlken adamnyń qasireti bar, «Ólgen bala óspeıdi», — deıdi...

5

Bir shybyn janym úshin arpalysyp, tórt aıdan astam orman saǵalap, alasurǵan azabymnan keıin meniń, ómirim tynysh arnaǵa túskendeı bolyp edi. Dúrildegen doly tasqyn domalatyp kele jatqanda, oılamaǵan jerden tyn-tynysh ıirimge kez bolyp, Dýná apaıdyń ońasha úıinde qımylsyz ómir súrgenime aıdan asqan kez bolatyn. Bir úıde aınaldyrǵan ekeýmiz ǵana. Kóbine tipti jalǵyz qalam. Mekenim peshtiń ústi. Jalpıyp jata berýge jalyqtym, jalyqqannan buryn qysylyp kempirge qolqabysymdy tıgizgim kelip, qybyrlap ony-muny istegen bolam. Biraq jarytyp isteıtin jumys ta shamaly. Kúıbeńdep úı sypyryp, eden jýǵan bolam, sholanǵa shyǵyp taýyqqa jem berip, otyn jaram. Qamaýdaǵy adam sıaqty boı jazyp, keń dúnıege shyǵa almaımyn, bar órisim kishkene bólme men sholannyń ishi.

Jupyny úıdiń azǵana jıhaz múlki maǵan atam zamannan tutynyp kele jatqan dúnıeligim tárizdi ábden úırenshikti bolyp ketti. Tozyǵy jetken aǵash úıdiń qabyrǵasyna qalanǵan on bir qatar bóreneniń ár butaǵy men jarylǵan syzyǵyna deıin jattap aldym. Kempirdiń jıhazynyń kóz tartar kóriktisi irgede jarqyrap turǵan kereýeti. Eki basyn domalaq sharlarmen áshekeılegen osy kórikti buıym qabyrǵa bórenesi qaraıyp ketken myna jupyny eski úıge, basqa bir keń saraıdan adasyp kirip ketken sıaqty. Osy kereýetke Dýná apaıdyń jupyny tósek orny tulparǵa salǵan mástektiń er turmanyndaı jaraspaı tur. Qabyrǵada ilýli taqtaı ramanyń ishinde úsh-tórt sýret bar. Ramanyń ıyǵyn kómkerip, shetine keste tikken, shashaqty súlgi ilgen. Ol sýretterden meniń tanıtyn bir-aq adamym otyzdyń ishindegi uzyn boıly, beti sopaqtaý kelgen kesek júzdi áıel — Dýná apaı, betinde ájim, ezýinen qıǵashtaı túsken ashshy syzyq joq, biraq óńi ótkir, ajary ashyq.

Minekeı, óndi sol qosymnyń jabyǵy tesilip, jel kire bastady. Anadaǵy polısaı taǵy da eki ret soqty. Qudaı ońdaǵanda ol meniń tyǵylyp jatqanymdy ázir bilmegen sıaqty, bile qalsa, «qyzyl komandırdiń áıeli» dep, nemisterge ustap bermesine kim kepil: bul sirá ondaıdan taıynatyn adamnyń syqpytyna uqsamaıdy.

Bir jaqsysy, Dýná apaı onymen alǵashqydaı kejiktespeıtin boldy, biraq oń qabaǵyn da bere qoımaıdy. Polısaıdyń ishi pysa ma, álde shúıirkelesip sóılesetin adam tappaı ma, áıteýir, túrtip qalsa, tógilip keteıin dep-aq turady, biraq Dýná apaı odan shuqylap esh nárse suramaıdy, qaıta sózin tejep tastaıdy.

— Qalaı, Gerasımovna, derevnáda, kúdikti beısaýat adam kózińe túsken joq pa?

— Joq.

— Keshegi aktıvterdiń bári birdeı ketip qalǵan joq. Tyǵylyp júrgenderi de bar.

— Onysyn bilmedim.

— Qudaı biledi, osy Nosoves ketken joq. Áıteýir Qyzyl ásker sheginip ketkende, ol osynda bolatyn. Keıin kórinbeı ketti. Sol tapsyrmamen qalǵan bolý kerek. Bólshevıkter partıa qyzmetkerleriniń birazyn astyrtyn tapsyrmamen qaldyrtty. Solar qazir jasyryn jumys júrgizip júrgen kórinedi. Mundaıda qyraǵy bolmasa...

— Olar kimdi qaldyratynyn menimen aqyldasqan joq.

— Qısyq sóıleısiz-aý, Gerasımovna. Já, qaıtemiz. Bylaı... úı arasynyń, qatyn-qalashtyń sózinen qulaǵyna shalynǵan sybys bar ma?

— Men eshqaıda shyqpaımyn.

— Já, shyqpaıtyn-aq shyǵarsyń. Aýyl-úı otyryp, tiri janmen aralaspaımyn degenge kim senedi. Qatyn degen halyq ózara shúńkildeskende, qansha saq bolam dese de, bir sybys shyqpaı qalmaıdy. Maǵan Nosoves kerek.

— Tártipti buzatyndar belgili ǵoı. Nosovestiń bir-eki jerden izi bilinip qaldy. Ol osy mańnan uzap ketken joq. Jaqynda Homákovo derevnásynda...

Esik sart etip jabyldy. Kishkene bólmeni gújildetken jýan daýys úzildi. Ánsheıinde, bar-joǵym bilinbeı, saǵattap jata beretin adam, osy qurǵyr kelgende, qol-aıaǵym uıyp, qozǵalǵam kelip tamaǵyma qaqyryq tirelip, ábden mazam ketedi.

Qarańǵy túse, terezeni sańlaý qaldyrmaı qymtap alyp, kerosın shamdy syǵyraıtyp qoıyp, ekeýden-ekeý otyratynbyz. Qatyrlaǵan aıaq tyqyry estilgendeı boldy... bireý aqyryn ǵana esik qaqty. Men ózimniń úırenshikti peshime órmeledim, kempir ádetinshe meni tósekpen bekitip tastady. Ákki bolyp qalǵan adam ózgeniń ákkiligin de sezgish bolady eken, sirá bu da men sıaqty bas saýǵalap júrgenderdiń biri bolar dep topshyladym. Esikten jaı basyp kirip, tórge taman kelip túregelip tur, Sýyqtan kirgen adamnyń shýyldap shyqqan dem alysyn estip jatyrmyn, jaımen qaqyryp, túshkirip te aldy.

— Shaqyrylmaǵan qonaqty qabyldaýǵa qalaısyz, Evdokıa Gerasımovna?

Daýsynyń shyqqan tusyna qaraǵanda, boıy onsha bıik emes, úni shıraq, sirá denesi de shymyr kisi bolar dep topshylaımyn.

— Kelip qalǵan ekensiz, otyryńyz, Stepan Petrovıch, — dedi Dýná apaı.

Daýsy qatqyl, unatqan-unatpaǵanyn ajyrata almadym. Anaý aǵash tabýretkany syqyrlatyp otyryp jatyr, syrt kıimin sheshkenin estigenim joq, sirá, uzaq otyrmas.

— Iá, tún jamylyp neǵyp júrsiz?

— Ýaqyt solaı, Evdokıa Gerasımovna. Qazir bizge kúndizden góri túnińiz jaılyraq bolyp tur.

— Solaı de, Mundaı kezde at shanamen aǵyzyp júrýshi ediń. Qaǵyp keter dep, ombylap joldyń shetine shyǵatynbyz, — dep Dýná apaı qaǵytyp ótti.

— Meniń tún jamylyp beker kelmegenimdi túsinetin shyǵarsyz, Evdokıa Gerasımovna, — dedi qonaq, kempirdiń kekesinin eleń qylmaı, — sizde úlken sharýam bar.

— Al, sizde Ýsachevtiń sharýasy bar kórinedi, menen búgin de surady. «Nosoves uzap ketken joq, osy mańda tyǵylyp júr», — deıdi.

«Nosoves»... Osy bir tastaı qatty famılıa mana meniń jadymda saqtalyp qalǵan. Polısaıdyń izdegi júrgen Nosovesi osy boldy ǵoı.

— Ýsachev meni suraǵan eken ǵoı. Bilem. Qazir polısaı bolyp dushpanǵa qyzmet istep júr.

— Bir kezdegi naǵyz belsendilerińniń biri emes pe edi?

Meniń kempirimniń bir qyrsyǵy bar; polısaıdy da ońdyrmaýshy edi, endi ózimizdiń adamnyń da apshysyn qýyryp barady. Túptep kelgende, óziniń kimdi jaqtaıtynyn ajyratý qıyn, balasynyń da bir úlken shataǵy bar. Biraq áıteýir ózi maǵan jaısyz emes. Ar jaǵyn qaıdam.

— Iá, Ýsachevty biz tanı almaı qalyppyz. Naǵyz satqyn bolyp shyqty. Zalym eken.

— Bastyq deıdi-aý senderdi de, sony tanymaı júrgen. Ýsachev zalym emes, aqymaq. Bir kezde soqanyń sońynda júrgen topas mujyq edi, ony qutyrtyp aparyp ákim qoıdyńdar. Qolyna kıtteı bılik tıip edi, jurttyń tóbesin oıyp jibere jazdady. Sosyn saýaty joq dep, alyp tastadyńdar. Bıliktiń dámin bir tatyp alǵan adam... ol anaý maskúnem ishkishten de jaman, qulqyny tilep ańsap turady. Maskúnem bir jutym araq úshin nesin aıaıdy, bul da bılik úshin nemiske me, ázázil jyn-shaıtanǵa ma, kimge bolsa da, qyzmet qylýǵa daıyn. «Zalym» deıdi ǵoı ony áldeqandaı qylyp... ol aqymaq baryp turǵan.

— Aıtasyz-aý, Gerasımovna. Biraq sizdiń sózińizdiń de jany bar. Solaı bolýy da múmkin. — Ol sál oılanyp túıile sóıleıdi. — Biraq ol qaýipti. Aqymaq bolsa da qaýipti.

— Árıne qaýipti, — dedi kempir julyp alǵandaı. — Qaýipti bolǵanda qandaı! Aqymaq adam artyn oılamaıdy. Bir súıem joǵarylaý úshin ol janyn beredi. Jańa qojaıyndaryna ar ımanymen qyzmet etedi.

— Iá, Evdokıa Gerasımovna, Ýsachevty qoıa turalyq. Onyń bir jóni bolar. Men sizge basqa sharýamen kelip turmyn.

Kelgen kisi buǵyp júrse de, sózi myǵym. Kóp jyl el basqaryp tizgin ustap qalǵan mashyǵy ma, álde ózgeden qashan da bir demi artyq, pysy basym jaratylǵan óktem jan ba, túr-túsin kórmesem de, maǵan ol shaqpaq tastaı shymyr, shaqar adam bop elesteıdi. Mańyzdy sharýasyn aıtar aldynda jaýap tosyp qalǵan sıaqty, shamasy kempirge qadala synaı qarap ta otyrǵan shyǵar. Biraq Dýná da úndemedi.

— Meniń kim ekenimdi umytyp qalǵansyz ba?

— Hege umytam. Siz...

— Men halyq jaýynyń sheshesimin. Men, ne deýshi edi ... jat elementpin!

Kempir yzamen shegelep aıtty. Ana kisini bilmeımin, men ózim shoshyp qaldym. Sonda meniń jatqan úıim kimniń úıi bolǵany? Balasy Pavel... Polısaıdyń: «Uzamaı qaıtyp oralar», — deýinde bir mán bar edi. «Basqasyn qaıdam, biraq osy kempir maǵan jamandyq qylmas» degen jubanysh sezimi qobaljyp ketken kóńilimdi azdap ornyqtyrǵandaı boldy.

— Meni bir aspannan tústi dep pe edińiz, Evdokıa Gerasımovna? Men esh nárseni umytqanym joq, — dedi Nosoves jaımen nyǵyzdap sóılep. — Biraq biz sizge úlken senim bildirip otyrmyz.

Osy kúnge deıin, maǵan eshkim senim bildirgen joq edi. Nemister kelgesin, men neǵyp senimdi bolyp qaldym, — dedi Dýná apaı ashshy kekesinmen. — Senim!.. Sol senimderiń eń aldymen meniń Pashama kerek bolǵan. Bir tamshy senimge zárý bolǵan sol emes pe edi?! — Dýná apaıdyń alqymyna jas tireldi-aý deımin, alqynyp býlyǵyp qalǵandaı boldy, daýsy da jyrtylyp shyqty. — Men balamnan bezgenim joq. Bezgenim joq, bildiń be?!

Úıdiń ishik tunjyraǵan aýyr tynyshtyq basty; kelgen kisi de, qansha shaqar bolsa da, zil tynyshtyqtyń salmaǵyn silkip tastaı almaı, únsiz qaldy.

— Sizdiń qasiretińizdi túsinemin, Evdokıa Gerasımovna, — dedi bir kezde jaıymen til qatyp. — Aǵash keskende, jańqasy ysyrap bolmaı turmaıdy.

— Pavel jańqa ma edi, sypyryp tastaı salatyn. Sovet ókimetin qolymen qurysqannyń biri emes pe edi! Adam ózine-ózi qalaı jaý bolady? Bandyǵa qarsy ekeýiń birge soǵysqan joq pa edińder? Nege Pashaǵa ara túse almadyń?

— Ara túse almadym. Shynymdy aıtsam, bizdiń ásker qaıtyp kelse, qazir de ara túse almaımyn.

— Endeshe maǵan nesine kelip otyrsyń?

— Minekeı endi osyǵan keleıik. Bul sózdiń jóni basqa. Kishkene qaıǵyny úlken qaıǵy umyttyryp jiberedi. Sizdiń qaıǵyńyzdyń siz úshin kishkentaı emes ekenin de bilem. Biraq qazirgi el basyna túsken qater bárinen úlken. Pashadan da, menen de, sizden de... Sizdiń de qazirgi eń qansyraǵan qasiretińizdi... qasiretti ókpeńizdi qoıatyn kezińiz. Biz bir nárseni búldirip alsaq, ol úshin Otan kináli emes. Pashanyń qasireti... ol — meniń de qasiretim. Shemen bop qatqan sherim ol. Jaraıdy, qazir eski jaranyń aýzyn qasıtyn kez emes. Ýaqyt kótermeıdi. Siz de elmen birge bolasyn, Evdokıa Gerasımovna. Bilemin, Siz atqaratyn úlken bir mindet bar. Men sol úshin kelip otyrmyn.

— Oı, goro moe gorúshko. Chto ıa, sýprotıv naroda chto lı. Qaıteıin endi, — dep meniń adýyn kempirim bosap qaldy. — Sizdiń hálińiz ońaı emes qoı. Stepan Petrovıch, qalyń jaýdyń ishinde túnde jortyp júrgenińiz mynaý. Tońǵan shyǵarsyz. Shaı ysytyp, as qamdap jibereıin.

— Oǵan qarsy emespin, Evdokıa Gerasımovna. Tún uzaq, ýaqytym bar, — dedi qonaq. — Siz maǵan sheship dep te aıtqan joqsyz.

— Sheshinińiz, Stepan Petrovıch, Baıaǵyda Pasha ekeýińniń oıda joqta úıge cay etip kelip qalatyndaryń bolýshy edi. Pasha ketkesin ony da qoıyp aldyń.

— Jaraıdy, jaraıdy. Belińdi sheship, jaıǵasyp otyr, — dedi Dýná apaı, qonaǵyn odan ári qınamaı, ózi as qamdaýǵa sholanǵa shyǵyp ketti.

Jaý degen sumdyq aılaker bolady eken, adam aıaǵy jetpeıtin, adam tiline túsinbeıtin qıyr shettegi Japonmen qalaı aýyz jalasqan. «Jaýdy áshkereleý úshin, qyraǵy bolý kerek», — dep, bizge kúnde aıtatyn. Shynynda da anadaı jaýlardy áshkereleý úshin, eń kemi bir kósh jerdegini kóretin qyraǵy bolý kerek, dep oılaıtynmyn, al meniń kózim ondaı qyraǵy emes. Basqa balalar da... tek Jarasbaı men Seısembaı bolmasa. Shynynda da bizdiń... basqasyn bilmeımin, meniń qyraǵy emes ekenim ras boldy. Uzamaı-aq jaýlar ózimizdiń aýdannan da tabyla bastady. Kúnde kórip júrgen adamdarymyzdyń qoınyna qara tas tyǵyp júrgen jaý, shpıon ekenin tipti bilmeı qalyppyz. Sol bilmeı qalǵandardy «ashyq aýyz» deıdi eken.

Naǵyz «ashyq aýyz» men bolyp shyqtym. Aýdan basshylaryna bolyp jatqan sottyń habaryn gazetten oqysam, olar demalysty syltaýratyp, ózen jaǵasyna baryp Qazaqstandy Japonǵa qosýdyń josparyn talqylaıdy eken...

Masqara bolǵanda, solardyń bir májilisinde meniń de bolǵanym bar. Sol oqıǵadan bir jyl buryn, jazdy kúni, «kómegiń tıer» dep, ákem meni ertip ketken. Jazda úzilip qalatyn Yrǵyz ózeniniń kóp qara sýynyń biriniń jaǵasyna keldik. Kishileý bir toqtyny ákem alyp uryp, soıyp tastady. Men qumanmen sý quıyn, ishek-qaryn arshysýǵa kómektestim.

Ákeme erip kelgenime ózim qýanyp ta júrmin, ana jylǵy jutańshylyqtan keıin, mal basy quldyrap ketti de, tyshqan murnyn qanattyrmaıtyn, qara kójeden mezi bolǵan basym, qazan basynda júrgesin jas sorpaǵa myqtap bir toıatynym anyq.

Jınalǵandar ózen jaǵalap baryp sýǵa tústi, sodan keıin et jedi, azdap araq ishti. Men as daıarlasyp, sorpa áperip kóbine solardyń mańynda júrdim. Basshylar ázil-qaljyń aıtysyp, dýyldap kúlisip qoıady, keıde mal jaıyn, pishen, egin jaǵdaıyn sóılesip ketedi. Al, Japon týraly áńgimesin men estigenim joq, múmkin álde sýǵa túsip jatqanda sóılesti me eken?

Dushpan aılaker, zalym bolady degendi kóp aıtady, sirá, sol ras bolar, óıtkeni Tasbolatov bizdiń mektepke kelip muǵalimdermen, balalarmen sóılesip turatyn. Internattaǵy oqýshylardyń jataqhanasyna baryp, olardyń hal-jaǵdaıyn bilip, keıde tipti ashanadaǵy ishken tamaqtaryn da tekserip júretin. Tamaq nashar bolsa, dırektordan bastap aspazshyǵa deıin tyshqyrtyp alady dep estıtinbiz. Osylaı qamqorsynyp ishińe kirip ketken jaýdy áshkereleý ońaı bolsyn ba. Shynynda da Tasbolatovty úlkender túgil balalardyń ózi jaqsy kórip qalǵan. Sóıtsek ol...

Men ózim bilmeıtin, ne shala biletin úlkenderdiń jaýlyǵyna shek keltirgen joqpyn, áli de solaımyn. Tek...

Bizdiń jaqta oraza aıtynan keıin, Qadir tún kúzetedi. Eger qudaı taǵala qalasa-qarańǵy tún qaq jarylyp, bir sátke jarq ete qalady eken. Osy jarq etken kezde, ne aıtyp úlgerseń, sol tilegiń aınymaı qabyl bolady deıdi. Áıelderdiń kóbi qudaıdan bala tileıdi. Kishkene kezimde áıeldermen birge Qadir túndi men de talaı kúzetkem. Biraq aspan bir jarylmaı-aq qoıǵan. Al jańaǵy Tólegenniń ákesi Shandybaı túnde orystyń shoshqasyn kúzetip júrgende, Qadir tún jarq ete qalypty. So kezde Shákeń: «Ia qudaı, mal men bas» dep aıtyp úlgergen eken, sodan so kisi baıyp, bala-shaǵasy da kóp boldy desetin.

Biraq Tólegenge ómiri mal qutaımaǵan adam. «Mal baqqanǵa bitedi» deıdi qazaq, Tókeń jaryqtyq mal baǵatyn adamnyń túri emes edi. O kisiniń jalǵyz aty bolady, bir tazysy bolady, qosaýyz myltyǵy bolady. Atyna minip, myltyǵyn asynyp, tazysyn ertip kól jaǵalap ketken Tókeń sodan el jaǵalap úıine alty aıdan keıin bir-aq oralady eken. Keıinirek, kishkene aldanar ma eken, úıge qaraılar ma eken dep áıeli Bátıma toqal ápergen eken, biraq o da Tókeńniń aıaǵyna tusaý bola almapty. Jurt: «Áıtse de Bátımanyń osynysy aqyl boldy, shoshaıyp jalǵyz otyrǵansha eki áıel bir-birine kóz qara, bir dos» desetin.

Tókeń bizdiń aýylǵa da jıi keletin, Seıilhan aǵamnyń áıeli Balsulý — so kisiniń qaryndasy. Kelgende, qarap jatpaıdy, ylǵı ańǵa shyǵady, keıde meni túıege mingizip, qyrǵa ertip ketedi, dýadaq qaıyrtady.

Jaýlyǵyna naǵyz senbegenim osy Qýantaıdyń ákesi Tókeń boldy. Jańsaqtyq bolmaı tura ma. Al basqa balalardyń ákesi... Olardy men jóndep tanymaıtynmyn. Kim biledi, jańsaq basqan... ıa qarańǵy bir nársesi boldy ma. Biraq ákesi ketken balalardy jek kórgenim joq, ishteı aıaıtynmyn. Buryn jarqyldap júrgen balalardyń kóńilderi sý sepkendeı basylyp, keıbir óktem, ótkirleriniń de unjyrǵasy túsip, tipti pás bolyp qaldy. Olar balalardyń alys-julys oıyndaryna da aralaspaıdy, sabaq bitisimen úılerine ketedi. Meniń olardy jek kórmeıtinim, saıası jaǵymnyń shıkiligi emes, «ákesi úshin balasy kúımeıdi» degendi kósemimizdiń ózi aıtqan.

Bir qyzyǵy jarysqa túsip, jaýlardy aıamaı áshkerelep júrgen ekeýi de, ınternatta jatatyn qý jetim Jarasbaı men Seısembaıdyń ózderi, jaý bolyp kete jazdady. Ózara urysyp qalǵan ba, birin-biri áshkereledi. Jınalysta aldymen Jarasbaı sóıledi. Onyń sózinen túsingenim: «Seısembaıdyń Beısembaı deıtin nemere aǵasy surastyra kele aýatkom predsedateli Asqarovpen jekjat ekenin anyqtapty. Ertede Beısembaıdyń anasy Asqarovtyń bir naǵashysyna uzatylypty, sony bilip alǵan Beısembaı jaqsymen janasqysy kelip, Asqarovtyń áıeli ul týǵanda, bir taıynshasyn soıyp, qutty bolsyn aıtýǵa kelipti. Jarasbaıdyń aıtýynsha: Seısembaı aǵasyna aqyl aıtyp, oǵan taıynsha soıǵyzyp, ony jaýmen baılanystyrǵan, ekeýiniń arasyna deldal bolǵan, Seısembaıdyń ózi de sonyń quıyrshyǵy», Jarasbaı sóılep jatqanda Seısembaı bir ýys, kókpeńbek bop otyrǵan. Munyń da qarap qalmaıtynyn, qazir shıryǵyp atylatynyn ishim sezgen. Týra solaı boldy. Jarasbaıdyń sózi bitisimen atyp turyp, shańqyldap sóılep ketti.

— Joǵary shyǵyńyz. Sheshinip boı jylytyńyz, — dedi Dýná apaı.

— Rahmet.

— Kishkene tamaq ysytyp jibereıin, — dedi, eshkimge raı bere qoımaıtyn kempirim daýsy jylyp.

— Uzaq otyrýǵa ýaqytym joq. Kishkene boı jylytyp alaıyn.

Qudaı-aý, mynaý Sveta ǵoı. Iá, aýmaǵan sonyń daýsy. Shydaı almaı, bar saqtyǵymnan aırylyp, aldymdy qymtap turǵan tósek — oryndy ysyryp, sańlaý jasadym. Baıqaýsyz sybdyrymdy sezdirip aldym-aý deımin, ústine syrmaq telogreıka kıip, basyna qalyń qara oramal tartqan áıel men jaqqa jalt buryldy; betin tumshalap alsa da, tanyp qaldym, qudaı biledi — Sveta.

— Úıińizde basqa bir adam bar ma? — dedi Sveta seziktenip.

Endi onyń Sveta ekenin anyq tanydym.

— Joq, — dep kempir jaltara tústi de: — Qoryqpańyz, óz adamymyz, — dedi.

Men endi shydaı almadym, aldymdaǵy kórpe — jastyqty ysyryp tastap, qorbańdap peshtiń ústinen túsip jatyrmyn. Quddy bir ana dúnıeden kelgen adamdy kórgendeı, Sveta maǵan úrpıe qarap qalypty.

— Sveta! Sveta — jan! — dep aıqaılap jiberip, qorbalańdap baryp qushaqtaı aldym.

İshi-baýyrym eljirep ketti. El-jurttan, aǵaıyn-týǵannan qolymdy ǵana emes, kúderimdi de úzgeli ne zaman. Qasymbekten de úshti-kúıli aırylyp, qıan shette, qalyń jaýdyń ishinde qalǵanda, arqa súıegen jalǵyz serigim osy Sveta edi ǵoı. Budan da aırylyp edim. Jalǵyzdyq ábden juqartyp tastaǵan ba, bilmeımin, Qamqa ájemdi kórgende de, dál osyndaı bosamaspyn.

— Oı, Dýná apaı, Sveta meniń podrýgam ǵoı, — dedim.

— Seniń podrýgań ekeni de jaqsy boldy, áıtpese, bul qyzdyń shyn atyn da bilmeı, ómirden Smýglánka dep ótetin edim. Túrine qarasam, smýglánka emes naǵyz shıkil sarynyń ózi, — dep kúldi Dýná apaı.

— Keshirińiz, Evdokıa Gerasımovna, — dedi Sveta, sál yńǵaısyzdanyp, — Sizge senbegendik emes. Eshkimge shyn atyńdy aıtpa, konspırasıanyń zańy solaı degen.

— Káne... Mynaý adamnyń tili kelmeıtin sóziń ne pále? — dedi Dýná apaı.

— Astyrtyn... Qupıa saqtaý degen sóz ǵoı. Kórmeısiz be, Nadá kezdesip, meniń bar qupıamdy ashyp jibergenin.

— Solaı de. Men muny tiri janǵa kórsetpeı, eń aıaǵy Stepan Petrovıchten de jasyryp júrsem. Qatyndar júrgen jerde qupıa saqtaý, áı, sirá, bolmaıtyn sharýa shyǵar, — dep, Dýná apaı jymıyp basyn shaıqady. — Jaraıdy endi. Bir-birińdi ańsap qalǵan ekensińder, asyqpaı syrlasyńdar.

Dýná apaı astyń qamyna kirisip, Svetany maǵan ońasha berdi.

— Sveta, aıtshy bizdiń áıelderden kezdestirgeniń bar ma? — dep suraımyn.

— Qyzyqsyń-aý, Nadá. Osy alasapyranda bireýdi bireý kezdestirý degen... Bir shómele shóptiń ishinen ıneni izdegenmen birdeı ǵoı.

— Nege? Minekeı ekeýmiz kezdesken joqpyz ba?

— No eto schastlıvaıa slýchaınost Biraq men seni birjola joǵaltyp alǵanym joq. Eki-úsh ret izińdi keskenim bar.

— Qalaısha?

— Qalaısha deısiń be? — Sveta myrs etip kúlip aldy. — Sen biz sıaqty kóptiń biri emessiń. Erekshe adamsyń.

— Men be?

— Men dep ne ediń, árıne sen. Jaý tylynda tentirep júrgen shyǵys áıelderi kóp emes. Mundaǵy jurt bizdi elemeıdi, al seni kórgen adam umytpaıdy. Tak chto prımechatelnaıa lıchnostty. «Osynda túri bólek bir áıel keldi» degen sózdi eki-úsh jerden estidim. Onyń ústine: «Eki qabat», — dese, sen bolmaı, kim bolady.

— Endeshe maǵan nege bir jolyqpadyń?

— Sen de bala sıaqtysyń-aý, — dep ezý tartty Sveta.

— Sveta, sodan bergi oqıǵańdy aıtshy, — dep jalyndym.

— Ondaı oqıǵany ózińde basyńnan keship kele jatqan joqsyń ba? Bizdiki bas baǵyp, jan saqtaýdyń qamy emes pe.

— Baıqaımyn, seniki tek jan saqtaý emes. Aıtshy Hosovespen qaıdan tanysyp júrsiń?

— Nosoves? — dedi Sveta tańyrqap. — Ol kim Nosoves degen?

— Mássaǵan, sony bilmeısiń be? Aty Stepan Petrovıch... — Sveta esh nárse túsinbeı maǵan tańyrqaı qaraıdy. Men de qaıranmyn. — Seni osy úıge keledi degen sol ǵoı. «Smýglánka» keledi dedi.

Sveta sál oılanyp:

— Múmkin, aıtsa aıtqan shyǵar, biraq men ol kisini bilmeımin. Ony bilýdiń maǵan qajeti de joq. Meniń jaǵdaıymda adamdy neǵurlym az bilgenim jaqsy, — den toqtady da meniń betime baǵdarlaı qarady, óńinde bir muńly mysqyl júgirip ótti. — Baıqaımyn sen tym kóp biledi ekensiń. Seniń jaǵdaıyńda kórdim degen kóp sóz, kórmedim degen bir sóz.

— Túsinemin. Tek kózim kórgen nárse bolǵasyn senen jasyrmaı jatqanym ǵoı, — dedim qysylyp.

— Qazir jaǵdaı solaı, keı nárseni menen ǵana emes, ózińnen de jasyr.

— Menen qoryqpaı-aq qoı, — dedim men renjińkirep. — Qazaq degen ańqaý halyq. Biraq keıde onyń ańqaýlyǵy ózgeniń qýlyǵynan asyp túsetin de kezi bolady. Eregistirseń men oryssha túk bilmeıtin bop shyǵam. Sosyn maǵan tilmash taýyp kórsin bul aradan.

Sveta kúlip jiberip moınymnan qushaqtady.

— Oı, Nadá, shynynda da sen men oılaǵandaı ańqaý emes ekensiń.

— Meni sastyrǵanyń sonsha, endi qaı jerde, ne istep júrgenińdi suraýǵa da qorqyp otyrmyn.

— Qaı jerde istep júrgenimdi aıtýǵa bolady, onyń qupıasy joq, — dep Sveta betime qarap kishkene irkildi. — Nemistiń komendatýrasynda tilmash bop istep júrmin.

— Ras na? — deppin sasqanymnan.

Polısaıdyń aıtqan tilmash áıeli osy boldy ǵoı. Saspaı qaıteıin, óz basym nemistiń qarasyn kórýge qorqyp júrsem, bul solardyń qaq ortasynda... jáne qyzmetin atqaryp...

— Shoshyp kettiń be? — dedi Sveta jymıyp.

— Polısaıdyń aıtqan tilmash áıeli sen ekensiń ǵoı.

— Polısaıdyń?

— Iá, osynda bir Ýsachev degen polısaı bar.

— Sen tyǵylyp jatyp páleniń bárin biledi ekensiń, — dedi Sveta kúlip. — Ol polısaı seni kórdi me?

— Joq, kórgen joq.

— Endeshe oǵan kórinbeýge tyrys, Baıqaımyn, kelisken adam emes, qyzmetine adal neme sıaqty, — dedi.

— Al, seniń jaǵdaıyńdy hozáıkanyń ózimen sóıleseıik, — dedi Sveta.

Men bir kór balamyn, qolyma ilikkeninen aırylǵym kelmeıdi, myna kempirdiń úıinen de ketkim joq. Ózine úırenip te qaldym... Endi qaıda baryp... Biraq, keshshe emespin túsinem ǵoı, bul úı jasyryn jumystyń túıisetin jerine aınalyp barady.

— Men ony qaıda qýmaqpyn? — dedi kempir Svetanyń saýalyna. — Osy kúnge deıin turyp keldi ǵoı. Tura bersin. Qardyń ústinde bosana ma?

— Onyńyzǵa rahmet, — dedi Sveta. — Siz qaıyrymdy adam ekensiz, Evdokıa Gerasımovna. Tek...

— Nemenesi tek?

— Jýyrda osy araǵa nemis soldattary keledi.

— Kelse qaıteıin, — dese de Evdokıa Gerasımovna kishkene oılanyp qaldy. Sodan keıin: — Olar uzaq bola ma? — dep surady.

— Onsha uzaq bolmas. bir-eki kún...

— Ondaı bolsa jasyratyn jer tabam ǵoı.

— Tek nemister bilip qala ma, dep qoryqqanym ǵoı.

— Aldyn ala boljaý qıyn ǵoı. Kórsetpeýge tyrysarmyn.

— Jaman aıtpaı jaqsy joq.

— Eger bilip qalsa qaıteıin. Olar da anadan týǵan shyǵar.

Kempirdiń jeńil asynan keıin Sveta kidirgen joq, tez kıinip, bizben qoshtasty da shyǵyp ketti. Meniń odan tez aırylǵym kelmep-aq edi, biraq qaıteıin, tym bolmasa sońynan erip derevnányń shetine deıin shyǵaryp ta sala almaımyn, bar bitirgenim qos qoldap alaqanyn qysa beremin, jaýtańdap betine qaraımyn. Shamasy uzaǵyraq ustap qalsam kerek, Sveta qolyn qos ýysymnan qattyraq nuqyp sýyryp aldy. Betime qatqyldaý kóz tastap:

— Al, saý bol. Amandyq bolsa kezdesermiz, — dedi de tez shyǵyp ketti.

Nesine ókpeleımin? Iá, ókpeleıtin oraıym joq, biraq adamnyń sezimi, onyń ishinde áıeldiń sezimi aqylǵa baǵynǵan ba. Úlken bir renish, ókpe me, sher me, qabattasyp keýdemdi kernep keledi. Dúnıeniń bárine renjımin. Qasymbekke de renjımin. Komandır basymen soǵys bolaryn bilmeı meni qıan shetke, qaýipti shekaraǵa ákelip... endi myna qańǵyrtyp jibergeni. Ózime de renjımin. Elden adam tappaǵandaı... Aýylda júrgen jigit-jeleń az ba edi, qatar-qurbymnan asamyn dep kókiregime jelik kirip, qıyrdaǵy jigittiń etegine jarmasyp. Qazir endi kimge kerekpin men? Myna kempir de aıaýshylyq jasap azǵana kún panalatqanmen... erteń... tipti taǵdyrymyz tamyrlasyp, bar páleni birge kórisken Svetanyń ózi... osyndaı kezdeskende bir jibimeı...

Árkim óz basymen álek bolǵan myna alasapyran dúnıede men kimge kerekpin. Úzilip túsken jalǵyz japyraq... Qaı jerde baryp tynysym biterin bir qudaıdyń ózi bilsin. Japadan-jalǵyz... dármensiz, panasyz...

Kempir tóseginde bir-eki aýdarylyp túskende baryp, aǵyl-tegil jylap jatqanymdy bildim, shamasy eńkildep oıatyp jibersem kerek. Jańaǵy Svetaǵa jelindegen kóz jasym, endi erik bermeı aǵyl-tegil ketip jatyr. Qazir kempir «nege jylap jatyrsyń, ne boldy?» dep mazamdy alsa ars etip betinen alar ma edim, qudaı ońdap ol úndemedi, aýyr bir kúrsindi de qoıdy.

Astapyr-allaý, osy kúrsinis janymdy jaı tapqyzdy; qasiretti qasiret jýady eken ǵoı.

7

— Baýshka, Baýshka Dýná, — deıdi syńǵyrlaǵan jińishke bala daýys.

— Senbisiń, Parashka? — degen Dýná apaıdyń daýsyn esittim.

— Menmin, baýshka Dýná, — deıdi kishkentaı qyz daýsy.

Jaryqtyq bala degenge bári qyzyq-aý.

— Berem dese berer. Úıge júr, men saǵan dámdi bir nárse bereıin, — dep esikti syqyrlata ashyp Dýná apaı Parashkany ishke alyp ketti.

Bul derevnáda Dýná apaıdan keıingi jaqsy tanıtynym osy Parashka. Belgisiz bolashaǵymdy sarǵaıyp, saryla kútip jatqan surqaı, meshel ómirime kishkentaı bolsa da jyltyratyp, ár kirgizgen osy bala. Alǵashqy kórgenim de qyzyq, kúndiz tamaq iship bolyp, terezege qarap tur edim, kóshede domalanyp kele jatqan kishkentaı bir adamdy kórdim. Boıy bir qarys, áıeldiń úlken sháli oramalyn jaǵyn qaýsyra basyna tartyp, uzyn ushyn beline eki orap býyp tastaǵan, bir qaraǵanda domalap kele jatqan túıinshek sıaqty. Sol túıinshek bizdiń úıge qaraı buryldy.

— Bizdiń úıge bir bala kele jatyr, — dedim.

— Á — á, bul ánshi-shymshyq Parashka ǵoı ózimizdiń, — dedi Dýná apaı terezeden qarap jiberip, sonan soń: — Men ony kirgizbeı tura almaımyn. Sen peshke shyǵyp tasalanyp al, — dedi maǵan.

— Bala ǵoı, otyra bersem qaıtedi? — dep edim.

— Aqylyńa bolaıyn, balanyń aýzynda sóz turýshy ma edi, — dep keıip tastady.

Meniki de ańǵaldyq-aý, kishkentaı bala Dýná ájeıdiń úıinde túri bólek tetá kórdim dep búkil derevnáǵa jaımaı ma. Tezirek qýysyma kirip tasalanyp, biraq bas jaǵymnan sańlaý qaldyryp syǵalap jattym. Domalanǵan túıinshek tarsyldatyp basyp tórge shyǵyp keledi.

— Sheshindir meni, baýshka Dýná, — dep shártıip tura qalyp ámir beredi.

— Qazir, qazir, oı, meniń ánshi qusym barmaqtaı, — dep jurtqa tepsinip turatyn tentek kempirim ebelek qaǵady.

Syrt kıimin sheshkende shynashaqtaı ǵana bes-alty jasar qyz bala eken. Óńi qońyrqaı, buıralanǵan shashy da qońyr, dóńgelek kózdi, áp — ádemi bala; óziniń tili de tastaı. Jurt kóp erkeletip tastaǵan ba, túrinde kesirlik bar sıaqty.

— Baýshka Dýná, valenkamdy shesh, — dep taǵy da ámir berdi.

— Qoı, valenkańdy sheshpeı-aq qoı, eden salqyn, aıaǵyń tońyp qalar, — dep kempirim jalynyp edi, qyrsyǵyp kónbeı qoıdy.

— Báribir shesh. Shulyǵym bar.

— Aı, til almaısyń-aý, sen qyńyr, — dep qınaldy Dýná apaı.

— Valenkamdi sheshpeseń men saǵan «valenkı» ánin salyp bermeımin.

— Sen ánnen buryn, kel tamaq iship al, — deıdi Dýná apaı.

— Mamkam maǵan tamaq ishkizip jiberdi. Meniń tamaq ishkim kelmeıdi, — dep Parashka jınaýsyz turǵan stolǵa qarady. Sodan soń tańyrqap: — Sen, baýshka Dýná, kimmen ekeýiń tamaq ishtiń? Natashka keldi me? — dep surady.

— Joq kelgen joq, ózim ǵana.

— Endeshe sen nege eki tarelkadan tamaq ishesiń?

Balasy túskir úlkenniń ańǵarmaıtynyn baıqaıdy eken ǵoı.

— Qarnym ashqan soń eki tarelkadan ishtim. Jaraıdy endeshe ánińdi sal.

— Bir óziń eki tarelkamen tamaq ishesiń be? Bir adam eki tarelkamen tamaq ishpeıdi. Toımasa borshty ojaýmen taǵy da quıyp alady. Sen sony bilmeısiń be, úlken bolyp? — dep kúledi Parashka.

— Káne, án salam dep ediń ǵoı.

— Men saǵan aldymen «Valenkıdi» aıtaıyn.

Kishkentaı Parashkanyń daýsy keremet eken, shyryldap shyrqap qoıa berdi. Jyrtyq eski baıpaq týraly da jaqsy án bolady eken-aý, men buryn ony estigen joq edim. Áni áp-ádemi, kádimgi náshine keltirip turyp aıtady, kóteretin jerinde jińishke daýsy shyryldap, kádimgideı shyrqap ketedi. Shynashaqtaı adamnyń úlken ándi shyrqaǵany qyzyq bolady eken — kishkentaı balanyń úlken qanar qapshyqty kóterip kele jatqany sıaqty, qaı jerinde táltirektep qulap keter eken dep qypylyqtap bolam. Biraq táltirektese de bir jaǵyna aýdaryp almaı, qalt-qalt basyp aparar jerine jetkizedi. So kezde ıyǵymnan aýyr júk túskendeı meniń de boıym jeńildep qalady.

— Al, endi Andrıashka men Parashkany aıtshy, — deıdi Dýná apaı.

— Joq, Natashka qaıda, a? — dep qyrsyǵady Parashka.

— Natashka mamasynda.

— Natashka nege kelmeıdi, a? Meniń Natashkamen oınaǵym keledi. Nege kelmeıdi, a?

— Keıin keledi.

— Qashan keıin keledi? Kóp, kóp boldy. Natashka kelgen joq.

«Natashka» ana sýrettegi ulpa shashty kishkene sary qyz — Dýná apaıdyń nemeresi eken ǵoı. Kempirdiń jyly-jumsaǵy men bar dámdisin shúberekke túıip aparyp júrgeni de sol boldy-aý. «Natashka nege kelmeıdi» dep qyńqyldaıdy. «Balaly úıde urlyq jatpas». Men úshin myna kempir jalǵyz nemeresin de jolatpaı qoıǵany-aý sonda... Ekeýmiz bir úıde turyp qansha úırenisip ketsem de, osy bir syrty sýyq tuıyq kempirdi jaqyn kórip ish tartyn kete almaı qoıyp edim. Aı, adam degen... keıde syrtynan jalpyldaǵan adamǵa ishi jylyp qoıa beretini bar-aý.

Peshtiń ústinde qaraptan-qarap jatqan adamnyń oıdan basqa ermegi bar ma? Ózimdi panalatqan osy kempirmen aramyzdy da kóbirek oılaımyn, biraq qalaı oılasam da osy kempirdiń maǵan ishi-baýyry eljirep bara jatqan joq. Ondaıy bolsa meniń jylý ańsaǵan jetim kóńilim alystan-aq sezer edi ǵoı. Sonda basyna joq qaýip pen beınetti tilep alyp meni nesine panalatady? Keıbir kóńilshekter, tipti burynǵy tanys, aralas adamdaryńnyń ózi jaǵdaıyńdy ábden-aq túsinip, ishi ýdaı ashyp tursa da qateriń men mehnatyńdy kóterýge júregi daýamaı, sen úshin qınala, kúızele turyp-aq ebin taýyp shyǵaryp salmas pa edi? Tipti tanymaıtyn, túri bólek bolsa da, kúni jaqyndaǵan eki qabat áıeldi qystyń kózi qyraýda qańǵyrtyp jiberýge bul kempirdiń uıaty jetpedi. Adamdyq paryzdyń úlesine jazylǵan bir aýyr júgin moınyna artyp alyp, onysyn ózgelerge de buldamaı, maǵan da buldanbaı ún-túnsiz kele jatyr. Taǵdyr jazsa, erteń aman-esen bosanyp, elge jetsem, kezekti bir mehnaty moınynan túsip, boıy jeńildep, birte-birte bul kempir meni umytyp keter me eken. Keıde bir esine túskende «osynda bir alystan kelgen áıel buǵyp jatyp, bosanyp ketip edi» dep aıtyp qoıatyn bolar. Bolashaqty boljaý qıyn ǵoı, biraq meniń ózim osy bir meıirimi syrtyna shyqpaıtyn biteý kempirdi umytpaıtyn sıaqtymyn.

— Eger erteń Natashkany ákelmeseń men saǵan kelmeımin. Vot, baýshka Dýná, — dep buldanady Parashka.

— Jaraıdy, jaraıdy. Natashany erteń ákelem. Káne, sen «Andrıashkany» aıtyp bershi, — dep jalyndy Dýná apaı.

— Oı, baýshka Dýná, men basqa bir án bilem. Ózi qyzyq. Ony saǵan aıtqan joqpyn ǵoı. «I zachem on morgaet» degen án. Ózi qyzyq, tyńdashy.

— Joq, men kórdim, bireý bar. Kózi jyltyraıdy, — dep bolmaıdy Parashka.

— Ánsheıin mysyq shyǵar, — dep Dýná apaı ornynan turyp kelip, — sys! — dep mysyqqa emes maǵan zekip, kórpeni qymtańqyrap tastady.

Degenin istetip úırengen erke qyz, endi «mysyqty áper» dep qıǵylyq saldy. Áı, meni de jaman sastyrdy, typyr etpesten demimdi ishime tartyp jatyrmyn, tipti terlep kettim.

— Joq, úıde mysyq joq. Ol tyshqan eken, júgirip edenniń astyna kirip ketti, endi ustatpaıdy, — dep saspaıtyn Dýná apaı da shatystyryp — bytystyryp jatyr.

— Joq, tyshqan emes. Bilemin. Tyshqan emes.

Osy oqıǵadan keıin «konsertten» alatyn lázzatymnyń jartysynan aıryldym. Qarańǵyda jatyp, Parashkanyń ózin kórmeı ánin ǵana tyńdaımyn. Endi Parashka kelerde, kempir meni Ýsachev kelerdegiden beter jasyryp, aldymdy tumshalap bitep tastaıtyn boldy.

Syqyrlap kempirdiń úıiniń esigi ashyldy.

— Sen kóshege shyǵyp kóp júgire berme, uqtyń ba. Úıde otyr. Kóshede nemistiń soldattary bar, — dep Dýná apaı Parashkany shyǵaryp salyp jatyr.

— Men qoryqpaımyn, baýshka Dýná. Men nemisterden tipti tıtteı de qoryqpaımyn, — deıdi erke qyz.

8

«Men nemisterden tipti tıtteı de qoryqpaımyn». Parashkanyń osy sózi qulaǵymda qalyp qoıdy. Ózin kórmesem de kóz aldyma elestetem: úlken sháli oramalmen áıeldershe jaǵyn qaýsyra orap, eki ushyn beline eki qaıyra orap baılap, túıgen túıinshekteı bolyp domalanyp ketip bara jatqan shyǵar. Jańaǵy Parashka meni taǵy tańyrqatyp ketti. Búkil selo qaltyrap, úlkenderdiń záresi ketip júrgende — ol tipti qoryqpaıdy. Meniń ózim bolsam nemisterdiń jasyl shınelin alystan kórsem de qaltyrap qoıa berem, sol shıneldiń ishindegi ózim sıaqty adam eken degen uǵym da mıymnan shyǵyp ketedi. Al, sábı Parashka bolsa shıneline emes, shıneldiń ishindegi adamyna, sol adamnyń betine qaraǵan. Sábı kózi adamdy kórgen. Betine jaýdyrap qarap turǵan kúnásyz sábıdiń kózin kórgende qansha qaharly soldat bolsa da jibimeı tura ma. Aýyzben tartatyn garmonyn oınap bergen, kámpıt bergen. Eger úlkender de bir-biriniń betine qaraǵanda jyrtqysh ańdy emes adamdy kórse... qalaı ǵana júregi shimirikpeı bir-birin ajalǵa baılar edi? Álde úlkenderdiń kózin qantalatyp, aldyndaǵy adamdy ań qylyp kórsetetin, sol arqyly ózin de ań qylyp jiberetin úreı me eken? Álde óshpendilik pe? Endeshe sonaý qıan shette en dalada jatqan momyn elinen adasyp kelip, qańǵyp júrgen eki qabat qazaq áıelinde nemisterdiń ne óshi ketti. Eger adamdar kózin qantalatqan «úreı» men «óshpendilik» degen sheldi sypyryp tastap bir-biriniń betine Parashkanyń kúnásiz kózimen qarasa?.. Múmkin osy sumdyqtyń bári bolmas pa edi?..

— Eı, matka...

— Chevo? — degen Dýná apaıdyń daýsy estildi.

— Úıde kim bar?

— Kim bolsyn. Men jalǵyz adammyn.

— Partızan... Partızan joq pa?

Esikti sartyldatyp ishke kirip baratqan sıaqty. Qolymda aıyr, alqynǵan demimdi ishime tartyp sileıip turmyn. «Oıbaı-aý, meniki ne turys? Qazir kelip saraıdy tintse ne isteımin?» Osy úreıli oımen qosa esim de kirgen sıaqty. Saraıdyń irge jaǵynda kishkene sańlaý kórinedi, aqyryn eki attap baryp sodan syǵaladym. Esik aldynda jasyl shınel kıgen eki soldat tur, ózara bir nárse dep sóılesedi. Bireýi saraı jaqqa qarap ıegimen nusqady, kempir kórinbeıdi, bireýlermen úıge kirip ketken bolý kerek. Endi men tirshilik qamymdy jasaýym kerek: syrttaǵy dybysqa qulaq túrip, aqyryndap úńgigen qýysymdy tereńdettim. Jaqyndaǵan tyqyr sezilmegen soń, tereńdeý etkim kelip shóptiń arasyn úńgı berdim. Úńgirge kirip te aldym. Taǵy da demimdi ishime tartyp tyń tyńdaımyn: joq, ázir jaqyndaǵam tyqyr bilinbeıdi. Qýysym tarlaý eken, qaıtadan shyǵyp, áli de eki-úsh aıyr shóp alyp tereńdettim.

Osy kezde úıdegiler de syrtqa shyqty ǵoı deımin, daýystary qattyraq estiledi.

— Kórset, matka. Partızan bar ma? — degen daýysty estidim.

Úńgirime súńgı berdim de kilt toqtadym. «Kúdikti bir nárse qalǵan joq pa?» Saraıdyń ishin kózimmen bir sharpyp óttim. Masqara... shóptiń shetinde kempirdiń ákelgen kórpesi jatyr, qytyrlap basqan qadamdar jaqyndap keledi, kórpeni tez aldym da úńgirge tyqtym.

Az ýaqyttan keıin qasymda turǵan qaýip-qaterdiń de ýyty qaıtty. «Taǵy da saraıǵa kirip keler me eken?» degen kóńil lúpili basylyp, oıym ózgege bólindi. Sveta... Sveta osylardyń osynda keletinin kún ilgeri bilgen, sony habarlap ketti. Qalyń nemistiń qaq ortasynda júr-aý, baıǵus, anada maǵan elpildeı qoımady dep qatty renjip edim.

Aldymdaǵy Dýná apaıǵa jetip, súrine toqtadym. Daýys shyqqan jaqqa jasqana qarap, eki-úsh úıdiń ar jaǵynda kele jatqan jasyl shıneldi bir-eki soldatty kórip qaldym, endigi sátte baıqaǵanym, appaq kebin sıaqty basynan aıaǵyna deıin appaq aq halat kıgenderi de bar eken, kósheni boılap, derevnány súzip keledi. Taǵy da býynymnan ál ketip bara jatqanyn sezem: qaıda qasharymdy, qalaı qaraı júgirerimdi bilmeı shógip otyra ketkim keledi.

— Endi qashyp qutyla almaımyz, — dedi Dýná apaı.

— Baýshka, olar óltiredi. Men qorqam! — dep Natasha shyryldap jylap qoıa berdi.

Kempir nemeresin jetelep, on qadamdaı jerde turǵan myjyraıǵan saraıǵa júgirdi, mende ne es bolsyn, empeńdep kempirdiń sońynan ere berem. Qarańǵy saraıdyń esiginen kire qulaǵanda qur etip typyrlaǵan kóp tuıaq pen qors-qors etken jaman daýystan zárem ushyp ketti. «Ýh» dep esime keldim, shoshqa qora eken.

— Dybystaryńdy shyǵarmańdar! — dedi kempir aqyryn zekip.

Biz dybysymyzdy shyǵarmaǵanmen úrkip, dúrligip ketken shoshqalar typyrshyp, qorsyldap mazany alyp barady. Bir úlken shoshqa kelip tumsyǵymen saýyrymnan túrtip qalǵanda, eriksiz baj ete tústim.

— Zatknıs! — dedi kempir yzaly daýyspen sybyrlap.

Sóıtkenshe syrttaǵy dabyr-dubyr da bizge taıanyp qaldy: jaqyn úılerdiń esikteriniń ashylyp-jabylǵan sartyly, úılerinen qýylyp shyǵyp jatqan adamdardyń úreıli daýystary estiledi, qorqyp jylaǵan balalardyń daýystary da qulaqqa jetti.

— Jınalysqa! Tez jınalysqa!

Qulaqqa sondaı tanys, úırenshikti sózge eleń etip, bir sát qorqynyshym keıin tepsinip edi, ile nemisshe jat sózder aralasyp, júregimdi qaryp ótti.

— Shnel! Shnel!

Keıbir nemis sózderin ańǵaramyn, soǵys aldynda, mektepte eki jyl nemis tilin ótkenbiz, sabaǵymyzdyń onsha máni bolmasa da, az-kem ustap qalǵanym bar-dy. «Shnel» — tez degen sóz, al onyń ar jaǵyna jalǵastyra zekı sóılegen sózderinen esh nárse uqpadym. Tyqyr bizdiń saraıǵa da jetti, dabyrlasyp nemisshe sóılesip keledi. Bireýi myltyqtyń dúmimen saraıdy soǵyp-soǵyp jiberdi. Shoshqalar qorsyldaı typyrlap, dúrligip júr, qaýsap turǵan kóne taqtaıdyń qıqymy túsip kózimdi jumdym.

Kózimdi ashqanda saraıdyń ishi jap-jaryq bolyp ketti. Aıqara ashylǵan esikten jumsaq jasyl fýrajka kıgen bireýdiń basy suǵynyp keledi, tósinde moınyna asqan avtomaty qaraýytady, saýsaǵy shúrippesinde. Alasa saraıdyń esiginen basyn suǵyp, eńkeıip umsyna berdi de dúrligip esik aldyna qaraı lap bergen shoshqalar aıaǵyna oratylyp edi, bireýin teýip jiberip, saraıdyń esigin jaba saldy. Ar jaǵyndaǵy bireýge aıtyp jatqan, «shvaın» degen sózin túsinip daldym. Qadamdary alystap barady. Qudaı ońdap, qarańǵy buryshta tyǵylyp otyrǵan bizdi ańǵarmaı qaldy. Syrtqa shyqqysy kelip lap bergen shoshqalar sıraǵyna soqqy da, úırenshikti sharýa daǵdysymen solardy qaıtara teýip ishke kirgizem dep álek bolǵan nemis soldaty saraıdyń esigin ne úshin ashqanyn da bir sátke umytyp, esikti jaba qoıǵan bolar. Bu joly janymyzdy saqtap qalǵan, baıǵus shoshqalar boldy.

Mańdaıymnan teýip jibergende baj etip, kózimdi ashtym: tóbemnen tónip turǵan soldat «Poshel! Poshel!»aıaǵymen taǵy bir nuqyp qaldy. Qolyma úlken bir jańqa qadalyp, alaqanymdy dyzyldatyp kúıdirip barady. Esikten shyǵa bergende jaýrynymnan túıip jiberip edi, jer taıanyp qulap baryp, ázer kóterildim. Natashanyń shyryldaǵan daýsyn estidim.

— Aǵataılar... aǵataılar! Bizdi óltirmeńder! Óltirmeńder!..

— Qoryqpa, janym... Qoryqpa... — Bul Dýná apaıdyń daýsy.

11

Jerdiń astyn ústine keltirgen bombanyń da astyna tústim, jamsap jatqan ólikterdiń de arasynda boldym, ómirden kúder úzgen shaǵym da boldy, biraq dál osyndaı myltyǵyn óńmenińe taqap kelgen ajaldy kórgen joq edim. Alasurǵan kóńilim ár saqqa alyp qashady: birde óńmenime tirelip turǵan ajaldyń yzǵary tula boıymdy qaltyratyp áketse, birde áldeneden úmit etem. Kórshi derevnány túgel qyryp salypty, bizdi de túgel qyratyn shyǵar. Múmkin álde...

Jalǵyz men ǵana emes, jurttyń báriniń kóńili dál osylaı — eki udaı. Úmit pen úreı aralas. Derevnányń halqyn topyrlatyp aıdap ákelip, burynǵy basqarmanyń keńsesi me, mektep pe, bilmeımin bir úlken úıdiń qorasyna toǵytyp jatyr. Emshektegi baladan eńkeıgen shalǵa deıin tiri jan qaldyrmaǵan. Erkekter jaǵy azdaý da, kóbi qatyn-qalash, bala-shaǵa. «Múmkin olarǵa tımes» degen álsiz úmit emeksitip ótedi.

— Qatyn-qalashty jazalamas...

— Qatyn-qalash pen sábılerdiń jazyǵy ne?

— Aıyptylardy izdeıtin shyǵar...

Tóńiregimdegilerdiń úzdik-úzdik sózderin qulaǵym shalady. Jaqsy joramalǵa eleń etip, keýdemde jylt etip úmit oty tutanǵanmen ishi qurǵyrym bárin sezedi: bulardyń da bilip turǵan esh nársesi joq, tek áıteýir dátke qýat.

Jurtty ústi-ústine aıdap ákelip, qoranyń ishi tyǵyzdalyp qaldy. Qysty kúni baryn qorbıtyp ústine kıin alǵan qatyndar, keıbireýleri jas bala kótergen, qaısy bireýleri basqa jaqqa barýǵa qamdanyp, dorbalaryn asynyp, qoldaryna túıinshekterin ustaǵan. Bir toptyń ishinde bes-alty balasyn qazdyń balapanyndaı shubyrtyp, eki kishkentaıynyń birin ózi, birin on jasar shamasy ulyna kótertip bir áıel kele jatyr.

Jınalǵan jurtty shashaý shyǵarmaı aınala myltyǵyn kezenip qaraýyl júr. Tek nemister ǵana emes, polısaı formasyndaǵy orystar da bar eken. Eńgezerdeı bireýinen bir áıel:

— Qudaı jarylqasyn, Lýka Savvıch, bizdi ne isteıdi, shynyn aıtshy, — dep jalynyp edi, anaý zekip tastady.

— Molchat! Sóılesýge bolmaıdy.

Qulaǵym eleń ete qaldy, bir túrli tanys daýys.

— Ýsachev degen qarǵyly tóbet emes pe. Ol fashısen de jaman, — dep bireý kúńk etti.

«Qara eshkige jan qaıǵy», árkim óz basymen álek, maǵan nazar aýdara qoıǵan adam bolmap edi, tek kózi túsip ketkenderiniń óńinde «bu qaıdan júrgen adam?» degen tańyrqaý suraq jylt etip tez sónetin. Biraq tozaqtyń aldyndy da áıel baıǵustyń áıeldigi qalmaıtyn shyǵar, kórip turyp qalaı shydasyn, bir qaıqy tumsyq kók kózdi bireý maǵan tas kenedeı qadaldy.

— Sen qaıdan kelgen adamsyń?

Men úndemedim.

— Bizdiń derevná emes tipti bul jaqtyń adamyna uqsamaısyń ǵoı. Munda kim aıdap keldi seni?

Meniń til qatýǵa zaýqym joq, úndemeı bezerip tura berdim.

Ózi bizdiń tildi túsinbeı me, bilmeımin. Melshıip úndemeıdi eken ózi. — aıtsaıshy, qaıdan kelgenińdi, kim ekenińdi, — dep Dará maǵan taǵy da tas kenedeı jarmasty.

Meniń til qatýǵa zaýqym joq, úndemeı bezerip tura berdim.

— Hege úndemeısiń? Mylqaýsyń, álde bizdiń tildi bilmeısiń be? Óziniń qarny da shermıip tur, — dedi qaıqy tumsyq áıel.

Oǵan bir erkek keıip tastady.

Olar da bir top adamdy aıdap ákeldi, munda da ózgelerindeı kempirshal, bala-shaǵa, qatyn-qalash jaǵy basym. Biz sheginshektep qoranyń shetindegi taqtaı qorshaýǵa tireldik. Bir jaqtan tasyrlaǵan myltyq daýsy estiledi. Bireýler moınyn sozyp, bárin bilip tanyp jatyr.

— Vaná Shestakov qashty.

— Oqqa ushty ǵoı.

— Joq, aman.

— Áne qulady. Bitti bıshara.

— Joq, tiri. Áne qaıta júgirdi.

— Saıǵa jetse...

Men esh nárseni kóre almadym, jurttyń moınyn sozǵan jaǵyna qaraıtyn shamam da joq, tek áıteýir bir miskinniń jan ushyryp aıqaılap qashyp baratqanyn sezip turmyn. Ózimniń qashatyn dármenim de, jáne basymdy oqqa baılap táýekel qylatyn qulqym da joq, osy qalyń toptyń arasyna tyǵyla bersem aman qalatyn sıaqtymyn.

— Qulady.

— Múrdem ketti baıǵus. Aqymaqtyń qashyp nesi bar edi.

— Ol emes múmkin biz aqymaq shyǵarmyz. Qoısha baýyzdaýyn kútip turǵan.

— Onyńyz ne, Ivan Fedorovıch. Jazyqsyz adamdardy...

— Slabodkany túgel qyryp, órtep jibergen. Biz olardan kembiz be?

Ashshy mysqylmen salmaqtap aıtqan sóz qansha qorqynyshty bolsa da záreńdi ushyrmaıdy eken. Bul sózdiń maǵynasy meniń mıyma sol keıinirek baryp jetti de kóńilim qulazyp, bir nársemdi joǵaltyp alǵandaı alaqtap jan-jaǵyma qaraı berdim, syǵylysqan kóptiń arasynda Dýná apaıdan kóz jazyp qalyppyn, meniń joǵaltqanym sol eken ǵoı, aqyryndap jyljyp, osy ishindegi jalǵyz tanysym, kempirimdi izdedim.

— Natashka! Natashka! Men seni tanydym. Tanydym.

Kishkentaı qyz balanyń daýsy qulaǵyma tanys sıaqty. Esh nársemen alańy joq, jurttyń aıaǵynyń astynda bultyńdap júrgen kishkentaı qyz... sol Parashka, kórshiniń judyryqtaı ánshi qyzy. Natashanyń eteginen tartqylap aırylmaıdy.

— Sen qashan keldiń, Natashka? — Natasha úndemese de qoıar emes. — Natashka, sen nege ájeńe kelmeı kettiń? Men Dýná baýshkaǵa keldim. Kóp keldim. Sen kelgen joqsyń. Kel, ekeýmiz jasyrynbaq oınaıyq, — dep Natashanyń jeńinen tartqylaıdy.

Sábı júzin úlkenniń qasireti sazartyp tastaǵan Natashanyń esh nársege zaýqy joq.

— Keregi joq. Oınaǵym kelmeıdi, — dedi.

— Kishkentaı oınaıyqshy. Káne, Natashka. Men jasyrynaıyn. Sen izde. Káne kózińdi jumshy. Káne, — dep Parashka qoıatyn emes.

Kórgende ishim jylyp qoıa beretin kishkentaı erke qyzdyń osy bir ańqaý balalyq minezi maǵan bir túrli jat, ersi bolyp kórindi. Taıalyp kele jatqan basqa oıy joq myna eńsesin zil basyp tunjyrap turǵan jurttyń ishinde... beıne ólik jatqan bólmede oınap júrgen baladaı...

O da osyny sezdi ǵoı deımin:

— Tynysh turasyń ba, joq pa, — dep sheshesi Parashkany salyp qaldy.

Erke qyz eńirep jylap qoıa berdi, jas áıel áldeneden shoshyp ketkendeı balasyn jerden tez kóterip alyp, baýyryna qysyp jubatyp jatyr. Osy kezde:

— Elý adam ilgeri shyǵyńdar! — degen komanda boldy.

Jurt ilgeri shyǵýdyń ornyna keıin sheginip, aldyńǵy turǵandar artqylardy irgege tyqsyra berdi. «Tez! Tez!» degen komandany da tyńdaıtyn eshkim joq. Kóptiń ortasynda qysylyp, kórip turǵan esh nársem joq, biraq shyqpaımyn, soldattar men polısaılar myltyqpen túıgishtep, jurtty ilgeri shyǵaryp jatqan sıaqty. Bireýi sanap tur.

— Aqymaqtar! Tezirek shyǵyńdar! Aldymen shyqqandaryńdy tezirek bosatamyz. Káne, tezirek!

Keıbireýler endi ilgeri qaraı umtyldy. Men de ilgeri umtyla berip edim:

— Dýra, ne lez, — dep Dýná apaı jeńimnen tartyp qaldy.

Bólip alǵan adamdardy avtomatyn kezegen on shaqty soldat aıdap áketti. Qorada áli de júz qaraly adam bar. Endi olar jańaǵy aıdap áketkenderdiń izin baǵyp tur.

— Olardy qaıda aparatyr — áı?

— Derevnányń syrtyna qaraı buryldy.

— Múmkin bir jumysqa salatyn shyǵar.

— Emshektegi balany jumysqa sala ma?

— Múmkin tekserýden ótkizetin bolar.

— Analardy qısyq saıǵa qaraı aıdap barady.

Qısyq saıdyń nege qorqynyshty ekenin birden túsingenim joq, biraq jaman daýystan shoshyp kettim, jurt ta tyna qaldy.

— Ras, qatyndar, qısyq saıǵa aıdap barady, — dedi bir áıel daýsy.

— Tochno. Atýǵa alyp bara jatyr.

— Shynymen atar ma eken?

Kóńilderine úreı kirip gýlep ketken jurt kenet demin ishine tartyp qaldy. Pytyradaı shashyrap, patyrlap jumsaq daýys keledi qulaǵyma. Myltyq daýsy. Bir jerde myltyq atylyp jatyr.

— Olardy atyp jatyr! — degen áıeldiń ashshy daýsy qulaq shekemdi jaryp ótti, bul álgi qazymyr sózsheń Darányń daýsy ekenin de tanyp qaldym.

Qoranyń ishine qamalǵan qalyń tobyr qaıta gýildesip, teńselip lyqsyp ketti. Manadan beri neǵaıbilden dámetken, aldamshy úmitke alań bolǵan kóńil tajaldyń týra kelip qalǵanyna endi ǵana kózi jetip alasurady. Eriksiz shyǵyp ketip jatqan ashshy daýystar, zarlaǵan áıelder, shoshyp shyrqyrap jylaǵan balalar. Osy tobyr maǵan tutas bir dene sıaqty kórinip ketti. Yńyranyp, shyńǵyryp, aıaq serpip typyrshyp qorshaýdyń ishin teńseltip barady. Men de sonyń kishkentaı bir múshesimin, óz erkim joq, ne de bolsa birigip, taǵdyrym bir túıinge baılanyp qalǵan osy toppen birge kórem.

Az da bolsa úırenisken, jalǵyz tanysym Dýná apaı edi. Ol qaıda? Myna alasapyranda odan da kóz jazyp qalyppyn. Seńdeı syǵylysyp, teńselgen jurttyń ishinen Dýná apaıdy izdedim. Mundaıda bir nársege alań bolǵan da jaqsy eken, alqymǵa taqalǵan ajaldan az da bolsa kóńilińdi aýdarady. Pishenge túsip ketken ıne sıaqty, qalyń tobyrdyń arasynan kempirim taptyratyn emes. Jińishke taqtaıdy sırek qaqqan qorshaýdyń artqy jaǵyna kelip qalǵan ekem, syqyr etip synǵan taqtaıdyń dybysyn estip jalt burylsam, Dýná apaı Natashasyn taqtaıy synǵan tesikten ıterin shyǵaryp jatyr.

— Kórmeı turǵanda tezirek júgir! Ogorodqa jet! — dep aqyryn ámir berdi.

Qorshaýdan shyǵysymen Natasha zyrqyrap júgire jóneldi — eki etegi torǵaıdyń qanatyndaı jalpyldap ushyp barady baıǵus bala. Áne bir úıdiń qasyndaǵy úıilgen shópke jaqyndap qaldy. Osy kezde qorshaýdy jaǵalap kele jatqan soldat kórip qalyp avtomatyn kóterip alyp, ony tyryldatyp ata bergen kezde, tesikten qalaı shyǵyp ketkenin bilmeımin, Dýná apaı qaryna jarmasa ketti. Soldat qolynan qarýy túsip kete jazdap, bulqynyp qaryn ázer bosatty da, avtomatymen Dýná apaıdyń óńmeninen ıtere berip, tyrr etkizip oqpen bir kóktep ótti. Dýná apaı dybys shyǵarmastan aqyryn shóge berdi de, denesi jup-jumsaq sylq etip qulap tústi.

Bir sátke soldattyń betine kózim túsip ketti. Kisi óltirgen adamnyń júzi... ajal sıaqty qup-qý. Kózinde de áınekteı jansyz jarqyl. Kisi óltirgen ol doly yzamen aqyryp jiberdi.

— Súrıh! Nazad!

Qorshaýdyń ana jaǵynan da bireý qashty ma, bilmeımin, o jaqtan da myltyq atylyp jurt beri qaraı lyqsydy. Aldyńǵy jaqtaǵylardy taǵy da sanap shyǵaryp jatyr. Jylaǵan, qoshtasqan daýystar estiledi. Bul dúrligis te birte-birte basylyp, qalyń toptyń boıyn ajal aldyndaǵy aýyr sabyrlyq jaılap kele jatqan sıaqty. Endi baıqasam, árkim ot basyna bólinip, jeke-jeke úıirlene jınalypty. Kógildir balapanyn qoryǵan taýyqtaı balalaryn baýyryna tartyp alǵan, jaqyn adamdar bir-birine tyǵylyp, kóńili bosaǵandaryna jubanysh aıtyp, az da bolsa medet bolyp jatyr. Áıelder kúıeýleriniń qoltyǵyna tyǵylyp, keıbireýleri birin-biri qushaqtap jylaıdy. Men kimniń baýyryna tyǵylam? Jańa ǵana maǵan birtutas dene sıaqty bolyp kóringen myna top bytyrap bólinip, aqtyq saǵatynda árkim óziniń jaqynyn taýypty, men búırekteı bólinip jalǵyz qaldym. Tym bolmasa betine qarap kózinen janashyrlyq izdeıtin adamym da joq; bólekpin, jatpyn, tiri jandy tanymaımyn. Aqtyq saǵatyńda moınyna asylyp, eńirep jylaıtyn adamyńnyń joǵy... tipti jaman eken.

Kelesi toppen meni de alyp ketti. Basynda eń art jaǵynda turǵan sıaqty edim, bir mınýt bolsa da ajalyn alystatqysy kelgen jurt syǵyp ilgeri shyǵaryp jiberipti. Endi shegineıin desem tumsyǵym batatyn emes. Jurttyń qolynan keleri baýyzdaýǵa aparatqan maldaı tórt taǵandap sheginshekteı beredi, myltyqtyń dúmimen túıgishtep turyp shyǵaryp jatyr. Qatyndar shyryldap, balalar jylap, soldattar daýystap balaǵattap azan-qazan. Meniń de saýyrymnan myltyqtyń dúmi soqty, biraq tán aýrýyn sezetin hálim joq, tanymaıtyn tobyrdyń ishinde qosaqtalyp ketip baram.

Jańa qorshaýdan shyǵarda jantalasyp, bulqynǵan jurt kóshege shyqqasyn aptyǵy basylǵandaı tártipke túsip, ajalǵa moıynsunyp, aýyr aıańdap keledi. Jurt endi sózden tyıylyp, ózara til qatysýdan qalǵan, zildeı tynyshtyq eńseni basyp barady. Bul tynyshtyqty úzetin ajal ǵana. Osy tynyshtyq meni de tunshyqtyryp, demim tarylyp alqynyp baram. Kenet baj ete qalǵan áıel daýsy qulaqty jaryp ketti.

— Óz ajalymdy kóre almaımyn! Qaraı almaımyn.

«Mynaý bir tanys daýys qoı» degen kúńgirt oı keledi basyma. Bir áıel toptan shyǵyp tura qashty. Basyn qos qoldap qysyp alyp:

— Óz ajalymdy kóre almaımyn. Jelkemnen atsyn! — dep júgirip barady. Álgi sýmańdaǵan baıǵus, sózsheń áıel Dará eken.

Myna artqy daýysqa aıdap kele jatqan soldattardyń ózi sasyp qalǵandaı boldy. Bireýi sálden keıin:

— Toqta! Qaıt! — dep aıqaılady.

Áıel qaırylǵan da, toqtaǵan da joq, shyńǵyryp júgirip barady, kósheniń shetindegi úıge jaqyndap qaldy. Aıdaýshylar tyryldatyp atyp jatyr. Ar jaǵyn kóre alǵanym joq. Qaıtadan sapyrylysa bergen jurttyń tasasynda qaldym. Nege bolsa da moıynsunyp, qur súlderi súıretilip kele jatqan jurt qaıta tirilgendeı til bitip, jamyraı sóılesip ketti. Bári qashqan áıelge qaraıdy.

— Qulady.

— Imandy bolsyn, Dará baıǵus.

— Ólgen joq. Taǵy qashty.

— Qoısha baýyzdalyp ólgenshe... durys istedi.

— Aý, biz aıaq serippeı-aq ketemiz be?!

Jurttyń basylyp qalǵan kóńili qaıta loblydy. Tórt-bes adamnan qatar túzep kele jatqan toptyń sapy buzylyp, sapyrylysyp ketti. Aıdap kele jatqan kúzetshiler oryssha, nemisshe eki tilde aıqaılap, bir jaǵynan úreıi ushqan balalar jylap, azan-qazan boldy. Taǵy da tóbemizden patyrlatyp myltyq atyp, ázer degende jónge saldy.

Dúrlikken jurtty qaıtadan jónge túsirip, derevnányń syrtyna qaraı aıdap keledi. Bizden buryn ketkenderdiń tabanymen taptalyp tyń qardyń betine josylyp jol túsipti. Aldyńǵylardyń jolymen solardyń jolyn qýýǵa kele jatyrmyz. Osy toptyń kishkentaı balasyna deıin sony bilip keledi. Bir ǵajaby atýǵa ákele jatqanyn anyq bilgen myna jurt jańaǵy áıelshe oıbaı salyp, jantalasyp, tym-tyraqaı qashatyn emes. Bir mınýt bolsa da keıinirek ólgisi kelgen soqyr sezim be, álde keýdeńnen janyń shyǵyp ketkenshe úzilmeıtin soqyr úmit pe? Meniń de oıbaı salyp qashatyn oıym joq, ne de bolsa osylarmen birge kórem.

Jurt taǵy da úıirlenip alypty, áskershe sapqa tizip aıdasa da ár semá bir shoǵyr bolyp, jumyrlanyp keledi. Balalaryn ortalaryna alyp, óz denelerimen qymtaı beredi. Bala kótergen áıelder de sábılerin keýdelerine tas qylyp qysyp alǵan, bu baıǵustarǵa menen de qıyn eken ǵoı.

Attaǵan saıyn qadamdary aýyrlap, jelkelerin zil basyp, únsiz keledi. O, ǵajap. Únsizdiktiń de óziniń saryny bolady eken. Tunjyraǵan tynyshtyq jaılap tutasyp tóbemizdi torlap alyp edi, endi shıryǵyp, únsiz saryny údep kúsheıip barady, búkil deneńdi jaılap, býlyqtyra túsedi. Jurtty túgel bılep, bytyratpaı alyp kele jatqan tegeýrindi únsiz saryn sıaqty. Bári sonyń yrǵaǵyna baǵynyp, aıaqtaryn zil basyp attaǵan saıyn ajalyna jaqyndap keledi. Men de ajalyma jaqyndap kelem. Kún keshkirip qalypty, aınala appaq qardyń aǵy semip, qýqyl tartqan. Oń jaqty kómkerip orman qaraýytady, o jaqta qybyr etken jan kórinbeıdi. Dúnıe, myna beıtanys tóńirek mup-muzdaı bop qulazyp, menen bólinip, bólektenip barady. Qazir osy sazara qalǵan tóńirek joq bolady. Men de joq bolam... Joq bolam... Osy oı tula boıymdy muzdatyp barady...

Saıdyń shetine jaqyndaı bere toqtadyq. On shaqty soldat shoǵyrlanyp, temeki tartyp tur. Boılary muzdap qalǵan bolar qoldarymen jambastaryn soǵyp jer tepkilep qoıady, tipti kisi atatyn adamdarǵa uqsamaıdy. Áregirekte aldyńǵy ashasyn taıanyp qar ústinde uzyn moıyn eki pýlemet tur. Olardyń qastarynda adam joq. Top ishinen uzyn boıly, aryq bireýi bólinip shyqty, sirá komandır! bolar, bizdi aıdap kelgenderdiń bireýi soǵan baıandap jatyr. Uzyn týra ananyń sózin sabyrmen tyńdaıdy, taramys aryq óńi qatqyl, biraq júzi kisi óltiretin adamǵa uqsamaıdy, qaıta sharshap dem alǵysy kelip turǵan adam sıaqty, kózqarasynda bizge tipti óshtigi joq. Daýysyn kótermesten qaraýyndaǵylarǵa bir nárse dep tártip berip edi, biraq analary aqyryn daýysqa qatty qımyldap tez shıratylyp, avtomattaryn keýdelerine kóterip aldy, bir-ekeýi pýlemettiń qasyna bardy.

«Aın, svaı, draı, fúnf...» Bul mektepte qulaǵym qanyqqan nemisshe sıfrlar. Bizdi kádimgideı táptishtep, malsha sanap shyǵaryp jatyr. Ózderi asyqpaıdy, tipti sabyrly, óltirgen adamynyń esebin anyqtap alǵysy keletin bolar. Sanaqtan ótkenderin shashaý shyǵarmaı saıdyń qabaǵyna tizip qoıyp jatyr. Jurttyń betinde qan joq, qup-qý, tiri ólik sıaqty aıtqan jaqtaryna júre beredi, áıteýir qımyldap júrgenim bolmasa meniń de keýdemde jan joq. Myna qarly dala, qybyrlaǵan adamdar menen bólek. Bulardiki de maǵynasyz, jansyz qımyl. Búkil dúnıe jansyz, jat, tylsym.

— Dádenkı... Dádenkı...

Shyryldaǵan bala daýsy. Kádimgi tiri daýys.

— Aǵataılar! Aǵataılar, meni óltirmeńder! Men án salyp berem. Men ándi jaqsy aıtam!..

Tyrnaqtaı ánshi qyz, bes jasar Parashka. Kishkentaı qolymen sheshesiniń moınynan qysyp qushaqtap alǵan, aıdap baratqan soldatqa qarap shyr-shyr etip jalynady.

— Meni óltirmeńder! Mamamdy óltirmeńder! Aǵataılar! Men án salyp berem. Kóp án salyp berem.

«Snachala zaplakal Andrıashka, potom zprepela Parashka...»

Parashkanyń júzin anyq kórdim: kóz jasy qyzaryp ketken tompaq betine burshaqtaı tamshylap, solqyldaǵan óksigin jutyp, shyryldap án bastap ketti. Baıǵus balanyń dushpannan tuńǵysh ret qoryqqany da osy bolar. Ony tyńdaǵan soldat joq, saıdyń jar qabaǵyna qaraı ózgelermen birge sheshesimen ekeýin aıdap barady. Jurttyń bárin jalyndyryp aıtatyn, jurttyń bárin máz qylatyn ánshiniń bularǵa áli kelmeıdi degendi Parashka uqpaıdy, toqtalar emes, kózinen jasy parlap aıtyp barady. Jar qabaqtyń basyna ákelip qoıǵanda da toqtamaı bar daýsymen shyryldaıdy kelip, shyryldaıdy...

...Aldyńǵy qatardaǵylardy táptishtep sanap bólip alyp jar basyna shyǵaryp jatyr. Olar ajaldyń syzyǵyn attap ótip arǵy betine shyqqandar, men ázir bergi betinde turmyn. Keýdeńnen qashan janyń shyǵyp ketkenshe úmit degen ıt úzilmeıdi eken, aldyńǵy qatardaǵylardy sypyryp shyǵaryp jatqan ajal ustarasy dál maǵan taqalǵanda toqtap qalar ma eken, degen álsiz bir esek dáme bar keýdemde. Atylatyndaryn anyq bilip kele jatsa da, tipti bolmasa Dará sıaqty, bassaýǵalap qashyrmaı, ne qarýsyz bolsa da asylyp, julysyp óltirmeı, jurttyń tobyn buzbaı ákelgen de osy bir aqtyq demiń shyqqansha aldarqatatyn qorqaq esek dáme bolar. Sol dámemdi úzip ajaldyń syzyǵy dál meniń qasyma keldi. Osy kezde janym tánimnen bólinip shyǵyp, basqa bir jaqtan qımylsyz qalǵan qur súlderime qarap turǵandaı... O dúnıeden estigendeı ap-anyq estip turmyn: «aın... dvaı... draı...-» ár sıfr sanap kele jatqan suq saýsaqpen birge árkimniń keýdesine oqtaı qadalady. Tyrs... tyrs atylǵan oq maǵan da taqap qaldy... Fır... janym keýdeme qaıtyp oralyp selk ete qaldym.

Meni ıterip shyǵarǵandaǵy «fır» degen sóz qulaǵyma qadalyp qaldy... qazir keýdeme oq ta qadalady. Júregim zý etip kindigimniń basyna túsip, býynymnan ál ketip qaldy. Aıaǵym maqta sıaqty, qalaı qozǵalyp topqa qosylǵanymdy bilmeımin, uzyn tura nemis komandıriniń qasymyzǵa qalaı kelip qalǵanyn da bilgenim joq. Ol meniń betime qarap, qasyndaǵylarǵa bir nárse deıdi. Bireýi meni qarymnan súırep shetke shyǵardy. Ajaldan qutyldym ba, álde meni bólip alyp jeke ata ma? Kókiregimde kishkentaı úmit ushqyny jylt etti. Múmkin meni atpas... Áıteýir qazir atpas...

Uzyn tura maǵan tańyrqaı qarady da, qasyndaǵy tolyqsha sary nemiske bir nárse dedi. Onyń orysshasy menikinen de kemirek bolý kerek, meni saýsaǵymen nuqyp:

— Ty kto est Otkýda? — dedi.

— Ne znaı... Ne znaı... daleko...

«Túk bilmeseń, keshshe bolsań páleden tez qutylasyń» degen soqyr sezimniń aýzyma salǵany bolý kerek, bolmasa qýlyq, sumdyq oılap jatýǵa qazir meniń hálim de, mursatym da joq edi. Uzyn tura tilmash saryǵa kúńk etti.

— Ty mongol? Djapan?

— Mongol... Djapan, — dep basymdy shulǵı berdim.

Sary tilmash eńgezerdeı murtty polısaıǵa qarap:

— Ty znaet, otkýda eta? — dep surady.

— Bul bizdiki emes, gospodın nachalnık. Bul tóńirektiń adamy emes. Túri de bólek, — dep ol ebelek qaqty.

Tanys daýys. Aıtpaqshy, kempirdiń úıine kelip júretin Ýsachev osy, mana da alystan kórip qalyp edim, nemisterdiń aldynda iri denesinen uıalyp kishireıip buǵa túsedi.

Uzyn tura taǵy da bir nárse dep kúńk etti de, burylyp soldattaryna komanda berdi. Tilmash sary Ýsachevqa saýsaǵymen meni nusqap:

— Ego s soboı vozıt, — dedi.

Soldattar avtomattaryn kóterip alyp, saıdyń qabaǵyndaǵy tizilip turǵan jurtty nysanaǵa aldy. Parasha qarlyqqan daýsymen shyńǵyryp áli án salyp tur... «Ne ýbıvaıte, dádenkı...» Jar qabaqtyń basynda tunjyrap únsiz turǵan jurt ajalynyń jetkenin endi ǵana bilgendeı dúr silkinip gýildep ketti: shyryldaǵan áıel daýsy... aıqaılaǵan erkek daýsy. Aıaqtarynyń býyny ketip shógip otyra ketkenderi, myltyq atylmaı-aq qulap jatqandary da bar. Sóıtkenshe avtomattar patyrlap qoıa berdi, oǵan dúrsildegen pýlemet daýsy ulasty.

Men sorly neǵyp teris aınalmaı, ne kózimdi jumbaı baqyraıyp, qatyp qalǵanymdy bilmeımin, qapy jibermeı bárin kórip turmyn. Oq tıgen deneler sylq etip saıǵa qulap túsip jatyr, keıbireýleri beri qaraı qulaıdy. Bir áıel buralyp baryp saıǵa qulady, qundaqtaǵy balasy qolynan ushyp beri qaraı domalap ketti. Bórki ushyp ketken aqbas shal jylansha jıyrylyp denesimen jer sabap óle almaı alasurady. Patyrlaǵan oq arasynan qyryldaǵan, yńyrsyp, shyńǵyrǵan daýystar estilip qalady. Kóbi ári saıǵa qaraı qulady, qyr basynda qalǵandardyń áli de aıaq serpip, typyrshyp jatqan tirileri bar. Qardyń ústi teńbil qyzyl. Batar kúnniń sáýlesimen qyp-qyzyl qasap sıaqty kózimniń aldy qyp-qyzyl, dúnıe buldyrap, tutasqan qyzyl munarǵa aınalyp barady.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

I

Jasyrynǵan úńgirim ádepkide kórdeı qarańǵy edi. Ásirese kirer esigin bekitip qymtap tastaǵan kezde tóńiregim tas qarańǵy bolyp, kózim túk kórmeı, alǵash istegen eriksiz qımylym qarańǵyny qarmap eki sábıdi eki búıirime qysyp alyppyn, «Qarańǵyda qaban kúrkireıdi» demekshi, ózge jurttan bólinip jalǵyz qalǵan úreıimdi qarańǵylyq qaýqıtyp esire túsip, tula boıymdy bir jaman, salqyn diril qaryp ótti. Sol diril eki sábıge de darydy ma, olar da balapandaı qaltyrap, baýyryma tyǵyla túsedi. Solardyń denesiniń dirilin sezgende kóńilim ornyna túsedi. Tóbe jaqta qylańytqan sańylaý bar eken, sálden keıin shoıyndaı tutas qarańǵylyq seıileıin dedi.

Meniń bul tyǵylǵan jer kepem, syrtynan qaraǵanda kózge tipti baıqaýsyz; ústine topyraq shyǵarmaı, ústin jańbyrdan qaraýytyp ketken eleń shóppen butanyń murtyn japyrmaı úlken shyrshanyń túbine qaraı úńgip jasaǵan qýys — buryn partızandardyń qupıa qoımasy bolsa kerek. Aban meni bul araǵa ertip kelip eki balany maǵan ustatyp qoıyp, ózi sıpalap úńgirdiń esigin taýyp ashqanda baryp, men bul arada zilmánke baryn bildim. Ol bizdi súıemeldep ishke kirgizip, eki balany joǵarydan alyp, tesiktiń aýzynda uzyn boıy búktetilip, eńkeıe burylyp:

— Bul aradan seni tiri jan taba almaıdy. Tek qatty dybys shyǵarmasańdar boldy. Mańaıdan tyqyr estiseń...óziń bilesiń ǵoı. Tiri bolsam urys basylǵasyn qaıtyp oralam. Bylaı... nemisterdiń aıaǵy basylǵasyn. Oǵan deıin eshqaıda qozǵalma, — dedi.

Tesikti biteýge ońtaılana berip, joǵarydan:

— Tiri bolsam kelemin, — dedi taǵy da.

Sodan keıin úńgirdi tas qarańǵy bitep, ketip qaldy. Kisi balany baýyryma qysyp, jalǵyzdyqqa boıymdy úıretip biraz otyrdym. Jalǵyz demekshi, kishkentaı da bolsa qasymda eki sábıim bar, kishkentaı kezimde úıde jalǵyz qalǵanda mysyqty da qara kórýshi edim, myna eki náreste beıneti men ýaıymynan basqa paıdasy bolmasa da, kisini áıteýir jalǵyzsyratpaıdy eken.

Bul eki múskin de týmaı jatyp, tirliktiń bar taýqymetin tartyp, kónbisti bolyp alǵan tesik ókpeler, biraz buıyǵyp otyryp, qalǵyp ketti. Kirgende baıqaǵam — bul ózi eńkeımeı erkin júretin, ájeptáýir úlken jer kepe, joǵarǵy jaqta alaqandaı sańlaý bar, butanyń túbinen tasalaý jerden tesse kerek, arjaǵynan esh nárse kórinbeıdi, tek qylańytqan kúńgirt sáýle ǵana. Syrtqa shyǵa almaıtynym bolmasa bul naǵyz bir jaıly qonys, eki jylǵa jýyq partızandardyń ishinde júrgende mundaı jaıly jerkepe kezdesse bir jasap qalatynmyn. Abannan estigenim, bizdiń áskerler jaqyndap qalsa kerek, sodan nemister artyn tazartyp almaq bolyp partızandardy qyrýǵa qyrýar ásker shyǵarypty, búkil úlken ormandy súzip ótpek kórinedi. Sóıtip orman ishindegi myńdaǵan partızandardyń basyna zaýal tóndi. Eki balamen meni osy araǵa tyǵyp, bizdiń otrád ta soǵysqa ketti, Olar qolynan kelse ebin taýyp jaýdyń qorshaýynan sytylyp shyǵýy kerek, qolynan kelmese...

Men eki balamen taǵdyrymdy tosyp osy qarańǵy úńgirde qaldym. Bireýi óz balam, qazir jasy ekige jýyqtady, kádimgideı adam bolyp qaldy. Qardyń ústinde týyp, jórgeginen jylý kórmeı ósken bala, ystyq-sýyqqa birdeı, nege bolsa da kónbisti, naǵyz tesik ókpe. Basyma nebir aýyr zaman tónip, zárem ushyp qansha shoshysam da tas kepedeı jabysyp túspeı qoıyp edi, osal bolsyn ba, partızan ómiriniń barlyq azabyna tózip keledi. Kádimgideı tili de shyǵyp qaldy, oryssha-qazaqshany aralastyryp sóıleıdi. Nemisterge de tyqyr taıanǵan sıaqty, osydan aman-esep elge jetip, Qamqa ájesiniń qolyna bir ustatsam...

Endi ólgim kelmeıdi. Sonsha tozaqtan ótkennen keıin... endi tipti ólýge haqym da joq sıaqty. Ajaldy azaptan qutqaratyn jeńildik sıaqty kútip, ólgim kelgen saǵattarym da bolǵan. Basymnan keshken azap pen mehnattyń, qaýip pen qaterdiń, kózim kórgen qyzyl qyrǵynnyń qaısy birin aıta bereıin. «Ýdy ý qaıtarady» demekshi bir azap, bir sumdyqty bir sumdyq umyttyryp ta kele jatyr. Biraq men umyta almaıtyn janym men tánime ystyq temirmen qaryǵandaı kúıdirip basyp qoıǵan bir sumdyq bar. Ol sonaý ózim panalaǵan Dýná apaıdyń derevnásyndaǵy qyrǵyn... jyldan asqansha talaı túsime kirip, shoshyp oıanyp júrdim. Sol qyrǵynnyń mán-maǵynasyn da, sonsha qataldyqtyń syryn da túsine almadym. «Haıýan, jyrtqysh» dep laǵnattaıdy olardy, oılap qarasam ol adam balasyna qıanat sıaqty. Olardyń azýlysy men tyrnaqtysy qudaı jazǵan keregine ǵana shabady, al, mynalardyń isi... Osyny oılaǵan saıyn, kishkentaı kezimde kisi óltirý jaıly alǵash estigen, sábı júregimdi shoshytqan bir áńgime esime túsedi. Biraq ol áńgime maǵan myna qyrǵynnyń maǵynasyn túsindirýdiń ornyna qaıta qıyndatyp, basymdy shyrdaı qatyrady.

Alystan jer aýyp kelgen eki-úsh úıli jan bizdiń aýylǵa qonys tepken-di. Solardyń ishinde uzyn boıly, qapsaǵaı, qara saqaldy Orazaly degen azamaty bolatyn. Qamqa ájem «bastaryna paqyrshylyq túsken pendeler ǵoı» dep músirkep, olardy úıge shaqyryp, aralasyp ketken. Bir kúni sol Orazalynyń shaı iship otyryp, aıtqan bir áńgimesi áli kúnge deıin esimnen ketpeı qoıǵan.

«Biz Arǵynnyń ishinde Tobyqty degen el bolamyz», — dep bastaǵan Orazaly áńgimesin. — Tobyqtyda da talaı myqty adamdar bolǵan zamanynda. Arǵy babamyz Keńgirbaı bı degen kisi ótken, biz ony qasterlep Qabeke deımiz. Sol Qabekemniń zamanynda Tobyqtynyń Jýantaıaq degen atasynan shyqqan Kebek degen azamatymyz bolǵan.

«Kebek» degen atty alǵash estigende maǵan ersi kórinip:

«Kisiniń aty Kebek pe?» dep kúlip jibergem.

«Iá, qaraǵym, Kebek, — dedi Orazaly meniń kúlgenimdi unatpaı. — Aty Kebek bolǵanmen zaty asyl jigit edi, jas ta bolsa bir eldiń arýaqty azamaty bolǵan. Sol Kebek Naımannyń Eńlik deıtin sulýyn kórip, sol qyzǵa yqylasy aýyp ǵashyq bolypty. Boı jetip qalǵan qyzdyń basy bos bola ma, Syban deıtin eldiń ishinde Eńliktiń atastyryp qoıǵan adamy bar eken. Biraq yntyzarlyq shydatpaı eki jas-aq batany attap bas qosypty. Kebek ýaǵdalasyp, Eńlikti alyp qashyp, eldiń ish jaǵyndaǵy Han taýynyń silemine tyǵylypty. Ózińiz bilesiz ǵoı, báıbishe, jesir daýy ońaı bolsyn ba, — dep Orazaly Qamqa ájeme qarap qoıdy. — Biraq jesiri ketken Sybannan góri qyzy ketken Naımandar kóbirek búlinipti. Ásirese aýyzdyq bermegen Espembet degen qatygez qyńyr bıi bolǵan Naımannyń. «El búldirgen eki buzyqty ustap ber, bolmasa turysatyn jerińdi aıt» dep qısaıyp qatyp qalǵan.

«Arysymyzdy ustap berip, elge ne betimizben kórinemiz, ólispeı berispeımiz» dep Tobyqtynyń jigitteri dúrlikken eken, Qabekem olardy basyp tastapty. «Naıman kóp, Tobyqty az, soǵysa almaımyn» depti.

«Apyr-aı, atańyzdyń ózi eki jasty ustap bergeni me? — dedi Qamqa ájem de shydamaı.

«Joq, Qabekem óz qolynan ustap bermegen. Eki tentekti tyǵyp otyrǵan men emespin, ózi taýyp alsa erki» depti.

«Óz qolymnan bermeımin, óz qolyńmen ala ber», — degeni ǵoı, — dep Qamqa ájem kúlki aralas kúrsinip qoıdy.

«Árıne endi, báıbishe... — dep Orazaly yńǵaısyzdanyp qaldy. — Qabekeme de ońaı boldy deısiz be, endi áli kelmese qaıtsyn. Siz arjaǵyn tyńdańyz, Qabekemniń tereńdigin sonda túsinesiz. Tobyqtynyń ishine jansyz jiberip, Espembet Eńlik pen Kebektiń alty aı boıy panalap jatqan úńgiriniń ústinen shyǵady. Eńlik pen Kebek, bul kezde balaly bolyp qalǵan, qasha almaı qolǵa túsedi. «Bezbúırek» atanǵan Espembet emes pe, eki jasty ólim jazasyna buıyrypty. Jesir ıesi Sybandar «biz kisi ólimine aralaspaımyz» dep ketip qalypty. Sodan eki jastyń moınyna qyl shylbyr salyp, attyń quıryǵyna baılapty.

«Astapyrallaı» dep Qamqa ájem túrshigip ketti.

Men de shoshyp ketip ájemniń baýyryna tyǵylyppyn.

«Qabekem jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn adam ǵoı, sodan shókken nardaı únsiz otyryp qalypty. Naımanǵa at izin salmaı, erdiń qunyn da suramaı, solaı on jyl otyrypty.

«Shydamdy-aq eken sabazyń, — dedi Qamqa ájem. — Al, Naımandar she?»

«Kisi óltirgen el emes pe, Naımandarda Tobyqtyǵa qaraıtyn ne bet bolsyn. Buryn qyz alysyp, qyz berisip, súıek shatysyp, qoıy qoralas degendeı, qoıan — qoltyq otyrǵan el, endi aǵaıynnyń betine qaraı almaı irgesin aýlaqtaı beripti. Jyl saıyn jaılaýǵa shyqqanda bir kósh, jarty kósh jer ysyrylyp, Tobyqtydan aýlaǵyraq baryp qonady eken. Qabekem bolsa, olar aýlaqtaǵan saıyn, irgesin taqap baryp qonyp, Naımandy ári qaraı ysyra beripti. Shyńǵystaý deıtin qasıetti qonysymyz bar, báıbishe, sóıtip jaryqtyq Qabekem sol Shyńǵys taýdyń talaı jerin Naımannan Tobyqtyǵa aýystyryp alypty.

«Erdiń qunyn eppen-aq qaıtarǵan eken sabazyń, — dedi Qamqa ájem.

«Joq, erdiń quny onymen tana qaıtqan joq, báıbishe, — dep Orazaly áńgimesin jalǵady. — On jyl ótken soń, Qabekeń habar salyp úsh júzdiń balasynan úsh bı shaqyrypty. «Al, aǵaıyn, osyndaı bir is boldy. Myna Naıman álim jettik qylyp arystaı azamatymdy óltirdi. Aǵaıyn ókpege qısa da ólimge qımaq joq edi, erteń júz kórisetin aǵaıynmen qan tógiske barmadym, áıtpese er namysy úshin basyn oqqa baılaıtyn ul Tobyqtydan tabylmaı qalǵan joq. Úndemeı on jyl otyrdym. Ýa, myna qıanatqa ne deısiń, aǵaıyn?» — depti. Úsh júzdiń úsh bıi pátýalasyp: «ókpeń oryndy, Keńgirbaı, mundaı qıanat bel alsa el bolmaımyz. Ne aıtsań da oryndy, osynyń tóreligin, kesimin óziń aıt. Biz soǵan toqtaımyz», — depti.

«Kesimin aıtsam, — depti Qabekem. — Men úsh adamnyń qunyn suraımyn. Azamatymnyń quny, kelinimniń quny, jas náreste urpaǵymnyń quny.

«Naımannyń óz qyzynyń qunyn ózine tóletetin boldy-aý, sabazyń, — dep Qamqa ájem sózin bólip jiberdi.

«Onyń ústine, aǵaıyn, men on jyl tózdim, sonyń úshin qundy on ese qylyp tólesin depti», — dep bitirdi sózin Orazaly.

Keıin Eńlik — Kebektiń kitabyn oqyp, oıynyn da kórdim, aýdandyq teatrdyń artıseri boıanyp alyp oınaǵanda jyladym da, biraq alǵashqy estigen áńgimem esimnen ketpeı qoıdy. Ásirese kisi óltirgen el. Aǵaıynnyń betine kele almaı atam zamannan jaılap kele jatqan jaılaýyn tastap, qonysynan syrǵı bergen. Eńlik pen Kebekti jerleýge qatysqan az adam, tipti túptep kelgende, keıin «Semizbúırek» atanyp ketken Espembet bolsa da, uıaty tutas bir rýly elge kelgen. Solardyń ishinde eki jasqa jany qımaǵan, Espembettiń qandy qolyn qaǵa almaı qapy qalǵandary da Tobyqty balasynyń betine qaraı almaı jerge kirerdeı bolyp júrgenin ishim sezedi. Tipti eshkim aıyptap, kózine shuqyp betine baspasa da júzi shydaı almaı júrgen adamdardy óz kózimmen kórgendeı bolam. Eki jastyń ajaly eki eldiń arasyn or qazǵandaı bólip ketken. Qansha jerinen syrǵyp, úsh adamnyń qunyn el bolyp on ese tólep shala shabylyp qalǵanda baryp, sol adamdar el betine qaratpaı júrgen uıatynan aıyǵyp, az da bolsa eńsesin kóterip, boılary bir jeńildep qalǵan bolar.

Bala qıaly ár nárseni ulǵaıtyp alady ǵoı, sodan ba bilmeımin, tek osy áńgimeni eske alǵanda meniń kóz aldyma kisi óltirgen uıatyna shydaı almaı, jerge qarap, tunjyrap únsiz kóship baratqan qalyń el elesteıtin, kóp qaıtalanyp kózime qanyǵy bolyp qalǵan osy eles, mazaq qylǵandaı qazir de keıde kóz aldyma keledi.

Nemis halqy jaıly tarıhtan azdaǵan habarym bolatyn, mektepte ótkenbiz, dúnıege nebir asqan dana kemeńgerler men danyshpandardy, nebir dúldúl ónerpazdardy bergen uly halyq dep estıtinmin. Olardyń ishinen de, el bolǵasyn, talaı Espembet tabylǵan shyǵar, biraq erteń osy halyq adam balasynyń betine qalaı qaraıdy? Naımandy qysqan uıat, olardy myń ese qyssa az emes pe?

Ózgesin aıtpaı-aq, ózim kózimmen kórgen úlken bir aýyldyń qyzyl shaqa balasynan eńkeıgen kárisine deıin túgel qyrǵan qylmysy... Bul meniń mıyma syımaıdy. Qalyń jaýdyń ortasynda, qıamettiń ishinde júrgenime eki jyldan astam ýaqyt bolypty, tozaqqa da úırenip ketetin kezim bolyp edi, biraq osy oqıǵa kóz aldyma elestegen saıyn jyndanyp kete jazdaımyn.

Shyqqyr kózim bárin kórdi. Bilmeımin, esimnen adasyp qaldym ba, eki qabat áıelge mundaı sumdyqqa qaraýdyń ózi qater ekenin umytyp, baqyraıyp tura berippin, basyma tóngen qaterdi de, jan saqtaýdy da umytyp kettim. Tek aýyq-aýyq kózim qaraýytyp, dúnıe buldyrap ketedi de, qaıtadan anyqtalady. Ári-beriden soń bolyp jatqan oqıǵanyń mán-maǵynasyn túsinýden qalyp, tek jalań sýretin ǵana kóz aldymnan ótkize berdim. Baýyrymen jer soǵyp, qardy tyrnalap jantalasqan aq bas shaldyń basynan qan burq etti, qol aıaǵyn soza berdi de denesi sylq etip, tyna qaldy, samaıynan aqqan qan appaq ulpa saqalyn qyzartyp jiberdi. Bir telogreıka kıgen jýan áıel etpetinen shóge berip, jer ıiskeı qulapty, sheshesiniń qolynan ushyp ketken jórgektegi bala domalap kelip bárinen beri jatyr... sarǵysh qundaǵynyń ókpe tusynan tepsinip qan shyǵypty. Tiri jándikteı dirildep julqynǵan avtomattaryn ıyqtaryna qysyp alyp soldattar atyp jatyr. Tóbeniń basynda tizilip turǵan jurtty ustaramen qyryqqandaı áp-sátte joq qyldy. Endi qyrdyń basyn tazarta bastapty. Sájdege jyǵylǵandaı júresinen qardy súze qulaǵan áıeldi eki soldat súıretip aparyp saıǵa qaraı domalatyp jiberedi. Aqbas shaldyń denesin bireýi aıaǵynan súırep barady. Kádimgi bir qora tazalaǵandaı bári muqıat qımyldaıdy, áp-sátte jarqabaqta jan qaldyrmaı tap-tuınaqtaı tazartyp shyǵardy. Beregirekte umyt qalyp baratqan qundaqtaýly balany bireýi qýyrshaqtaı kóterip alyp, jarqabaqtyń basyna baryp saıǵa qaraı atyp jiberdi. Uzyn tura taǵy da bir nárseden komanda berip edi, soldattar qabaqtyń basyna tizilip tura qalyp, avtomattarynyń aýzyn tómen qaratyp saıdaǵy ólikterdi qaıtadan ata bastady.

Meniń de, keýdemde jan joq sıaqty, eshbir túısik, túısiný joq, denemniń de bar-joǵyn sezbedim. Tek kóz ǵana bar. Eshnárseniń mán-maǵynasyn paıymdamaı, túsinip uqpaı aldyndaǵynyń birin qany jibermeı kóre beretin kóz ǵana bar. Úreı men qorqynysh, aıanysh pen túrshigý degen sezimder de senip qalǵan, bar denem osy qyrǵynnyń bar sýretin qapysyz túsirip alyp jatqan jansyz áınek sıaqty. Adamǵa tán sezim áli jetpeıtin pálemen aıqasýǵa jaramaı bas baǵyp keýdemniń bir túkpirinde buǵyp qalǵan, selt etpeıdi, meniń jyndanyp ketpegenim de sodan bolar.

Osy oqıǵa meniń keýdemde keıin, kóp keıin baryp tirildi. Meńireý kóńilim aıyǵyp, keshshe bolyp qalǵan oıym oıanyp, bolǵan is kóz aldymda qaıtadan tirilgende, tula boıym túrshigip ketedi. Áli de bolsa esimnen adasyp qala jazdaımyn. Kózi qurǵyr birin qany jibermeı kóripti de, dál sol kezde janymdy qınamaı jadymnyń bir túkpirine tyǵa beripti. Atar aldynda ákesiniń moınynan tas qushaqtap alyp, jeti jasar sary qyzdyń «papa, ne hochý ýmırat! Papa, sprách mená!» dep shyńǵyrǵany. Kishkentaı Parashkanyń «mama, mne bolno» degen daýsyn da oq arasynan estip qaldym. Shyńǵyrǵan, yńyrsyǵan, qyryldaǵan daýystar loqsyp kelip qulaǵymdy tundyryp, kózimdi qaraýytyp jiberedi. Aqbas shaldyń denesin sıraǵynan súırep áketkende basy qaırylyp, ıegimen qardy kúrep baratqany da kóz aldymda tur. Soldattardyń aıaǵymen taptalǵan qar kádimgideı qyzyl ala, qan soqta bolyp qaldy. Osy kórinister keıde tutasyp kelip, janymdy qınap, keıde qaǵa beriste umyt qalǵan bir kórinis jeke elestep júregime biz suǵyp alǵandaı shanshyp ótedi.

Saı boıyndaǵy sharýasyn tyndyryp bári derevnáǵa qaıtty. Kún batyp barady, batys jaq tutas qyp-qyzyl qantalap ketipti, derevná órtenip jatyr. Batar kúnniń qyzǵylt sáýlesimen órttiń jalyny tutasyp búkil kókjıekti ot kómkerip, bar álemdi órt jaılap kele jatqandaı. Men bes-alty orys polısaılardyń arasynda kelem.

— Derevnány túgel órteı me eken? — deıdi jastaý bireýi.

— Buıryq solaı.

— Ózi de órtenipti ǵoı.

— Joq, áli biraz jumys bar. Qysty kúni úıler tez órtene qoımaıdy.

— Kerosın quıý kerek.

— Aıtady-aý, bu da, sısternamen alyp júrgen kerosıniń bar ma.

Men aýyr denemdi ázer súıretip osylardyń qadamyna ilesip kelemin. Aldy-artymdy, ne bolatynymdy oılamaımyn da, áıteýir aıdaǵan jaǵyna júre beretin meńireý kónbistilikten ózge túk joq mende, qaraketsiz, oısyz, talpynyssyz qur keýdem súıretilip kele jatyr. Polısaılardyń sózin qulaǵym estigeni bolmasa mánine oı júgirterlik shamam joq, tula boıym zildenip tómen tartyp barady. Erkekterdiń qadamyna ilese almaı keıinirek qalyp bara jatyr edim, polısaılardyń bireýi myltyqtyń dúmimen ıterip jiberdi, etpetimnen qulap kete jazdap boıymdy ázer túzedim.

— A ný, shagaı... — dep aıaǵyna bir jaman sózdi qosyp qoıdy.

— Chto s neı to chıkatsá... ýkokoshıt ı vse týt, — dedi shıkil sary qaıqy tumsyq jas jigit.

— Net, eto ne porádok, — dep olardy Ýsachev tyıyp tastady.

Orys tiline áli de shorqaqpyn, áńgime men týraly ekenin bilsem de «ýkokoshıt» degenine túsine almap edim. Nemisterdiń buıryǵyn eki etpeı oryndaıtyn Ýsachevtiń tyıyp tastaǵanyna qaraǵanynda, shamasy «atyp tasta» degeni bolar; dál qazir ata salsa da onsha janym qınalatyn túri joq. Ajal men tirliktiń arasyn ajyratýdan da qaldym, óne boıymdy aýyrlatqan meńireý salmaqty ǵana sezem. Myna órtenip jatqan derevnányń shetindegi taptalǵan qardyń ústine sýlata salsa janym tynshyǵyp jaı tabatyn sıaqty.

2

— Tyńdaı almaımyn!.. Shydaı almaımyn!.. Quryp ketsin bári! — Shyńǵyryp shyqqan daýys sónip qalǵan meńireý kóńilimdi titirkentip oıatyp jiberdi. Derevnányń shetinde, órtenbeı qalǵan kishkene úıdiń qasynda tur ekenbiz, polısaılardyń bir-ekeýi úıge kirip barady. Polısaı formasyndaǵy qaıqy tumsyq, aqsary kishkene beti qyzara bórtip, dolyryp ketken jas jigit... yshqynyp aıqaı salǵan sol eken, tanyp qaldym, manaǵy meni «ýkokoshıt» deıtin osy. Omyraýyn qos qolymen aıyryp jiberip «ne mogý» dep aıqaı salady. Omyraýy ashyq bolsa da tunshyǵyp, qylqynyp, buǵaýǵa túskendeı buldanady. Úlkendeý bir polısaı kelip:

— Jeter! Aqymaq bolma! — dep qolynan ustaı berip edi, ony ıterip jiberip, qolyndaǵy myltyǵyn julyp alyp bet aldy qula dúz part-part etkizip atyp jiberdi de myltyqty jerge bir-aq urdy. Sodan keıin aıaǵynyń býyny ketip qalǵandaı jerge sylq etip júreleı otyra ketti de, kenet qaıtadan yshqynyp, qos judyryǵymen qos shekesine qoıyp jiberip, kókiregi qars aırylǵandaı:

— Oh ne mogý! — dedi taǵy da daýsy barlyǵyp.

Ýsachev te osy arada eken, iri denesimen ıilip, anany qoltyǵynan kóterip turǵyzdy.

— Aqymaq bolma. Nemister kórip qalsa...

— Buǵan araq ishkizý kerek. Araq bar ma? — Muny aıtqan jańaǵy qolyna jarmasatyn kekseleý polısaı. — Araqsyz bizge de ońaı bolyp turǵan joq, — dep kúrsinip qoıdy ol.

— Samogon jeterlik, — dedi Ýsachev, — İshtegi órtti sonymen sóndirmesek. Qansha quısań da jetedi.

Osy kezde ótip baratqan úsh-tórt nemistiń bireýi burylyp, bularǵa til qatty:

— Otdyhaı, nemnogo otdyhaı. Gýláı...

Qaıqy tumsyq shıkil sary jigit áli de esin jıa almaı qalshyldap Ýsachevtiń ıyǵyna súıenip tur, betiniń bulshyq etteri solqyldap, jylaǵysy kelgen baladaı aýzy qısaıyp ketken, shegirlene shatynap ketken kók kózinde maǵynasyz, mánsiz úreı bar. Jyndanǵan adamnyń kózine uqsaı ma, álde baıqaýsyzda oınatyp otyrǵan bópesin óltirip alyp, záresi ushyp ketken balanyń kózine uqsaı ma... áıteýir janyń túrshige turyp aıap ketesiń.

— Ne úshin? Ne úshin bulardy... Jazyǵy ne? — deıdi jas jigit aýzy kemseńdep.

— Ne úshini qalaı. Nemisterdiń garnızonyn tutas qyryp jibergen joq pa, — deıdi Ýsachev kúmiljip, — Nemister tártipsizdikke jol bermeıdi.

— Garnızondy qyrǵan partızandar edi ǵoı, — deıdi egde polısaı. Ol da oıynyń ar jaǵyn aıta almaı kúmiljip toqtady.

— Partızandarǵa habar bergen... astyrtyn baılanysqan osylar emes pe? — Ýsachev myna qyrǵynǵa kenet dál el taýyp alǵanyna qýanyp ketkendeı aıyzdanyp qyzyna sóıledi. — Osynyń bári Nosovestiń isi. Osynda kelgen izin baıqap qaldym. Biraq ustaı almadym. Árıne bul sonyń isi. Osy pálege uryndyrǵan sol.

— Derevnányń adamdaryn qyrǵan biz emes pe? — dedi jas jigit, barlyǵyp shyqqan jylańqy daýyspen. Ol aǵasynyń moınyna asylǵan baladaı súlderi quryp, Ýsachevtiń ıyǵyna súıenip alǵan, solqyldap jylap jiberetindeı «oh» dep azaly kúrsindi.

— Nege biz? — den shoshyp ketti egde polısaı. — Biz atqan joqpyz. Atqan nemistiń soldattary.

— Shynynda solaı-aý, á? — dedi jas jigit kenet ajaldan qutylǵandaı qýana elegizip. — Atqan biz emes qoı. Biz atqan joqpyz ǵoı.

— Iá, atqan biz emes, — dedi naǵyz daýys.

Úıdiń ishinen orta jastaǵy, tórtpaq myǵym polısaı shyǵyp keledi, muny aıtqan sol, daýsy qyryldaq bolsa da tastaı sóıleıdi, jıren qabaǵynyń astynan súze qaraǵan shegir kózi de ótkir.

Biz tek qol-aıaǵyn matap berdik. Atýyn nemister atty.

— Árıne biz endi bylaı... — dep kúmiljidi egde polısaı.

— Já, partızandardyń aldynda aqtalarsyń, — dep zekip tastady tórtpaq polısaı, — Meniń aldymda aqtalmaı-aq qoı. Bárimizdiń úńgirimiz bir. Ne kórsek te endi birge kóremiz. Samogon ákelipsińder de, zakýskany oılamapsyńdar ǵoı.

— Pogreb bar emes pe, pogreb. — Bul gújildep shyqqan Ýsachevtiń daýsy, osy toptyń ishindegi qulaǵyma kánigi bolǵan jalǵan daýys. — Pogrebti aqtaryp shyǵyńdar. Bir nárse tabylar. Bul Gerasımovnanyń hatasy ǵoı. Ol kútimdar kempir bolatyn.

Gerasımovna... Osy bir esim meni shyrt uıqydan oıatyp jibergendeı «Gerasımovna...» Qudaı-aý, mynaý Dýná apaıdyń úıi ǵoı. Meniń eki aı panalaǵan mekenim. Máńgirip qalǵan basym ózim turǵan úıge kelgenimdi de baıqamappyn. Shatyry qısaıa bastaǵan, tozǵan aǵashy shytynap jarylyp, túri kúlgin tartyp boıaýy ońyp ketken, jalǵyz terezeli jupyny úıge qaraımyn. Bul úıdi men tanıtyn da, tanymaıtyn da sıaqtymyn. Aıtpaqshy, bul úıdiń ishi bolmasa syrty maǵan onsha tanys emes-ti, tún balasynda ǵana ájetim úshin, buqpantaılap syrtqa shyqqanym bolmasa, kúni boıy úı ishinde uıadaǵy balapandaı buǵyp qana jatatynmyn. Sol jyly uıamnan sýyq qol sýyryp alyp edi; endi minekeı sol uıama qaıtyp oralyppyn. Biraq endi oırany shyqqan eski uıa maǵan pana bola almasy anyq, qaıta ajalym osy arada bolmasa neǵylsyn.

Qudanyń qudireti, sol bir jıren shashty jas polısaıdyń maǵan nege sonsha óshikkenine, neshe oılap, osy kúnge deıin aqylym jetpeı-aq qoıdy. Ózin adam aıaǵandaı bolyp turǵanda, panasyz, músápir bireýge ákesin óltirgen adamnan beter shúılikkeni...

Osynsha sumdyqtan esinen tanyp, basy qańǵyryp jer soqty bolyp qalǵan jas polısaıdy kádimgideı músirkep, arqasynan qaýsyra qushaqtap:

— Júr, Tereha, — den Ýsachev úıge qaraı súıreı bepip edi, onyń jyn qaqqandaı alaqtaǵan kózi maǵan tústi.

Áýel «bul qaıdan kelgen maqluq?» degendeı maǵan tańyrqaı qarap turdy da, kenet kók kózi shatynap qoıa berdi. Basy dirildeı qalshyldap býlyǵyp tur. Sodan qoly qaltyrap Ýsachevtyń ıyǵyndaǵy vıntovkaǵa jarmasty.

— Qazir... qazir... bir mınýtke... atyp tastaımyn.

— Já, jyndanba, — dep Ýsachev qolyn qaǵyp edi, jas jigit tipti ózeýrep ketti. Kenet qaıta tirilgendeı denesi shıryǵyp, qımyly qyzýlanyp barady, Ýsachevtyń ıyǵyndaǵy myltyqty tas qylyp ustap alyp, julyp almaı aıyrylar emes.

Onyń ózeýregen osy bir túri meni shyrt uıqydan oıatyp jibergendeı boldy, manadan bergi sónip qalǵan úreıim qaıta tutanyp, qapelimde shoshyp ketip, arqamdy aǵash úıdiń qabyrǵasyna yshqyna tireı berippin. Qabyrǵany oıyp ishke kirip ketkim keledi. Kóz aldymda, myltyqqa talasyp, arpalysqan eki adam. Meniń jalǵyz úmitim eńgezerdeı Ýsachev. Bir mınýt pa, álde bir jyl ma, bilmeımin, maǵan sol bir jyldaı kórindi. Álýetti Ýsachev aqyry ana jigitti eńserip alǵan eken, jas polısaıdyń qynýy ketip, qaıta álsirep qalypty, ákesiniń qolynan bulqynyp shyǵa almaǵan jas baladaı jylarman daýyspen jalynady kelip:

— Ný, dádá Lýka... Dádá Lýka, berińizshi myltyǵyńyzdy. Bir mınýtke... Bir mınýtke ǵana berińizshi. Bizdiń adamdardyń bárin... bárin qyryp tastady ǵoı. Ný, bir mınýtke... Men tez... Tez bitirem saýdasyn.

— Munyń oǵan qatynasy joq qoı. Bul nemka emes qoı, — dedi tórtpaq polısaı.

Bul sóz tórtpaq polısaıdyń kómeıinen kúmiljip shyqsa da, áıteýir meniń paıdama aıtylǵan sóz ekenin ańǵaryp júregim shym ete qaldy.

— Kakaıa raznısa. Báribir bizdiń adam emes. Túri bólek. Kórmeısińder me? Bizdiń adamdardy qyryp salǵan joq pa, a? Qyryp saldy ǵoı. Munyń nesi artyq? Óz adamdarymyzdy aıamaǵanda... Nege? Nege? Myltyqtaryńdy aıaısyńdar, sarań ıtter.

— Jyndanba, Tereha. Ne porádok eto. Úıge júr, — dep qaýqarly Ýsachev jas polısaıdy qapsyra qushaqtap ishke qaraı súırep baratqanda, kishkene kóńilim ornyǵaıyn dep edi, biraq esikten kire bergende anaý qaıta bulqynyp eńgezerdeı Ýsachevty balasha súıretip shyqty. Qudaı saqtaǵanda, bosanyp kete almaı, jyndy kózi alaqtap, maǵan túıilip:

— Ýh, sterva brúhataıa! Vse ravno prıkonchý tebá! — dedi.

Bir ǵajaby jas polısaı maǵan qansha óshikse de, men oǵan tipti óshige almadym, qansha jyndanyp, dolyryp ózeýregenmen, óziniń háli adam aıaǵandaı. Ol kezde, aqylǵa salyp onyń halin saralap túsinýge pursatym da, bilimim de jetip pe, áıteýir ishteı túıgen bir túısigim ǵoı. Dál qazir basyna qater tónip turmasa da onyń háliniń meniń hálimnen de qıyn ekenin uqqan sıaqtymyn, sodan shyǵar, qansha qoryqsam da, qarsy aldymda qas dushpan emes, qolyna ótkir pyshaq ustaǵan esalań bala turǵandaı zársiz úreılendim.

Úıdiń ishine bes-alty polısaı jınalǵan. Dýná apaı ekeýmiz shúńkıip otyryp tamaq ishetin, kózim úırengen qara stol. Jalpaq tórt taqtaıdy qıystyryp myqtap shegelep tastaǵan, boıaýsyz taqtaıy qaraýytyp ketken eski de bolsa myǵym stol. Úıdegi úsh oryndyq azdyq etkesin stoldyń bir jaǵyn Dýná apaıdyń kereýetine taqap qoıǵan. Polısaılardyń qańqyldaǵan daýsy basylyp, ólik shyqqan úıge kelgendeı túnerińki. Jańaǵy meni atamyn dep alasurǵan jas polısaı da namazǵa jyǵylǵan úlkenderdiń qasyndaǵy baladaı ishten tyna qalypty, qudaı ońdap men otyrǵan bosaǵaǵa kóz qıyǵy túspedi, aldyndaǵy bir núktege úńilip sazaryp otyr.

Manaǵy egde polısaı, túrin anyqtap jańa baıqadym, bıik muryndy, at jaqty qaratory, qapsaǵaı kisi eken, shelekteı shólmekke toly araqty eppen ákelip stoldyń ústine qoıyp jatyr. Qaıqy tumsyqty, qaıqy ıek sary stolǵa taǵam tasyp júr, ánsheıinde qol-aıaǵy men aýzy tynym tappaı ushyp qonyp turatyn qyzyl daq sary bolar, biraq qazir boıyna sabyr uıalap, ernin jymqyra tistep, eppen únsiz qımyldaıdy. Sumdyq qaza, qylmys qaza bulardyń da eńsesin basyp, denelerin aýyrlatyp tastaǵan sıaqty, sarań samarqaý ǵana, urlyq qylǵan adamdaı kúńkildesip sóılesedi.

— Súr maıdy týrap jiber.

— Nandy qolymen omyra ber, pyshaq jetpeıdi.

— Staqan az ǵoı.

— Kezekpen ishesińder.

Súr maı men qara nannyń qyshqyl ıisi murnyma kelip, kúni boıy ólip qalǵan nápsim qaıta tirilip, júregim sazyp qoıa berdi, tań atqaly nár tatpaǵan ekem-aý. Qazaq aıtqan úsh arsyzdyń biri — tamaq degen qurǵyr endi meni qınap barady. Biraq tamaq suraýǵa qazir tynysh otyrǵan jyndy jac polısaıdy qaıtadan qutyrtyp alam ba dep qorqam, ózderimen ózderi bolyp, olar meni umytyp ketken kezde bar-joǵymdy sezdirmeı tynysh otyra bereıin.

Sary dáý shólmekti qoltyǵyna qaýsyra kóterip qalaıy krýjkalarǵa shoryldatyp samogon quıyp jatyr. Tórtpaq polısaı toly krýjkany qolyna alyp tóńiregin kózimen sholyp ótti, analar da áldenege tyna qalǵan.

— Endi... nesi bar, — dedi qarlyqqan qatqyl daýsymen, — Endi... mundaıda... topyraqtary torqa bolsyn. Tıe bersin... deımiz de.

Tórtpaq polısaı samogondy qylqyldatyp uzaq jutyp, krýjkany shalqaıa kóterip baryp taýysty da, tamaq almastan buryn judyryǵynyń syrtymen aýzyn eki ret sıpap ótti. Ózgeleri de «ámın», «tıe bersin» dep kóterip jatyr.

— Káne, Tereha, iship jiber. Jeńildep qalasyń.

Qaqyrynyp qoıyp, tunjyrap únsiz jutyp jatqandar da, osy kezde tirileıin dedi.

— Davaı, Tereha! Taısalmaı ish.

— Boıyń jeńildep qalady, — dep qyshtaı jóneldi ózgeleri.

— Sen bala,óziń áli shalalaý ekensiń, — dedi tórtpaq polısaı, — Býynyń qatyp bolmaǵan. Shydaı ber. Kóresiń áli alda.

— Molodo zeleno. Jas qoı. Ol túgil ózimiz de... Qansha eresek bolsaq ta býynymyz qaltyrap ketti. Mundaıdy buryn kim kórgen. — Manadan beri jurttyń tunjyrańqy kóńil kúıine baǵynyp, aýzyn shymshyp býǵan qapshyqtaı tyrsıyp, sózin ishine syıǵyza almaı júrgen shóje sary bireý túrtip qalyp tesip jibergendeı endi aǵytylyp ketti. — Árıne bular endi aıypty ǵoı. Nemistiń sonsha áskerin qyryp jibergen. Olar endi partızandar ǵoı. Biraq ... kishkentaı balalardy atqany.

— Qyq!.. — dep tórtpaq polısaı stoldy qoıyp qaldy.

Osylardyń bastyǵy ma, álde ishterindegi arqalysy sol ma, ózgeleri selk ete túsip, tyna qaldy, tek shóje sary ǵana tógilip baratqan topan sózin kilt toqtata almaı:

— Árıne endi bylaı... Men sózdiń retin aıtyp jatqanym ǵoı, — dep kúmiljip baryp toqtady.

— Ottama! Sózdiń reti ol emes. Kánekeı araq quıyńdar, — dep ámir etti tórtpaq polısaı. — Ottaı berseń ońbaısyń. Qazir eljirep, egiletin ýaqyt emes. Júregińdi tas túıip ýysyńa qysyp al.

— Káne. Quı taǵy da.

— Aıama, bul shirkin jetedi.

— Eh, ma!.. İshtiń órtin osymen sóndireıik.

Araq shirkinniń kúshi bólek pe, qalaı, qansha qatygez, qanypezer bolǵanmen dúıim halyqtyń qanyna ortaq bolyp, aýyr qylmys eńselerin basqan polısaılar tez arada-aq sergı bastady. Ári-beriden soń gújildep, kishkene bólmeni barlyqqan mas daýystarymen teńseltip áketti.

— Qane, qane, quı taǵy da.

— Qasiretimizdi tunshyqtyraıyq. Toltyryp quı.

— İshim órtenip barady, ákelshi taǵy.

Bólmeniń ishi temeki tútininen tumandanyp barady, Dýná apaıdyń jetilik kerosın shamynyń jaryǵy da álsiz, kóbine shalqaıǵan bet-júzderdi emes, búlkildegen jutqynshaqtar men sozylǵan óńeshterdi ǵana kóremin. Osy úıge kirgen alty-aq adam edi, ústerine eshkim qosylmasa da tipti kóbeıip ketken sıaqty. Osylardyń arasynda bebeý qaǵyp shóje sary júr, qazir aıtpasa dúnıe kúıip ketetin bir mańyzdy sózi bardaı ózgeniń ıyǵynan julqylap jabysady, ol tyńdamaı ıterip jiberse qaıqy tumsyq pen shaqshanyń túbindeı qaıqıǵan ıek kelesi qulaqqa baryp qadalady. Endi daýystar da qattyraq shyǵa bastady. Sózderiniń birin túsinip, birin túsinbeı de qalam, ári-beriden soń dabyrlaǵan daýystar qosylyp tutas bir gújilge aınaldy da, eshnárseniń maǵynasyn uqqanym joq. Ýaqyt mezgildi, otyrǵan ornymdy, tipti búgingi kóz aldymnan ótken býy basylmaǵan uly qyrǵyndy da umytyp, tula boıym aýyrlap meńireýlenip bara jatyr edim, «oı mama» degen ashshy daýystan selk ete qaldym.

— Oı, mama! Mamochka! Men ne istedim? Ne istedim? Qutqar meni, mamochka.

Sol jas polısaı. Jas baladaı sheshesin shaqyryp, keńkildep jylaıdy. Ózara gýildesip ketken polısaılar sózden tyıylyp, báriniń yqylasy soǵan aýdy, qaýmalap jubatyp, qoıyp, aqyl aıtyp ortaǵa alyp jatyr.

— Oı aqymaq, shesheńniń etegine jarmasqan jas bala ma ediń?

— Já, aqymaq bolma, iship jiber.

— Qoı endi, qoı. O nesi-aı.

— Shegi jińishke ǵoı. Qaıdan shydasyn.

Osy dabyrlasqan daýystardyń arasynan taǵy da yshqynyp:

— Oı, mama! Mamochka rodnaıa. Chto je ıa nadelal?! — dep eńirep, qalshyldap jylady.

— Zatknıs, dýrak! Bez tebá tochno! — dep tórtpaq polısaı aqyryp jiberdi. Onyń qyryldaq daýsy quddy aramen tilip ótkendeı. — Bul nemege taǵy da quıyp jiberińder, — dedi sodan keıin sabasyna túsip.

— Iá, ıá, quıyp jiberińder.

— Araq jaryqtyq ol bárin basady, — dep dabyrlasa qoshtaǵan daýystar murnyn tartyp qorsyldaǵan jas polısaıdyń óksigin kómip ketti.

Ýaqyt toqtap qaldy ma, bilmeımin, kók ala tútinniń ishindegi gújildegen daýys máńgi-baqı bitpeıtin tárizdi.

Aýyq-aýyq qalǵyp ketem be, álde esimnen aırylyp qalam ba, áıteýir kókala tútin men baryldaǵan daýystar úzilip ketip qaıta jalǵana beredi.

Taǵy da, endi tipti úırenshikti bolyp alǵan, meńireý halge aýysyp bara jatyr edim, ishim syzdap búrip áketti. Búıirim solq-solq ete qaldy, ishten tepkilep jatyr. O, jasaǵan. Bu da bar eken ǵoı. İshimde ólip qalǵandaı kúni boıy bir belgi bermeı bar-joǵyn umyttyryp jiberip edi, Álde tolǵaǵy túskiri kelip qaldy ma? Sorly, sen de týatyn mezgilińdi tapqan ekensiń. Barmaǵymdy tistep alyp biraz otyrdym. Bir kezde qursaǵymdy búrip alǵan aýrý shymyrlap janymdy shyǵara rahattandyryp keıin qaıta bastady.

Esimdi jıyp tóńiregime zer salǵanda kókala tútin arasynan eńgezerdeı Ýsachevty kórdim, orystyń samogony ıildi de uryp jyǵatyn shyǵar, shaıqalyp, qulaýǵa ázer tur. Basy bylq-sylq etip, háli ketip qalǵan jas polısaıdy teńsele qushaqtap, tili kúrmelip:

— Tereha... Tereha... Ty mená ývvajaesh, a? Ia tebá kak brata rodnogo... A ty mená ývajaesh, a? — dep jabysady. — Net ty skajı mne... Skajı... Ty mená ývajaesh?

Baıaǵy polkta júrgende orystyń kelinshekteri aıtýshy edi: erkekter iship alǵanda «syılasý» týraly sóz qozǵasa-aq bitti, izinshe tóbeles bastalady dep. Mynalar da tym keýkildesip barady, aqyryn bir qudaıdyń ózi bilsin. Bir shataq shyqsa... eki ortada shybyn óledi dep...

Qurbandyqqa shalýǵa aıaǵyn býyp tastaǵan qoı sıaqty, taǵdyrǵa moıyn usynyp, nege bolsa da kóndikken jaǵdaıym bar edi. Onyń ústine óz ordasynda, otanynda otyrǵan qyrýar jurt qyrylǵanda jel aıdaǵan qańbaqtaı qańǵyp júrgen jalǵyz buralqy meniń tiri qalýym, qaıyrshyǵa hannyń sybaǵasyn syılaǵan tárizdi, tym óreskel de kórinedi, janshylyp qalǵan jalqaý kóńilmen samarqaý ǵana aqtyq saǵatymdy tosyp edim. Jańa ǵana qursaǵymdy tepkilegen jan ıesi uıyqtap qalǵan úreıimdi oıatyp jiberdi. Meni komendatýraǵa aparǵanmen janym qalmas, bolmasa myna mas polısaılar jol ústinde-aq jaırata salar degen oıdan shoshyna shıryǵyp, qaıtkende jan saqtaýdy oıladym.

Myna qurǵyrlar melshesinen kelip, dýyldasyp jatqanda ebin taýyp, shyǵyp ketsem... Bir baqqanym tórtpaq polısaı, Ýsachevteı deneli bolmasa da, jýyq arada araqqa aldyrmaıtyn qý eken, ishken saıyn tek túnere beredi, tipti sózge de sarań bolyp aldy. Biraq, qudaı ońdaǵanda, onyń menimen onsha isi de joq sıaqty.

Bosaǵada, dál esiktiń túbinde otyrǵanmyn, syrtqa shyǵyp baratqan bireýi maǵan súrinip ketti de:

— Aıaqqa oralǵy bolyp... Bar shýlanǵa ket! — saýyrymnan teýip jiberdi.

— Tyrp etpe, osy jerde otyr, — dedi shýlanǵa menimen ilese shyǵyp, qarańǵy buryshty nusqap.

Ol túzge shyǵyp qaıta kirgende, qudaı ońdap umytyp ketken bolar, qarańǵy sholannan meni izdegen joq. Sańlaý qalǵan esikten ishtegi gýildegen kóp daýystyń arasynan Ýsachevtyń gújildegeni qulaǵyma shalyndy. Ol endi «syılaýdy» azyrqanyp, «meni eshkim jaqsy kórmeıdi», dep jylarman bolyp bireýge muńyn shaǵyp jatyr. «Qashý, qutylý kerek» degen jigerli oı jetelep, boıymnyń aýyrlyǵyn sezbeı zytyp syrtqa shyqtym.

Kútpegen jerden lapyldaǵan jalyn kózge uryp, qabyrǵaǵa arqamdy tirep tura qaldym. Esimdi jıyp, zeıin toqtata qarasam derevnányń órtenip jatqan úıleriniń jalyny eken. Keıbireýleri sóne bastapty, áregirekte bolsa bilmeımin, bul shette Dýná apaıdyń úıinen ózge órtenbegen úı kórinbeıdi. Ár jerden qara qoshqyl jalyn úńgip jatqan tún qarańǵysynda oqta-tekte patyr-patyr ete qalyp, tysyrlap janǵan órttiń óz dybysynan basqa ún joq. Demimdi ishime tartyp az turdym. Kópten bepi tyǵylyp jatyp, qareket qylýdy da umytyp ketken túrim bar. Mana da sol qurbandyqqa aparatqan toqtydaı aıdaǵan jaqtaryna júre berip edim, endi bas jibim bosap ketkende... qalaı jan saqtaýymdy bilmeı sasyp turmyn. Aıtpaqshy nemister bar edi-aý. Olar kórinbeıdi de, estilmeıdi. Basqa bir úıde toılap jatyr ma eken, álde ketip qaldy ma? Osy men neǵyp turmyn? Tezirek...

Saraıdyń qasyna qalaı kelip qalǵanymdy da bilmedim. Sıpalap esigin asha bergenimde ishten bir nárse typyr ete tústi, qasha jónelýge shamam kelmeı esikke jabysyp tura qalyppyn. Ýh, qudaı-aı, Dýná apaıdyń sıyry Zoıka eken. Aýyr kúrsingendeı aqyryn yńyrsydy da, móńirep qoıa berdi. Daýsynan úrkip qalsam da, jyp berip ishke kirdim. Móńireýin qoıǵyzaıyn dep qarańǵyda jotasynan sıpalap kelip, áýkesin qasydym. Jaryqtyq saýyny kelip teńselip tur eken. Endi bul aýylda munyń jelinin sıpaıtyn tiri qol qalǵan joq. Meniń túrim mynaý. Áýkesin sıpaǵan saıyp janýar ısinip, tumsyǵymen qoltyǵymnan túrtip qoıady. Sońǵy saýymyn qashan alyp edi? Tańerteń Dýná apaı... Osy búgin tańerteń be edi?.. Astaǵypyrallaý, osy búgin tańerteń. Sodan beri men úshin tutas bir ǵumyr ótken sıaqty edi, myna sumdyq tajal kún áli taýsylmaı shubatylyp kele jatyr eken ǵoı. Aıtpaqshy búgin túnde osy saraıǵa túnep shyǵyp edim-aý, endi tozaqtan ótip sol mekenime qaıtyp kelippin. Sıpalap baryp pishen ishindegi úńgigen ornymdy taýyp alyp, kirdim de, sylq etip qulaı kettim. «İzdese bul saraıdan meni ońaı taýyp alady-aý», «álde saraıdy órtep ketýi de múmkin-aý» degen kúdik oılar kókiregimde qozǵala túsip edi, denemdi basqan aýyr salmaq, kúdik otyn óshirip, tuńǵıyqqa qaraı tartyp áketti.

3

Qansha uıyqtaǵanymdy bilmeımin. Uıyqtadym ba? Álde esimnen tanyp jattym ba? Ol arasyn ajyratýǵa da, oılanýǵa da shamam kelmeıdi. Uıyqtap jatqanda bireý temir shoqparmen uryp ketken be bilmeımin, belim syndyryp alyp barady, barǵan saıyn aýyrǵany ulǵaıyp, janymdy kózimniń ushyna alyp kele jatyr, qaıda, neǵyp jatqanymdy da oılaýǵa pursat berer emes. Pishendi sýsyldatyp yrǵalyp yńyrana berem. Endi bel súıektiń aýyrǵanyna ishim de búre bastady. «Buryn dál mundaı emes edi, apyraı, kelip qalǵany ma?» degen oı basyma sap etip, shoshyp kettim. Sol oıǵa tirkese, qaıda jatqanym da esime tústi. Biraq ózge nárseni oılaýǵa pursatym bolmaı, bar bitirgenim qudaıǵa sıyna berdim. Jasaǵan-aı, jasaǵan, kishkene kidirte tur. Sabyr bershi, sabyr.

Janymnyń kúızelgeni sonsha, dabyrlaǵan men tarsyldaǵan myltyq daýsy da mıyma kesheýildep jetti. Áýelgide esh nárseni túsine almadym, áıteýir bir qarbalas baryn sezem. Qulaǵyma «partızandar, partızandar kelip qaldy» degen úreıli daýys keledi, bul polısaılardyń daýsy bolar.

— Svolochtar, shoshqasha simirip edińder. Al, endi qutylyńdar, — dedi yzaly qyryldaq daýys. Bul maǵan tanys daýys sıaqty.

— Shana qaıda? Shanany ákelińder! — degen daýys gúj etti. Bul da maǵan tanys, aıtpaqshy Ýsachevtyń daýsy, esin jıyp alypty-aý, ońbaǵan.

— Batys jaq ashyq. Ershıge qaraı qashý kerek! — dep ámir etti qyryldaq.

— Tezirek shanany jegińder. Atty doǵaryp qoıǵan qandaı ıt.

— Sen shana jekkenshe partızandar kútip tura ma.

— Al, tezirek zytyńdar! Qalǵan ıtter qala bersin.

Yrsyldap júgirip baratqan adamdardyń aıaq dúrsili.

Endi myltyq daýsy jaqyndap qaldy. Úlken atys joq, bir-eki ret tars-tars etip qana basyldy. Segizkózimniń syrqyraǵany basylar emes, onyń ústine ishimniń aýyrǵany da údep, búrip áketip barady. Ózimmen ózim alysyp, syrttaǵy oqıǵalardyń birin bilip, birin bilmeı de qalam, qazir tirshilik qamyn, qaýip-qaterdi oılaýǵa mursatym joq, janymdy qınaǵan tán azabymen alysyp jatyrmyn. Sóıtip jatqanda dabyrlasyp saraıdyń qasyna kelip qalǵan adamdardy da baıqamappyn.

— Osy saraıda bireý bar.

— Baıqańdar.

— Jaralanǵan adam bolar, qınalǵan daýsy shyǵady, — degen daýystar qańǵyrlap qulaǵyma keledi, biraq bul basqa bir dúnıeden estilgen daýys tárizdi, maǵynasyn uqpaımyn. Typyrshyp sıyr móńireıdi.

— Daýsy shóptiń arasynan shyǵady.

— Áıel daýsy sıaqty.

— Kim bar, munda? Kim bar?

«Kim bar?» osy «kim bardy» neshe aıtqanyn bilmeımin, áıteýir taǵy bir qaıtalaǵanda, esim kirip jaýap bergim kelip edi, biraq sóz ornyna yńyrsyǵan daýysym qattyraq shyqsa kerek.

— Mine, myna osy jerde. Osy arada.

Bireýdiń qarańǵyda sıpalaǵan qoly ıyǵyma jarmasty, kózimdi ashyp onyń qaraýytqan tulǵasyn da kórdim.

— Aýyr jaralanǵan bireý bolar. Vasá, aıaq jaǵynan kel.

Qarańǵyda qorbańdaǵan ekeý meni pishen arasynan sýyryp alyp, kótere bergende janym shyǵyp kete jazdap shyńǵyryp jiberdim.

— Ostorojno, Vasá.

— Sabyr etińiz, kishkene sabyr etińiz. Qazir dáriger járdem etedi.

Bular dalaǵa alyp shyqqansha shegim úzilip kete jazdady. Olar da baıǵus asyp-sasyp, «nege baıqamaısyń» dep bir-birine keıip qoıady. Syrtta da biraz adam bar sıaqty, dabyrlaǵan daýystar, qardy kúrtildetip basqan qadam tyqyry.

— Aı, shanany ákel. Mynda aýyr jaraly adam bar, Sergeı Sergeevıch qaıda. Jaraly adam bar.

Meni jantaıtyp qarǵa jatqyzyp qoıdy. Turýǵa tizem qozǵaltar emes, shyntaqtap basymdy kóterdim. Bir partızan atty jaıaý aıdap kelip, shanany qasyma qoıdy. At toqtatardaǵy osy dybys týra eshbir árippen jazýǵa kelmeıtindeı, eki erinniń arasyn dybyrlap shyqty.

— Dabaı, nagrýjaı bystro.

Orysshasy da meniń orysshamnan aýmaıdy, úni ashyq qatqyldaý, bir jerde estigen daýsym sıaqty. Apyr-aý, qaıdan estip em?.. Oho, qurǵyr, qursaǵy túskiri búrip áketip barady, bireý kelip ústi-basymdy sıpalaıdy.

— Qaı jerińnen jaralandyń? Qaı jerińnen?

Til qatýǵa pursatym bar ma, janym shyǵyp baratqan da, tek yshqynyp, yńyrsı berem. Erkektiń qarýly qoly o jer, bu jerimdi sıpalap kelip, ishime tirelgende, kilt toqtaı qaldy.

— Eki qabat áıel ǵoı. Tolǵaǵy kelip qalǵan. Úıge aparý kerek.

— Úıge aparýǵa bolmaıdy. Komandır ketýge buıyrdy.

Jańaǵy at aıdaýshynyń daýsy. Apyrmaı, bir tanys...

— O — o, jany qurǵyr-aı.

Meniń shyńǵyra yńyrsyǵannan basqa jaýabym joq, ol basymdy kóterip salmaq bop, betime úńilip, kilt toqtady.

— Bul orys emes qoı.

— Endi kim, nemka ma?

— Joq. Nemka emes. Bir túrli sizdiń aǵaıynǵa uqsaıdy. Bul jaqqa, bul qaıdan kelip qaldy eken? Bu jerdiń adamyna uqsamaıdy.

Kimge uqsaǵanda da, qursyn endi, janym shyǵyp barady. Jańaǵy búrip aýyrǵan aýyrǵan ba, endi qolqammen qosa búkil ishek-qarynymdy tómen qaraı sýyryp áketip barady. Uzyn bireý eńkeıip kelip, betime úńiledi.

— Kto ty takoı...

Bu da yńyrsyǵannan basqa jayap ala almaı, endi kádimgi qazaqsha:

— Sen qazaq emespisiń? — dep surady.

Qudaı-aý, qazaq, qazaqpysyń deıdi. Iá, ıá, qazaqpyn degim keledi. Iá, men qazaqpyn. Bilmeımin, sirá daýsym shyqpaı ǵana aıtqan bolarmyn, anaý suraǵyn taǵy qaıtalady. İshek, qarynymdy traktormen súıregendeı tómen qaraı áketip barady. O-o, jany qurǵyr-aı. Bir saıabyr bolar ma eken?

Kez aldym jarq ete qalyp, kózimdi jumyp qaıta ashtym. Bireý qol fonaryn jaǵyp betime úńildi de ańyrǵan kúıi aýzyn ashyp qatyp qaldy. Jaryqqa da, jan qınaǵan aýrýǵa da shydaı almaı kózimdi qaıta jumdym. Álden ýaqytta álgi:

— Siz Edilbaevtyń áıeli emessiz be? — dep surady.

«Iá» deýge ǵana shamam keldi.

— Aı, báse, tanyp qaldym-aý. Men Abanmyn ǵoı. Aban Buqashev.

Qaıdaǵy Aban? Qaıda kórip edim? Áıteýir bir tanys adam sıaqty.

— Kópirge bomba túskende... stansada kezdesip edim ǵoı.

— Qaıdaǵy kópir? Qaıdaǵy bomba?

— Aı, qutylyp kete almassyzdar dep qorqyp edim sonda.

«Kópir... bomba...» Órtengen vagonnyń qasy... Emis-emis bir elester kóz aldyma keledi, biraq qazir men odan qashyqpyn. Tipti qashyqpyn. Qazir dúnıeniń bárinen qashyqpyn. Myna jan kúızelisi meni bárinen bólip tastaǵan. Aıtylyp jatqan sózderdi estıtin, túsinetin tárizdimin, biraq ol sózder menen, meniń myna jan qınalysymnan bólek... Tek daýys, sóz ǵana...

— Joldas dáriger, joldas doktor, bul bizdiń Edilbaevtyń áıeli... Bizdiń komandırdiń.

— Apyraı, kezdesýin qara... Ras pa?

— Ras deımin. Men muny buryn kórgenmin. Bilemin. Men baryp komandırdi shaqyryp keleıin. Jeńgeı, Qasekeń tiri. Osynda.

«Qasekeń... Qasymbek... Tiri... osynda...» Janym qınalyp jatqanda alystan talyp estilgen osy sózderdiń mánin men birden uǵa almadym. «Qasymbektiń osynda bolǵany qalaı? Shynymen-aq meni izdep tapqany ma? Bar páleden qutylatyn saǵatymnyń jetkeni me?» Ekeýmizdiń aramyzdy myna qyzyl qyrǵyn, bitpeıtuǵyn qyrýar soǵystyń qosylmastaı úzip ketkeni sonsha, men osy sózge birden sene almadym. Bar shamam kelgeni:

— Qasymbek pe? — dedim yńyrsyp.

Uzyn deneli jigit betime tóne tústi.

— Iá, ıá, Qasymbek. Qasekeń osynda.

Budan arǵysyn anyq bile bermeımin, Doktor men uzyn jigit bir nársege talasty ma, ekeýi tipti kerildesip qaldy. Oǵan abyr-sabyr jalǵasty. Myltyq daýsy ma, áıteýir, bir alas-qapas bastalǵan túri bar, qozǵalyp júrip ketti. Endi bir esimdi jıǵanda qarly joldyń ústimen syrǵanaı aǵyp kele jatqanymdy baıqadym. Murnyma attyń terimen aralas aıaz qardyń ısi keledi. Sál ǵana janym tynyshtalǵandaı. Jańaǵy janymdy syǵyp murnymnyń ushyna ákelgen tozaqy azap báseńsip, endi júıkemdi shymyrlatyp, bir yrǵaqpen sýyryp, jaı aýyrady. Terlep ketsem kerek, terimdi súrtip, oramalymmen basymdy qymtadym. Zárem ushyp, sol tolǵaqtyń qaıtyp oralýynan qorqam. «Kelmese eken, kelmese eken, kidire tursa eken...» — dep tileımin.

— Jaýdan qaramyzdy úzip kettik bilem... háli qalaı, doktor?

— Birinshi tolǵaǵy qaıtqan sıaqty...

Osy bir jigittiń oryssha sóılegen daýsy manaǵy bir jantalasyp jatqandaǵy shala-sharpy estip, shala túsingen áńgimeni kóńilime qaıtyp ákeldi. «Atym Aban dedi-aý». Biraq bir sóleketteý esimdi qaıdan estip edim... «Stansany bombalaǵanda...» Iá, ıá, órtenip jatqan vagonnyń qasynda joǵary, taılaqqa salǵan qorjyndar... shalbarynyń galıfesi bultıǵan uzyn boıly jigit jónimdi surap alyp edi-aý. Umytpaǵan eken... aıtpaqshy, Qasymbek osynda degen joq pa edi? Iá, solaı dedi. Bul sózdi qalaı esimnen shyǵaryp alǵanmyn? Shyn aıtty ma eken? Ol tiri bolsa maıdanda, ana jaqta, soǵysta bolmaı ma? Bul jerde neǵyp júredi?

Sirá, táni álsiregen adamnyń sezimi de álsirep ketedi eken-aý, Qasymbek týraly suraǵym keledi de, álim jetpeı irkilip qalam. Qasymbek qazir osy mańda bar bolsa da, myna jigit jańsaq aıtyp joq bolyp shyqsa da, men bul habardyń ekeýin de kótere almaıtyn tárizdimin. Qasymbek osy túngi jortýyldaǵy jurttyń ishinde bar bolsa da, sonshalyq alys, oǵan meniń qolym jetpeıdi. Jáne bar bolsa onyń ózi emes, elesi ǵana bar sıaqty, qolymdy sozsam joǵalyp ketedi. Jalpy maǵan qazir myna qarańǵy tún, at shana, shana ústindegi ekeý tús sıaqty.

Tek óshpeıtin de, taýsylmaıtyn jalǵyz shyndyq — tán azaby. Sol ǵana saıabyrsyp, júregimdi shoshytyp qaıtyp oralady. Baıaǵydan beri kóńil túkpirinde buǵyp jatqan, senbesem de sengim keletin, bir tileýim bolatyn. İshtegimniń syrtqa shyǵar saǵatynan qorqyp, qursaǵymda jata berse... jata berse... tipti elge aman jetkenshe jata berse eken dep tileýshi edim. Kishkentaı balanyń ǵana kóńilin aldaýǵa jaraıtyn osy dalbasa tilek aqylymdy yǵystyryp, oıymdy bılep alǵan-dy. Aldarqatqan úmittiń taýsylǵan jeri...

Taǵy da belim syndyryp alyp barady. Súıegi qurǵyrdyń aýyrǵany jaman bolady eken, kózińnen jasyńdy yrshytyp jiberedi, endi oǵan ish aýrýy jalǵasty. Joq, buǵan «aýrý» degen sóz tym álsiz. Búrip bastap edi, sálden-aq janymdy shyǵaryp, ishi-baýyrymdy tómen qaraı sýyryp áketti. Qınalyp alasursam kerek. «Qazir! Qazir! Shydańyz!» dep sasqalaqtaǵan erkek daýsyn esitemin. Ol qoly qaltyrap, ish kıimimnen bosatyp jatyr. Eki erkektiń aldynda uıalý, qysylý... joq, ol týraly tipti oılaǵanym joq, qazir tek búkil ishi baýyrymdy syǵyp syrtqa shyǵaryp tastaǵym kelip kúshenemin. Men syrtqa ıterip, bireý ishimdi tysqa aınaldyrǵysy kelip, súırep tartyp jatsa da bolmaıdy. İshime tuz quıyp jibergendeı ýdaı ashytyp, qanym basyma shaýyp, bar tamyrym syzdap jarylyp keterdeı janym shyǵyp barady. Shananyń eki jaqtaýyn syndyryp jibererdeı eki aıaǵymmen ıteremin kep.. — Jaq súıegim qarysyp, qalshyldaǵan temir saýsaqtarym búıirime kirip barady. Óz terimnen ózim shyǵyp ketkim kelip yshqynamyn kelip... Yshqynamyn... Bir kezde qaqyrap shatym aırylyp bara jatty. Búgingi qyrǵynnan jalǵyz tiri qalǵanym dál osyndaı kórip bolmaǵan qıamet jazam bar eken ǵoı.

«Árbir jan ıesiniń jaryq dúnıege osynsha ana ǵazabymen keletinin jurt oılaı me eken?» Bul oı maǵan keıinirek keldi. Al, sol kezde ár sáti jyldan artyq sozylǵan qınalys pen azaptan ózge esh nárseni bilgen de, sezgen de joqpyn.

4

«Árbir jan ıesiniń jaryq dúnıege osynsha ana ǵazabymen keletinin adam degen oılaı ma eken?» Áı, kóp adamdar-aq oılaı bermeıtin shyǵar, oılasa adam qunyn osynsha arzandatpas edi ǵoı» degen oı keledi keıde maǵan. Sol derevnádaǵy qyrǵyn, — qany sorǵalaǵan bitelmeıtin jara bolyp jatyp aldy meniń ishimde. Sonyń mán-maǵynasyn túsingim kelip, túsine almadym. Keıin jaýdyń aıaýsyz qataldyǵy jaıly, fashızm jaıly kóp estip, oıǵa salyp saralap sol oqıǵany túsineıin desem... kishkentaı kúlimdep turatyn jáýdir kózine dóńgelenip shyǵa kelgen úreı... «Aǵataı, aǵataılar. Án salyp bereıin» dep jalynyp... kózinen jasy parlap, shyryldap shyrqaı jóneldi. Yshqynǵan sábı daýsy qaıtalap kelip qulaǵymda jaryp ótedi.

Joq, men bul qyrǵynǵa túsinbeımin. Maǵan ony eshkim de túsindire almaıtyn shyǵar. Tek áıteýir tiri qaldym, biraq janymnyń jartysyn, sonaý tereń saıdyń ishindegi qalyń óliktiń ortasynda jerlegen jartymyn.

Janymnyń sol oısyraǵan jartysyn toltyryp turǵan ishten shyqqan jaryǵym, kishkentaı Dýlatym. Onsyz da aýyr hálimdi eki ese aýyrlatsa da, onyń esesine maǵan on ese qaırat, qýat beretin de osy. Qansha azabyńdy tartsam da esesin rahatyńmen qaıtaryp kele jatyrsyń, kúnim.

Jer kepege kóterip kirgizip jatqanda da birin bilip, birin bilmeıtin uıqyly-oıaý halde boldym. Murnyma sytyrlap janǵan qaraǵaıdyń ashshy-tátti tútin ısi keledi, betimdi ysqyltym jalyn sharpıdy. Tátti uıqynyń arasyndaǵy uıqyly-oıaý sátterim de tátti. Ot basynda bireýler kúbir-kúbir sóılesedi. Balbyraǵan jaıly uıqydan oıanyp, arqamnan aýyr júk túskendeı búkil denem bosap, jeńildenip baıaý rahattanyp jatyrmyn. Osylaı jata bersem. Ot basyndaǵy kúbirlegen sózder de, maǵynasyna oı júgirtpesem de, jumsaq, dybysy qulaǵyma jaıly. Osy uıań tynyshtyqty shyryldap jylaǵan sábı daýsy buzyp jiberdi. Júregim selt ete qaldy. Jaı shyryldap bastap edi, lezde aıqaıǵa basyp, shyryldap, kishkene zilmánkeni basyna kóterdi.

Meniń de daýsym shyǵyp ketti ǵoı deımin, temir peshtiń túbinde otyrǵan qapsaǵaı deneli kisi qasyma kelip, betime úńildi.

— Oıandyńyz ba? Uzaq uıyqtadyńyz ǵoı, — dedi jaıymen. — Hálińiz qalaı?

— Bala... bala jylap jatyr.

— Balany oılasańyz hálińiz jaman bolmas. Quttyqtaımyn, ulyńyz bar. Tamasha bala, naǵyz soldat. Salmaǵyn ólsheı almadym. Biraq myqty.

Qaıdaǵy «salmaq?» Shyryldaǵan balaǵa janym ashyp ketti. Kórgim keledi. Óńi totyqqan, qońqaq muryndy at jaqty bu kisi, syrty kolhozshyǵa uqsasa da, dáriger eken, túndegi meniń tolǵaǵymdy kútip alǵan osy bolar. Balany qundaqtap qoıypty. Alǵash ret bala emizý kisige qıyn da, ersi eken, qytyǵyń kele me bir túrli... Shúberekke orap qoıǵan kishkentaı tiri jan, áýeli meniki de, meniki emes te sıaqty kórinip, jatyrqaǵandaı bolyp edim, ózi meshkeı eken, solqyldatyp sorǵanda emshegim shymyrlap qoıa berdi. Ádepkide tiksinip qalǵan keýdem endi rahattana ısinip: tula boıymdy balbyratyp alyp barady, tipti aırylǵym kelmeıdi. O da qadalyp jabysyp qalǵan, toıatyn túri joq.

— Bizdiń partızan otrádynyń ózi áıelder bosanýǵa yńǵaısyzdaý jer, — deıdi doktor. — Biraq endi bári sátti bolyp shyqty. Men de birinshi ret akýsherlik tájirıbeden óttim sizdiń arqańyzda.

Tuńǵysh kórgen balammen álek bolyp, doktorǵa rahmet aıtýdy da umytyp ketippin, emizip bolǵan soń ol balany qolymnan alyp, ar jaǵynda bir orys kelinshegi tur eken, soǵan berdi.

— Bul kisi Shýra. Bizdiń sanıtarka. Sizge járdem etedi, — dedi doktor. — Al, qalaı, hálińiz jaqsy ma?

— Jaqsy.

— Hálińiz jaqsy bolsa taǵy da bir qýanyshty habar aıtamyn. Sizdiń kúıeýińiz osynda. Ol sizdi uıyqtap jatqanda kórip ketken. Shýra, aǵa leıtenant Edilbaevty shaqyryp jibershi. Ol sizdi kórgenmen balasyn áli kórgen joq. Endi barlyq toıdy birge jasaıtyn boldyńyzdar.

Qasymbek... Oıbaı-aý, túnde álgi bir jigit... aty Aban ba edi, aıtyp edi ǵoı, janym qınalyp, alasuryp jatyp tipti esimnen shyǵyp ketipti-aý. Júregim jaryla qýanyp, aıqaı salyp tura júgiretin oraıym bar-aq edi, biraq men bylshıyp qozǵalmaı jatyrmyn. Osy habarǵa seneıin desem, shynymdy aıtsam, qorqamyn. Eger ol beker bolyp shyǵatyn sıaqtymyn. Sonsha bere salǵany... Basymdy kóterip alyp edim:

— Siz qozǵalmańyz, jata berińiz, — dedi doktor. Qazir ózi de keledi. Abzaly qýanyshtyń ózi adamdy qorqynyshtan kem tolqytpaıdy. Al, qazir sizge qatty tolqý bolmaıdy. Kishkene kidirte turýym kerek edi, shydaı almadym. Kiná menen.

Jastyqqa qısaıa tústim de, biraq shydamym jetpeı basymdy qaıta kóterdim. Neshe bir sezimsiz bolǵanda da Qasymbek kelgende sulap jatyp alǵanym... Ázir esikke ustaǵan qalyń kenep qozǵalmaıdy, syrttan estilgen aıaq dúrsili de joq, onyń esesine meniń júregim dúrsildep barady. Qazir Qasymbek kirip kelgende... Ábden úmitim úzilip qalǵan ba, Qasymbekti dál qazir kórem degenge ózimdi áli de sendire almaımyn. Shynymdy aıtsam úsh-aq aı otasyp,alty aı kórmegen Qasymbektiń ózime jaqyndyǵyn da umyta bastappyn. Jarty jyl. Osy jarty jylda meniń jarty ómirim ótip ketti. Oǵan deıingi on segiz jyl ómirim bir bólek bolsa, sońǵy jarty jyl ómirim bir bólek jáne bul jarty jyl qıamet qıyndyǵyn bylaı qoıǵanda aldyńǵy on segiz jylymnan áldeqaıda uzaq. Sondyqtan da Qamqa ájem, aýyl-aımaǵymmen qosa ómirimniń bergi betinde, tipti alysta qalǵan sıaqty edi. Osy bir basyma túsken shyrǵalań máńgi-baqı bitpeıtindeı kórinip, sol burynǵy ómirimdi, sonymen qosa Qasymbekti de jatyrqap qalǵan jazym bar eken. «Qara eshkige jan qaıǵy» bolǵan myna qyzyl ala qyrǵynnyń ishinde Qasymbek te burynǵy ómiriniń menimen baılanysty kishkentaı ǵana bir bólshegin jatyrdan qalǵan joq pa eken?

Qýanyshyma qobaljý aralasyp, júregim lúpildep óz oıymmen álek bolyp otyrǵanda Qasymbektiń kelgenin bilmeı de qalyppyn. Esik jaqtan estilgen aıaq dúrsiline betimdi bursam ústine shınel, basyna qulaqshyn kıgen áskerı jigit kirip keledi. Qasymbek. Zilmánkeniń ishi qara kóleńke bolsa da óńi júdep, bet-bederi totyǵyp, júzi qatqyl tartqanyn baıqap qaldym, balǵyn shybyqtyq qataıyp ketkeni sıaqty ma, búkil tulǵasynda bir qatqyldyq bar. Alasa zilmánkede eńkeıińkirep maǵan únsiz jaqyndap keledi. Men de únsiz umsynyp qaraı berdim.

O, jasaǵan! Baıaǵy úmit pen úreı aralas maǵan úrpıe qaraıtyp meırimdi tompaq kózi. Daýysymnyń qalaı shyǵyp ketkenin bilmeımin. Bir kezde áıteýir qushaqtap jabysyp alyp, tumsyǵymdy shıneliniń óńirine tyǵyp, solqyldap jylap otyrǵanymdy baıqadym, tipti toqtaı alatyn emespin, baıaǵydan beri ishke tyǵylyp, shemen bop qatyp qalǵan páleniń bári erip ketti me, kóz jasym tyıylar emes.

Maýqyn bassyn degen bolar, Qasymbek te maǵan til qatpaı baýyryna aqyryn qysa túsip, shashymnan, jelkemnen sıpalaıdy. Osy bir ishteı uǵynysqan jaqyndyqtyń arasyna sóz kirip ketse shyrqy buzylatynyn ekeýmiz de sezip, biraz ýaqyt úndespedik. Qasymbek meni baýyrynan shyǵaryp alyp betime qarady.

— Soǵys jurtty bir-birinen ajyratýdy ǵana biledi dep oılaýshy em, bul shirkinniń keıde ajyraǵandardy tabystyrady eken ǵoı, — deıdi bireý orysshalap.

Doktordyń úıde ekenin umytyp ketken ekem, ol bizge kúle qarap tur.

— Al, joldas leıtenant, quttyqtaımyn. Bir emes eki quttyqtaımyn. Joǵaltqan jubaıyńyzdy tapqanyńyz úshin, jáne áke bolǵanyńyz úshin. Soǵys qansha jalmap jatsa da ómir óz degenin isteıdi. Kórdińiz be, — dedi doktor Qasymbektiń qolyn qos qoldap qysyp. — Jubaıyńyzdy quttyqtaǵanmyn. Al, endi toı sizde.

— Rahmet, rahmet sizge, — deı beredi Qasymbek basqa sóz taba almaı yrjıyp.

Óńi totyǵyp, eseıińkirep ketse de, yrjıǵan bala kúlkisi sol qalpynda, kóńilime uıalap qalǵan osy keskini aradaǵy alty aıdy umyttyryp jiberdi. Baıaǵy sol Qasymbegim, ekeýmiz tipti eki eli ajyraspaǵan sıaqtymyz.

— Aı, degenmen ekeýińizdiń kezdesýińiz qaıran qalarlyq nárse, — deıdi doktor basyn shaıqap tańyrqap. — Shynynda da... Qarashy á...

— Men Názırany elge aman-esen jetken shyǵar dep júr edim.

— Men de seni arǵy bette, maıdanda soǵysyp júrgen shyǵar dep edim.

— Minekeı endi, ekeýiń kelip osy aradan tabystyńdar.

Biz ózara qaýqyldasyp jatqanda Aban kirdi.

— Joldas leıtenant, kirýge ruqsat etińiz, — deıdi esik aldynan, o da kóńildi, sampyldap sóıleı kirdi.

— Al, Názıra jeńgeı, qol-aıaǵyńyz jeńil bolsyn. Náresteńizdiń baýy berik bolsyn. Balanyń kindigin men kestim. Kindik sheshe bolam, joldas leıtenant. Buıyrsa bir kóılek kıetin shyǵarmyz.

— Kóılek emes, trofoıden ton kıgizemin, — dep kúledi Qasymbek.

— Sol tondy men aıybym úshin sizdiń ózińizge syılaımyn.

— Qaıdaǵy aıyp? — dep tańyrqady Qasymbek.

— Sizden jasyryp kelgen bir syrym bar edi. Endi aıtýǵa bolady. Men Názıra jeńgeıdi bomba túsip poezy órtenip jatqan stansada kórgenmin. Kópir buzylyp, bul kisiler jaıaý ketken. Keıin bizdiń ózimiz qorshaýda qalyp qoıǵasyn, aı bul kisiler, sirá, óte almas dep oılap edim. So jerde men sizdiń esimińizdi de surap alǵanmyn. Qorshaýda júrip, qudaı aıdap sizge kezdestim ǵoı. Atyńyzdy estigende-aq, júregim búlk ete qalǵan. Sonda bir aıtyp qala jazdadym da tilimdi tisteı qoıdym. Mynandaı jaǵdaıda júrgende ýaıymyna ýaıym qospaıyn dedim.

— Apyrmaı, sen de bir syrǵa berik jigit ekensiń, — dedi Qasymbek tańyrqap.

— Berik bolmaǵanda qaıteıin. Anandaı oqıǵadan keıin jaıaý-jalpy áıelderdiń elge jetýine siz de senbes edińiz ǵoı. Odan da aman qaýyshqandaryńyzdy aıtsaıshy.

— Iá, qaýyshqanymyzdy aıtsaıshy. Men elge aman ótip ketti ǵoı dep júr edim. Kóńilimde azdaǵan kúdigim de boldy. Biraq aman ótip ketti degendi estigen soń...

— Aıtpaqshy, sol derevnáda turdyńyz ba? — dep surady Aban. — Mássaǵan, sonda tipti taıaq tastam jerde turyp... bilmeppiz ǵoı. Aldyńǵy túnde baryp biz sondaǵy nemis garnızonyn qyryp tastadyq qoı. Neǵyp kezdespegensiz?

— Men onda sol saraıdyń ishinde tyǵylyp jatqanmyn.

— Apyrmaı, á, qaraı gór, — dep tańyrqaıdy Aban.

Úsh qazaq qaýqyldasyp jatyrmyz, dáriger bóget bolmaıyn, maýyqtaryn bassyn dep syrtqa shyǵyp ketti. Abannyń qýanyshy biz ekeýmizdiń qýanyshymyzdan bir de kem emes. Ózgeniń qýanyshyna ózinen artyq qýana biletin osyndaı ashyq, aq peıil adamdar bolady. Aban... sol baıaǵy órtengen stansıa basyndaǵy túri kóz aldymda qaıta tirilip keledi, eki tanaýy byttıǵan, kishkene piste muryn, shyqshyty shyǵyńqy, astyńǵy ıegi ilgeri umsynyp bitken. Ásirese, eki jambasyna bultıǵan shalbarynyń galıfesinen tómen qaraı obmotka oraǵan sıraǵy, jabaǵysy júndelmegen taılaqtyń sıraǵyndaı soraıyp turǵan kórinisi kóz aldymda aýmaı qalypty. Óziniń túrinde de, júris-turysynda da ózine ǵana jarasatyn bir sólekettik bar.

Aty-jóni de sóleketteý, men estigen qazaqta Buqash degen at joq, Muqash bolatyn, Aban emes Áben deıtin, ákesi óz atyn qısyq qoıǵan soń, balasynyń atyn da qısaıta salǵan sıaqty. Osyǵan deıin eki-aq ret, onda da ylǵı qıyn-qystaý alas-qapasta qysqa ǵana kezdessem de osy jigit kópten tanys, aralas jaqyn adam sıaqty kórindi maǵan. Osyndaı bir shekarasy joq, óz qaqpasyn ańqıtyp ashyp tastap kisini ishine kirgizip ala qoıatyn adamdar bolady.

— Men sonda sizdiń daýysyńyzdy estigen sıaqtymyn.

— Qoıyńyzshy? — dep tańyrqaıdy Aban. — Daýysymdy tanydyńyz ba?

— Tanyǵan da sıaqtymyn. Biraq birden esime túspedi, Tek osy bir qazaqy daýysty qaıdan estidim dep dal boldym.

— Mássaǵan. Oıbaı-aý, sonda nege daýystamadyńyz. Qasekeń de sonda edi ǵoı.

— Men ony bilippin be, jáne myna túrimmen tanymaıtyn partızandarǵa erip qaıda baram.

— O da durys eken-aý, — dep Aban shekesin qasydy, — Biraq endi arty qaıyr bolyp áıteýir aman-saý kezdesken soń. Sizdiń qorshaýda qalatynyńyzdy bilip edim. Biraq sony Qasekeńe aıta almaı kúpti bolyp júr edim. Tipti keshe de kezdesken jerde myna doktor Qasekeńdi shaqyrtpaı pále qyldy ǵoı.

— Sergeı Sergeevıch menen keshirim surady. Biraq shynynda da soniki durys bolǵan, — dedi Qasymbek. — Sol sátte meniń de qaırylýǵa mursatym joq edi.

Aqkóńil Aban bizden beter máz bolyp, biraz ýaqytqa deıin erli-zaıyptylardyń áńgimesin bólip ketkenin oılaǵan joq. Osy ersiligi esine túsip ketti bilem, kenet kúıbeńdep:

— Oıbaı-aý, áńgime buzaý emizer, degendeı, men qazan jaǵyma baraıyn, — dedi. — Qaljańyzǵa qoı soıý kerek edi, biraq endi qoıǵa bergisiz bir taýyqty pisirip jatyrmyn. Kartop salyp, pıaz salyp degendeı... endi o jaǵyn qatyramyz ǵoı, — dep shyǵyp ketti.

Úıdi toltyryp turǵan Abannyń daýsy eken, zilmánkeniń ishi jym-jyrt bola qaldy, tek temir peshte laýlap janyp jatqan qaraǵaı otyn sytyrlaıdy. Ońashalyqqa úırene almaı, tipti bir túrli yńǵaısyzdyq sezinip, ekeýmiz az ýaqyt únsiz otyrdyq. Bir nárse deýdiń ornyna Qasymbek tompaq kózi adyraıyp maǵan qaraı beredi. Sóıleýge men de qushtar emespin, osy bir balasha úrpıe qaraǵany boıymdy jylytyp, janyma jaǵyp barady. Azǵana ýaqyt jaǵym, qos bolyp birge turǵan baıaǵy jaqyndyǵym shym-shymdap qaıta oralyp kele jatyr.

— Al endi basyńnan keshkenińdi aıtshy, — deıdi Qasymbek.

Sóıleýge zaýqym joq, tek Qasymbekti tyńdaǵym keledi. Ol da onsha kóp sheshilmeı óz hıkaıasyn azǵana sózben aıtyp berdi. Bular sol kúni tańda soǵysqa kiripti. Jaýdyń kúshi joıqyn bolsa kerek. Biraq Qasymbekterdiń polky sheginbeı qorǵaǵan shebin keshke deıin ustap turypty. Sóıtse, dushpannyń jan-jaqtan jaryp ótip, tereńdep ishke kirip ketkenin qarańǵy túskende bir-aq bilipti, sodan qasha soǵysyp bular da shegine beripti. Polktyń da qatary sırep bólshektene bólinip, aqyry Qasymbek óz rotasymen jeke qalypty. Arǵy betke óte almaı osy ormandy panalapty. Munda jergilikti halyqtan shyqqan partızandarmen qosylyp ózderi ájeptáýir kúsh bolypty. Sonyń bir otrádynyń komandıri Qasymbek eken Nıkolaı Toporkov ta tiri, osynda, o da komandır kórinedi.

— Nıkolaı tiri me? — dep qaıta surappyn julyp alǵandaı.

— Iá, tiri, — dedi Qasymbek meniń minezime túsinińkiremeı. Sodan keıin: — Sveta qaıda? Habaryn bilmeısiń be? Onymen qashan ajyrastyń? — dep surady.

Nıkolaıdyń atyn estigende selt ete qalǵanym da osy edi. Oǵan ne deımin? Bar bilgenimdi aıtýym kerek pe? Eger ony aıtpasam, tym bolmasa onyń osy mańda astyrtyn qyzmette júrgenin aıtsam ba eken? Joq, álde... túk bilmegensip, aralaryna túspeı-aq qoısam ba eken? Jazmyshtyń ózi kórsete jatar.

Meniń qınalyp qalǵan túrimdi baıqap Qasymbek te shoshyna sekem alyp:

— Nege úndemeı qaldyń? Álde?.. Sveta ózi tiri me? Shynyńdy aıtshy, — dedi.

— Tiri... — dedim odan beter qınalyp. — Áıteýir men kórgende tiri bolatyn.

— Kórgeni qalaı? Qashan kórdiń?

— Ajyrasqanda degenim ǵoı. Biz ózi jan-jaqqa bytyrap kettik qoı. Urysqaq Mýsá bar edi ǵoı. Esińde me? Keıin bildim jaısań adam bop shyqty. Sol baıǵus qaza tapty. Qyzyn bir ormanshynyń úıine tastap kettik. Esin bilip qalǵan bala ǵoı.

— Qalǵandary she?

— Qalǵandary áıteýir men kórgende aman bolatyn, Sodan bytyrap kettik.

— Seniń tabylǵanyńdy estip Nıkolaı qýanyp qaldy. Saǵan kelgisi-aq kelip edi, kishkene esin jıyp, ózine-ózi kelsin dep toqtap qaldy. «Qalǵan áıelder qaıda eken?» dep maǵan jaýtańdap qaraı beredi. Qaıtsyn, suraǵysy kelip turǵany Svetasy ǵoı, — deıdi Qasymbek. — Keıinirek ózi de keler. Sveta týraly bar bilgenińdi aıtyp berersiń, seniń óz aýzyńnan estimeı o baıǵustyń kóńili kónshimeıdi ǵoı.

Jatqan jerimdi endi ǵana anyqtap baıqap kelem, bul ózi ájeptáýir keń zilmánke. Jerdi qazǵanda irge jaqtan bıikteý etip jurt jatatyn sáki qaldyrǵan, sákiden aıaqty salbyratyp otyrýǵa bolady eken. Tósegim kádimgideı jumsaq — shyrshanyń jas japyraǵynyń ústinen pishen tósegen, pisheni áli eskirmegen, murnyńa shóp ısi keledi. Peshke taman buryshta kádimgi sanıtar sýmkasy, dári-dármek, bınt, bir bankalar, áıteýir dárigerdiń kerek — jaraq, kór-jerleri tur. Manadan beri zerde salyp tóńiregime qaraǵanym osy edi. Sákiniń bir shetinde qol sozym jerde, tap-tuınaqtaı qundaqtap býyp tastaǵan kishkentaı túıinshek jatyr. Uqsas bir eles kóz aldyma kelip júregim zý ete qaldy. Jarqabaqtaǵy qyzyl qyrǵyn, oqqa ushyp qulap baratqan áıeldiń qushaǵy jazylyp ketip qolyndaǵy kishkene qundaq dar ústine domalap tústi. Tula boıym titirkenip, shoshyńqyrap qaldym, ony Qasymbek te sezipti.

— Bir nárseden shoshydyń ba? — dedi eleńdep.

— Joq, joq. Ana qundaqty maǵan áperip jibershi.

Qasymbek ornynan turyp, jórgekte oraýly jatqan náresteniń qasyna baryp, eńkeıe berdi de, qolyna alýǵa bata almaı ıilgen kúıi irkilip qaldy. Neǵylaryn bilmeı dármensiz keskinmen kózi jáýdirep maǵan qaraıdy, «qoryqpa, ápere ber» degen ısharat bildirip, basymdy ızedim. Saýsaǵy batyp ketse syndyryp alatyndaı. Qasymbek qundaqty qolynyń ushymen ǵana ustap, toly tostaǵan usynǵandaı maǵan ákele jatyr. Sóz arasynda ańǵarǵanym Qasymbektiń beti totyǵyp, qaraýytyp óńine buryn men kórmegen sus kirgen, daýysy da jýantyp, kisini qaımyqtyratyndaı qataıyp ketken eken, qansha jaqyn tartsam da osynysynan ishteı ımenińkirep qalyp edim, myna túri burynǵy etene Qasymbegimdi qaıtyp ákelip, ishi-baýyrymdy jylytyp jiberdi. Balanyń betin ashyp qaraýǵa da bata almaı maǵan berip jatyr. Ózim baıqamaǵan erkin eptilikpen balany qolyma alyp, Qasymbek kórsin dep, betin ashtym. Bet-aýzy bir shókim bop búrisken qyzyl shaqalaq uıyqtap jatyr, emshek sútine toıyp alǵasyn oıanar emes, máz bolyp Qasymbekke qaraımyn.

Qasymbek balasynyń betine moınyn sozyp úńile qaraıdy. Baıqaımyn ázir, myna judyryqtaı qyzyl shaqadan esh nárse ajyratyp tanyp turǵan joq sıaqty, sonda da meniń kóńilimdi aýlaǵysy kelgen bolar.

— Ózi kimge tartqan? Saǵan tartqan ba, qalaı? — dedi.

— Mańdaı jaǵy, bet-bitimi saǵan uqsaǵan, — dedim. Ótirik aıtqanym joq, maǵan solaı kórindi.

Qasymbektiń de menen kútken jaýaby osy ǵoı, ústińgi erni túrilip, máz bolyp jymıyp qoıdy.

Qyzyl shaqa ata-anasynyń kózqarasyn sezdi me, túsinde tereń bir óksip aldy da, tıtimdeı beti tyjyrynyp, aýzy kemseńdep, shyryldap bastap, daýsyn údetip aıqaıǵa basty. Qasymbek sasyp maǵan qaraıdy.

— Qarny ashqan shyǵar, emizem ǵoı.

Qasymbek kishkene qıpaqtap turdy da:

— Men saǵan Shýrany jibereıin. Qazir bir aınalyp kelemin, — dep, aqyryn sheginshektep baryp esikten shyǵyp ketti.

Áýelgi kúnim maǵan esh nárseni oılatqan joq. Aman-esen bosandym, bu da bir úlken qorqynysh kúdigim edi, jáne sonymen birge, tipti aspannan túskendeı, kútpegen jerden Qasymbekpen qaýyshtym, — qatar kelgen eki qýanysh ýaıym-qaıǵynyń bárin umyttyryp jiberdi. Tipti ózim qaq ortasynda bolyp, ǵaıyptan tiri qalǵan qyzyl qyrǵyn da jan shoshytqan sumdyq úreıi men ótkir ýytyn joǵaltyp, adam bastyǵyrlyqqanda kóretin soraqy tús sıaqty elesteı bastady. Endi ne de bolsa arqa súıer azamatym bar, Qasymbegim qasymda. Aban men Qasymbek sorpasynyń býy burqyrap, ısi ańqyǵan tátti taýyǵyn ákelip qansha ishkizgende, rahattanyp terlep, tula boıym balbyrap, soǵys degen páleni túgel umytyp kettim. Týra óz aýylym-oshaǵyma, Qamqa ájeme qaıtyp oralǵandaı... oılap qarasam et jaqyn adamdarymmen shúıirkelesip, alańsyz shaı ishpegeli ne zaman.

Jáne bir jolym bolǵany — partızandar tórt-bes kún eshqaıda shyqpady, olardy da eshkim mazalamady, tynysh boldy, Qasymbek qasyma jıi kelip, keıde tipti uzaq otyryp ketip júrdi. Aban bolsa, ózi tipti týǵan jeńgesi tabylǵannan beter qýanyp júr, dabyrlap jıi kelip, asty-ústime túsip balasha baptaıdy. Men de ekinshi kúni basymdy kóterip, úshinshi kúni aıaǵyma basyp kettim. Endi mensiz de sharýasy jeterlik Shýrany alań qylmaı temir peshtiń ústine sý ysytyp, balamnyń jaıalyǵyn ózim shaıyp keptirip, óz sharýama qolym jetip qaldy.

Shýra maǵan alǵashqyda ájeptáýir keýdeli kórinip edi, sóıtsem ony qampıtyp turǵan syrmaq telogreıkasy eken, ony sheshkende jip-jińishke taldyrmash qyz bolyp shyǵa keldi. Sopaq beti sozyńqy, uzyndaý bitken tumsyǵynyń ushy qaıqy, aqsary. Bilegi jińishke, uzyn qoly jumysqa epti-aq, bir tynym tappaıdy, onyń esesine sózge sarańdaý. Biraq, qansha aıtqanmen zatymyz áıel emes pe, ekeýmiz, bir-birimizdiń jaǵdaıymyzdy tym táýir bilisip aldyq. Shýra, denesi názik, shı borbaı bolǵanmen, menen úlken bolyp shyqty, jasy jıyrmadan asyp ketipti, sonda da kúıeýge shyqpaǵan kórinedi, bir jaqsy jeri bul elde ondaıdy kári qyz demeıdi eken. Medısınalyq tehnıkým bitirip áskerge alynǵan. Bulardyń bólimderi de qorshaýda qalyp, sheginip kele jatqanda nemisterge kezdesip qatty soǵys bolypty. Sol alas — qapasta sanıtarlyq bólimniń úsh-tórt adamy bólinip qalady, ishterinde bólim bastyǵy kapıtan — dáriger bar eken, oǵan oq tıip aýyr jaralanypty. Bular nosılkaǵa salyp, orman ishinde súıretip kele jatqanda dáriger qaıtys bolypty. Osyny aıtqanda Shýra kózine jas aldy. Sodan qańǵyp júrip Qasymbekterdiń tobyna qosylypty. «Bul bir úlken hıkaıa, keıin bir reti kelgende aıtarmyn» deıdi Shýra. Ózi bala taýyp kórmese de kóp nárseni biledi eken, oqyǵan emes pe, maǵan biraz jáıtterdi úıretip tastady.

Dalaǵa uzaǵyraq shyǵyp, lagerdi aralamasam da, partızandardyń turmys-tirligi osy kishkene zilmánkeniń tóńireginen-aq kórinip tur. Bul tirshilik kóshpendi qazaqqa pálendeı tosyn kórinbeıdi, kóship baratyp, jolshybaı kádimgi qos tigip aıaldaǵan sıaqty, tek bir aıyrmasy qazir jaz emes, qys, soǵan oraı qostyń ornyna ýaqytsha jerkepe qazyp alǵan. Al men jatqan jerkepeni, «ýaqytsha» deý de qıyn, tek esiktiń ornyna qalyń kenep ilgeni bolmasa, tóbesin sirestirip turyp qaraǵaı bórenelermen japqan myǵym dúnıe; dál tóbege taqaý irgede kishkene eki terezesi bar, kúndiz kádimgideı jaryq. Bul ózi jaralylardy qabyldaýǵa arnalǵan medısınalyq pýnkt eken, qazir jatqan jaraqattylar joq, beımezgil bosanǵan áıeldi qabyldap otyr. bir-eki jeńil jaralanǵan partızandar bar eken, olar anda-sanda qolyn, jaraqattaryna dári jaqqyzyp, tańdyryp ketedi.

Aban kelesi kúni, býyn burqyratyp kotelokpen sút pisirip ákelipti, bir qolynda bos býtylka.

— Názıra jeńgeı, mine bótelke taptym, tek emizik taba almaı qor boldym. Myna dárigerlerde emizik joq pa eken.

— Ony qaıtesiń? — dedim.

— Qaıtkeni nesi? — dep tańyrqady Aban, — Balaǵa emizbeısiz be?

— Jańa týǵan balaǵa sıyrdyń sútin emize me eken. Ol bolmaıdy ǵoı.

— Bolmaıdy deısiz be? — deıdi Aban tańyrqap. — Sondaıy bar ma edi, oıbaı-aý. Meniki áıteýir ne de bolsa toq bolsyn degenim edi ǵoı. Qyz mánisin kim bilgen dep.

— Balaǵa úsh-tórt aıǵa deıin sıyrdyń sútin berýge bolmaıdy, — dep túsindiredi Shýra. — Onyń organızmi ana sútinen basqany kótere almaıdy.

— Sender ózi aıta beresińder-aý deımin, — deıdi Aban. — Qystyń kózi qyraýda, aıdalada apannyń ústinde týǵan bala sıyrdyń súti túgil túıeniń sútin de kóteredi.

Biz biraz kúlip alǵannan keıin Aban:

Jaraıdy endeshe sútti ózińiz ishińiz, Názıra jeńgeı, — dedi. Sonda da so balanyń ishine barady ǵoı. Sútten tapshy qylmaımyn.

— Ózińiz týra sıyr saýyp otyrǵan adamdaı sóıleısiz ǵoı.

— E, saýmaǵanda she, — deıdi Aban. — Aıtpaqshy keshe, ózińiz tyǵylǵan saraıdaǵy sıyrdy ala kelgenbiz. Janýar ózi sútti sıyr eken.

Dýná apaıdyń Zoıkasy. Iá, erteli-kesh saýǵanda kempirim shelegin toltyryp ákeletin, sútti sıyr bolatyn, óz ıesiniń artynda qalyp, janýardyń súti taǵy da maǵan buıyrǵany-aý. Umytqym kelip, júregimniń áregirek túkpirine tyǵyp tastaǵan jan túrshiger oqıǵany, osy sıyr taǵy da tiriltip ákelip júregimdi qyz etkizdi. Zoıkanyń qorasyna tyǵylyp, shybyn janymdy saqtap qalyp edim, búkil derevnádan tiri qalǵan jan ıesi ekeýmiz ǵana shyǵar. İri tulǵaly kempirdiń nemis soldatynyń avtomatyna jarmasyp ózine qaraı tartyp, kenet býyny ketip, denesi jup-jumsaq bolyp sylq etip qulap túskeni kóz aldyma tura qaldy. Eki etegi torǵaıdyń qanatyndaı jalpyldap jan ushyryp qashyp baratqan Natashasy... Baıǵus bala qutylyp kete aldy ma eken?

Kelesi kúni Qasymbekke erip men tanymaıtyn bir adam keldi, kıim kıisi áskerı adam sıaqty emes, biraq áskerge qatynasy joq jáı adamǵa jáne uqsamaıdy. Belbeýmen qynaǵan sholaq ton, basynda qulaqshyn, aıaǵynda pıma, jınaqy kıingen: alasalaý kelgen tórtpaq kisi-emenniń túbirindeı myǵym adam tárizdi. Esikten eńkeıip kire berip, Qasymbekke burylyp:

— Káne, kelinshegińdi kórset, — dedi erkin óktem daýyspen.

﷒ Bir túrli tanys daýys, qaıda estigenimdi bilmeı qaıran bolyp turmyn. Qasymbekke, «kórset» dese de, onyń kórsetýin tospaı-aq, janarynda kóńildi jarqyn kúlkiniń ushqyny bar kishileý ótkir shegir kózin maǵan qadap alypty. Kózi qatty eken, men qaımyǵyp, qıpaqtaı berip edim, qudaı ońdap ol janaryn tez taıdyryp, Qasymbekke qaıta buryldy.

— Áıeliń deımin-aý, aıtpaqshy úı-ishińdi kórset deýim kerek eken-aý. Sender endi tutas bir semásyńdar ǵoı.

— Iá, endi aıaq astynan semá bolyp shyqtyq, joldas komısar, — dedi Qasymbek yńǵaısyzdanyp. — Tanysyp qoıyńyz. Meniń áıelim, aty Názıra.

Kelgen kisiniń myǵym ýysy meniń kishkene qolymdy kómip ketti.

— Al, tanysyp qoıalyq, Nosoves Stepan Petrovıch.

Men aýzym ańqıyp, qolymdy qonaqtyń ýysynan shyǵarmaı bajyraıyp qarap qalyppyn. Báse, daýsy tym tanys edi-aý, Dýná apaıdyń úıinde, peshtiń ústinde tyǵylyp jatyp, tyńdaǵan Nosovesim osy eken ǵoı. Qalyń jıren qabaq, ortasy órkesh ushy dobaldaý úlken muryndy, alqymdy kisi — ózin kóre almaı buǵyp jatyp bul kisini kóz aldyma dál osy keskinde elestetken sıaqtymyn. Álde dál qazir solaı kórinip tur ma, bilmeımin, áıteýir túsin jatyrqaǵanym joq, buryn kórgen adamymdaı sezindim. Demek, meniń myna odaǵaılaý kózqarasymdy baıqamady ma, álde ózi bilmeıtin qazaq degen eldiń, áıelderiniń minezi osylaı shyǵar dep oılady ma, áıteýir meniń bajyraıǵan kózqarasyma mán bermeı:

— Otyryńyz, qaraǵym, — dep ruqsat etti.

Týmysynan mysy basym adamdar bolady, men qalaı otyra ketkenimdi bilmeı qaldym.

— Siz sol derevnáda uzaq turdyńyz ba? — dep surady ol, ózi de otyryp jatyp.

— Aı jarymnan artyq turdym.

— Kimniń úıinde boldyńyz?

— Evdokıa Gerasımovnanyń úıinde jattym.

— Evdokıa Gerasımovnanyń? — dedi Nosoves maǵan tańyrqaı qadala qarap.

— Iá, sol kisiniń úıinde jattym. — Ar jaǵyna shydaı almaı: — Men sizdi sol úıde kórdim, — dedim.

— Meni me? Men sizdi kórmedim ǵoı.

— Men de sizdi kórgenim joq, biraq siz kelgende men peshtiń ústinde tyǵylyp jatqam. Barlyq áńgimeńizdi estip jattym.

— Kezdesken jerimizdi qara, — dep kúldi Nosoves, ózi oqys qatty kúlip, oqys toqtaıdy eken. — Men ózimshe myqty konspıratormyn dep júrsem. Týra etegimniń astynda jasyrynyp jatqan tyńshyny bilmeppin ǵoı. — Sosyn oqys suraq berdi. — Sol úıge kelgen baılanysshyny da kórdiń be?

— Smýglánkany ma? — dedim de erinimdi tisteı qoıdym.

Men bul syrdy Nıkolaıdan jasyramyn dep, áli Qasymbekke de ashqan joq edim, Nosovestiń áldeneden sekem alǵan shegir kózi meni tesip barady, ázer jaltardym.

— Kelgenin sezdim. Biraq kóre alǵanym joq.

Daýsym kúmiljip, sózimniń artynda bir qaltarysy bary aıqyn sezilip tursa da Nosoves qazbalamady, muny da qazaq áıeliniń bir minezime joryǵan bolar.

— Evdokıa Gerasımovna... — men kórgeli ol tuńǵysh ret kúmiljip qaldy. — Ol jaıly ne bilesiz? Sol derevnádaǵylarmen birge... ketti me?

— Meniń kóz aldymda qaza tapty. Nemeresin qorǵaımyn dep... Nemis soldatynyń avtomatyna jarmasyp...

Nosoves tómen qarap az ýaqyt únsiz otyrdy.

— Imandy bolsyn, baıǵus. Ózi naǵyz azamat kempir edi. Balasy Pavel ekeýmiz birge ósip edik. — Bizge emes, ózine aıtyp otyrǵandaı jaıymen ǵana sózin kúbirlep bitirdi. Sodan kenet oıyna túskendeı: — Nemeresi she? Natasha? — dep surady.

— Dýná apaı Natashany qashyram dep oqqa ushty ǵoı. Men baıqaǵanda Natasha aman qutylǵan sıaqty edi. Áıteýir men kórgende oq tıgen joq — ty.

— Aman bolsa... taýyp alam, — dedi Nosoves.

Muny da aqyryn aıtty. Emendeı qatyp qalǵan adamnyń jibigenin alǵash baıqaýym osy edi, biraq sál jipsı túsip basylǵandaı, ol tez qatqyl qalpyna oraldy.

Sodan keıin ol menen derevnáda bolǵan oqıǵany surady. Oryssham jetkenshe tutyǵyp, shatasyp, bilgenimdi aıtyp berdim. Ol meni asyqtyrmaı, sóz arasynda suraqpen demep, den qoıa tyńdady. Keıbir jaǵdaıdy táptishtep bilgisi keledi. Sasyp qaldym ba, qaıdam, qyzyl qyrǵynnyń qaq ortasynda bolǵanmen meniń bilgenim kóp emes eken, Nosovestiń biraz suraǵyna jaýap bere almadym. Nemisterdiń qaıdan kelgeni? Jalpy sanynyń qansha ekeni? Olardy kim basqarǵany? Derevnádan qansha adam qutylǵany? Onyń bári men bilmeıtin derekter. Meniń biletinim tek qyzyl qyrǵyn, eńkeıgen kári men jórgektegi balaǵa deıin túgel qyrǵan sumdyq qana. Jan shoshytqan úreı men sumdyqtan ózgeni jadymda ustaı almappyn. Polısaılardyń da uzyn sanynyń qansha bolǵanyn bilmeımin, Dýná apaıdyń úıine jınalyp araq ishkenderi beseý me edi, altaý ma edi, onysyn da anyq ańǵarmappyn; jalǵyz aty — jónin biletin «eski tanysym» Ýsachev.

— Ýsachevty kórgen ekensiz ǵoı? — dedi Nosoves onyń esimine eleń etip.

— Iá, kórdim.

— Polısaılar kisi atysýǵa qatysty ma?

— Joq. Olar aıdasyp júrdi. Sosyn úılerdi órtesti ǵoı deımin.

— Báribir.. — olardyń da qoldary qan.

Meniń esime tórtpaq polısaıdyń sózi tústi. Bir polısaı «biz atqan joqpyz ǵoı» degende: «ıá, biz atqan joqpyz, tek qol-aıaqtaryn matap berdik, nemister baýyzdady» degen. Osy sózdi aıtqanymda Nosoves tipti rıza bolǵandaı:

— Óte taýyp aıtqan, — dedi. — Soǵan oraı sazaılaryn da tartady.

Az áńgimeden keıin Nosoves maǵan:

— Baıqaımyn. Óziń de talaı taýqymetti tartqan túriń bar. Onyń ústine aqyry kelip bosanǵan jeriń de... — dep irkildi de: — Jaraıdy demal, tynyq, — dep áńgimeden bosatty.

Dýná apaıdyń úıinde buǵyp jatyp mysyqsha uıyqtaı bergenge uıqyshyl bolyp jaman úırengen túrim bar, osy zilmánkeniń ishinde de qolym bosasa-aq múlgip ketem. Biraq baıqaımyn uıqym qatty emes, sergek, kádimgi qus uıqy; kóńilime alań kirgen, uıyqtap jatsam da atqaratyn isim, moınymda bir mindetim baryn úzbeı sezetin sıaqtymyn. Qybyrǵa oıanyp ketem, jáne umyt qalǵan, ýaqytyn ótkizip alǵan isim bardaı elegizip oıanam. «Ol ne nárse edi?» dep oıymdy qarmaǵanda balam esime túsedi. Soǵan kádimgideı shym etip ishim jylyp ketetin boldy. «Balam bar, ana boldym» degen uǵym áli boıyma sińip bolǵan joq, keıde tańyrqaımyn, Keshe ǵana shyqpastaı kórinip, úzilmes úreı týǵyzyp, qursaǵyńdy kernep jatqan tiri jándiktiń óziń oılamaǵan jerdeı, jaryq dúnıege kelgenine birden sene ketý de qıyn eken. Jeńildep jaı tapqan qursaǵym keıde onyń bosap qalǵan ornyn sezedi.

Buryn bireý edim, ekeý boldyq, óz tánimniń tiri bólshegi bolyp syrtqa shyqqan tárizdi.

Denem manaýrap, uıqy men oıaýdyń arasyndaǵy haldemin, peshtiń aldynda eki erkek kúbirlep áńgimelesip otyr. Sálden keıin sózderiniń maǵynasy da mıyma jete bastady.

— Men shynymdy aıtsam, joldas Edilbaev, — deıdi Nosovestiń daýsy. — Sizderdiń operasıalaryńyzdyń sonsha sátti bolatynyna óz basym, tolyq sengen joq edim.

— Nege senbedińiz, Stepan Petrovıch, — deıdi. Bul Qasymbektiń daýsy.

— Nemister dál sondaı beıqam bolar dep oılaǵan joq edim. Onyń ústine sizderdiń áreketterińiz tipti tamasha boldy. Derevnáǵa kirgenderińizdi jan bilmeı qaldy. Saqshylaryn da aıqaı — shýsyz tez qurttyńdar. Meniń maǵlumatym boıynsha garnızon túgel talqandalǵan.

— Biraq qolǵa túsken qarýymyz nemis soldattarynyń sanynan azyraq qoı, — dedi Qasymbek.

Nemister tizimmen túgendep ótkizgen joq qoı qarýlaryn, — dep kúledi Nosoves. — Alas-qapasta talaı nárse qalyp qoıǵan shyǵar-aý. Biraq oq — dárisin qolǵa túsirgenimiz qatyp ketti. Oǵy bolmasa myltyq degeniń taıaq emes pe.

— Operasıamyz sátti boldy-aý. Tek derevnányń halqyna janym ýdaı ashıdy, — Qasymbek qınalyp, kibirtikteńkirep sóıleıdi. — Sol úshin olar derevnány túgel qyryp jiberdi ǵoı.

Ekeýi de úndemeı qaldy. Aýyr kúrsingenderi estiledi.

— Aqyrynyń dál mundaı bolaryn... — dep Nosoves múdirip qaldy. — Jazalaý otrádtarynyń baryn estip edim. Dál mynandaı qataldyqqa baratynyn, shynymdy aıtsam, men de boljaǵanym joq. Árıne endi, ol derevnádaǵylardy mańdaıdan sıpamaıtynyn bilip edim, biraq birden dál mynadaı...

— Apyr-aý tipti... aq-qarasyn ajyratpaı... Besiktegi balaǵa deıin...

— Jamandyqtyń da bir jaqsylyǵy bolady, — dedi Nosoves aýyr oıdy silkip tastap, sergip. — «Nemister sypyra qyrý soǵysyn bastap otyr. Endeshe ózderin de sypyra qyramyz» degen Stalın joldas. Endi halyq ashynady. Arty qalaı bolady dep buǵyp bas baǵyp otyrǵandar kóp edi, endi qozǵalatyn shyǵar. Nemisterdiń jolynda túk qaldyrmaı órt jalaǵandaı etý kerek degen kósem tapsyrmasyn biz jerine jetkizip oryndaı almadyq. Sony oryndaýǵa endi fashıserdiń ózderi kómektesip otyr. Dushpannyń bul istegen isi partızan qımylyn myqtap kúsheıtedi. Jaý tylyndaǵy aıaýsyz soǵys endi bastalady.

Nosoves aqyryn sóılese de tyǵyz daýyspen sózin nyǵyzdap tastap otyr edi, sońǵy jaǵynda daýsy qattyraq shyǵyp ketti, esine túsip ketti-aý deımin, «oıatyp almadym ba» dep maǵan qarady. Men kirpik astynan baǵyp qımylsyz jatyrmyn. Daýsyn báseńsitip:

— Solaı, joldas Edilbaev, — dedi.

Qasymbek «Iá-a» dep aýyr kúrsindi de qoıdy.

— Al, opasyzdar men satqyndardy aıaýsyz jazalaımyz. Olar nemisterden emes bizden qorqatyn bolsyn. Bilemin. Áli de bas baǵyp buǵyp otyrǵan, tipti keshegi keıbir belsendiler de bar. Uzamaı olardy da bir jaǵyna shyǵaramyz. Bul soǵysta beıtarap adam bolmaıdy. Ia jaymen boldy, ıa bizben bolady. Óziń bilesiń, nemister partızandy tutqynǵa almaıdy. Seni men bizge sheginetin jer joq. Jeńsek tirimiz, jeńbesek... — dep toqtady Nosoves. Sál oılanyp: — Osyny ár partızannyń mıyna shegelep qoıý kerek. Jaýdan tıtimdeı rahmet kútpesin, — dedi.

— Keshegini kórgennen keıin qaı partızan aldanar deısiń, — dedi Qasymbek jaıymen.

— Aqymaq bastar az emes, sondyqtan da osy uǵymdy shegeleı berý kerek. Jany qysylǵanda jaltaryp shyǵatyndar tabylady. Ondaılardy aıamaý kerek. Nemister qatal jazaǵa kóshse, biz dushpandar men satqyndarǵa odan beter qatal jaza kesemiz.

Erkekterdiń sózderi qataıyp barady. Osy kezge deıin jaýyn-jaýynnyń arasymen degendeı buqpantaılap jaı baǵyp kelip edim. Bir qudirettiń arqasynda keshegi qyrǵynnan da aman shyǵyp, jolym bolyp jubaıyma qosylǵan soń baıaǵy kúnim qaıtyp oralǵandaı sezinip, arqa basym keńip qalyp edi, sóıtsem naǵyz janyp turǵan ottyń ortasyna endi kelgen sıaqtymyn. Óz tánim jeńildegenmen qol-aıaǵyma tusaý bolǵan náreste bar, onyń ishtegi salmaǵynan syrttaǵy salmaǵy áldeqaıda aýyr bolaryn sezem. Osyny oılaǵanda tula boıym tońazyp, kóńilim qulazı bastady. Osy ottyń ortasynan myna tıtimdeı tiri jandy qalaı aman alyp ótemin?.. Qar ústine domalap túsken sarǵysh qundaqtyń orta tusynan qan burq ete qaldy... Basymdy oqys kóteril alyppyn. Barlyq erkek ańyraıyp maǵan qarady.

— Shoshyp ketken joqsyń ba? — dep Qasymbek úrpıe, ornynan júrelep kóterile berdi.

— Maǵan balany áperip jibershi.

— Bala tynysh... Uıyqtap jatyr ǵoı.

Qasymbek aıtaryn aıtsa da kúıbeńdep ornynan turyp, qundaqty eppen ustap maǵan áperdi, bastapqydaı emes, qoly úırenip qalypty. Nosoves te túregeldi.

— Al jubaıyńyzdyń qol-aıaǵy jeńil bolsyn, — Ere shyqpaq bolǵan Qasymbekti toqtatyp: — Seniń asyqpaýyńa da bolady. Úı-ishiniń áńgimesine bóget bolmaıyn, — dedi.

Nosoves shyǵyp ketken soń Qasymbek peshke otyn salyp kúıbeńdep áýre bolyp jatyr.

— Úıdiń ishi ysyp ketti, jaǵa bermeseıshi, — dedim.

— A? Ysyp ketti me?

Qasymbek peshtiń aýzyna apara bergen aǵashty, ne qylaryn bilmeı, kishkene ustap turdy da, jerge tastady, sodan keıin sákiniń shetine kelip otyrdy. Ne aıtaryn bilmeı meniń qolymdaǵy qundaqqa qaraı beredi. Alǵashqy kúni ekeýmiz bir-birimizge aıtar sózimizdi taýsyp alǵan sıaqtymyz, bastap keshken hıkaıalarymyzdy aıtyp boldyq. El-jurtty, aǵaıyn-týǵandy eske alaıyq desek... kóńilimizge kelip keptelip turǵan sózge ekeýmizdiń de aýzymyz barmaıdy. Eldi aıtsań-aq ar jaǵynda ah urǵan arman biteý jatqan ishki jarańdy tyrnap syzdatyp qoıa beredi, bolashaǵymyzdy sóz etýge... Keleshegimizdiń keıingimizden de qıyn ekenin ekeýmiz de sezemiz. Ony boljaýǵa men ǵana emes, Qasymbektiń de batyly barmaıdy.

Sóıtip arǵy men bergige jolamaı, qaterli oıdan attap ótip, ǵaıyptan basymyz qosylǵan azǵana qýanyshymyzdy talǵajaý etip, eki-úsh kún kóńilimizdi aldarqatyp kelip edik, endi baıqasam jubaıymmen qaýyshqan alǵashqy qýanyshym suıylyp barady. Qıyn oılardy qansha oılamaıyn desem de, ol qurǵyr oılatpaı qoımaıdy. Jańaǵy sózderinen baıqap qaldym: bular tek ajalǵa bastaryn baılap qoıyp qana soǵysatyn adamdar. «Áke» degenmen jan qalmaıdy deýshi edi qazaq: bul jan qalatyn jer emes eken. «Ne ómir, ne ólim» degen urandy estip edim, sonyń shyn maǵynasyna endi kózim jetti, «kózim jetti» emes-aý, tipti kózim kórdi.

Arqasyn qara ormany — qalyń eline tirep qoıyp soǵysatyn maıdan emes, ońy men soly, aldy men arty aınala jaý, orman panalap, saı saǵalap, tún jamylyp soǵysyp júrgen jandar. Osyndaı naǵyz qysyltaıań, alapat kezeńde Qasymbektiń moınyna masyl bolyp minip alyppyn, jáne bireý emes, ekeýmin. Ony Qasymbek sezbeıdi deımisiń. Árıne sezedi, biraq maǵan bildirmeıdi. Tipti bolashaq súrgindi bylaı qoıyp, osy az kún tynyshtyqtyń ózinde meniń osy arada bolýymnyń ózi ersi eken. Kileń salt basty, sabaý qamshy jaraqty jaýyngerlerine bólinip, meni tóńirekteı berýge Qasymbektiń ózi de qysylady... «qatyn jandy» degen at jas adamnyń shamyna tıedi. Komısary «asyqpaýyńa bolady» dese de ol uzaq otyra almaıdy, nesin jasyraıyn, ishimnen qasymda uzaǵyraq otyra turǵanyn jaqsy kórem de ony qyzmetinen qaldyryp kóp bógeı almaımyn. Biraq...

— Ózi tipti oıanatyn emes qoı, — deıdi Qasymbek.

— Jańa sender kelerde emizip edim. Qarny ashpaǵan ǵoı.

— E, báse, tipti uıqysy qatty. Ákesine sálem berýdi de bilmeıdi. Káne, ornyna salaıyn.

Qasymbek balany ornyna salyp, meniń qasyma kelip otyrdy. Arada ótken ýaqyt jatyrqatyp tastady ma, álde buryn da bir-birimizge emin-erkin ashylyp, etene úırenisip kete almadyq pa, balaly bolsaq ta ekeýmizdiń aramyzda erkindik joq, ońasha qalsaq-aq sóılesetin sóz tappaı kibirtikteı beretin bolyppyz, sodan ekeýmiz de ishteı qysylamyz. Qaıta Aban kelip qalsa dańǵyrlap sóılep, osy qysylysty tarqatyp, kóńilimizdi kóterip tastaıdy. Qasymbek úndemegen soń kóńildegi kúdigimdi ózim aıttym.

— Osy men senderdiń aıaqtaryńa oralǵy bolatyn shyǵarmyn.

— Nege? — dep selt etti de, Qasymbek suraǵynyń ersi ekenin ózi de túsinip, úndemeı qaldy.

— Negesi qalaı. Jaraý at minip jaýǵa shabatyn jaýyngerdiń qulyndy bıe jetelep júrgenin kórip pe ediń?

Kóńilimde júrgen sózdiń aýzymnan qalaı shyǵyp ketkenin baıqamaı, aıtýyn aıtyp alyp, qysylyp qalyp edim, biraq Qasymbektiń qudaı ońdap kúlip jibergeni. Sodan boıym jeńildep men de kúldim. Osy kúlkiniń bir rahat bolǵany — qabyspaı turǵan aramyzdy biriktirip, qyrtysymyzdy jazyp jiberdi, Qasymbek meni qushaqtap betimnen súıip aldy.

— Árıne ońaı bolady dep otyrǵanym joq. Biz ylǵı jortýyldaǵy adambyz ǵoı, — dedi Qasymbek meniń shashymnan sıpap, — Bir jerge jasyrýǵa qazir derevnálardan da tynyshtyq kete bastady. Ázir birge bolamyz. Stepan Petrovıchke de aıtqanmyn. Ol onsha quptaı qoımasa da qarsy bolmady. Ar jaǵynda... taǵdyrdyń salǵanyn kóre jatamyz.

6

«Adam úsh kúnnen keıin kórge de úırenedi» deýshi edi Qamqa ájem. Tońǵaǵy qatpaǵan jas sharanamdy kóterip júrip túzde jortqan partızan ómirine qalaı úırenip ketkenimdi ózim de baıqamaı qaldym. Tósekten bas kóterisimen-aq qarap otyrmaı óz tirshiligimdi ózim qaraıtyn boldym. Bes-alty kúnnen keıin bir balanyń sharýasynan artylyp, medsestra Shýra «siz ázir kóp qımyldamańyz, ózim-aq isteımin ǵoı» dese de qarap otyra almaı, oǵan da qolǵabysymdy tıgizetin boldym. Mensiz de sharýasy men qıyndyǵy basynan asyp jatqan myna qaýymǵa masyl bolýym uıat sıaqty kórinip, Dýná apaıdyń úıinde sonsha ýaqyt buǵyp jatyp, kerenaý tartqan buıyǵy qalpymnan serpilip eńsemdi kóterdim. Onyń ústine Qamqa ájemniń Qasymbekke aıtqan sózi bar-dy: qyzym meni jerge qaratpaıdy, serigińe jaraıdy, qarnyń ashsa qýyryp je, shóldeseń qaınatyp ish, bárine shydaıdy, — dep edi, Qasymbek etigimen sý keship júrgende balpıyp jatyp alǵanym... Aýyl áıelderinen kórgenim bar, belimdi myqtap turyp tańyp aldym da turyp kettim.

Sirá qareket ańsap qalsam kerek, kádimgideı serpilip, boıymda sergektik paıda boldy, syrtqa shyǵyp tóńiregime kóz salyp, kókjıegim ashylyp, órisim keńı bastady. Biz bir qaraǵaıy men qaıyńy aralas ormannyń ishinde júr ekenbiz. Bul arada qylqan japyraqty shyrsha, men bilmeıtin jáne bir aǵashtar kezdesip qalady. Tóbeni aınala tesken tyshqannyń inindeı saı baýraıynda tompıǵan jerkepeler kóp; tóbelerin qar basyp, syrt kózden tasalap tastaǵany sonsha, ádepkide olardy jotalanǵan qar úıindileri dep oılaǵam. Bir qaraǵanda elsiz bolyp kóringen ormannyń osy qýysynda qybyrlaǵan, qujynaǵan ómir bar eken. Ol ómir beti qatyp qalǵan jerdiń syz baýyryn jylytyp, qar astyna kirip ketken.

Men jatqan jerkepe kishileý jyrany baýyrlaı úńgip qazylǵan, sol jyranyń aınalma ıiriminde ájeptáýir sharýashylyq bar eken. Eki-úsh at shana doǵarýly, attar sol shananyń ústindegi shópke bas qoıǵan. Býynshyqtar, tender. Ar jaǵynda shyrshanyń butaǵynan ıtarqa qyp jasaǵan kúrkeniń ishinde qyzyl qasqa sıyr kúısep tur. Kádimgi bir aýyldyń tirshiligi sıaqty. Aıtpaqshy... myna sıyr... Iá, bul Dýná apaıdyń Zoıkasy. Jelini jer syzǵan qyzyl qasqa... qazir jelini kishireıińkirepti. Kúıisin irkip, tańyrqaǵandaı moınyn buryp maǵan bir qarap aldy, tostaǵandaı kózi dymqyl tartyp móldirep tur. Eriksiz qolymdy sozyp edim, jalańash keń tanaýy deldıip ıiskedi de, saýsaǵymdy jalap aldy.

Endi bir kelgenimde syrıǵan uzyn soldat quıryǵymen jer súze tómen júrelep sıyr saýyp otyr, ebedeısiz uzyn qoly súttiń jartysyn óziniń tizesine shashyratady. Meniń sybdyrymdy estip esik jaqqa jalt qarap edi: Aban eken. Hege ekenin bilmeımin, ekeýmiz de qysylyp qaldyq.

— Siz munda ma edińiz? — dedi Aban urlyq qylǵandaı sasyp.

— Shelegińdi bere ǵoı. Men saýaıyn, — dedim.

— Osy sıyrdy ózim saýyp júr edim, — dedi Aban kúlip. — Nesin jasyraıyn, saýynshylyǵym shamaly eken. Tek áıteýir balaǵa sút bolsyn dep...

— Onyń ras. Sıyrdyń jelini qaıtyp qalypty.

Úıde júrgende kishkentaıymnan sıyr saýyp úırengenmin, osydan keıin Zoıkany ózim saýatyn boldym. Áıel qolyn sezdi me, janýar ısinip, súti molaıa bastady. Mal balasyn jasymnan jaqsy kórýshi edim, biraq bul sıyrǵa degen yqylasym bólekteý. Ekeýmiz bir saraıdy panalap jan saqtaǵan soń, mal da bolsa qaterli sátte qasymda bolǵan serigim sıaqty. Onyń ústine Dýná apaıdyń... ıá, Dýná apaıdyń kózindeı ystyqtyǵy da bar maǵan. Aldamshy sezim, qaıdam, osyny men ǵana emes, Zoıka da sezinetin sıaqty, men kelgen saıyn sút ısi aıqyn ısinip turǵanda ekeýmizdiń de boıymyz býsanyp analyq sezim oıanǵanyn sezemin.

Adam tirshilik qylǵan jerdiń bári birdeı eken ǵoı ózi — munda da sol tirlik, tek tirliktiń eń bir jupynylaý túri. Ortaq qazan kóterilmeı jurt eki-úshten oraılasyp astaryn kishkene kotelekke pisiredi eken, bir úlkendeý kastrúl tabylyp, men soǵan sorpa pisirip, as ústinde az ǵana komandırlerdiń basy qosylatyn boldy. Azyǵymyz da mol emes, biraq ázirge ashyqqan joqpyz. Jortýylǵa shyqqandar aýyl jurttan bir nárse qarmanyp keledi de sonymen úzilip ketpeı birine-biri jalǵasyp turady. Qasymbek atqa jegip júrip as pisiretin joryq kýhnásyn qolǵa túsirgisi keledi. «Partızandyq soǵys bir kúndik emes, artymyzdan oq-dári, azyq-túlik jetkizip turatyn tylymyz joq.

Bir jetiden keıin Qasymbek ekeýmiz bólek zilmánkege kóshtik. Ol buryn Abandarmen birge jaıyp júr eken, endi kádimgideı ońasha otaý boldyq. Aban kelip, «Názıra jeńgeı, sizge otaý tigip qoıdyq, júrińiz» dep medpýnktten alyp kelgende, kádimgideı júregim lúpildep ketti. Myń jasaǵyr, jigitter de kelistirip istegen eken, tóbesin ǵana emes, qabyrǵalaryn da qaraǵaımen shegendep, buǵan da bir jerdeı taýyp alyp temir pesh qoıypty. Qysta qazylǵan jer úıdiń yzǵaryn qaıtaryp mazdatyp ot jaǵyp jibergen. İshi tap-taza, qaraǵaı ısi ańqyǵan jerkepe qaýip-qaterdi, almaǵaıyp zamandy umyttyryp meni balasha máz qyldy. Jan-jaǵyma súısine qarap az turdym da, júgirip baryp balamdy ákeldim.

Jańa zilmánkege kóshkenim kádimgideı meıram boldy. Snarádtyń jez qorabynan jasaǵan maı sham piltesiniń joǵarǵy jaǵy tútindese de, jerkepeni sarǵysh-kúńgirt nurǵa bólegen, temir peshtiń ústinde búlkildep qaınaǵan syrly kastrúlden shyqqan sorpanyń tátti býy qolqańdy qaýyp tanaýyńdy jybyrlatady. Ot basynda Nosoves, Aban, Nıkolaı, Qasymbekter otyr, kúıeýi alystan bazarshylap kelgen áıeldeı máz-meıram bolyp men júrmin. Kúıeýim, balam bar, jyly úıim, otbasy ómirim bar áıel sıaqtymyn. Myna qonaqtardyń jaıbaraqat áńgime soǵyp otyrǵandarynyń ózi maǵan bir rahat, onyń ar jaǵynda da jaıdary, jarqyn qýanyshym bar sıaqty. Qundaqta jatqan kishkentaı sábıim jeke tirlik ıesi bolyp, kún asqan saıyn bólektenýdiń ornyna qolqama kirip baratqandaı, tánime jaqyndaı túsedi. Eresek áıelder aýylda balalaryn súıgende «tas emshegimdi jibitken» deýshi edi — sol sózdiń maǵynasyn endi túsinip kelem. Oıpyrym-aý, tipti úıli — barandy áıel bolyppyn-aý, kúıeýim, balam qasymda. Osy baqytymnyń ar jaǵynyń ishki ekenin sezsem de aldarqanǵan kóńilimdi aınytqym kelmeıdi. Adam balasynyń qaı armany oryndalyp jatyr, keshegi qıamettiń ishinde, osyny da kórmeı ólip ketkende qaıter edim.

Partızandardyń «tapsyrma» deıtini bolady eken. Mektepte júrgende balalarǵa úıge tapsyrma beretin, muny da dál solaı ataıdy, tek mazmuny bólekteý. Túnge qaraı partızandar úlkendi-kishili top bolyp, qarý-jaraqtaryn asynyp ketip jatady. Keıbireýleri jaralanyp keledi, kelmeı qalatyndary da bolady. Keıde úlkendeý top bastap Qasymbek te ketedi, keterinde syr bildirmegensip: «tańǵa jaqyn oralarmyz, sen alań bolmaı uıyqtaı ber» deıdi. Bul sózdi túngi beıbit kúzetke bara jatqan adamdaı, ánsheıin jaı ǵana aıta salady, biraq men alańsyz uıyqtaı almaımyn. Álsin-álsin oıanyp qybyr etken sybdyrǵa qulaq tigem. Qaıtyp kelgen soń da, meni qorqytqysy kelmeıtin bolar, Qasymbek esh nárse aıtpaıdy, «jolymyz bolyp, tapsyrmany sátti oryndadyq» dep qoıa salady, túk qateri joq sıaqty.

Qansha qaterli bolǵanyn Aban kelip sóılegende bilem. Ol túngi urystan qyzýy basylmaı, sambyrlap, toqtaýsyz sóılep, bolǵan oqıǵany quıqyljytyp túgel aıtyp beredi. Arasynda qyzyp ketip, daýystap «ana jerdegi álgi» dep Qasymbekti de áńgimege eriksiz aralastyrady. Men ári súısinip, ári úreılenip, júregim dirildep tyńdaımyn, ystyq, sýyq tolqyn denemdi qatar qaryp ótedi.

Ábden kúderimdi úzgende, tóbeden túskendeı ǵaıyptan kezdesken, qazir de saǵat saıyn joǵaltyp alý qateri arylmaǵan Qasymbegimnen eki eli ajyrasqym kelmeıdi, biraq sharýasy basynan asyp jatqan Qasymbek meniń qolyma tıe bermeıdi. Túngi joryqtaryn bylaı qoıǵanda, moınynda «qansha adamnyń qamy bar, áli boı túzep bolmaǵan otrádty jaraqty ásker qylý ońaı bolsyn ba, onyń ústine buryn qolyna qarý ustamaǵandardy úıretýge de talaı teri tógilip, joryqqa shyqpaǵan kúnniń ózinde de murnynan shanshylyp júredi; bir jaǵynan bala jylap, túngi uıqysynyń da mazasy shamaly. Ondaıda tynysh jatýdyń ornyna Qasymbek menen buryn oıanyp, jórgekke jarmasady. «Sen uıyqtaı ber, astyn ózim qurǵatam ǵoı», — dep jatqyzyp tastaımyn-aý, biraq ondaı uıqyda maza bola ma.

Muzdap qalǵan jer úıdegi balanyń astyn jýǵanda jylaǵany da bir túrli: erni ernine tımeı qybyrlap, qaltyrap jylaıdy. Balanyń boıyn jylytyp, emizip uıyqtatqansha Qasymbek te uıyqtamaıdy.

Denem tońazyp kelip Qasymbektiń baýyryna tyǵylam. Sýyq úıde sheshinbeı jatqan qalyń kıim tánimdi bólip tursa da kúıeýimniń bar jaqyndyǵyn sezem. Tumsyǵymdy tamaǵyna tyǵyp, buıyǵyp jatyp, kir-qońy alynbaǵan joryqtaǵy erkektiń ashqyltym jyly ısin rahattana jutam. Osy senimdi, jyly deneden aırylyp qalatyndaı qorqyp, keıde tas qylyp qysyn, qushaqtan alam. Nápsisi túskir oıanbady dep nesine kólgirsıin, biraq nápsimdi qorqynysh tejep, nápsiden de úlken etene et jaqyn erekshe sezimmen qushyrlana túsem.

Qasymbek erte turady. Keıde túnniń de bir ýaǵynda shyǵyp ketip qaraýyldy tekseredi. Buryn da kúıeýim shıraq, jınaqy, ásker tártibin buljytpaı oryndaıtyn, biraq buryn joǵarydan berilgen tártipti oryndaýshy bolsa, qazir mazasyz qojaıyn sıaqty. Buǵan tártip berip jatqan adam joq, barlyǵyn ózi oılap, ózi qadaǵalap, ózi tyndyryp júredi. Tek bir baǵynatyn, qaımyǵatyn adamy Nosoves. Ol qyryqty alqyndyrǵan tájirıbeli kisi bolǵandyqtan ba Qasymbek onyń aldyna shyqpaıdy, ylǵı yǵynda bolady. Meniń alǵan áserim boıynsha Nosoveste ózinen iri yqtyratyn bir óktemdik bar, onyń neden ekenin ázirge túsine almaı qoıdym. Bylaı qaraǵanda ekeýiniń pravolary teń sıaqty. Qasymbektiń rotasynyń aman qalǵan soldattary men ormanǵa jınala bastaǵan partızandar birigip otrád bolǵan. Qasymbek komandır, Nosoves komısar. Degenmen Nosovestiń iriligin Qasymbek ekeýmiz ǵana emes, jurttyń bári sezedi, biraq sodan keıingi myqty meniń kúıeýim. Munyki de óziniń eńbegimen, qasıetimen alǵan bedeli. Az ýaqytta bir ańǵarǵanym bu jerde onsha shenge qaraı qoımaıdy eken, óıtkeni shen berip joǵarylatyp, shenin alyp tómendetip otyratyn joǵarǵy jaǵyń joq, jurt joǵarǵylarǵa qarap alaqtamaı, tek qolynan keletin adamdardy ǵana syılaıdy.

Qasymbektiń bir qasıeti sózge sarań da iske tyndyrymdy. Ne oılasa ishinde, barlyq isti úndemeı, dabyrasyz tyndyryp júredi. Qudaı taǵala myna alapattan aman alyp shyǵyp, ómir berse, men úshin Darıǵa jeńgem arman etetin, naǵyz bir ornyqty, myqty jigittiń eteginen ustappyn, bolashaq ómirim de bultaqsyz, berik, jaıly...

Bir baıqaǵanym, bolashaqty onsha kóp oılamaıtyn bolyppyn. Kúndelikti tirshiliktiń ózi maǵan jetip jatyr. Men de endi myna jurttan bólek bap kútken masyldyqtan arylyp, óz aldyna bir sharýashylyq sıaqty partızannyń qotanynda usaq-túıek kádege jarap, typyrshyǵan kóptiń biri bop kele jatyrmyn. Óstip júrip eki-úsh aıdyń qalaı ótip ketkenin baıqamaı qalyppyn. Qaqap turǵan qystyń ortasy aýyp, kóktemge qaraı bet alǵan túri bar.

Jylý ańsap kópten kútken tátti úmitimizdiń esesine men lagerge kelgen soń uzamaı-aq bárimizdi qýanta tolqytqan úlken úmitimiz ortaıyp barady. Ótken jyly dekabrde bizdiń ásker Moskva túbinde úlken shabýylǵa shyqty degen qýanyshty habar alǵanbyz. Eki-úsh aıdyń shamasynda bizge de kelip qalar dep jurttyń bári de qýanyp júrdi, saq sóıleıtin Qasymbektiń ózi «amandyq bolsa, bizdiń ásker kelisimen elge qaıtaram» dep aıtyp qalǵan. Partızandarǵa kelip qosylýshylar kóbeıip, basqa jerlerde de otrádtar paıda boldy degendi estigenbiz. Bizdiń jigitter de qımylyn kúsheıtip, Qasymbek lagerge sıregirek túneıtin bolǵan. Bir jaǵynan Qasymbek úshin qoryqsam, bir jaǵynan jaqyndap kele jatqan jeńiske qýanyp júregim alyp-ushyp júrgen. Ásirese Stepan Petrovıch kóńilimizge myqty jel berdi. Partızandardy jınap alyp:

— Qyzyl Armıa Moskva túbinde fashıs armıasyna qatty soqqy berdi. Olardyń tańdaýly kúshterin talqandap shabýylǵa shyqty. Jetinshi noıabrde Qyzyl Alańda parad qabyldamaq bolǵan esýas Gıtler qazir jantalasyp jatyr. Azattyq kúni jaqyn. Qol qýsyryp qarap otyrmaı, jay tylyn aıaýsyz talqandap, jeńimpaz jumysshy — sharýa Qyzyl Armıasyn biz de jeńispen qarsy alýymyz kerek, — dep jalyndy sóz sóıleıdi.

Jaýyngerlerdi tapsyrmaǵa attandyrar aldyndaǵy osyndaı bir-eki jıynǵa men de qatysqanmyn. «Qanǵa qan! Janǵa jan! Stalın úshin!» dep Stepan Petrovıch uran tastap, partızandar ýralaǵan kezde meniń de delebem qozyp ketti.

Jańa jyldyń aldynan-aq partızandar qataryna qosylýshylar kóbeıe bastaǵan, keıde birtindep, keıde eki-úsh adam bolyp kelip qosylyp jatty. Lagerde jerkepeler de kóbeıip, qystyń kózi qyraýda kádimgi áskerı jattyǵý oqýy júrgizildi. Buryn qolyna qarý ustap kórmegenderdi jaýynger etip shyǵarý úshin erteden keshke deıin qýalaıdy. Soǵystyń aldynda eki jyl ásker qatarynda qyzmet etken Aban sıaqty soldattar qazir kishigirim komandır bolyp jańa kelgenderdi úıretip júr.

Jańa jyldan keıin bizdiń otrádqa bir bala jigit qosyldy. Aty Prohor eken. Jurt ta, men de ony Proshka deımiz, jigit deıtin de esh nársesi joq, kádimgi bala. Eń myqtaǵanda jasy on beste bolar, ózi taldyrmash, súıegi de shıtik kishileý. Qýshyq sopaq betti, tumsyq ushy qaıqylaý, ústińgi erni dúrdıip ilgeri bitken de, astyńǵy erni keıin sheginip, tisine jabysyp, aýzynan sý aǵyp ketetindeı eki ezýi salbyrap turady. Qabaǵy qalyń kózin sál syǵyraıtyp, aýzyn ashyp, kórgen nársesine tańyrqap qalǵan — naǵyz sábı keskin. Proshkany qazan-oshaq jaqqa meniń qasyma berip qoıdy, ózi bir til alǵysh jaqsy bala eken: otyn jarady, sý tasıdy, ot jaǵady, kartop arshıdy. Nege jumsasań da tyndyrymdy, úndemeı júrip isteı beredi. Meni jatyrqaı ma, álde minezi tuıyq pa, kisimen jóndep sóılespeıdi, sábı júzine tereń uıalaǵan renish bar sıaqty. Álde úlkenderden bólip, túngi joryqqa qatystyrmaı qazan-oshaqtyń basyna qoıǵanyna renjı me eken? Túrtkilep syr tartyp kórsem de ashyla qoımady.

— Áke — shesheń bar ma?

— Bar.

— Olar qaıda?

— Anda, — dep qolyn silteı saldy da, sodan keıin: — Derevnáda, — dep anyqtady.

— Olar qoryqpaı seni qalaı jiberdi?

— Men olardan suraǵan joqpyn.

Sodan keıin men de shuqylaı bermedim, sóıleskisi kelmese qaıteıin, qarshadaı bolyp alyp, tas túıinip ishin bermeıdi. Sonda da Proshkany jek kórmedim. Tipti bala endi. Qyrshyn jasyn aıaımyn. On shaqty kún ótken soń Proshkanyń ózi sóz bastady.

— Tetá Nadá. Meni nege tapsyrmaǵa jibermeıdi, a? Sizdiń oıyńyz qalaı, a?

— Sen áli kishkentaı... — dep qalyp, renjitip alarymdy sezip tilimdi tisteı qoıdym da. — Sen áli jassyń ǵoı, — dedim.

— Men nege jas bolamyn, — dedi Proshka renjip. — Men bıyl on altyǵa shyǵamyn.

— Endi... On segizge deıin áskerge almaıdy ǵoı.

— Joq, partızandardyń zańy basqa. Munda shaldar da, balalar da soǵysady. Joq, partızannyń jóni basqa, — dedi kádimgi kekse adamsha maǵan túsindirip. — Jas adam jaýǵa qarsy soǵyspasyn degen zań joq. Meniń oıymsha munyń sebebi basqa.

— Qoı, odan basqa ne sebep bolsyn. Qazir soǵysa biletin úlkender de jetedi ǵoı, — dep jubatqan bolyp edim, oǵan Proshka ılanbady, óziniń basqa bir kúdikti oıy bar eken.

— Olar maǵan senbeıdi, — dedi Proshka jasyryn bir syr aıtqandaı daýsyn tómendetip.

— Nege senbeıdi? — dedim men tańyrqap.

— Nadá apaı, meniń sizden úlken ótinishim bar. İsteısiz be? — dedi jalynyshty daýyspen.

— Qandaı ótinish?

— Siz oryndaısyz ba, Nadá apaı? Siz jaqsy kisisiz ǵoı, — dep jalyndy Proshka.

— Al, oryndaıyn, qolymnan kelse... Aıta ǵoı.

— Sizdiń kúıeýińiz komandır ǵoı. Siz oǵan aıtyńyzshy.

— Maǵan sensin, jaraı ma? Men aldamaımyn. Men adalmyn, Nadá apaı.

— Seni aram degen bireý bar ma? Onyń ne? — dedim tańyrqap.

— Eshkim aramsyń dep aıtqan joq. Biraq ishim sezedi... Olar maǵan senbeıdi.

Balanyń sózine basym qatyp ketti.

— Nege senbeıdi? Aıtshy óziń túsindirip, — dedim.

Proshka áldeneden qysylǵandaı irkilip qaldy. Ne shıkisiniń baryp bilgim kelse de, balany mazalaǵym kelmeı, men de úndemedim. Sálden keıin qınalyp turyp syryn aıtty:

— Meniń ákem nemisterge qyzmet istep júr. Múmkin estigen shyǵarsyz. Ýsachev.

— Ýsachev pe? — deppin shoshyp ketkendeı.

— Ol aqymaq, onda aqyl joq, Nadá apaı, — dedi Prosha yzalana yshqynyp, — Ol qashan da aqymaq bolatyn. Ol bizdi sabaıtyn. Iá, ıá, sabaıtyn. Men onyń sabaǵanyna renjimeımin, biraq jaýǵa qyzmet istegenin keshpeımin. Keshpeımin. Nege ol sóıtti eken, a? Nege sóıtti eken, Nadá apaı?

Oǵan men jaýap bere almadym. Ekeýmiz úlken jerkepeniń ishinde as pisirýge ázirlep kartop arshyp otyrǵanbyz, men de ańǵarmaı qalyppyn, Proshanyń barmaǵy, qolyndaǵy jartylaı arshyǵan kartoby qyp — qyzyl qan.

— Oıbaı-aý, qolyńdy kesip alypsyń ǵoı, — dedim.

Prosha tipti qolyn kesip alǵanyn baıqamaǵan eken, túsinbegendeı maǵan odyraıa qarady, sodan keıin qolyna kózi tústi de ornynan kóterile berip, pyshaqty jerge laqtyryp jiberdi. Onsyz da kem ıegi keıin sheginip, astyńǵy ernin tistep alǵan Proshka kemseńdep, jylap jibere jazdap ózin ázer ustap tur, bir-eki ret kóz jasyna áli kelmeı óksip aldy. Sodan keıin qan sorǵalap turǵan bas barmaǵyna qarady, onyń ne qylǵan, qaıdan shyqqan qan ekenin túsinbeı turǵan sıaqty.

— Ákel, qolyńdy tańyn bereıin, — dep men de ornymnan turdym.

Prosha meniń ne aıtqanymdy uqpaǵandaı maǵan tańdana qarady, sodan keıin qolyna kózi túsip:

— Men barmaǵymdy kesip alyppyn, — dedi aqyryn.

Men barmaǵyn tańyp jatqanda alqymyna keptelgen óksigin syrtqa shyǵarǵysy kelmeı býlyǵyp, solqyldap bir-eki ret aýyr kúrsinip aldy. Baıǵus balanyń sonshama qınalǵany janyma batyp ketti. Qınalǵany sonsha tipti sorǵalap turǵan qanyn baıqaıtyn da, eleıtinde emes. Osy bir ústińgi erni dúrdıip, ezýi salbyraǵan kemıek sábılik ańqaý keskini alǵash kórgende-aq júregimdi jylytyp, sodan ish tartyp baýyr basyp qalyp em, Endi kelip ol aıaq astynan kempirdiń úıine kelgen saıyn úreıimdi ushyrǵan Ýsachev polısaıdyń balasy bop shyqty. Men sony túsine almaı dalmyn. Joq, tipti ekeýin qabystyra almaımyn. Sondyqtan da áýelgi sátte men onyń ákesi týraly esh nárse oılaǵanym joq, tek balanyń qınalǵany qatty janyma batty.

Proshanyń tomsyraıyp, únsiz qalyp turǵanyn birazdan keıin baıqadyq, óz oıymmen álek bolyp balanyń qorǵansyz halin umytyp ketippin. Men úndemeı qalǵan soń sekemshil jarym kóńilin taǵy bir senimsiz suq kóz qarap ótkendeı júdep qalypty. Baıqaýsyzda masqara syryn ashyp alyp, endi sodan jer bolyp turǵan túri bar. Men ne aıtarymdy bilmeı sastym: jubanysh aıtaıyn desem taǵy da bir jarasyn tyrnap alam ba dep qorqamyn, biraq úndemegenim odan da aýyr tıetinin sezdim.

— Proshka, sen beker kúdiktenesiń... Sen qınalma... — Sonan soń aıaq astynan oı taýyp, tipti ózim qýanyp kettim. — Saǵan nege senbesin? Senbese partızan otrádyna qabyldaı ma?

— «Seni áli synaımyz» dedi Nosoves. Ol maǵan senbeıtin sıaqty, — dedi Prosha tómen qarap. — Sosyn kýhnáǵa jiberdi. Senbegen soń jiberdi.

— Kýhnáda júrgenderge senbeıdi degendi kim aıtty? Men de kýhnáda júrmin ǵoı.

— Siz áıelsiz ǵoı, — dedi Prosha tomsyraıyp. Kenet meni kemsitip alǵanynan qysylǵandaı: — Sizdiń kishkentaı balańyz bar ǵoı, — dep qosyp qoıdy.

...Myna soǵystyń áli de men túsinip bolmaǵan sumdyqtary ashylyp kele jatyr. Meni ǵana ot basy oshaǵymnan, aýyl-aımaǵymnan ajyratty ǵoı desem, meniń qasiretim beregirekte jatqan sıaqty, bul soǵys áke men balanyń arasyna kirip ketipti, ekeýi bir-birine myltyǵyn kezegen qandy maıdannyń eki jaǵyna shyǵypty. Ekeýiniń tabysatyn jaǵyn men kóre almadym. Aralarynda mup-muzdaı bolyp, túsi sýyq ajal tur.

Qasymbekpen sóılesýge ýáde berip, ózimshe Proshkanyń kóńilin aldarqatqan boldym. Árıne Qasymbekke aıtamyn. Balanyń kúdikshil kóńilin júdetpeı tym bolmasa jattyǵý oıyndaryna qossyn, myltyq atýdy úırensin. Qaıdan bileıin, ar jaǵynda bir nársesi bolmasa, ol qarsylyq jasamas, Nosoveske de ózi aıtyp túsindirer. Óz basym ol kisige bata almaımyn.

7

Eki sanym uıyp qalypty. Eki búıirimdi jylytyp eki náreste tynysh qana uıyqtap jatyr. Ekeýiniń uıqysyn buzbaıyn dep otyryp uzaq sonar oıǵa túsip ketippin. Syrlasatyn serigiń bolmaǵasyn, kisi ózimen-ózi sóıleskennen, óz oıyn qarmaı beredi eken-aý. Kelinshekter aýyzdary jabysyp uzaq sóılesip qalǵanda Qamqa ájemniń: «áńgime buzaý emizer, buzaý taıaq jegizer», sharýalaryńa baryńdar», — dep zekip tastaıtyny esime tústi. Men de sol, ótkenimdi aqtaramyn dep qazirgi ýaıymymdy umytyp ketippin, eki balanyń uıqysyn buzbaı, aqyryn tizemnen túsirip jerge jatqyzdym.

Kózim úırenip qalǵan bolar, tań bozaryp atqandaı mańaıym aıqyndalyp, jerkepeniń ishi kórine bastady. Ár jerde qaraýytyp bir nárseler jatyr, ornymnan turyp ár qaraıǵandy sıpalap qarap júrmin. Buryn qoıma bolǵan nárse ǵoı: eski jáshik, jáshiktiń synyǵy, temir-tersekter. bir-eki eski qapshyq pen brezent taýyp aldym, balalardyń astyna tóseýge jaqsy boldy. Bir qus myltyǵy jatyr, qolyna nemis avtomatyn túsirgen partızan keıin alarmyn dep osynda tastaı salǵan bolar. Tamaqtan ótetin bir nárse izdep edim, ondaı eshnárse tabylmady.

Qaıdan tabylsyn. Orman ishindegi partızannyń kún kórisi sońǵy jyly tipti qıyndap ketken. Aldyńǵy qysta keıde azyq-túlik úzilip qalǵanmen, onsha myqty tapshylyq kórmep edik, tóńirektegi el-jurttan talǵajaý qylarlyq nárseler tabylyp turatyn. Partızandar túnde nemister joq derevnálarǵa baryp un, kartop, ol — pul taǵamdar ákelip turatyn, keıde mal ákelip te soıatyn. Keıin partızan kóbeıdi de, derevnádaǵy azyq azaıyp ketti. Qarynymyz ashyp, kózimiz bozaryp otyrǵanda Qasymbektiń bir aıtqan sózi esimde qalypty. azyq-túlik qarastyraıyn dep bir úıge kirse, qartań áıel aıtypty: «Sender kelesińder, óz adamdarymyz ǵoı, dep barymyzdy senderge beremiz, nemister keledi, qolda barymyzdy olar ózderi sypyryp alady, osy bizdiń qalaı tiri júrgenimizge qaıranmyn» depti. «Mańaıdaǵy derevnálar taqyrlanyp bitti» degen Qasymbek. Alystan bir nárse izdeýge partızandardyń aıaǵy jete bermeıdi. Onda ár bólke nan er azamattyń qunyna túsýi múmkin, onda da jetkize alsań...

Taýyp alǵan qapshyqtarymdy balalardyń astyna tósep, durystańqyrap jatqyzǵym keldi. Bul ózi buryn qoıma bolǵan zilmánke, adamnyń ısi sińbegen, azynap tur: jalańash, bir buryshqa bir kezde shyrsha butaqtaryn tósegen, onyń da qylqany tógilip, sabaqtary soraıyp, jambasqa batady. Sonyń ústine brezent tósep balalardy jatqyzyp, kenep qappen qymtap tastaǵym keldi. Jatqan jerinen kóterem dep Dýlatymdy oıatyp aldym. Ol qyńqyldap jylaǵysy kelip dybysyn shyǵardy da, meniń qolymda ekenin sezip, tez tyıylyp, tumsyǵyn jyly keýdeme tyqqysy kelip, mańdaıymen óńirimdi súzgileı beredi. Qalyń paltomnyń omyraýyn aǵyttym.

Dýlat... Dýlat janym. Esimin papasy qoıǵan. Men jatqan medpýnkttiń jerkepesine bes-alty adam jınalyp qaýqyldasyp otyrdy. İshterinde Nosoves, Nıkolaı, Aban, dáriger men medsestra Shýra da bar. Sodan bir ýaqytta balaǵa at qoımaq bolysty. Bári jınalyp Nosoveske qarap edi, ol:

— Balany tapqan anasy ǵoı. Biz qınalǵan joqpyz. Endeshe esimin de anasy qoısyn, — dep kesip tastady.

Men qapelimde qysylyp qaldym, kúni buryn oılamappyn.

Er bala ǵoı. Esimin ákesi qoısyn, — dedim.

Qasymbektiń óz oıy bar eken.

Esimi Dýlat bolsyn, — dedi ol. Sosyn «Dýlat» degen sózdiń maǵynasyn orysshalap túsindirip alyp: — Bul ózi dýyldaǵan maıdanda týdy ǵoı. Júrgen jerin dýyldatyp júrsin. Qazaqtyń Dýlat degen jaqsy aqyny da bar edi. Jáne Dýlat degen aǵam da bolǵan, — dedi.

Osydan keıin jurt shynynda da dýyldap ketip edi. Aban flágisiniń tyǵynyn aǵytyp, dabyrlap sóılep, jaǵalaı krýjkalarǵa quıyp jatyr.

— Osy oqıǵaǵa arnaıy saqtap júrgen oljam edi. Bul nemistiń jamany emes, orystyń naǵyz aqyryp turǵan samogony, — deıdi. — Samogon bolǵanda da, ózderiń biletin pervaıa — naǵyz betiniń qaımaǵy, týra súzip alǵan.

— Endeshe Dýlat úshin ishemiz, — dep Nosoves krýjkasyn kóterdi. — Biz endi ony oryssha Dımka dep ataımyz, tilge jeńil bolý úshin. Ákesi sıaqty jaýynger azamat bolsyn.

Onyń sózin bári qostap dýyldap ketti, Aban kelip náresteniń qulaǵyna: «Dýlat! Dýlat! Dýlat!» dep úsh qaıtara aıqaılady.

— Qazaqtyń osyndaı ádeti bar. Bala óz esimin jattap alý kerek, — dep ózgelerge túsindirip jatyr.

Qazaq pen orystyń dástúrin aralastyryp osylaı at qoıylǵan bala ǵoı bul. Bir balany qaıda qoıarǵa bilmeı júrgende, taǵdyr ákelip taǵy bir balanyń salmaǵyn moınyma artty. Ol Svetanyń qyzy-kishkentaı Sveta.

Alda qalaı bolaryn bir qudaıdyń ózi bilsin, al osy kúnge deıin bul eki balanyń azaby maǵan ońaı bolyp turǵan joq — aıaqqa oralǵy, moıynǵa baılanǵan tas sıaqty bop ta kórinedi. Bir oılap qarasam osylardyń maǵan demeýi de az emes tárizdi. Qalyń ormannyń ishindegi qarańǵy úńgirde japadan-jalǵyz qalsam qaıter edim, kóńilim alyp-ushyp, alaqtap elegizip... Ázirge dybysy estilmeı, aınala tutasyp tónin kele jatqan qalyń jaýdy myna qarańǵy jerkepede jalǵyz tosýǵa, sirá, dátim shydar ma edi. Ekeýi, tiri jan ıesi bolǵan soń, kisige kádimgideı qarap tipti ózderiniń ýaıym — qaıǵysymen-aq alań qylyp, kóńilimdi qorqynyshty oıdan buryp áketedi.

Dýlat jyly keýdeme tumsyǵyn tyǵyp alyp, tintinektep emshegimdi izdeıdi, eki jasqa taıap qalsa da emshekten aıyrǵan joq edim. Ázir emizgim kelmeı joǵaryraq kóterip keýdeme qysyp, samaıynan ıiskedim. Toqta... qulaǵyma bir ún keledi. Qysqa ǵana «Gýh», «gýh» etip alystan talyp jetken jumsaq daýys — bir alyptyń «ýh» den kúrsingeni tárizdi. Qurǵyrdy tanyp qaldym, bul kádimgi zeńbirektiń daýsy. Bastalǵan eken ǵoı. Tula boıym titirkenip, Dýlatymdy keýdeme qysa tústim.

...Balamdy dál osylaı keýdeme qysyp alyp, qonyshymnan qar keship qashqanym qaıda... Tarsyldan atylǵan oqtan góri júregimniń dúrsili qattyraq estilgen joq pa edi, sonda. Balanyń mysqaldaı salmaǵyn sezgen joq edim, ol kezde ózi de bir japyraq kishkentaı edi ǵoı, úsh jarym aılyq qana. Sýyldap ushyp jatqan oqtan qalqalaǵym kelip keýdeme qysa berem, keýdeme qattyraq qyssam oǵan oq ótpeıtin sıaqty...

Ol soǵystyń qalaı bastalǵanyn, men ǵana emes, komandırlerdiń ózderi de bilmeı qalypty, osy kúnge deıin partızandar lagerin nemister mazalamaǵanǵa boılary úırenip, beıqamdyq jasap alsa kerek. Nemisterdiń jazalaý otrády jaqyndap qalǵanda bir-aq bilgen.

Besin bolyp qalǵan kez. Dýná apaıdyń Zoıkasyn saýyp jatyr edim; tarsyldaǵan atys estildi. Keıde orman ishinde partızandardyń jattyǵý úshin myltyq atatyndary bar-dy, alǵashqy sátte sol ma eken dep qalyp edim, biraq, bir qolymmen Dýlatty keýdesine qysyp, bir qolymen sıyrdyń áýkesin sıpap turǵan Proshka shoshyp ketti.

— Nadá apaı, nemister kelip qaldy, — dedi daýsy qaltyrap.

— Qoı, bizdiń adamdar shyǵar jattyǵyp júrgen.

— Joq, bizdiń adamdar emes, nemistermen atysyp jatyr.

Sóıtkenshe lager abyr-sabyr bolyp, qarbalas bastaldy. Túngi tapsyrmaǵa daıyndalyp dem alyp jatqan jigitter jerkepeden julqyna shyǵyp, bir qolynda myltyq, bir qoldaryn shıneldiń jeńine suǵyp, kıine almaǵan kúıi bular súrine — qabyna júgirip barady. Aıqaılap komanda bergen daýystar da berekesiz aıqaı-shýǵa ulasyp abyr-sabyr. Ne qylarymdy bilmeı shelegimdi qardyń ústine qoıa salyp, ózim de túsinbeı, birinshi jasaǵan áreketim — Proshkanyń qolyndaǵy balama shap berdim. Proshkanyń:

— Men alyp júrem ǵoı, Nadá apaı, — degenine qaramastan, balamdy baýyryma tas qylyp qysyp alyp, seltıip turyp qalyppyn.

Ot almaǵan motordaı býlyǵyp, qaqalyp — shashalǵan berekesiz bytyrańqy atystar júıege túsip kúsheıip, naǵyz keskilesken urys bastalǵan kezde baryp esimdi jıdym. Ormannyń eli shyǵar ashyq beti patyrlaǵan atys. Men basynda qalaqtap qasha jónelgim kelip, umtyla túsip, kenet aldyńǵy jaqta aqtaǵy azamattardan habar tosýym kerek ekenin uǵyp, ázer toqtaǵam. Proshkanyń da maǵan aqyl berer hal-dármeni bar ma. Biraq áýelgi bette mendeı emes, batyrsynyp: «qap, myltyǵym joq, maǵan myltyq bergen joq» dep ókinip, «bári bir alǵy shepke baram» dep bulqynyp edi. Oq, oǵan qosa aspannan nemis mınalary jaryla bastaǵan soń basylyp qaldy, qoryqpaı qaıtsyn, qansha aıtqanmen áli bala emes pe. Ol túgil aspannan jaýǵan bombany, jerde jurtty jaý japyraqtaı túsirip jatqan oq boranyn birdeı kórgen meniń ózim jaýdyń mınalary aspandy omyryp, tóbeńnen qoparyla qulap kele jatqanda tula boıym qaltyrap, qol-aıaǵymnyń býyny ketip qaldy. Degenmen esimdi bilem-aý deımin... mına arpyldap tóbeden qulap kele jatqanda, Proshkaǵa «jat» dep aıqaılap úlgerdim. Zilmánkeler alystaý, ekeýmiz Zoıkanyń qorasyna tyǵyldyq. Tóbesi berik bolmaǵanmen qazylǵan shuńqyr ǵoı, qansha aıtqanmen jer.

Bir ǵajaby, tóbeden ajal tóńkerilip qulap kele jatqanda, qolymda balam baryn umytyp ketsem de keýdeme tastaı qysyp alyp, aıyrylmappyn. Eki gúrsildiń arasynda oń jaǵymda jer ıiskep jatqan Proshkaǵa kózim túsip ketti: moınyn tuqyrta buǵyp ishine tartyp, betin maǵan berip jatyr eken, óń-tús joq, bop-boz. Qyrshyn jasqa ajaldyń tuńǵysh sharpýy tıgeni osy ǵoı, dúrdıgen úlken ústińgi erinimen astyńǵy ernin kómip tistep alypty, kemseńdegen aýzyn áreń ashyp:

— Na... Nadá apaı... Men tirimin be? — dep surady.

«Ózińnen zor shyqsa, eki kóziń sonda shyǵar» deýshi edi, al, eger óziń osal bolyp, ózińnen de osal shyqsa... onda zor bolmasań da, kádimgideı estıar bolyp qalady ekensiń. Qyrshyn jastyń qınalǵanyn kórgende, úlkendigimdi sezip esimdi jıyp aldym.

— Árıne tirisiń. Qoryqpa, shuqyrda jatqanda darymaıdy, — dep jubattym.

Jas balaǵa jubanysh aıtam dep, óz kóńilimdi jubatyp alsam kerek, endi tula boıymdy titiretken jıirkenishti úreı seıilip, men de jan-jaǵymdy paıymdaı bastadym. Mınometten atylǵan mınalardyń daýsy báseń tartyp, alystap barady da onyń esesine patyrlaǵan myltyq daýsy jaqyndap kele jatyr. «Bu jerde buǵyp jata bersek, nemisterdiń tóbemizden túskenin bir-aq bilýimiz múmkin-aý» degen qorqynyshty oı kelip:

— Proshka, basyńdy kóter, syrtqa shyǵyp jaǵdaıdy bileıik, — dedim.

Tońqaıyp shekesimen jer súzip, betin maǵan buryp, meniń ár sózim men qımylymdy baǵyp jatqan Proshka ornynan turdy. Mınalardyń daýsy alystaǵanǵa ma, alǵashqy úreıinen aıyǵyp, kishkene óńi kirip qalypty.

— Men qatty qorqyp kettim, Nadá apaı, — dep shynyn aıtty.

— Kim qoryqpaıdy deısiń. Men de qorqyp kettim.

— Siz de qorqyp kettińiz be? — dedi Prosha, ózine serik tabylǵanyna qýanyp ketkendeı.

Biz syrtqa shyqqanda, erneýinde jerkepeler jypyrlaǵan jyra mınalar shurq-shurq tesken shuńqyrlardan kádimgideı qara qotyr bolyp qalypty. Atys tipti jaqyndaǵan túri bar, oqtar zyrq-zyrq etip aǵashtarǵa qadalyp jatyr. Sóıtkenshe bir-eki jigit júgirip keldi, ózderi órt sóndirgendeı asyǵys. Bireýi shanaǵa at jegip álek, bireýi jantalasyp zilmánkedegi zattardy shanaǵa tasyp júr.

— Seltıip neǵyp tursyńdar! Járdem etińder! — dep aıqaılady bizge.

Prosha júgirip kelip at jegýge járdemdesip jatyr, balamdy qaıda qoıarǵa bilmeı, ańyryp turyp qaldym da, bar bitirgenim qıpaqtap jan — jaǵyma qaraı berdim.

— Nemenege seltıip tursyń, aǵash jutqandaı, — dep shana jegip jatqan adam maǵan aqyra tústi de, qolymdaǵy balamdy kórip irkilip qaldy. Qapelimde aqyl taýyp: — Balańdy jerge qoıa tur da. qımylda, — dedi. — Lagerdi kıindirýge buıryq boldy. Nemis balań bar dep kútip turmaıdy. Endi keshiksek qorshaýda qalamyz. Tezirek.

Qundaqtaýly balamdy qardyń ústine qoıa saldym da, as úıge qaraı júgirdim, onda azyn-aýlaq azyq-túlik bartyn. Sasqanda kisi qaıratty bolyp kete me, bir qap kartopty, júrelep otyra berip, arqama qalaı kóterip alǵanymdy bilmeımin. Júgirip baryp orta qap undy da ákeldim. Álgi jigit Proshamen ekeýi endi basqa shanany jegip jatyr. Qaıdan shyǵa kelgenderin bilmeımin, bes-alty adamnyń basy quralyp qalypty.

— Medpýnktti kóshirińder! Shýra qaıda? — dep aıqaılaıdy bireýi.

— Shýra alǵy shepte. Tezirek dári-dármekterin alyp shyǵyńdar.

O jaqta da qarbalas. Tıelgen bir shana ketip te qaldy, endi ekinshi shanany jegip jatyr: qudaı-aý, tipti balamdy umytyp ketippin ǵoı, Dýlatym shyrqyrap jylap jatyr. Kishkentaıymdy jerden kóterip alyp, baýyryma qysyp alaqtap turǵanymda myna shana da tıelip bolypty. Qulaqshynyn myjyraıta kıgen aqsary jigit, attyń delbesin qolyna jıyp alyp, jan-jaǵyn kózimen bir sharpyp ótip:

— Minińiz shanaǵa, — dep maǵan ámir berdi.

Bala men shanaǵa jalp etip qulap tústim, basymdy kótersem, kózi jáýdirep Prosha tur eken. Men oǵan «shanaǵa min» dep aıtqanymsha, ana jigit ózinshe ámir berdi:

— Anaý sıyrdy aıdap shyq ta, bizdiń artymyzdan qýalaı ber. Búgingi kúnmen soǵys bitpeıdi. Erteń de sút kerek, uqtyq ba?

Ózi bir saspaıtyn jigit eken, sodan keıin attyń delbesin qaǵyp qalyp, «a ný, poehalı» dep, saıdy qýalaı shanany syrǵyta jóneldi.

Biz saıdan shyǵyp, bir shalalaý joldyń silemimen uzaı berip edik oń qaptaldan patyrlaǵan avtomat daýsy estildi. Taǵy da zyrq-zyrq etken oqtar aǵashtarǵa qadalyp jatyr, qańǵyma oqtar zyń etip ústimizden ótip ketedi. Esh nárseni anyqtap kóre de almadym, túsine de almadym, áıteýir taǵy da bir soǵysqa kirip baratqanymyzdy sezem. Ana jigit yza bop ketip, áldekimdi myqtap turyp boqtap jiberdi.

— Svolochtar, oń jaqtan orap ótip ketipti. Bizdiń adamdar qorshaýda qalmasa qaıtsyn, — dedi ol kúıinip.

Attyń basyn buryp alyp jolsyzǵa saldy. Kúrtik qarǵa at ombylaı bergende, shanadan qarǵyp túsip, maltyqqan atty qamytymen osyp-osyp jiberdi.

— Basyńdy kóterme! Buǵyp jat! — dep, maǵan aqyrdy sodan keıin.

Onsyz da ózi qolymda bala, jaısyz otyrǵan adamǵa shanaǵa asyǵys tıelgen, baılanbaǵan zattar jan-jaǵymnan soqqylap, qarǵa domalap túspeı ázer kele jatqanmyn, áıteýir qısaıyp buqqan bolamyn. Onyń ústine shananyń syrǵanaýy da ózgerip, at ombylap, irkip qalyp, julqylap tartyp, aýdaryp kete jazdaıdy. Alysyraqtan estilgen tarsylmen qosa, zý-zý etip tóbemizden ushqan oq ta mazany alyp barady. Qımylsyz, qareketsiz ajal tosyp buǵyp jatqan qandaı qıyn, bar bitirgenim, balamdy baýyryma qysa berem, tek «ný, ný» dep kijingen at aıdaýshy jigittiń aıqaıyn estip, qasymda qara baryn dátke qýat qylam.

Bir kezde shana jarǵa soqqandaı toqtap bir jaǵyna qısaıyp bara jatty, aýdarylyp kete jazdap basymdy kóterip alsam, at aıaǵyn tyrbanyp, qısaıyp qulap barady eken. Aq quıryq, aq jal shabdar at qulaǵysy kelmeı tyrmysyp, yshqynyp aıaq serpip qaırat qyldy da, aqyry shamasy kelmeı qamytymen shanany aýdara qulady. Shanadan domalap bara jatyp bir qolymda qundaqtaýly kebenek, qalaı domalasam da aırylmaıtyn bir ádet taýyp alyppyn, bir qolymmen jer taıanyp, qonyshymmen qar kúrep túregeldim. Shabdar attyń qoltyǵynan shúmektep qan atqylaıdy, omyraýyn jýyp ketipti, — janýar jany shyǵyp baratyp tezek tastan jiberdi. Aqsary jigit neǵylaryn bilmegendeı bir sátke aqyryp qaldy da, sodan keıin shyrqyrap jylaǵan balanyń daýsyn estip, maǵan burylyp:

— Neǵyp tursyń?! Qash tezirek, — dep aıqaılady.

— Qaıda qasham? — deppin sasqanymnan.

— Ana jaqqa qash, — dep ol qolymen siltedi. — Ormannyń túbine qaraı qash!

Ol siltegen jaqqa qaraı empeńdep júgire berdim, balasy túskir shyryldap jylaıdy kelip. Oǵan qaraıtyn mursham qaıda mende, eki ókpemdi qolyma alyp, baıpaǵymnyń qonyshymen qar kúrep, janyǵyp kelem. Súrinip ketsem de, áıteýir qulamaımyn, júrelep baryp, bos qolymmen jer tirep túregelem, siltegen jaqqa durys bara jatyrmyn ba eken, dep aýyq-aýyq qaıyrylyp artymdaǵy izime qaraımyn. İzim qıralań-qıralań bolsa da baǵyty durys sıaqty. Álgi jigitti kózimnen tasa qylyp aldym.

Bilmeımin úreıim úlkeıtti me, álde orman ishiniń jańǵyryǵy kúshti me, myltyq daýsy patyrlap tym qatty estiledi, biraq alqynyp aýzyma tyǵylǵan meniń júregimniń dúrsili odan da qatty. Sonda da shyryldaǵan balamdy keýdeme qysa túsem, áıteýir daýys shyǵaryp jatsa jany bar bolǵany ǵoı. Júnin julǵan taýyqtaı japyraǵy men butasynan aırylǵan ormannyń panasy da az, soıdıǵan, qadaý-qadaý aǵashtyń arasymen júgirip kelem. Keıde terekke arqamdy tirep, dem alam, sharshady ma, baıǵus bala da jylaýyn qoıdy.

Men qashqaly bir saǵat ótti me, bes mınýt ótti me, bilmeımin, óz oıymsha ómir boıy júgirip kele jatqan sıaqtymyn. Aqyry atys seıilip, patyrlaǵan myltyq daýsynyń jańǵyryǵy álsirep alystan estilgenin sezdim, ókpemniń óshkenin sonda ǵana bilip, terektiń túbine shoqıyp otyra kettim, Aldyma óńgergen ústindegi qundaq tirep, eki ıinimnen dem alyp biraz otyryppyn.

Bir kezde basymdy kóterip jan-jaǵyma qarasam, jýan qyzyl baltyr samyrsyn aǵashtarynyń arasynda otyr ekem, joǵary bıikte, jaıyla bitken butaqtary otaý úıdeı qaýqıyp, bir-birimen ıin tirese tutasyp kókti búrkep alǵan. Tóńiregimdi sholyp ótip, qolymdaǵy qundaqqa kózim túskende... qundaqtyń ókpe tusy qyp-qyzyl qan. Jar basynda domalap ketken sarǵysh qundaq... quddy sondaı mynanyń da ókpe tusy qan. Qaı jerde oq tıgizip aldym? Shoshyp qaraýǵa júregim daýalamaı, kıtteı de bolsa qorqynyshty saǵatty alystatqym kelip, melshıip otyr edim, tanaýymnyń astynan jyp-jyly jylymshy bir nárse aǵyp erinime kelip tıdi. Sonyń ashqyltym dáminen tyjyrynyp eriksiz súrtip alyp edim. Qan... murnym qanaǵan eken.

Boıymdy búrip alǵan muzdaı qorqynysh aqyryndap ázer tarady. Endi tipti tynysh jatqanǵa tunshyqtyryp almadym ba eken dep taǵy kúdiktenip, qolym qaltyrap qundaqtyń betin ashtym, tiri eken. Beti búrisip, qatty ókpelegendeı aýzy kemseńdep, óziniń úırenshikti aıqaıyna basty. Qolym álsirep qalǵan ba, óńirimdi ashý da ońaı bolǵan joq, baıǵus balanyń qarny ashyp qalǵan eken, solqyldatyn kelip sorady; myna janyqqan jantalasta qaıbir sút bolsyn, aýyq-aýyq yzalanyp baqyryp qoıady.

Ábden entigimdi basyp, esimdi jınap, tóńiregime kóz saldym. Myltyq daýsy estilmeıdi, jolym bolyp, jaýdan qaramdy úzin ketken túrim bar. Tóńirek jym-jyrt, ymyrt úıirilip, kóz baılanyp keledi. Balamnyń ar jaǵyna, az da bolsa, el qondyryp betin búrkep, qaljyraǵan denem balbyrap dem alyp, taǵy da biraz otyrdym. Tek astymnan syz ótip, tula boıym qurysyp tońazı bastaǵanda ornymnan turdym. Osy kezde baryp ormannyń ishinde jalǵyz qalǵanym esime tústi. Manaǵy at aıdaǵan jigit qaıda? Sıyr qýalaǵan Proshka qaıda? Jalpy bizdiń adamdar qaıda? Olardy qaı jaqtan izdeýim kerek?

Qaı jaqqa qaraı júrerimdi bilmeı, sostıyp turyp qalyppyn, bir qaterden aryldym ba degenshe bolǵan joq, taǵy da bir qaýip aldymnan kóldeneń shyǵa keldi — adasý qaýpi jaýyp turǵan oqtan jeńilirek bolǵanmen, bu da meni az qınaǵan joq. «Ormannyń túbine qaraı qash» degen at aıdaýshynyń sózi esimde qalypty, biraq ormannyń ortasy qaısy, sheti qaısy, en dalada ósken men beıbaq ony on jyl oılasam da, taba alatyn túrim joq. Mıymnyń jetken jeri, eń áýeli aldymdy emes, qarǵa túsken izime qarap artymdy anyqtap alý. Sodan ne de bolsa táýekel dep, izimdi jalǵap sol baǵytpen tarta berý.

Shamamen baǵytymdy belgilep aldym da júre berdim. Kóz baılanyp qaldy, qarańǵylyq qoıýlaǵan saıyn meniń úreıim de qoıýlanyp, tula boıymdy qurystyryp barady, onyń ústine túnge qaraı aıaz da qataıyp kele jatyr. Bir júrem, bir turam. Bir kezde saýsaǵyma jyp-jyly bir nárse tıgendeı boldy, qolym sýlanyp shyǵa keldi. Balam kish etip qoıypty. Endi ne isteımin?.. Astyn qurǵatyp, jaıalyq almastyratyn... bar bitirgenim, paltomnyń túımesin aǵytyp, qoınyma tyǵyp aldym. Endi qaıteıin óz jylýymmen keptirmesem...

...Sol kúngi tún maǵan ǵumyr boıy taýsylmaıtyndaı kórindi. Aýyq-aýyq toqtap, aǵashqa arqamdy tirep, balamdy keýdeme qysyp, júrelep otyryp dem alam, biraq túngi aıaz baıyz taptyryp uzaq otyrǵyzbaıdy, taǵy da búksheńdep júrip ketem. Qarańǵy qalyń ormannyń ishinde baǵyt baǵdarymdy ábden joǵaltyp alsam da áıteýir júre berem, «adasqannyń aldy jón», — ózime bara jatqan baǵytym durys kórinip edi, birazdan keıin oǵan da kúmánim kúsheıdi. «Osy men keri bara jatqan joqpyn ba» degen oı júregimdi loblytady. Aldym qaısy, artym qaısy? Sodan keıin tipti basymdy aýyrtyp, baǵytymdy oılaýdy da qoıdym. Júremin de otyramyn, otyramyn da taǵy júrem. Keıde otyrǵanda myzǵyp ketemin de, azdan keıin tońyp oıanam. Qarly ormannyń ishinde pana bolar esh nárse joq, tek qımyldaý kerek, qımyldaý kerek, men sharshasam da aıaq sharshatpaıdy. bir-eki ret balamdy emizdim. Óńirimdi ashqanda aıaz qaryp ketedi, Dýlattyń kip-kishkentaı beti mup-muzdaı bolyp keýdeme tıedi. Óńirimmen búrkep, tas qylyp qymtap alam, azdan keıin keýdeme jel kirip tońazyǵan boıym jylynyp ısine bastaımyn. Qaljyraǵan deneme jaıbaraqat, jyly tynyshtyq quıylyp, ózimdi-ózim umytyp múlgip ketem, sodan tońazyp baryp oıanam da qaıtadan túregelip búksheńdep júre berem.

Mart aıynyń basynda tún qysqara bastaıdy deýshi edi, myna tún on ese uzaryp ketken sıaqty. Qolymda saǵatym joq, qansha ýaqyt ótkenin, tańǵa qansha qalǵanyn... Maǵan salsa endigi eki-úsh tań atatyn mezgil ótken tárizdi. Aspanda aı joq, kúńgirt juqa bulttyń arasynan sırek juldyzdar kórinip qalady, oǵan qarap men esh nárse bile almaımyn. Balam tósekke eki-úsh qaıtara kish etti. Endi ony qoınyma tyǵyp jylyta almaımyn. Qundaǵynyń asty, jórgegi qatyp qalǵan, sirá tiri qalatyn túri bar. Ábden dińkem quryǵany ma, álde tas baýyr bolyp kettim be, bilmeımin, qazir balanyń qazasyn oılap qaıǵyratyn hálim joq, súlesoqpyn. Biraq belgisiz bir jippen baılap qoıǵandaı, qundaqtan aırylmaımyn, synǵan qolyńdy qyrqyp tastaı almaısyń ǵoı, sol sıaqty jabysyp bul da menimen birge kele jatyr.

Keıde, bulttan jylt etip shyǵa kelgen kúndeı oıym aıqyndalyp ketedi de bolǵan jaǵdaıdy eptep saralaımyn. Bizdiń lagerge nemister oıda joqta shabýyl jasady, olar, shamamen derevnálar jaqtan, ashyq betten keldi. Partızandar soǵysqa kirdi. Qasymbektiń qaı ýaqytta ketip qalǵanyn baıqaǵam joq, men sıyr saýyp jatqanmyn. Biz qashqanda oń jaqtan da nemis soldattary shabýyl jasap kele jatyr edi, bizdiń adamdar qorshaýda qalmady ma eken? Aldy qarańǵy, múmkin, ormanǵa tyǵylyp qutylǵan da shyǵar. Nemister túnde ormanǵa kirýge qorqady degen sózdi talaı estigem. Qasymbek aman ba eken? Aman bolsa, meni taýyp almaı qoımas, baıǵus, arsalańdaǵan Aban da meni izdemeı otyra almas.

Osylaı aıqyndalyp arǵy-bergini baǵdarlaı bastaǵan oıym suıylyp qaıtadan tumandanyp ketedi. Bir joǵaltqan Qasymbegim taǵy da joǵalyp ketetin sıaqty. Onyń myna jaǵdaıda maǵan kezdesýiniń ózi ánsheıin kezdeısoq baıansyz aldanysh bolyp kórinedi, onyń tabylǵanyna, barlyǵyna buryn da myqtap senbegen tárizdimin, endi sol aldanysh tarqap, baıaǵy úırenshikti azabym men jalǵyzdyǵyma qaıta oraldym. Iá, Qasymbek, sol baıaǵydaı neǵaıbil bolyp menen alystap ketti, masqara bolǵanda, sol túni onyń óli-tirisin oılap, janymdy qınamappyn. Biraq jany qurǵyrdyń da qınalatyn esh nársesi qalǵan joq.

Túngi ormanda jalǵyz qalǵanyma qoryqtym ba? Qoryqsam qoryqqan shyǵarmyn. Biraq aıaz qysqanda qorqynyshty umytyp ketedi ekensiń, basqa esh nárseni oılamaı jer tepkilep, júgirip-júgirip alam da aqyry, eki ıinimnen dem alyp, alqynyp kelip bir aǵashtyń túbine otyra ketem. Sodan keıin esh nárseni anyq sezbeımin, uıqy men oıaýdyń arasy ma, óli men tiriniń arasy ma, bir buldyr, býaldyr dúnıege kirip bara jatam. Ondaı kezde qalyń orman da, qolymdaǵy qundaq ta qaraýytyp alystap ketedi. Azap pen mehnattan, barlyq ýaıym men úreıden aryltyp buıyǵy tynyshtyq boıymdy jylytyp, manaýratyp alyp ketedi. Rahattyń aıaǵy bir mezet azapqa aýysady. Muzdaı sýǵa kirip baratqandaı bolam, odan ol sý emes qar bolyp shyǵady, jalań aıaq, jalań kóılekpen qardyń ústinde kele jatam, qymtanǵym keledi, biraq qymtanatyn lypam joq.

Tońazyp oıanyp ketem. Bir nársemdi joǵaltyp alǵandaı kóńilim elegizip, biraq nemdi joǵaltqanymdy bilmeı sasam, so kezde baryp, baýyryma qysyp alǵan muzdaı túıinshegimdi sezem. Mup-muzdaı, qatty, ashyp qaraýǵa qorqam. Bir kezde tobarsyp qatyp qalǵan jeńimdi jylytyp, qolyma dymqyl tıedi, taǵy da kish etip qoıdy. Keýdesinde jany bar eken.

Tańnyń atýynan kúder úzgenim sonsha, men sol tańnyń qalaı atqanyn tipti bilgenim joq. Bir kezde baryp aınalanyń jap-jaryq ekenin baıqadym, onda da murnyma tútinniń ısi kelgendeı bolyp, alaqtap jan-jaǵyma qaraǵanmyn. Úsh júz qadamdaı jerde aǵash arasynan seldirep shyqqan qýqyl tútindi kórdim. Kimniń tútini ekenin de oılamaı solaı qaraı júre berippin. Bu jaqtan jaý kútpegen be, jerkepelerge jetkenshe meni eshkim toqtatqan joq, tek jaqyndap qalǵanda sholaq ton kıgen bir erkek aldymnan shyǵyp:

— Sen qaıdan tap bolǵan adamsyń, — dedi tańyrqap.

Bar aıtqanym:

— Ot... ot... jylynatyn ot... — deppin.

Odan ar jaǵynda esim kiresili — shyǵasyly bolsa kerek, anyq bile bermeımin. Keıin boıym jylynyp, ystyq iship, esimdi jıǵanda baryp, meniń tap bolǵanym, bizdiki emes, basqa partızan otrády ekenin bildim. Munan da bir áıel tabylyp, járdem etip, meni kútip esimdi jıǵyzypty. Ózi jas ta bolsa sózýar, sampyldap bárin aıtyp berdi.

— Oıpyr-aı, seni kórgende esinen adasyp ketken adam shyǵar dep edim. Bop-boz bolyp qatyp qalypsyń. Áýeli tipti qolyńdaǵynyń ne ekenin bilmedim. Bir qatyp qalǵan túıinshek. Alaıyn desem qolyń qarysyp qalǵan ba, aırylmaısyń, — deıdi. — Bylaı qarasam qundaqtaýly bala sıaqty. Tipti shoshyp kettim. Muz bolyp qatyp qalǵan, qaýdyraǵan bir nárse. Sheshken kezde jaıalyqtaryn kádimgideı syqyrlatyp ashtym. Muz bolyp qalǵan. İshindegi bala da muz bop qatyp qalǵan shyǵar desem... Kádimgideı qımyldaıdy...

8

Soǵys... Taǵy da soǵys. Alystan zeńbirek gúrsili estiledi. Ol qurǵyrdyń daýsyna da qulaǵym kónigi bolyp aldym, áp snarádtyń úlkeni men kishisin ǵana emes, qanshalyq alys jaqynǵa túsetinin de ushyp kele jatqan daýsynan ajyratam. Shekteı shubatylyp, sozylyp shyǵatyn myna daýysynda tanımyn. Snarád gújildep ajal tóndirip kele jatsa, mınanyń daýsy aldyn-ala janazańdy oqyp kele jatqandaı azaly. Qazirgi atys alystan estiledi, ásirese, aýzy-murny biteýli jerkepeniń ishine snarád daýsy talyp jetedi. Quryp ketkir, bir túrli qulaqqa jaıly uıań gýil. Al sol snarádtyń astynda jatqan adamdarǵa onyń aıtary joq, olar týra tozaq otynyń astynda. Myna kıizdeı tutasyp aqyryn yrǵalyp estilgen maıda gýil bar ma?.. Tipti sonyń ishine kirmeı-aq jaqyndap barsań...

Ol jerde bizdiń partızandar jatyr. Qansha qorqynyshty bolsa da jasyrmaı, Aban maǵan jaǵdaıdy jaqsylap túsindirgen. Osy jolǵy nemisterdiń partızandarǵa qarsy shyǵarǵan kúshi bıylǵy kóktemgi shabýylynan kem bolmas degen. Osydan bes-alty aı buryn jelkesine shıqandaı qadalǵan partızandardyń izin qaldyrmaý úshin sonshalyqty úlken ormandy jaý áskerimen ǵana emes, tehnıkasymen túgel súzip shyqqan bolatyn. So joly myń jarymǵa jýyq brıgadadan eki júzge jeter-jetpes adam ǵana temir súzekiden sytylyp shyǵyp edi, sodan qaıtadan tolysyp bas quraǵan partızandarǵa qarsy nemister minekeı taǵy da shabýylǵa shyqty. Bul qorshaýdan shyǵyp ketý naǵyz neǵaıbil bolsa kerek. Baıaǵy Nosoves aıtatyn: «seni men bizge sheginetin jer joq, jeńsek tirimiz, jeńilsek ólimiz» degen sóziniń aqyrǵy shegi osy araǵa kelip tirelgen túri bar. Ótken joly kóbimiz ólip, azymyz ǵana tiri qalyp edik, al bul joly... Qulaqty terbetip, alystan aýyr yrǵalǵan artılerıanyń myna gúrili... aspandy tóńkerip jerge túsirip, jerdi qoparyp aspanǵa ushyryp jatyr ol. Ar jaǵyn oılaýǵa da qorqam.

Ar jaǵyn oılamaıtyn myna ekeýi ǵana. Dýlat pen Svetanyń qyzy kishkentaı Sveta. Bularǵa uıqysy qanyp, tamaǵy toısa boldy, basqa ýaıymy joq, ekeýi oınaı beredi. Osyndaıda bir jaqsysy oıyndary da momyn, bala bolyp asyr salmaıdy, qolyna túsken nárselerin shuqylap, kóbine únsiz oınaıdy. Kishkene Sveta úlken Sveta sıaqty názik, denesi jumyr, biraq bu da týmaı jatyp qar tósenip muz jastanǵan páleket emes pe, aýyryp-syrqamaıdy, shıdeı bolyp alyp myqty-aq. Ózi de Svetaǵa uqsaǵan shıkil sary, basyna shash emes, aq eshkiniń túbiti ósip kele jatqan sıaqty. Keıde Dýlat zorlyq jasap qolyndaǵy nársesin julyp alsa jylamaıdy, tóńireginen ermek qylatyn basqa bir nárseni izdeıdi. Jańa ǵana ekeýi eski qus myltyǵynyń eki basyn áýrelep oınap otyr edi, endi ony Dýlat jeke menshiktenip alypty da, Sveta qabyrǵany shuqylap, sodan bir nárse izdep áýre bolyp jatyr, sirá ana tentek, meniń kózimdi ala berip, taǵy da bir ojarlyq jasaǵan-aý deımin. Qansha aıtqanmen qyz bala emes pe, Dýlattan tórt-bes aı kishiligi bolsa da tili Dýlatpen qatar shyǵyp keledi, qazir byldyrlap sóıleıdi. Jeke sóz, keıde tipti eki, úsh sózdiń basyn qosyp óz oıyn jetkizedi, kóp sózderi sholaq, ne óńi aınalyp ózgergen bolady, onysyna men ǵana túsinem. Dýlatqa erip, meni «mama» deıdi.

Sveta...

Sol Dýná apaıdyń úıinde bir kórdim de, men de odan qol úzip qaldym. Áıteýir nemistiń komendatýrasynda qyzmet istep júrgenin, partızandarmen astyrtyn baılanysy baryn bilip qaldym da, al onyń ar jaǵynda ol maǵan ózi týraly qandyryp esh nárse aıtpaǵandy. Qupıa jumysqa aralasqan adamnyń ómiri de qupıa bolatyn shyǵar, ol týraly tipti Nosovestiń ózi de kóp nárse bilmese kerek. Onyń biletini ózi túr-túsin kórmegen «Smýglánka» degen senimdi agent qana, al, Sveta bolsa, Nosovestiń kim ekenin bilmeıdi. Óziniń berip júrgen aqparlarynyń Qasymbek pen Nıkolaıdyń otrádyna túsip jatqanynan da beıhabar, Bular kileń bir jasyrynbaq oınap júrgen adamdar sıaqty. Men bir shette kimniń qaıda jasyrynǵanyn kórip turǵandaımyn. «Aıttym ǵoı, buǵyp jatyp sen kóp bilesiń» dep Svetanyń myrs etkeni bar edi, sol qupıam syzdap ishime syımaı bara jatsa da syrtqa shyǵarmaýǵa tyrystym.

Men alǵashqy partızandar otrádyna kelgen kúni Nıkolaı jańa bosanǵan áıeldiń ústine kire almady. «Kelgisi kelip shydaı almaı júr» degendi Qasymbek aıtqan, aqyry keshke qaraı Qasymbekke erip o da keldi. Meni kórgenine shyn qýanyp, saǵynyp qalǵan adamdaı shurqyrasyp kóristi, densaýlyǵymdy, hálimdi surap báıek bolyp jatyr. Meniń oıda joqta tóbeden túskendeı bularǵa tap bolǵanyma qaıran qalyp, tamsanyp tańyrqap qoıady, biraq sonyń ar jaǵynda shydatpaı baratqan bir saýaly baryn bilem. Ózi aıtar ma eken» dep maǵan jaýtańdap qaraı beredi. Erkek namysy degen qyzyq qoı, sony tilimen suraýǵa, «qatyn jandy» degen sózden qysylyp, kózimen suraıdy. Men bolsam, Nıkolaıdyń sabyryn synap qınaǵym kelgen joq, ne aıtarymdy bilmeı ózim qınaldym. Aıtsam bárin aıtýym kerek, eki ushty dúdámalǵa Nıkolaı toqtamaıdy. Aqyry bolmaǵan soń, Nıkolaıdyń ózi syr tarta bastady jáne birden tap bermeı oraǵytyp keledi.

— Iá, qalaı boldy ózi. Ózge áıelderden habaryńyz bar ma?

— Top bolyp júre almaǵan soń, bytyrap kettik qoı bet — betimizge, — dep jaltardym.

— Svetamen qashan ajyrastyńyz? Men neǵylsań da Nadány tastama, aıaǵy aýyr, jáne tanymaıtyn jerde oǵan qıyn bolady, ne bolsa da birge bol dep edim ǵoı.

Kishkene denesi jumyryqtaı túıilip, keskininde úmit pen úreı aralas maǵan qadalyp alǵan, qalaı jaltarýdyń, ne aıtýdyń esebin taba almaı qınaldym.

— Kóp ýaqyt birge boldyq qoı, — dep kúmiljidim men. Kenet, qudaı ońdap oıyma bir ótiriktiń kele qalǵany... — Meniń aıaǵym aýyr, oǵan ilesip júre alam ba, sodan bir jaıly jerge, senimdi úıge ornalastyryp ketti meni. Arqalap kete me, qaıtsyn.

— Ózi qaıda ketti? — dedi Nıkolaı julyp alǵandaı.

— Ózi... ózi... endi, arǵy betke ótem be dep... solaı qaraı jyljı bermek boldy.

Nıkolaı meniń sózime sener-senbesin bilmeı, biraq qazbalap qadala berýdi yńǵaısyz kórip, qıpaqtap biraz otyrdy; sodan keıin erkekterdiń áńgimesi basqa jaqqa aýyp ketti de men tynysh qaldym. Áıtse de kóńilim onsha tynshı qoıǵan joq. Dúnıede aqkóńil adamǵa ótirik aıtýdan aýyr nárse bolmaıdy eken, Nıkolaı qıpaqtap dámeli kózben qaraǵan saıyn ishteı qınalam, biraq men aıtatyn shyndyqtyń onyń kóńilin jubatatyn esh nársesi joq. Sondyqtan da, ne bolsa da ómir ózi kórseter, taǵdyr aıdap kezdese qalsa aralaryn ózderi anyqtar, bul bógde kisi kirisetin jep emes qoı dep ózime toqtaý salyp júre berdim. Biraq ózgeniń qupıasyn arqalaý degen de adamdy ábden kúpti qylady eken, Nıkolaıdy kórgen saıyn, urlyq qylǵan adamdaı, qysylatyn boldym.

Men joǵalyp ketip tabylǵannan keıin turmysymyz qaıtadan qalpyna kele bastaǵan, az kúnde jańa qonysty da ıgerip aldyq. Partızan ómiri keıde qazaqtyń kóshpendi turmysyn eske salady. Tek aıdap júrgen maly joq, teńkıtip aq úı tigýdiń ornyna, úńgip jerge kirip ketedi. Biz de jerkepege kirip alǵanbyz. Bul burynǵydaı myqty emes, qabyrǵasy aǵashpen shegendelmegen, temir peshi de joq, áıteýir Abanǵa rahmet, ózi isker jigit eken, bir-eki partızandy ertip kelip, balshyqtan oshaq soǵyp, bir buryshyn tesip tútin shyǵatyn murja jasap berdi, kádimgideı ot jaǵyp sý ysytýǵa jaraıdy. İshine az da bolsa jylý kirip, tútin aralas kóńirsigen ıis-qońsysy bar ájeptáýir úı bolyp qaldyq. Keshke taman Nosoves keldi.

— Jańa qonystaryń qutty bolsyn, — dedi ol esikten eńkeıip kirip jatyp. — Qalaı, jańa páterleriń jaıly ma? — dep qaljyń qosyp qoıdy.

— Tórge shyǵyp qonaq bolyńyz, Stepan Petrovıch. Jaqsy keldińiz, ózimiz de jańa qonysty maılaıyq den jatyr edik, — dep Qasymbek ázilmen jaýap berdi.

Nosoves eńkeıip kelip, oshaqtyń aldyndaǵy kesken tomarǵa otyryp jatyp, jan-jaǵyna qarap aldy. Sodan keıin maǵan burylyp:

— Qalaı, hozáıka, álgi batyryń qaıda? — dedi.

— Uıyqtap jatyr.

— Óziniń kóp jylamaıtyny jaqsy eken. Naǵyz myqty jaýynger bolyp shyǵady, túbi, — dep qysqa myǵym tulǵasymen túgel ıilip, otty kósedi, — Tońdyryp alǵan joqsyń ba? — Saýalyna jaýap kútpeı ózi qarqyldap kúlip aldy. — Men de orynsyz surappyn-aý. Ol ózi qardyń ústinde týyp, muz tósenip ósken bala emes pe. Anandaı túnnen aman qalǵany... Soǵysta týǵan balalar myqty bolady.

— Onyń ras eken, Stepan Petrovıch, anaý aıazdan keıin tipti jóndep aýyrǵan da joq, — dep qostady Qasymbek, daýysynda qýanyshy men maqtanyshy aralas. — Azǵantaı ǵana qyzýy boldy denesinde, men ókpesi qabynyp keter me dep qorqyp edim.

— Iá-a... — dedi de qoıdy Nosoves.

Bir baıqaǵanym osy kisi qysyr áńgimeni ortan belinen oqys úzip tastaıdy eken de, kúlki jylytqan óńin sýytyp, tez ǵana qatqyl, oıly keskinge aýysa qoıady eken. Ondaı kezde sózge qyzyp kele jatqan adam, súrinip ketkendeı kilt toqtap, neǵylaryn bilmeı qıpaqtap, aqymaq keskinmen yrjıa beredi, biraq Qasymbektiń bir jaqsysy yrjımaıdy, kóntek erni dúrdıip, aýzyn ashyp, úndemeı otyra beredi. Qazir de sóıtip, erli-zaıypty ekeýmizdiń ishimizdi jylytyp, bala týraly aıtyp kele jatqan áńgimeni pyshaq keskendeı úzip tastap, Nosoves, óńmenińnen ótetin kishileý kók kózimen maǵan bir qarap qoıdy. Erkekterdiń ońasha áńgimesi bar shyǵar dep, men qypylyqtap, ornymnan turýǵa ońtaılana berip edim:

— Jaraıdy, sep otyra ber, — dedi Nosoves, sodan keıin Qasymbekke burylyp:

Men bir jamanat habar aldym, — dedi. — Nash agent Smýglánka zasypalas.

«Smýglánka» degeni Sveta ǵoı. Al «zasypalas» degen sózin anyq túsine almadym. Bir nárseniń astynda qalyp qoıǵan ba? Áıteýir ne de bolsa bir jamandyq. Biraq anyqtap suraýǵa bata almaı, júregim lúpildep, sóziniń artyn tostym.

— Óte paıdaly, kerek agent edi, — dep toqtady Nosoves.

— Nemene sonda ustalyp qalǵan ba? — dep surady Qasymbek.

— Joq, ustatpaı qashyp úlgeripti. Biraq panalaǵan jeri onsha senimdi emes, — dedi Nosoves qabaǵyn túıip. — Onyń ústine... baıaǵydan shash al dese bas alatyn ıt edi, Ýsachev tynym tappaı izdep júrgen kórinedi. Ol ıt tóńirekti jaqsy biledi, ol sumyraı túbi tappaı qoımaıdy. Al, Smýglánkany ustasa barlyq syrymyzdyń ashylǵany.

Nosovestiń pisirip ákelgen sheshimi baryn bilip, Qasymbek sóz aıaǵyn únsiz tosyp otyr.

— Basqa amalym joq. Ony osynda aldyrýǵa májbúr bolyp otyrmyn. Jol biletin adamdar daıyn. Sony sen óziń bastap bar. Óıtkeni, bul óte jaýapty operasıa, — dedi Nosoves.

— E, nesi bar. Osynda da Smýglánkaǵa jumys tabylar, zıany tımes, — dedi Qasymbek.

— Onyń bir qıturqysy bolyp tur-aý, — dedi Nosoves qınalǵandaı irkile sóılep. — Ol ózi eki qabat kórinedi. Tak chto, partızandardyń qatary kóbeıetin túri bar, — dep ashqyltym kúlkimen kúlip aldy. — Múmkin balalar baqshasyn asharmyz.

Qasymbek júrgeli jatyr. Amandyq bolsa, Svetamen ekeýmiz taǵy da kezdesetin boldyq. Árıne Svetany kórgim keledi, biraq oǵan qýanarymdy, ne qaıǵyrarymdy bilmeı, júregim alyp ushady. Qasymbekke aıtsam ba eken, aıtpasam ba eken? Biraq báribir kezdesedi ǵoı. Bilip barǵany durys emes pe?

— Qasym, — dedim.

— Iá?

— Qasym, men saǵan bir syr aıtaıyn ba?

— Iá, ol ne syr?

Sheshingen sýdan taıynbas, endi kózimdi jumyp, qoıyp kettim.

— Sen qazir ony eshkimge aıtpaı-aq qoı. Smýglánka degen ózimizdiń Sveta.

— Ne deısiń? — dedi Qasymbek tańyrqap, tipti aýzy ashylyp ketti. — Sen ne aıtyp tursyń? Kádimgi Nıkolaıdyń Svetasy ma? Ony buryn nege aıtpadyń?

— Aıta almadym.

Qasymbek ańyryp tańyrqap turdy da, ózinshe sebep taýyp, ózinshe jorydy.

— Bir esepten aıtpaǵanyń da durys bolǵan eken. Onda Nıkolaı shydaı almaı búkil qupıa uıymnyń shyrqyn buzatyn edi ǵoı. Aqylyń bar eken, Názırash.

Qasymbek ózinshe joryp, ózinshe buryp áketti de, odan ári túrtkilep meni qınamady. Qaıteıin, ne de bolsa kelgesin kóre jatarmyz.

— Men de muny Nıkolaıǵa aıtpaı tura turaıyn. Bolmasa ol ózim baram dep qıǵylyq salady. Úlken bir qyzyq bolsyn, kelip bir-aq kórseteıin. Aıtpaqshy, eki qabat dedi me? Nıkolaı tipti balasynyń baryn da bilmeıdi ǵoı.

Qasymbek Nıkolaı úshin qosa qýanyp shyǵyp ketti, meniń qýanyshym men qorqynyshym aralas. Qaıran, ańǵal erkekter-aı, «Nıkolaı balasynyń baryn bilmeıdi ǵoı» deıdi. Soǵys bastalyp, biz ajyrasqaly on aı bolǵanyn oılamaıdy.

Sol túni men elegizip uıyqtaı almadym. Aprel aıy ortalanyp, qystyń yzǵary qaıtyp qalsa da, oshaqtyń otyn sóndirmeı, aýyq-aýyq turyp aǵash salyp qoıam, tósekke kish etip qoımasyn dep kishkentaı Dýlatymdy tosam. ol oıanyp ketip jylaıdy, ony emizip uıyqtatqansha da biraz ýaqyt utam, biraq syrttan esh dybys estilmeıdi. bir-eki ret aıaq tyqyryn estip, Sveta men Qasymbek kirip kele jatqandaı basymdy kóterip aldym, kózim ilinip ketse túsimde ekeýi kirip kele jatady, sóıtip álektenip jatyp, aqyry uıyqtap qalyppyn.

Bireý ıyǵymnan qozǵaǵanda kózimdi ashsam, Qasymbek.

— Tań atty ǵoı turmaısyń ba? — deıdi.

Áýelgi sátte jóndi esh nársege túsinbeı, basymdy kóterip alyp kózimdi ýqaladym. Zemlánkanyń ishi qara kóleńke, Qasymbektiń artynda qorbıyp bireý tur, basyna qalyń qara oramal tartqan áıel sıaqty. Ornymnan tura bergende esime tústi. Bul Sveta bolý kerek. Qapelimde sasyp qaldym. Kıimi qorbıǵan áıel Svetanyń daýsymen:

— Salamatsyń ba, Nadá, — dedi.

Bar bitirgenim qushaqtaı aldym. Solaı jabysyp biraz turyp qalsam kerek:

— Aý, qonaǵyńdy kútpeısiń be? — degen Qasymbektiń daýsyn estidim.

— Otyr, otyr, Sveta. Al, káne sheshin, — den jatyrmyn.

Oshaqtyń astyndaǵy otym da sónýge qalypty, ony tutata almaı álekpin.

— Sen sonshama ábigerge túspeı-aq qoıshy, Nadá, — dedi Sveta. — Beri kelshi, men seni quttyqtaǵym kelip tur. Ul taýypsyń, qutty bolsyn, sen úshin shyn qýanyshtymyn.

Qasymbek oshaqqa tamyzyq salyp, áp-sátte otty mazdatyp jiberdi. Úıdiń ishiniń ári kirip, jan-jaǵymyzdy kórip, arqa-basymyz keńip qalǵandaı boldy.

— Al, sender shaı ysytyp, ony — muny qamdaı berińder. Men baryp Nıkolaıdy shaqyryp keleıin. Ol ǵoı, qannen-qapersiz uıyqtap jatyr. Úıge kirgenshe aıtpaımyn, týra shalqasynan túskendeı bolsyn, — dep Qasymbek esikke qaraı umtyldy.

«Toqtaı turshy» den aıtqym kelip umtyla tústim, biraq aýzymnan sóz shyqpady, Svetanyń da qozǵalaqtap qalǵanyn baıqadym, ańqaý Qasymbek bizdiń hálimizdi ańǵarmastan syrtqa shyǵyp ketti.

Nıkolaı men Svetanyń kezdesýi onsha qýanyshty bolaıyn dep turǵan joq, sol qyzyq kezdesýdi qınala kútip, ekeýmiz de únsiz qaldyq. Osyndaıda qınalǵan adamnyń aldarqatyp, basqa sózben alań qylyp áketý meniń qolymnan kelmeı-aq qoıdy, aıtar sózimniń jalǵan bolyp shyǵaryn bilem de, tilim baılanyp túıilip qalam. Jaman oı janyn jegideı jep otyrǵanda amandyq, saýlyq suraý sıaqty beıkúná sózderdiń ózi maǵan kólgirlik bolyp kórinedi de bar bitirerim, óz dármensizdigime yza bolyp, qınalǵan adammen qosa qınalý. Qysylǵanymnan ot kósep, qazan oshaǵymdy aınaldyra berdim.

— Nege úndemeısiń, Nadá?

Sveta qorbıǵan qalyń telogreıkasyn sheship, basyna tartqan oramalyn jamylyp alypty, endi, dóńbekteı kolhozshy qatyn emes, kádimgi Svetaǵa uqsap tur, tek taldyrmash denesi tolysyp, qarny shyǵyp, kózi shúńireıe úlkeıip, betin sepkil basypty. Bir ádemi sýretti tentek balanyń aıǵyzdap buzǵany sıaqty, biraq sonda da burynǵy kórkem sýrettiń izi kórinip tur, ásirese shúńireıe, tereńdep úlkeıgen nurly kózi sekpil basqan betin burynǵydan da názik etip kórsetedi.

«Nege úndemeısiń, Nadá?» Ne dep jaýap bererimdi bilmeı Svetanyń betine badyraıyp qaraı berippin.

— Sen, degenmen, baqytty ekensiń, Nadá, Qasymbekpen kezdeskeniń. Sen úshin qýanyshtymyn, — dep kishkene irkilip qaldy Sveta. — Men Nıkolaımen kezdespeı-aq qoısam dep edim...

Onysy da ras. Jubanysh sóz aıtýǵa bata almaı, taǵy da urysqan adamdaı únsiz qaldym. Buǵan ne deıin? Qursaǵyndaǵysy bolmasa... múmkin... Bir qateligin jýyp-shaıyp... Bilmeımin. Ar jaǵynyń ne bolaryn bilmeımin. Qas qylǵandaı, ekeýiniń arasyna dáneker bolýǵa jaraıtyn da shamam joq-aý, meniń. Qasymbek bolmasa... qansha aıtqanmen erkek qoı.

— Qasymbek tym asyǵystyq jasady-aý, — dedi Sveta otqa jaqynyraq kelip otyryp jatyp, sosyn qolyn meniń ıyǵyma saldy. Ony men jubatýdyń ornyna, ol meni jubatatyn tárizdi. — Biraq endi báribir, bul áńgimeden qaıda qashyp qutylasyń. Tek senen bir ótinishim bar, meni ońasha qaldyrma.

— Nege?

— Sen bilmeıtin syr joq qoı. Qıyn da bolsa, sen áńgimeniń ishinde bol.

— Jaraıdy, — deppin oılanbastan, áıteýir Svetanyń kóńilin tabý úshin.

Nıkolaı esikten domalana kirdi, shıneli men qulaqshynyn da kımegen, gımnasterkesheń, jalańbas. Moınyn qaıqań etkizip, kishkene betin kóterip, jerkepeni tez kózimen tintip ótip, meniń qasymda otyrǵan Svetany kórip, soǵan qaraı umtyldy. Men ornymnan turyp, joldy bosatyp úlgergenimshe, aınalyp ótip baryp Svetany qushaqtap jabysty da qaldy. Esik aldynda aýzy yrjıyp, máz bolyp Qasymbek tur. Osy qýanyshqa men de eriksiz eligip, bir sátke artyndaǵy shataǵyn umytyp kettim.

— Tiri ekensiń ǵoı, tiri ekensiń ǵoı. Jıva, rodnaıa, solnyshko moe, — deıdi Nıkolaı Svetanyń basy-kózinen, bet-aýzynan túk qaldyrmaı shópildetip súıip jatyp, — Svetık moı...

Nıkolaı qansha qushyrlanyp súıgenmen, Sveta shalajansar adam sıaqty, ony qysyp qushaqtamaıdy da, qarsylaspaıdy da, degenine kóne beredi, biraq Nıkolaı onyń salqyndyǵyn baıqaıtyn emes, qushaǵynan bosatsa da moınynan qysyp basynan sıpalap:

— Rodnaıa moıa. Svetık moı... — deı beredi qushtarlyǵyn basa almaı.

— Rahmet, Kolenka... Rahmet, Nıkolaı, — dedi Sveta boıyn túzep.

Sveta ornynan turǵan joq-ty, Nıkolaı sol otyrǵan jerinen qushaqtap alyp, súıe bergen-di, alasa boıly adamǵa ol onsha qıyndyq jasaǵan joq-ty, daýsynan bir salqyndyq, jattyq sezdi me, Svetanyń osy sózinen Nıkolaı oqys irkilip kenet áıeliniń shermıgen túrin kórip túsi buzylyp ketti. Áýeli túsinbegendeı alaqtap Svetanyń betine qaraı berdi. Onyń únsiz tunjyraǵan qasiretti túrin kórip, astyńǵy ıegi salbyrap kózi dóńgelenip ketti. Nıkolaıdyń qatty ókpelegen baladaı osy dármensiz keskinin kórgende kókiregimde bir jaqsy úmit oty jylt ete qaldy. Qazir Sveta eńirep jylap Nıkolaıdy qushaqtaı alsa: bir-birin saǵynǵan erli-zaıyptylar qosylyp jylap, sherlerin tarqatyp, qarǵys atqyr qatelikti keship, qaıta tabysyp ketetindeı kórindi maǵan.

Biraq Sveta úndemedi, Nıkolaıdyń da jańaǵy bir sátke jylt ete qalǵan dármensiz keskini tez ózgerip, óńi qataıyp, qabaǵy túıilip túnere bastady. Esik aldynda turyp qalǵan Qasymbek:

— Al, qanekeı... — deı berip tilin tistep alǵandaı irkile qoıdy.

Oǵan endi ǵana jetse kerek. Jerkepeniń kúńgirt aýasy da túnerip, únsiz syzdap baratqandaı. Ómirimde, sirá, mundaı aýyr tynyshtyq kórmegen bolarmyn. Bárimiz de jarylatyn bombany kútip, buǵyp qalǵan sıaqtymyz. Bu jerde aıtylatyn sózdiń retin men taba almadym, Qasymbek te, aǵalyq qylýǵa jaramaı únsiz tur.

— Bizdiń, sirá ońasha sóılesýimiz kerek shyǵar, — dedi Nıkolaı tistenip.

Qasymbek ekeýmiz esikten shyǵyp baratqanda Sveta meni toqtatyp qaldy.

— Men ońasha sóılesýimiz kerek dedim ǵoı.

Nıkolaı ashý qysqandaǵy ádetinshe, onsyz da qysqa moınyn ıyǵyna tyǵyp, astyńǵy ıegin shoshaıtyp ilgeri umsynyp, qysqan prýjınadaı shıryǵyp alǵan. Men keter — ketpesimdi bilmeı esik aldynda irkilip qaldym, qazir shyǵyp ketsem Svetaǵa opasyzdyq jasap, qorǵansyz tastaǵandaı kórinedi.

— Nadá osynda bolady. Ol meniń barlyq syrymdy biledi, — dedi Sveta qatýlanyp.

— Bilgeni qalaı? Qalaısha? — dep beıne járdem kútkendeı alaqtap Nıkolaı maǵan qarady.

Men úndemedim.

— Siz menen bárin jasyryp kelgen ekensiz ǵoı, — dedi Nıkolaı qaıtadan yzalanyp, — Árıne endi, ekeýińizdiń qupıalaryńyz bir bolǵan soń.

— Ótinemin, Nadáǵa tıispe, — dedi Sveta. Sodan keıin sózin «sizge» kóshirip Nıkolaımen arasyn alshaqtatyp qoıdy. — Ótinemin, tıispeńiz. Onyń buǵan qatysy joq.

Úsheýmiz de az ýaqyt úndemeı qaldyq. Syzdap otyrǵan Nıkolaı aqyry sabyry taýsylyp:

— Endeshe óziń-aq aıt. Nemis komendatýrasynda istepsiń ǵoı. Solardan bolǵan shyǵar, — dedi.

Men sasqanymnan ańqıyp aýzymdy ashyp qaldym, eki kózim Svetada. «Ol ne der eken?» Sveta da qanyn ishine tartyp bezerip alǵan, aı, taıynbas. Tup — týra:

— Iá, — dep qoıyp qaldy alqynyp.

Nıkolaı bireý taıaqpen basyna salyp qalǵandaı selk ete tústi. Úrpıip, Svetaǵa shoshyna qarady.

— Men saǵan ótirik aıta almaımyn, — dedi de, bezerip otyrǵan Sveta ishtegi prýjınasy bosap ketkendeı sulyq tústi.

Óıtip «ótirik aıta almaǵany» da qurysyn. Qastarynda turǵan meniń ózim eseńgirep qaldym, Nıkolaıǵa kózim túsip edi, shoshyp kettim. Óń-tús joq, qaraýytyp turatyn qojyr beti aqtańdaqtanyp, qanyn ishine tartyp yshqynyp alypty.

— Seýka!... — dedi ysqyrynyp.

Osy bir jaman sóz meni de osyp jibergendeı boldy. Nıkolaı sol siresken kúıi ornynan kóterildi de qaırylmaı shyǵyp ketti.

Eki áıel ońasha qaldyq. Sveta sol sulyq kúıi, Nıkolaıdyń sózine selt etken joq, men bolsam oǵan jubanysh bolar sóz taba almaı ishteı qınalyp, qıpaqtaǵannan basqa dármenim joq. Ara aǵaıyn, ne ortaq dos bolyp aralaryna dáneker bolýdyń ornyna, ózimdi aıypkerdiń qataryna eriksiz qosyp, birge qınalam da terime syımaı tyǵyla berem. Zatymyz áıel emes pe, maǵan salsa, qazir Svetamen, shurqyrasyp jylap kórisip, eńkildesip otyryp bar syrymyzdy aqtaryp, ishtegi sherdi bir tarqatar edik qoı. Bu jaqta Qasymbekten keıingi eń jaqyn tartqan adamym osy Sveta emes pe? Svetanyń men úshin Qasymbekten de artyqshylyǵy bar, Qasymbek, qansha jaqyn bolǵanmen erkek qoı, áıeldi áıeldeı túsine ala ma.

Endi mine, sher tarqatýdyń ornyna ekeýmiz de ishteı tyǵylyp, keptelip otyrǵanymyz mynaý. Oıbaı-aý, sompıyp otyra bermeı, joldan kelgen adamǵa as qamdaýym kerek qoı.

— Meniń munda kelmeýim kerek edi, — dedi Sveta.

Onysyn túsinemin, árıne qıyn, biraq qaıda barady?

Odan da qıyn jaǵdaıǵa dýshar bolǵan joq pa?

— Endi kelmegende qaıtesiń? Seniń basyńa qater tónin tur dedi ǵoı Nosoves.

— Onysy ras, — dedi Sveta. — Mac bolyp senen aırylyp qalyp, jazyqty bolǵan Ýsachev meniń sońyma týra shyraq alyp tústi. bir-eki ret ustalyp ta qala jazdadym.

— Ánekeı kórmeısiń be.

— Bul soǵystan kim tiri qalar deısiń, — dedi Sveta túńilgendeı. — Báribir, ajal bireý ǵoı.

Onsha sheshile qoımasaq ta azdap tilge kelgesin aramyz jýysyp keledi, soǵan qýandym.

— Sen tym kúızele berme, Sveta, — dep jubanysh aıtpaq boldym. — Nıkolaı, qansha aıtqanmen, aq kóńil jigit. Ashý ústinde ne aıtylmaıdy. Túbi raıynan qaıtar.

Abzaly, osy kúnge deıin Svetaǵa men aqyl aıtyp kórgenim joq, ol maǵan aqyl aıtýshy edi, baıqaımyn meniń myna sózim de balanyń úlkenge aıtqan sózindeı áser etken túri bar. Ol ornynan turyp, oshaqtyń aldyna kelip ot kósep jatyr, sekpildenip ketken juqa óńi jalynnan qyzara bórtip, maǵan moınyn burdy.

— Nıkolaıdyń ózim baıqaǵan minezi bar. Soǵan qaraǵanda, ol raıynan, sirá qaıtpas.

Esik jaqtan búktetilip Qasymbek kirip kele jatyr. Shynymdy aıtsam, onyń dál qazirgi kelgenin unatpadym, Manaǵy qalbalaqtap qýanyp, ańqyldap turǵan Qasymbegim joq, bir nárseden uıatty bolyp qalǵandaı, aýzyna sóz túspeı, kúıbeńdeı beredi. Kúızelgen áıeldi alań qylyp, jubanysh aıta almasa da, áıteýir sózge aldarqatý bylaı tursyn, o jaqta bir masqara uıat bardaı, Sveta otyrǵan jaqqa qypylyqtap qaraı almaıdy. Bar bitirgeni maǵan:

— Asyńdy boldyrsaı, — deıdi.

Qasymbek kirisimen Sveta da sózden tyıyldy. Tipti kúıeýime jynym keldi. Erkektik namysy qysyp, qylǵynyp, býlyǵyp anaýsy ketti, endi juqpaly aýrý kórgendeı jasqanyp, qıpaqtap mynaýsy tur. Myna sorly áıeldiń basyna túsken taýqymet pen qasirettiń bárinikinen artyq ekenin oılaıtyn bireýi joq.

— Óziń bara turshy. Sensiz de jetisip otyrǵanymyz joq! — dedim tútigip.

Qasymbek meni ómirinde tuńǵysh kórgendeı betime baqyraıyp qarap turdy da, kenet bir nárseni búldirip alǵan baladaı jýasyp, aqyryn esikten shyǵyp ketti. Erge shyqqaly kúıeýimniń betine kelgenim osy bolar.

9

Aýany kernep, yńyrana yrǵalyp, tóńirekti teńselte shaıqap turǵan artılerıanyń azaly gúrili irkilip, irkilip baryp bir-eki loqsyp basyldy. Balamdy baýyryma tyǵyp alyp, okoptyń túbine buǵyp jerdi denemmen tesip ótip, astyna kirip keterdeı bolyp, ondaı snarádtyń astynda da talaı jatyp kórgenmin. Tereń qazylǵan okobyń bolsa, jaý oǵan buzyp-jaryp, basyp kire almasa, artılerıa qansha tómpeshtese de, áıteýir aman qalasyń. Biraq snarády qurǵyr jaqyn jarylǵanda ústińe aspan opyrylyp qulap kele jatqandaı záreńdi ushyryp, búkil tán de tutas tıetin, osyp ketpese de jerge janshyp tastaıtyn bir jalpaq basqurmen urǵandaı aýanyń ekpinimen soqqylap, eseńgiretip, esińdi tandyryp, qum-topyraqpen kómip tastaıdy.

Zeńbirek gúrsili qaıta bastalar ma eken dep elegizı qulaq túrip biraz otyrdym; soǵys bitip, dúnıege tynyshtyq ornaǵandaı, eshbir dybys estilmeıdi. Biraq bul tynyshtyq kóńilińdi ornyqtyrýdyń ornyna qobaljytyp. tula boıyńdy sýytyp, demińdi ishke tartqyzyp qater saǵatyn kúttiredi. Artılerıa daıyndyǵy bitken soń ataka bastalady; qorǵanysta jatqandardyń tóbesinen tómpeshtep snarád jaýdyryp ezgilep, janyshtap, buqtyryp alady da ásker shabýylǵa shyǵady. Eń qaýiptisi osy. Jańaǵy jer shaıqaǵan zilzala gúrsil shamyrqanǵan býranyń alystap aıbat shekken zirkili bolsa, naǵyz tap beretin kezi dál osy tus.

Balamdy keýdeme qysyp alyp, aıaǵym jerge tımeı talaı zyrqyrap qashqanmyn, shybyn janǵa pana tappaı shyrqyraǵan kezderim de az emes. Biraq jaýdyń oǵy jańbyrdaı jaýyp, ajal qansha jalmaımyn degenmen, jer-ananyń panasy mol eken. Tipti qalyń orman, saı-salasyn bylaı qoıǵanda, butasy men shóbi, kishkentaı tómpeshigi men shuqanaǵynyń ózi janyńdy talaı alǵandaı alyp qalady. Qara jerden kindigin úzbegen qazaqtyń qyzymyn ǵoı, bozdy buıratta, óleńdetip asyr salyp, aýnap-qýnap, jaz boıy kıiz úıde uıyqtaǵanda da jýsan men topyraq ısin qolqama sińirip óskenmin, boıjetken kezimniń ózinde de, keıde tipti, kók maısaǵa aýnaǵym kelip, aýsarym aýyp turatyn, biraq jer jaryqtyqtyń qadirin osy soǵysta ǵana bilgen sıaqtymyn. Ústimnen oq boraǵanda sheshesiniń etegine tyǵylǵan jas baladaı, sol jer-ananyń baýyryna tyǵyla túsem; tipti jazyq jerdiń ózinde, bir súıem bolsa da, áıteýir saǵan qalqa bolarlyq tabylady. Syzdaýyt sazyna bar tánińmen jabysyp batyp ketkiń keledi, qara jerdiń keýdesin jaryńnan beter yshqyna qysatyn keziń bolady. Jer degen jaryqtyq tiri eken — onyń da tynysy, meıirimi bar, seni qalqalap ajaldan alyp qalady. Sepseńizder, orystyń osy bir oıpaty sazdy, qyraty qumdaqty, orman toǵaıly, kóginen bulyńǵyr bulty arylmaǵan tunjyrańqy jerin qımas kóz kórgenimdeı, tipti óz uıam-ósken mekenimdeı jaqyn tartyp kettim.

Qazir soǵys meniń ǵana ústimde emes, dúnıeni túgel sharpyǵan, aspan da, jer de soǵys, soǵysta júrgen áıel de jalǵyz men ǵana emes, biraq meniń soǵysym bir túrli orynsyz, sóleket sıaqty. Shynynda da eki qolyńdy baılap qoıyp, urysqa kirgizip jiberse óziń qaıter ediń? Emshektegi balam eki qolymdy birdeı baılap qoıǵany bylaı tursyn, aıaǵyma da tusaý. Jurt áıteýir tısin-tımesin, qolyna myltyq alyp atysyp jatady, ondaıda men qolyma balamdy ustaımyn. Qarý alyp oq shyǵarǵan adam et qyzýymen az da bolsa ajaldy umytyp ketedi de, al qolyna bala ustaǵan adam, qarsylasýǵa dármensiz, bir emes, ajaldy eki ese tosady; ózińdi de, ózgeni de qarýsyz qorǵaǵan jaman eken, tusyńnan zyrq-zyrq etip ótken árbir buralqy oqty sanaǵanda, ajalǵa qansha moıynsunsań da mazań ketedi.

Qıamet-qaıym, qıyndyq degeniń alystan qaraǵanda ǵana qorqynyshty eken, eger basyńa tússe bárine de kóndigip ketesiń, men de óz jaǵdaıyma úırenip aldym. Alas-qanas urys bastalyp ketken kezde qolymda balam bolmasa, bir nársesin joǵaltyp alǵan adamdaı, elegizımin. Ony kóterip júgirýge, qashyn buǵýǵa da mashyqtanyp alǵam, balamdy kóterip júgirip kele jatyp jata ketkende bir jerin aýyrtpaımyn, tipti súrinip qulap ketkende de esh jerine zaqym keltirgen emespin. Keýdeme jabysyp, ózimmen birge domalap, ózimmen birge turady.

Kileń soǵysyp júrgen adamdardyń arasynda bolsam da óz basym, qolyma myltyq ustap, urysqa tikeleı aralasqan joq edim. Joryqta júrgende bir balanyń aýyrtpalyǵy on balaǵa tatıdy, onyń ústine, partızan degen halyq óz keregin ózderi qamdaǵanmen, kileń erkek-qostyń ishinde áıel qolyna qaraıtyn jumys ta jeterlik eken. Qaıta sol jumystyń kóptigi de jaqsy boldy, ár nárseni oılap, sary ýaıymǵa salynýǵa mursat bermeı, ári-beriden soń basqasha tirshilik bolady degendi oılatpaı, osy ómirge daǵdylanyp jiberdi. Belim qataıyp, aıaǵyma basyp ketkesin: «jaman aıtpaı jaqsy joq, soǵysta júrgende qarý ustaı bilmegeniń jaramas, qandaı jaǵdaıǵa dýshar bolarymyzdy kim bilgen» dep Qasymbek maǵan myltyq atýdy úıretti.

Buryn atysyp kórmesem de, myltyq ustaýǵa jasqanatyn hálden áldeqashan ótip ketkem, ishinde ajal oǵy bar túsi sýyq temirdi jatyrqaǵanym joq. Kisi óltirýge kóp bilimniń keregi joq pa, qalaı, ózi onsha qıyn da nárse emes eken, vıntovkanyń bólshekterin de, ony kózdep atýdy da tez ýaqytta úırenip aldym. Kishkentaıymnan kózim jiti bolatyn, nysanaǵa dál tıgizem. Nıkolaı, Abandar jınalyp, meniń atqanymdy kórip, qaýqyldasyp maqtap, máz bolysty.

— «Myqty mergen mynnan shyqty. Myltyq atqanda erkekterdi beline qystyryp ketetin boldy».

— «Naǵyz snaıper».

«Partızandarǵa da snaıper kerek. Nadáǵa snaıper vıntovkasyn taýyp beremiz» desip qoshamettep, kóńilimdi kóterip tastaǵan.

Maqtaǵandy kim jek kórsin, osyǵan ózim de kádimgideı máz bolyp, otbasy, oshaq qasy, salpy etek áıel ǵana emes, qolyma qarý alyp kóppen birge soǵysa biletin adam bolǵanyma boıyma jel bitip, kóńilim irilenip qalǵan-dy. Ana Shýra da, jurttyń jarasyn tańatyn, jaralylardy baǵatyn medsestra bolǵanmen, urys kezinde shepke kirip ketedi, saýyrynan tapanshasy túspeıdi, men de endi odan onsha kem emestigimdi sezindim. Sol bir kóńilim marqaıǵan sátte, qolymdy baılaıtyn nárestem baryn da umytyp ketippin.

...Keıde áldenege muńaıyp, qatty oılanyn qalǵanda Qamqa ájemniń kókiregin kere «ýh» dep aýzyn toltyryp qatty kúrsinetini bar edi, sol sıaqty myna tyna qalǵan tynyshtyqta bir-eki zeńbirek «ýh! ýh!» dep aýyr kúrsinip aldy. Sodan keıin dúnıe qaıtadan jym-jyrt, meńireý qalpyna tústi, eki balanyń da daýsy shyqpaıdy. Jaǵdaı degen de balany ózinshe baýlyp, ózinshe úıretedi eken: qysyltaıań kezderde osy balalar baqyryp jylaýdy, ne bala bolyp qyńqyldap mazany alýdy bilmeıdi. İshteri seze me, álde kóptiń kóńil kúıi bularǵa da darı ma, áıteýir jurt abyr-sabyr bop, asyp-sasyp jatqanda, nemese qaýip-qater tosyp únsiz túnergende bular da, óńderine úreı júgirip, kózderi baqyraıyp, sazaryp qalady, kóńil kúıińniń jaman kezin de aınytpaı sezedi. Qazir de ekeýi, meńiń olardy álpeshteı erkeletýge qulqymnyń joǵyn sezip, ózderimen ózderi bolyp otyr. Endi ekeýi basqa oıyn taýyp alǵan: Dýlat shybyqtyń sabymen jer shuqylaıdy, kishkene Sveta da odan qalyspaı, qolynda esh nársesi bolmaǵan soń, kıtteı saýsaǵynyń ushymen topyraqty shuqıdy; ún-túnsiz, úlken is bitirip jatqandaı, ekeýi de osy ermegine eligip ketken. Soǵystyń miskinderine, kádimgi bala sıaqty, oınaıtyn oıynshyq qaıda.

Syrttaǵy sybysqa qulaq tigem — zeńbirek gúrsili toqtady, basqa dybys estilmeıdi. Iá, dúbiri estilmese de, naǵyz qyrǵyn soǵys endi bastaldy. Jaý soldattarynyń qaptap atakaǵa shyǵyp kele jatqanyn óz kózimmen kórgendeı bolam: ala qardyń ústinde aq halat kıgen adamdardy ajyratý da qıyn, júregiń daýalap jaý jaqqa kóz toqtatyp qaraǵanda aq qardyń ústinde qybyrlap kele jatqan aq kebin kıgen denelerdi kóresiń. Jazdy kúni de jasyl kıim kıgen nemis soldattarynyń denesi kókpeńbek bolyp turǵan jasyl jerdiń reńinde anyq kórinbeıdi, ony baıqaý úshin de kánigi kóz kerek.

Biraq oq boratyp qaptap kele jatqan jaýmen alǵash ret betpe-bet kelgende... Áıteýir patyrlaǵan atystyń bastalyp ketkenin bilem. Biz tań ata kelip panalaǵan kishkentaı seldir ormannyń ishi áp-sátte yzy-qıqy urys dalasyna aınaldy. Jaýdyń qaı jaqtan, qalaı kelip tıiskenin de bilmeımin. Az ba, kóp pe? Jaıbaraqat dem alyp jatqan jurt jalma-jan qarýlaryn qarmanyp, shoqalaq, tomarlardyń túbine jata qalyp atysyp jatyr. Atys bastalǵanda Shýra ekeýmiz dem alyp jatqanbyz, alysyraqtan komanda bergen Qasymbektiń daýsyn estip qalyp, oǵan qaraı tura júgirgim kelip kóterile túsip, qaıta jattym. Júgirip baryp qoltyǵyna tyǵylýǵa qazirgi sátte ol meniń kúıeýim emes, komandır ekenin, menen bólek te bıik ekenin soqyr sezimimmen uǵyp, irkilip qaldym. Qazir onyń aıaǵyna oralýǵa haqym joq, osy kóptiń biri bolyp, tek ámirin oryndaýǵa tıisti ekenimdi sezinem.

Jaýdyń oǵy kóktemgi jasyl jerge vvık, vvık dep qadalyp jatyr. Jalańash qalǵandaı qorǵansyzdyń sezimi tula boıymdy muzdatyp barady. Qundaqtaǵy balamdy baýyryma qysyp alyp, qytyǵy kelgen adamdaı qymsyna jıyrylyp, denemniń ár búrtigi jaýdyń oǵyn tosady. Qolymnan kelgeni, keýdeme tyǵyp jiberip jasyryp qalǵym kelgendeı bar denemmen balamdy qymtaı berem, onyń esesine ózim panasyz ashyq jerde jatyrmyn.

— Shoqalaqtyń túbin panala! Shoqalaqtyń...

Betimdi buryp jalt qarasam taldyrmash deneli sary jigit, tusyma júgirip kelip qalǵan eken, bir qolymen ıyǵymnan súıreı jóneldi. Bir qolymmen jer tirep, baýyrymdy kóterip, tumsyǵymmen shóp súzip, álgi jigittiń jeteginde empeńdeı júgirip, bir tomardyń túbine jetip quladym. O da menimen qatar qulady da, betime qarap:

— Basyńyzdy kótermeńiz. Balańyzǵa saq bolyńyz, — dep ilgeri qaraı júgirip ketti.

Bul jigitti tanydym: anada, qysty kúni nemister osyndaı bir qapylysta tıiskende meni at shanamen alyp qashatyn qaıqy tumsyq aq sary jigit, keıin talaı kezdesip, kórip júrdim: esimi Sasha bolatyn. Meniń tabylǵanyma bu da qýanyp, arnaıy kelip, keshirim suraǵan-dy.

Basymmen múk basqan jumsaq shoqalaqty súzip balamdy keýdeme qysyp, qyryn jatyrmyn, tym bolmasa ózgeler sıaqty etpettep te jata almaımyn, denemdi dirilsiz qaltyratqan jaman úreı on boıymdy qurystatyp alyp jibermeıdi. Budan buryn da, ajal degen qurǵyrmen bir emes birneshe betpe-bet kezdesip edim, biraq ol sumyraıǵa kisiniń boıy úırenip kete almaıdy eken, mańaıymnan tars-tars atylǵan myltyq daýsyna qulaq tosyp, ústimnen zýyldap ushqan oqtan jasqanyp jumsaq jerge jambasymmen batyp ketkim kelip syǵyla túsem. Óz oıymsha shym-shymdap jerge batyp ta bara jatqan sıaqtymyn, osy aldamshy áser ajal da qutqaratyndaı kóńilime jeńildik ákeledi.

Menen alty-jeti qadamdaı jerde atysyp jatqan partızan basyn kóterip aldy, meniń de kishkene esimdi jıyp, tóńirekke kóz salatyndaı halge jetken kezim edi, tanyp qaldym — jańaǵy Sasha eken, myltyǵynyń bir jeri tistesip qalǵan ba, tizerleı kóterilip, vıntovkasyn bir tizesine qoıyp zatvoryn sartyldatyp, ashyn-jaýyp jatyr. Myltyǵyn oqtap bolyp endi jatýǵa ońtaılanǵanda, yshqynǵan jaman daýsy shyǵyp jer súze qulady. Ornymnan qalaı turyp ketkenimdi bilmeımin, qundaqtaýly balamdy da shoqalaqtyń túbine jasyryp úlgerip, jer baýyrlaı júgirip qasyna jetip bardym. Az júgirsem de alqynyp, entigimdi basa almaı, basymdy ázer kóterip oq tıgen partızanǵa qaradym. Jıren shashty basymen kók shópti japyryp, jer ıiskep qımylsyz sulyq jatyr, aqyryn aýdaryp betine qarap em, aqsary júziniń qany qashpaǵan, kózi jumýly, beıne bir uıyqtap ketken adam sıaqty, óńi manaýrap tur. Gımnasterkasynyń keýdesiniń alaqandaı jeri qoıý qyzyl qan. Men shalqasynan aýdarǵansha aqsary júziniń qany qashyp... joq, qany qashqanyn baıqaı almadym, tek manaýrap turǵan júzi kádimgideı sónip, qýaryp ketken betinde kúl tústes, sup-sur salqyn sáýle uıyp qaldy. Ajal... Biraz qyrǵynǵa kýá bolsam da, ajaldy dál osyndaı jaqyn jerden betpe-bet kórgenim, onyń túsin kórgenim osy edi. Sol bir sát kóz aldyma kele qalsa, qazir de sup-sur surǵylt, salqyn sáýle denemdi sýyq lebimen sharpyǵandaı ón boıymdy qulazytyp jiberedi. Men ajaldyń aqtyq sátin anyq kórdim.

Júzi jaınap turǵan jap-jas adamnyń áp-sátte osyndaı óship qalǵany... Jańa ǵana meni oqtan saqtap, oınaqshyp júgirip kelgen jas... Shynymdy aıtsam, osy sátte men dál osy ajalǵa túsinbedim. Ana joly meni joǵaltyp alǵany úshin qysylyp kelip, keshirim suraǵany kóz aldymda.

— Men nemistermen atysam dep, sizden kóz jazyp qalyppyn. Esimdi jıyp endi izdesem joqsyz. Siz meni keshirińiz. Balaly áıelge qamqor bola almaǵanym... tipti uıat boldy. Árıne komandırden de qysyldym, biraq bárinen de sizdi jalǵyz tastaǵanym. Uıatyn aıtsaıshy. Siz endi keshirińiz... — dep maǵan jaýtańdap qaraı bergen.

Minezi elgezek, kishipeıil bolǵanmen, qysty kúnniń ózinde qulaqshyn astynan aq seleý mańdaı shashyn burqyratyp shyǵaryp qoıatyn seriligi de bar edi. Qazir de mańdaı shashy qobyrap ketken. Astapyralla, shashy dýdyrap tiri kúıi tur.

...Atysyp jatyrmyn. Qolymda vıntovka, jaǵymmen myltyqtyń aǵashyna jabysyp, shúrippesin saýsaǵymmen shirene tartyp atamyn kelip. Zatvordy ashyp atylǵan gılzany ytqytyp jiberip taǵy da atamyn. Zatvordy endi bir ashyp-jaýyp basyp qalǵanymda myltyqtyń daýsy shyqpady, tek tyrs etti. «Munysy nesi» dep tańyrqap, zatvordy qaıtadan ashqanda baryp aqylym jetti, bes patron atylyp ketken eken, qaıtadan oqtaý kerek.

Myltyqty qaıta oqtaǵanda aptyǵýym basylyp, aqylym kirdi. Shabýyl jacap kele jatqan jaýdy anyqtap kórip nysanaǵa iliktirýge pursatym bolmaı, tek áıteýir baǵytym durys, et qyzýymen patyrlatyp ata berippin. Kishkene kóńilim ornyǵyp, kóz toqtatyp aldyńǵy jaqqa qarap, tizege jýyq kóterilip qalǵan kók shóptiń arasynda qaraýytqan adam denelerin ańǵardym. Jasyl shóptiń reńinde jasyl mýndırlerdi ajyratý da qıyn-lap berip, tutas kóterilmeı biri jatyp, biri júgirip, qonys aýdarǵan shegirtkedeı, aqyryn jyljyp keledi eken. Bizdiń jigitter de oqty údemeletpeı, sırekteý atady. Jaýdyń alǵashqy aıbatynan jasqanǵan kóńilim ornyǵyp, birshama oıym saralanyp, endi partızan baıǵustyń sanaýly oǵyn betaldy qula dúz tópeı bermeı kózdep, ólshep atý kerek ekenin túsindim. Bas kóterip júgirgenderin kózdep atyp qalam, ol jerge jalp ete túsedi. Taǵy júgirgenin taǵy da atyp qalam, o da men tars etkizgesin uzamaıdy, jatyp qalady. Jaýdy qulatqanyma máz bolyp, kádimgideı kóńilim tasyp, urysqa eligip, qasymda sýlap jatqan Sashanyń taǵy bir oboımasyn alyp myltyǵymdy qaıta oqtadym. Endi onyń ajaly týraly da oılamaımyn. Bir kezde baıqasam, qansha qyryp jatsam da jaý azaıatyn emes, men atqanda jalp ete túskenderi tirilip kele me, kelesi bir sátte qaıta júgiredi. Tynysh kezde úırengen atqyshtyǵym... meniń mergendigim myna araǵa júrmeıtin sıaqty. Joq, ol oıyn eken shyndap kelgende...

Qulaǵyma masanyń yzyńyndaı álsiz daýsy keledi, ony elemeı, et qyzýymen atysa berip edim, kenet áldenege kóńilim qobaljyp, eleń ete qaldym. Endi qattyraq estildi — jylaǵan balanyń daýsy, meniń balam. Qyzý atys ústinde, bosanǵaly tuńǵysh ret balam baryp umytyp ketippin. Qapelimde jaýyp turǵan oqtan jasqanýdy umytyp, jańaǵy ózim panalaǵan tomardyń túbine júgirip kelsem kishkentaıym ayzyn jyrta, baqyryp jatyr. Jambastap jata ketip baýyryma qysyp aldym, basqa ne amalym bar. Oqtyń zýyly kóbeıip, údep barady. Balańdy qushaqtap tomardyń túbinde oq tosyp jatý... men endi oǵan shydaı almadym. Balamdy kóterip alyp, qaıta júgirip jańaǵy ornyma jete jyǵyldym. Ólgen adam da, keıde tirige qorǵan bolady eken, kishkentaıymdy Sashanyń búıiriniń astyna tyǵyp qoıdym da qaıtadan myltyǵyma jarmastym. Jańa keýdeme qysqanda ana denesiniń jyly ısin sezip tıtimdeı kóńili ornyqty ma, álde sharshady ma, sábı de jylaýyn qoıdy.

...Dýlat endi jer shuqýdy qoıyp, eski jáshikpen áýre, jáshiktiń buryshyn bekitýge qaqqan tildeı qańyltyrdyń bir shetinen julqylap julyp alǵysy keledi. Qańyltyr oǵan kónetin emes, biraq ony eleıtin túri joq, baryn salyp pys-pys etip tartqylaıdy kelip. Qańyltyr qolynan shyǵyp ketkende qulaı jazdap shońqıyp otyryp qalady da, qaıta jarmasady. Oq astynda óskenge me, ózi qaısar-aq.

Oq astynda ósken... Ásirelep aıtylǵan qyzyl sóz emes, týra oqtyń astynda ósti ǵoı, bul kebenek. Kúnásiz perishte bolǵanǵa ma, áıteýir sodan aman kele jatyr. Endigisin... endigisine úmitkermin. Bizdiń azat bolatyn kúnimiz jaqyndap qalǵan sıaqty, múmkin sońǵy kúnder shyǵar. Biraq sol sońǵy kúnderdiń syńaıy tym buzylyp barady, kóbimizdiń-aq sońǵy kúnimizge aınalmasa neǵylsyn.

Myna jerkepede bitiretin sharýam shamaly, tóbe jaqtaǵy sańlaýǵa qaraı moınymdy sozyp, qulaǵymdy tosyp tyń tyńdaımyn, qulaǵymmen ǵana emes, tula boıymmen túgel tyńdaıtyn sıaqtymyn. Qappaıtyn ıttiń jatyp alyp jalqaý yryldaǵany tárizdi, úzilip-úzilip, emis-emis saryn keledi. Qurǵyrdy tanımyn, ol soǵystyń yryly, jáne qapqanda da óltire qabady. Bul qym-qıǵash urystyń jer astyna alystan talyp jetken demi ǵana... al oqtyń astyndaǵylar...

Sol alǵash qolyma myltyq ustaǵan kúni baıqadym: urystyń et qyzýy ózge nárseni oılatpaı kisini eliktirip alyp ketedi eken de basqa nársege qaırylýǵa mursat bermeı, kádimgi bir úlken, qaýyrt is tyndyryp jatqandaı ózeýretip, qorqynysh, úreı degen pálelerdi umyttyryp jiberedi eken. O kezde adam ómiri, ushqan qus, júgirgen ań ómirinen tıtteı artyqshylyǵy joq. Kókiregińdi ańshynyń qumarlyǵy bılep, saǵan qarsy myltyq ustap júgirip kele jatqan eki aıaqty adam emes, ózi de shabatyn qasqyr sıaqty kórinedi. Ony óltirgenge shimirikpeı, qaırattanatyn jer osy soǵystyń dalasy ǵana bolar.

Men sol alǵash urysqa qatysqan kúni, jaý soldatyn óltirdim be, anyǵyn bilmeımin, biraq qolyma qarý ustap, jaýyngerlerdiń shebinde jatyp, oq shyǵaryp qarsylasqanymnyń ózi kóńilime bir tostaǵan kójeniń býynan áldeqaıda artyq jel berdi. Janyńdy ylǵı qınamasa da, bir nárse tıip ketse syzdap qoıa beretin biteý jara sıaqty masyldyq, sezimnen de so joly aryldym. Bir mezette: «Oqty ólshep atyńdar! Jaqynyraq jiberińder!» degen syrt jaǵymnan júgirip ketip bara jatqan Qasymbektiń daýysyn estip qaldym. Ǵajaby sol, oǵan qaırylyp qaraǵanym da joq, onyń ornynda Nıkolaı ma, tipti basqa bir komandır aıqaılap ótse de maǵan báribir sıaqty. Shynymdy aıtsam, aýyq-aýyq baqyryp jylap jatqan balama da ishi-baýyrym eljireı qoıǵan joq, qolym bosap ketkende bir-eki sıpap sulap jatqan Sashanyń denesine qaraı ıterip qoıam, keıde tipti qysyltaıań kezde mazamdy alǵanyna yza bolam. Tek oqtan aman bolsa... Qalǵany eshteńe emes.

Soǵys adamdy qatygez ete me? Bilmeımin. Etse etetin de shyǵar. Óıtkeni qazany eń az azalaıtyn jer de osy soǵys. Oq tıip jatqan adamnyń betin jabýǵa da mursatyń kele bermeıdi. Áńgime mursatyńnyń bar-joǵynda ǵana emes sıaqty. Bala kezimnen esimde qalǵan: bizdiń jaqta bir adamnyń qazasy rýly eldi kúńirentip ketetin. Áıelder shashyn julyp, daýys qylyp joqtaý aıtyp zarlaǵanda tóńirektegilerdiń bári solqyldap jylap, azaly daýysty, moldalar quran oqyp qana toqtatatyn. Alystan kelgen aǵaıyndar tóbeniń astynan «oı baýyrymdap» at qoıyp aýyldy kúńirentetin. Sodan keıin aıqaımen yshqynǵan qasiret qaıtadan ishke túsip, shań-shuń basylyp, qaraly úıdiń mańynda qatty daýys shyǵarmaı, jurt aıaǵynyń ushynan basyp, kúbirlep jabyrqaý sóılesetin. Ondaı kezde maǵan aýyldyń adamdary ǵana emes, aýyldyń ústinde tulyp turǵan aýanyń ózi ólimdi aza tutyp turǵan tárizdi seziletin.

Bul arada ólgen adamnyń barlyq paryzyn ótep jatýǵa ýaqyttyń joq ekeni ras, biraq qaza tapqan adamǵa degen qaıǵyny da jurt boıyna kóp darytpaıdy. Ólgenderdiń ortasynda otyryp tamaqtaryn ishe beredi, tipti kúndizgi qyrǵyn soǵystan keıin keshke qaraı bas qosqanda bireýdiń sondaǵy sólekettigin eske alyp, qarqyldasyp kúlip jatady. Jurt qaıǵyny jeke túsirmeýge tyrysady eken, mınýt saıyn ajal tosqan myna jaqta bu da bir jan saqtaýdyń joly shyǵar.

10

Partızan degen halyqty soǵystan beter tamaq jaǵy qınaıtyn kezi kóbirek. Ormannyń ishinde oryp jatqan eginiń, jaıyn júrgen malyń joq, sonshama adamǵa tamaq taýyp berý, qarý-jaraq, oq-dári taýyp berýde kem qıyndyqqa túspeıdi. Onsyz da soǵystan kúızelip, sharýasy shaıqalǵan derevnálardan qolǵa túsken azyq-túlik ash bórideı jalaqtaǵan jigitterdiń jumyryna juq bolmaıdy. Derevnálar taqyrlanǵan soń jigitter kóbine, bastaryn oqqa baılap, nemisterdiń obozyn tonaıdy. Ondaıda keıde máz bolyp, artynyp-tartynyp joly bolyp kelse, keıde qoldaryna esh nárse ilikpeı, adamdaryn bosqa shyǵyndap, saldary sýǵa ketip qaıtady. «Tilenshiniń súıgen asyn kim bersin» demekshi, partızandar tek qolyna tıgenin qorek etedi, tabanda qolyna dámdi dúnıe ilikse, máre-sáre bolyp qaýjap qalady.

Jyl jarymnan artyq osy jortýylda júrgende, meniń de tamaǵymnan ótpegen nárse, oı sirá, joq shyǵar. Buryn atyp estimegen, aýzym dámin bilmegen, nemistiń taǵamdaryn tatyp kórdim. Taǵam talǵap, unatpaǵanyńnan jerıtin jaǵdaı bolǵan joq áıteýir, tamaqtan ótkenniń bári talǵajaý. Nemisterdiń azyq-túligi úzilmeı qolyna túsip tursa da murtyńdy balta kespes edi-aý, kóbine-aq qolǵa túsetin nárse az bolady. Partızan dastarhanynyń jáne bir tamashasy — biri bolsa biri bolmaıdy. Ashtyq qysqanda minip júrgen, jegip júrgen jalǵyz atty jaıratyp tastaıdy. Ony durystap soıyp, múshelep bólip jatýdy da bilmeıdi; árkim qolyna ilikken jerin kesin jyp, kotelekterine qaınatyp jatqany. Oǵan salatyn qamyr da, kartop ta joq, qurǵaq ettiń ózin qaýzaıdy; keıde tipti salatyn tuz da tabylmaı qalady. Birneshe kún tamaqtan óter túıir bolmaı, ashtyqtan buralyp kóziń qaraýytyp otyrǵanda jortýylǵa shyqqan jigitter, qoldaryna ózge eshteńe ilikpeı, tátti pránık nemese az ǵana qant, kámpıt ákeletin kezderi de bolady. Kámpıtti aýzyńa salyp qaljaǵanda ash ózegińe barǵan tátti sol qyryndysy ketip qýrap turǵan ultabar shekterińdi jybyrlatyp búrip áketedi, biraq áıteýir ár jaqtan nár baryp, az da bolsa júrek jalǵaısyń.

Qansha bir qıyn kúnderde de meni taryqtyrmaǵan marqum Dýná apaıdyń qyzyl qasqa sıyry Zoıkasy edi. Japadan-jalǵyz qalǵan naǵyz tar kezeńde panalatqan baıǵus kempirdiń ózi ólgennen keıin de maǵan medet kómegi tıdi. Sol nemister tótennen tónip, qarańǵy qarly ormanda men adasyp ketetin joly Zoıkany Prosha qýalap ketken. Qarshadaı bala qarańǵy ormanda qańǵalaqtap júrip, ózine tapsyrylǵan qyzyl qasqa sıyrdan aırylmaı, o da aqyry, ózimizdiń otrádty taýypty. Kórshi partızandar meni ózimizge ákelip salǵanda qatty qýanǵan adamnyń biri osy Prosha boldy. Kópke deıin aınalsoqtap qasymnan ketpeı, eki ezýi eki urtyna qaraı jymqyrylyp, yrjıa kúlip:

— Nadá apaı, sizdiń tabylǵanyńyz qandaı jaqsy boldy. Tipti jaqsy boldy, — deı bergen.

Sodan keıin de Prosha negizinen meniń qasymda boldy. Qazan-oshaqqa, bala baǵýǵa, sıyrdy kútýge ony maǵan arnaıy kómekshi etip taǵaıyndasa, jigit bolýǵa asyqqan jastyń, árıne, namysyna tıer edi; biraq áıteýir ádeıi buıryq berilmese de tirshiliktiń oraıy solaı boldy da Prosha maǵan qolǵabysyn tıgizip, jany ashyp járdem bepip júrip, óz jaǵdaıyna baıqaýsyz úırenip ketti. Partızan bolý degen qolyna qarý alyp kúndiz-túni jaýdy japyryp qyra berý ǵana emes, onyń kúndelikti usaq-túıek, ıt yrjyń sharýasy, tirlik qamy bolatyny, biri taýsylmaıtyn muqtajy bolatyny shıki jastyń aqylyna jetti-aý deımin, keıin «maǵan qarý berip tapsyrmaǵa jibermedi» dep qyńqyldaýdy qoıyp, tapsyrǵan sharýany yqylaspen tyndyrymdy istep júre berdi.

Dýná apaıdyń Zoıkasyn ekeýmiz de jaqsy kórip kettik. Aıaǵyńdy táı basqannan qozy qýalap, mal balasynyń arasynda ósken adamǵa tóńiregińde tiri tuıaq bolmasa, bir jaǵyń oısyrap turar edi. Tostaǵandaı kózi dymqyldanyp, bir nárse dámetkendeı mólıe qaraıtyn qyzyl qasqa sıyr sol olqymdy toltyryp júretin-di. Áıel zaty saýyn malyna, onyń ishinde ásirese saýyn sıyrǵa jaqynyraq qoı, al Proshkanyń Zoıkaǵa degen yqylasy tipti bólek, baıqaımyn bul yqylasy sonaý sıyr aıdap qashatyn qarańǵy túni kókiregine tereń uıalaǵan túri bar. Aınala jaý, atylǵan oq, tuńǵıyq túnergen qarańǵy orman, sol kezde japadan-jalǵyz qalǵan shıki jastyń qasyndaǵy jalǵyz qarasy osy qyzyl qasqa sıyr. Kóringen aǵash pen buta qarańǵyda qaraýytyp tyna qalyp, tasadan jaý shyǵa kelerdeı úrkitip, úreı qysqanda samarqaý salmaqty aıańdap kele jatqan myna kópek sarqylmas mol sabyryn bala kóńiline de darytqan bolar. Jaýyǵa tutasqan qarańǵylyqta jalǵyzsyraǵanda, aıaz qysyp qaltyraǵanda betin sol sıyrdyń jyly moınyna basyp, áýkesin qaıyra qushaqtap, qoltyǵyna tyǵylyp alyp-ushqan kóńili baıyz tapqan shyǵar. Taryqqanda demeý bolǵan mal balasyn keıde adamnan beter jaqsy kórip ketesiń.

Azyǵymyz taýsylyp, partızandar Zoıkany soıǵanda Proshka tipti qatty qınaldy. Kózinen jasy móltildep, júgirip kelip:

— Tetá Nadá, tetá Nadá! Analar Zoıkany soıaıyn dep jatyr! Estısiz be, soıaıyn dep jatyr, — dep jeńimnen julqylaı berdi. — Siz neǵyp otyrsyz? Neǵyp tursyz?

Men neǵylaıyn, kúnde mal soıyp jatatyn qazaqtyń aýlynda óssem de, osy sıyrdy soıǵany janyma batyp-aq tur. Biraq endi neshe kúnnen beri ash otyrǵan adamdarǵa sýalǵan qysyr sıyrdy «soımańdar» dep aıtýǵa... onyń ústine, kúıeýim komandır bolǵanmen, partızandardyń úlken sharýasyna aralasýǵa haqym joq ekenin sezemin.

— Neǵyp tursyz, Nadá apa. Zoıkany soıady olar. Zoıkany aman alyp qalsańyzshy, — dedi, beınebir adamǵa ara túskendeı jalynyp. — Tipti Zoıkaǵa janyńyz ashymaı ma?

Zoıkany soıǵan kúni Proshkanyń túnergen qabaǵy ashylmaı tomsyraıyp júrdi, biraq ashtyǵy qurǵyr shydata ma, aqyry o da qyzyl qasqa sıyrdyń borshasynan dám tatty.

Qyzyl qasqa sıyr ketken soń bizdiń de kúıimiz taıdy. Toǵaıdan ártúrli jemis-jıdek teremiz. Tamaǵyń toıǵanda ǵana aýyzdyń dámin alýǵa jaraıtyn jıdektiń qorektigi de shamaly, biraq kóziń qaraýytyp, ózegiń talǵanda ar jaǵyńa az da bolsa nár barady. Orman ishiniń, dalaly jerde ósken men bilmeıtin, jemisiniń túri de kóp eken. Olardyń jeýge keletini qaısy, kelmeıtini qaısy, ajyrata almaımyn da, aýzyma salyp talmap kórip, tamaqtan ótkenin juta berem. Aǵashty jerdiń ashyqqan adam úshin eń bir úlken baılyǵy sańyraýqulaq jańbyrdan keıin sony teremiz. Onyń jeýge jaraıtyny, jaramaıtyny bar, men bu jaǵynan da saýatsyzbyn, dala qazaqtary sańyraýqulaqty jeýge bolady dep oılaǵan emes. Munyń bir meni qınaǵan jeri, aýyzǵa salyp baıqaı almaısyń, adamdy ýlap tastaıtyndary kóp. Proshka bu jaǵynan maǵan taptyrmaıtyn aqylshy bolyp aldy, máz bolyp etegimdi toltyryp ákelgen sańyraýqulaǵymnan kóp bolsa, qos ýysyn qaldyrady. Ásirese surǵylt sısaǵa aq burshaq sepkendeı, ádemi sańyraýqulaqty laqtyryp tastap jatqanda ishim ýdaı ashıdy. Prosha astyńǵy ernin jymqyra tistep alyp, balanyń bilmestigine kúlgendeı, myrs-myrs etip músirkeı kúledi.

— «Bul mýhomor ǵoı, tetá Nadá» — deıdi ádemi sańyraýqulaqty laqtyryp jatyp.

«Ózi óte ádemi ǵoı» deımin aqtalǵandaı.

Ádemisi ádemi. Biraq aldaıdy, ýly. Al, mynaý pogaıka, bu da jeýge jaramaıdy».

Onyń esesine Proshanyń iriktep qaldyrǵan sańyraýqulaqtary tátti bolady, sýǵa qaınatyp, ásirese kishkene maıyń bolyp qýyryp jegende, týra qoıdyń ókpesinen aýmaıdy.

Kóbine qolǵabysyn tıgizip qasymda júrgenge Proshaǵa ábden úırenip alyppyn, onyń ústine únemi qolymyzǵa myltyq ustamaǵan soń ózgelerden baǵamyz kómisteý sıaqty, tek ekeýara teńelemiz. Osy sezimniń ózi aramyzdy jaqyndatqan bolar, Prosha maǵan ábden senip alyp, syryn da jasyrmaıtyn boldy, áıtpese, ózim jaýynger partızan sanap júrgen namysshyl jas, sheshesin saǵynǵanyn tiri janǵa aıtar ma. Árıne, onysyn maǵan da birden aıta qoıǵan joq. Meniń árbir isimdi kórgende «meniń mamam sóıtýshi edi», bolmasa, «meniń mamam olaı emes, bylaı isteýshi edi» dep bastap, aqyry mamasy týraly biraz áńgimelerin aıtyp bergen. Balanyń sózine qarap sheshesin taný da ońaı emes, óıtkeni bala ataýlynyń sózin tyńdasań báriniń sheshesi birdeı aqyldy, meırimdi, kórikti bolyp shyǵady. Biraq, ózimniń túıgenim, bul balanyń sheshesi baıaǵy ózimizdiń polktaǵy tórt balasy bar Iraıda Ivanovna tárizdes sabyrly, ıman júzdi áıel sıaqty. Aıtpaqshy munyń da sheshesiniń tórt balasy bar eken. Úlkeni Prosha, bir inisi, eki kishkene qaryndasy bar. Tórt jasar kenje qaryndasy Alenýshkany aýzyna kóbirek alady, odan úlken toǵyz jasar qaryndasy Agrafenany kóbine minep otyrady. Ol týraly aıtqanda «glýpaıa» degen sózdi kóbirek qosady. Men alǵashqyda álgi «mýhomor» dep atalatyn sańyraýqulaqty kóbirek terip ákelgende:

— «Nadá apaı, siz bizdiń Agrafenýshka sıaqty ekensiz, — dep kúlgen. — Ol da ormanǵa barǵanda siz tárizdi ylǵı «mýhomordy» terip ákeletin. «Bul jeýge kelmeıdi, tasta» desem bolmaıdy. «Bul ádemi, jemeseń jeme, báribir tere berem» den qasarysady. Sol ádetin tipti qoıǵyza almadym. Ol bar ǵoı, ózi eregispe. Vot glýpaıa».

Sóz aıaǵynda ýaıymdy keskinmen myrs etip kúledi.

Orystyń «glýpaıa» degen sózin «aqymaq» degen maǵynada uǵýshy edim, sol sózdi sonshalyqty emirenip, saǵynyshpen aıtýǵa bolatynyn endi kórdim.

Sanka deıtin on jasar inisi bar eken, sheshesi segiz qursaq kótergen, sodan qalǵany tórteý eken, sońǵy kezde Sankany da aýzyna jıi alatyn bolyp júr, bir joly qolyndaǵy pránıgin tartyp jegeni úshin ony myqtap sabap tastanyn aıtty. Shamasy osy isi esine túskende ókine me, «o kezde ol kishkentaı edi, aqyly joq edi» dep aqtap qoıady. Balanyń aýzyna almaıtyny ákesi ǵana. Tek bir ret baıqaýsyzda, onda da sol sańyraýqulaqqa baılanysty, aýzynan shyǵyp ketti.

«Papaná lúbıt marınovannye grıby... ı solennye ogýrsy», — dep qaldy da, ańdaýsyzda uıat sóz aıtyp qalǵandaı, tilin tisteı qoıdy.

Ańǵarmaǵansyp, bógde sózge buryp kisini yńǵaısyz jaǵdaıdan shyǵaryp áketýge men qandaı orasholaqpyn, ondaıda anadan beter ózim qysylam, sóıtip júrgen jerden bir masqara jasap alǵandaı, ekeýmiz de únsiz qaldyq.

Abzaly, ákesi týraly sózdi eki jaǵymyz da jyly jaýyp qoıǵanbyz. Men sol alǵashqy joly, alǵashqy kúnderi, tóbeden túskendeı, kútpegen jerden bala ataýlynyń sheshesiniń atyn estigende, shoshyp qalǵanyn baıqap, basqa jerde syr bergen emespin. Osy bir az ǵana ýaqyttyń ishinde týǵan inimdeı jaqyn bolyp ketken balalyq kóńilinde ózim kórgen Ýsachev polısaıǵa jaqyndatyp. ıa janastyra almaı qoıdym da, bul jaǵdaıdy onsha oılamaıtyn bolǵanmyn. Biraq, men oılamaǵanmen, Prosha oılamaı qoıa almaıdy.

Bir kúni kóńil túkpirinde tyǵylyp jatqan bir oıyn maǵan aıtyp qaldy:

— Múmkin ol bizdiń jaqqa shyǵatyn bolar.

«Ol» degeniniń kim ekenin túsine qoıdym — baıǵus balanyń jatsa-tursa oılaıtyn arman-tilegi, úmiti. Esek — dáme úmitin óshirgim kelmeı men de qostadym:

— Esi bar adam óz halqynan bólinip qaıda barady. Árıne bizdiń jaqqa shyǵýǵa tıis.

Aıtýyn aıtsam da, ishi qurǵyrym sezip tur: bul soǵys qarama-qarsy jaqqa jaratqan adamnyń qaıtyp qosylýy eki talaı, onyń ústine oqta — tekte partızandardyń aýzynan Ýsachev jaıly estigen sózderimnen jaqsylyq nyshany baıqalmaıdy.

...Áli esimnen ketpeıdi. Jaz aıy, orman ishinde lagerde turǵanbyz. Erteńgilik, Dýlatty kók shóptiń ústine erkin eńbektetip qoıa berip, ózim as qamdap jatyr edim, Prosha júgirip keldi. Ózinde óń-tús joq, qatty qınalǵandaǵy ádetinshe astyńǵy ernin ústińgi erinimen kómkerip tistep alǵan. Túrin kórip shoshyp ketip:

— Nemene boldy, Proshka? — dep suradym.

— Ákeldi... — dedi aqyryn ǵana, daýsy kúrsingen demimen birge shyǵyp.

Qapelimde esh nárse túsinbeı qaldym.

— Neni ákeldi? Kimdi ákeldi?

— Ony... Papamdy...

Alǵashqy sátte munyń qanshalyqty jaqsylyq, ne jamandyq ekenin de ańǵarmappyn, áıteýir úndemeı qalýdy jónsiz kórdim de, baıǵus balany qınap qazbalaı berippin.

— Óziń kórdiń be?

— Ózim kórdim.

— Ol seni kórdi me?

— Kórgen joq. Men syrtynan kórdim. Ózderi eki adam. Shalashqa aparyp qamap tastady.

Ekeýmizdiń sózimiz osymen úzildi de, únsiz qaldyq. Men oǵan jubanysh bolarlyq esh nárse aıta almadym, sirá bul jerde men emes, oqymysty suńǵyla adam tursa da, balalyq jarasyn qasyǵannan basqa, qandaı jyly sóz taýyp aıtatynyn bilmeımin. Proshka qazir ákesine ózgeniń de, óziniń de ara túse almaıtynyn, bultartpas qatal taǵdyrdyń taqalǵanyn jan-tánimen sezip, astyńǵy ernin qyrqyp alardaı jymqyra tistep, tizesin qushaqtap, siresip otyr. Eńbektep kelip botınkasynyń tumsyǵyna jabysqan Dýlatpen de isi joq, ánsheıinde bolsa, ony jerden kóterip alyp, aspanǵa atyp oınatar edi, qazir ony kóretin de halde emes. Azdan keıin bir nárse oıyna túskendeı, ornynan ushyp turyp, áldeneden seziktenip, jan-jaǵyna alaqtap qarap aldy da, tezirek basyp shalashqa kirip ketti. Baıqap qaldym, tiri janǵa kóringisi kelmeıdi...

Sáskede, ustalǵan polısaılarǵa sot boldy. Shynymdy aıtsam, soǵan qatynasqym kelgen joq edi, meni arnaıy shaqyrdy. Prosha shalashtan shyqpaı jatyp aldy, oǵan qazir jalǵyzdyqtan basqa esh nárseniń járdemi tımesin sezemin. Partızandar orman ishindegi kishkene alań shetine jınalǵan. Kók shópti japyryp alqa-qotan otyryp alǵan, shyntaqtap jatqandary, túregelip aǵashqa súıenip turǵandary da bar. Aldyńǵy jaqta qyzyl japqan kishkene stoldyń basynda eki tomarǵa kóldeneń uzyn taqtaıdy qoıyp skameıka jasap, úsh adam otyr, úsheýdiń ortasyndaǵy Nosoves. Jazdygúni mańdaıyn tuqyraıtyńqyrap kepke kıip júretin edi, qazir kepkasyn sheship stoldyń ústine qoıǵan. Ar jaǵyndaǵy eki partızan da jalań bas, biraq ıyǵynan asyryp arqalaryna asynǵan avtomattaryn tastamapty. Jurttyń jınalýyn tosqan shamasy bar, úsheýi de únsiz, tek Nosoves qana shuqshıyp qaǵazǵa bir nárse túrtip jatyr.

Otyrǵan jurttyń aldyna taman qıǵashtaý baryp bir terektiń túbine toqtadym. Kóreıin dep turǵan oqıǵań qanshama janǵa jaısyz bolsa da qushtarlyq degen pále jeteledi de, aldyńǵy jaqqa tym jaqyn kelip qalyppyn. Qasymbek pen Nıkolaı da alǵa taman otyr eken, olar maǵan qaıyrylyp qaraǵan joq, tek meniń kelgenimdi Aban kórip qalyp, qasyma kelip:

— Otyratyn jer taýyp bereıin, Názıra jeńgeı, — dedi kúbirlep.

— Joq, túregelip tura turam.

Stoldan tórt-bes qadam keıinirek tomardyń ústinde eki polısaı otyr, jeńderine baılaǵan shúberekterin almaǵan, álde jurt kórsin dep ádeıi alǵyzbaǵan ba, eki jaǵynda avtomat asynǵan eki partızan. Maǵan qyryn otyrsa da, bergi shetkisin birden tanydym, Ýsachev. Ipi denesin jurtqa kórsetkisi kelmeı moınyn ishine tartyp, bir ýys bolyp búrisip qalǵysy keletin sıaqty, biraq dúrdeı denesi qurǵyry oǵan bolatyn emes, gújbandaı eki ıyǵy qorbıyp shyǵyp tur. Dobaldaý qońqaq murny tómen salbyrap, qoıý qońyr murty astyńǵy ıegin kómip, aldyndaǵy Nosovesten nazaryn jasyryp, kózimen jer shuqyp otyr. Kishkene dalańqaıda, aınala tutasqan orman sıaqty, tutasqan aýyr únsizdik bar, oqta-tekte emis estilip qalatyn qysqa-qysqa kúbir bolmasa, partızandar da únsiz. Sol urlanyp shyqqan kelte kúbirdiń ózi myna únsizdiktiń aýyrlyǵyn asyra túsedi. Jınalǵan top qazir osy ekeýin ajalǵa kesip, sol úkimdi oryndaıtyndaryn bilip otyr, basyńqy oqqa baılap, kúnde ajaldyń qaq ortasynda júrseń de bul óte bir súıkimsiz nárse.

Nosoves stoldy qos judyryǵymen opyryp jibererdeı tirenip, ornynan myǵym kóterildi, onyń jýantyq tyǵyz denesi maǵan tutas qara tastan quıylǵandaı áser etti. Ýsachev selk etip, burynǵydan beter jıyryla tústi. Nosovestiń kirpigi qımylsyz kók kózi eki polısaıdyń óńmenine burǵydaı qadalǵan. Qansha jaý bolsa da qarsy aldynda kóz kórgen, kúni keshe dámdes bolǵan tanys adamdary turǵanǵa qobaljyǵan kóńilin basqysy keldi me, álde yza qysyp ketti me, jutynǵandaı urty qozǵalyp, jaǵyn qarystyra tistenip az irkildi, aldynda jatqan qaǵazdaryn jıystyryp qoıdy.

Nosoves aıyptaý aktysyn oqyǵanda Ýsachev ornynda tynysh tura almaı, teńselip, jan-jaǵyna jaltaqtaı berdi, ana jigit tunjyraǵan kúıi basyp tuqyrtyp jurttan júzin jasyryp sileıgen kúıi tyrp etpeıdi,ekeýiniń de halin aınytpaı sezetin sıaqtymyn: bular qazir bultartpas ajaldyń qarsy aldynda tur, soǵys jaǵdaıynda úkim bireý-aq. Júrekteriniń árbir soqqan dúrsilinen ajaldyń mınýti jaqyndap keledi, ekeýi de sony tosady. Biraq ajal bireý bolǵanmen árkimniń ony qabyldaýy ár túrli bolady eken. Qıpaqtap shydaı almaı turǵan Ýsachev ajaldyń alqymyna taqalyp qalǵanyn qattyraq sezip, jandármen qylyp jaltarýdyń amalyn izdep, alasuryp turǵan túri bar. Ol aıyptaý aktysynyń ár tusynda «joq, men ony istegen joqpyn» dep jaltarǵysy keledi, biraq Nosoves zekip qalǵanda, eregistirsem búldirip alarmyn degen úreımen jym bola qalyp oǵan jalynyshty keskinmen jaýtańdap qarap qoıady. Qaıtken de bolsa jan saqtaıtyn sańlaý izdeıdi. Al, ana jigit sileıgen kúıi selt etpeıdi. Álde onyń aldynan eshqandaı sańlaý kórinbeı, jazmyshqa moıynsunǵan ba, álde eseńgirep, bolyp jatqan oqıǵanyń mán-maǵynasyn uǵýdan qalǵan ba, áıteýir bir qalpy boldy.

Ýsachev kinásin moıyndaýǵa kelgende kóp jaltardy, tipti bultarýǵa kelmeıtin jerdiń ózinde az da bolsa aıybyn jeńildetetin syltaý izdep báıek bolady. «Sýǵa ketken tal qarmaıdy» degen sózdiń shyn syryn osy arada túsingendeı boldym, jan ushyryp qarmanǵanmen qolyna iligip jatqan taly da joq, dáleli dálel bolmasa da áıteýir bir nárse aıtyp qalady. Aınalsoqtap kelip aıta beretini:

— Olar endi ókimet qoı. Ókimettiń aıtqanyn istemeseń bolmaıdy. Atyp tastaıdy. Olar ókimet bolǵan soń... men buıryǵyn oryndadym. Nemister dereý istemeseń.., olar tek...

Nosoves shydaı almaı zekirip jiberdi.

— Fashıser ókimet emes, basqynshylar! Al halyqtar, — ol qolymen partızandardy nusqady. — Solardyń buıryǵyn oryndap júr me? Ne tantyp tursyń, uıatsyz, satqyn sumyraı...

Ýsachev denesi dúrdeı bolǵanmen, qorqaq sorly eken, basyna taıaqpen salyp qalǵandaı selk ete túsip, moınyn ıyǵyna tyǵyp:

— Árıne, endi bular nemiske qarsy soǵysyp... Durys qoı. Biraq endi... — dep mińgirleı tústi de basylyp qaldy.

Sodan qudaı taǵala sabyr berip, astyńǵy ernin, qoıý qońyr murtymen kóme tistep alyp, tómen qarap tunjyrap otyrdy. Kámpıt sorǵandaı urty qýsyrylyp jaǵyna jabysqan. Tula boıym dir etip, jaqsy ma, jaman ba bilmeımin, bir sezim júregimdi túırep ótti, mynanyń túri shoshqadan aýmaıdy eken. Anaý qońyr murttyń astynda dúrdıgen kóntek erin bolar, astyńǵy ıeginiń ushy ilgeri umsynyp bitken kemıek. Sonaý, derevnány túgel atatyn qyrǵynda, kimniń betine baıyzdap qaraýǵa kisiniń murshasy bolypty, ańǵarmaǵan ekem, kózim úırenip, kóńilim unatqan Proshkamen uqsastyǵy, bir túrli, júregimdi shanshyp ótti.

Ormannyń ishinde, kók shóptiń ústinde ótkizilgen sot kádimgideı barlyq tártibimen júrip jatyr. Birneshe kýálar bar eken, kezegimen shaqyrylyp, kórgen — bilgenderin aıtyp, kýálik beredi. Nosoves atymdy atap, meni shaqyrǵanda esh nársege túsine almaı, alǵashqy sátte daǵdaryp qaldym, sóıtsem, men de kýániń biri ekenmin. «Beri, myna jerge kelińiz» dep qaıtalap shaqyrǵanda ǵana, balamdy Abanǵa ustatyp ilgeri shyqtym. Buryn sot aldyn kim kórgen, ózim jaýapta turǵan adamdaı qysylyp, myna otyrǵan, qudaıdyń qutty kúni birge júrgen jurttan bólinip, bólek bop shyǵa kelgen sıaqtymyn. Onyń ústine Nosoves te júzi sup-sýyq bolyp, qatyp qalǵan bir yrǵaqty daýyspen:

— Grajdanka Edilbaeva, sot aldynda tek shyndyqty ǵana aıtýǵa tıissiz. Eger jańsaq kýálik berseńiz qylmys kodeksiniń páleninshi tarmaǵymen jaýap beresiz, — dep odan beter qysyp tastady.

— Grajdanka Edilbaeva, myna aldyńyzda turǵan eki aıypkerdi; Ýsachev Lýka Savvıchti, Gýskov Terentıı Petrovıchti buryn kórdińiz be? Jaqsylap qarap alyńyz...

Meniń atym atalǵanda eki polısaı eleń etip, maǵan tańyrqaı qarap, sodan keıin kózderin tez taıdyryp áketken. Anaýsyn endi tanydym: «Terentıı» degeni jas polısaı Tereha. Álgi derevnány qyrǵannan keıin Dýná apaıdyń úıine qaıtyp oralǵanda, «On, ne mogý» dep shoshynyp, shashyn julyp jylaıtyn, sodan keıin meni atyp tastaımyn dep kijinetin. Sol aqsary ulpa shashty, kishileý dóńgelek betti, qaıqy tumsyq sary. Bet terisi qalyńdaı, óńi eseıińkirep ketken be, qalaı, áıteýir, baıaǵy men kórgen «oı, mamochka! Chto ıa nadelal» dep jer sabaıtyn, dármensiz bala keskini joq, totyqqan júzi qyzara bórtip, isińkileý qabaǵynyń astyna janaryn jasyryp, tóńirekten bólektenip túıilip alǵan. Mynalardy kórgende oıym ár saqqa júgirip alyp qashyp, Nosoves suraqtaryn ylǵı eki ret qaıtalaýǵa májbúr boldy.

Oıym yryq bermeı, túgeldeı jas polısaıǵa aýyp ketti. Ol meni kórmegen, bilmegensip, janaryn jasyryp aýlaqtanyp alsa da, meniń eki kózim sonda. Myna tunjyrańqy tunyq túrinen baıaǵy ishi alaý-dalaý bolyp alasurǵan aıanyshty sátin, japanda jalǵyz qalǵandaı jaýdyraǵan dármensiz keskinin izdeımin. Ol keskinniń izi joq, meniń aldymda, shynynda da, basqa adam otyrǵan sıaqty. Jeti-segiz aıdyń ishinde ol múlde ózgerip, eseıip ketipti, baıaǵy sezimtal jalańash júregi de jarasy jabylyp, endi ystyq-sýyq ótpeıtin qalyń qabyqpen qaptalǵan sıaqty. Jumyp alǵan judyryqtaı tas bitelip qalǵan myna jigittiń ishinde qazir ne hıkmet bolyp jatqanyn men bile alatyn emespin. Bul Ýsachev sıaqty jan ushyryp jaltarmady, meni kórgenin de moıyndady.

Ýsachev sorly menen de jan saqtaıtyn sańlaý izdep, jantalasyp baqty.

— Men munyń komandır áıeli ekenin sezgenmin. Sodan ádeıi qashyryp jiberdim, — dedi.

— Ádeıi qashyrǵan joqsyń, — dep Nosoves zekip qalǵanda:

— Endi ádeıi qashyrmaǵanda... qashyp ketkenin bilip ádeıi izdemedim. Kete bersin dedim, — dep qıpaqtaı tústi de, kenet qutqaratyn oı tapqandaı qýanyp ketti, — Men bul áıeldi saqtap qaldym. Myna Tereha atpaq bolǵanda, men atqyzbadym. A? Solaı emes pe? Aıtyńyzshy, — dep maǵan jalyndy.

Meniń bir jaman qasıetim, kim de bolsa, torǵa túsken adamdy eriksiz aıaýshy edim, myna sorlynyń myna minezinen tipti jıirkenip kettim. Ana jigitten Nosoves:

— Atpaq bolǵanyń ras pa? — dep suraǵanda, ol:

— Esimde joq, bilmeımin, — dedi.

— Nege bilmeısiń? Esińnen tanyp qaldyń ba? — dep Nosoves qysqanda:

— Bilmeımin. Múmkin ras shyǵar, — deı saldy.

Bul jigit ábden qanypezer bolyp qataıyp, esh nárseden shimirikpeıtin bolǵan ba, nemese ajaldan da jaman nárse janyn qınap, sonymen álek bolyp otyr ma, áıteýir osy toptan da, sottan da, qasyndaǵy taǵdyry bir Ýsachevten de bólektenip alǵan. Ýsachevtyń qıanattap jatqanyn da elegen joq, berilgen saýaldarǵa da, arǵy betten til qatqandaı jansyz daýyspen jaýap beredi.

Kishkene ýaqyt ótken soń sot májilisiniń bastapqy shıryǵysy bosańsıyn dedi. Jurt qaıtadan qısaıyp, shyntaqtap, ózara kúńkildesip, keıde reti kelip qalǵanda sottaǵy sózge de aralasyp ketedi, aıypkerlerdiń sasqanda bergen sóleket jaýabyn keketip kúlisip alady. Nosoves aýyq-aýyq tártipke shaqyryp qoıady. Men de, moınymnan aýyr júk túskendeı jaýaptan bosap, Abannyń qolyndaǵy balamdy alyp jurttyń shetine taman otyrǵanmyn. Bir kezde jan-jaǵyna alaqtap otyrǵan Ýsachev, men otyrǵan jaqqa kózi adyraıyp úrpıe qarady da, ornynan ushyp turyp, daýsy qarlyǵa aıqaı salyp:

— Proshka... Balam meniń... Balaqanym... — dep umtyla berdi.

— Otyr, opasyz... — dep Nosoves aqyryp jiberdi.

Qasynda otyrǵan partızan avtomatymen óńmeninen nuqyp Ýsachevty shógertip tastady. Artyma jalt qarasam qaıyńdy tasalanyp Proshka kelip tur eken, ústińgi erni dúrdıip, urtyn tistep alǵan, óńi shúberekteı qup-qý. Sorly bala shydaı almaǵan eken. Munyń da basyna taıaqpen salyp qalǵandaı boldy-aý deımin, kózi adyraıyp, aýzy bir-eki ret kemseń ete tústi de, jalt burylyp júgire jóneldi.

Ýsachev basyn taıana teńsele kúńirenip:

— Ulym meniń... Ulym... — dep, keńkildep jylap jiberdi.

— Ol sovettiń adal uly! Sendeı satqynnyń balasy emes! — dep Nosoves taǵy bir zekirdi.

Men de otyra almaı, balamdy kóterip shalashqa qaıtyp keldim. Meniń qazir oǵan keregim bar ma, joq pa, álde onyń jalǵyz bolǵany jaqsyraq pa, ol arasyn anyqtap bile almadym, biraq áıteýir Proshkany jalǵyz qaldyrýǵa dátim jetpedi. Prosha shalashtyń irgesine etpetinen túsip, betin qos alaqanymen kómip alyp, solqyldap jylap jatyr. Meniń ishke kirgen tyqyrymdy estip, óksigin ishine tartyp, az býlyqty da, shydaı almaı qaıtadan jylap jiberdi, endi tipti kóz jasyna qaqalyp býlyǵyp qaldy. Meniń de qolymnan keler qaıran joq, tek shashynan, mańdaıynan sıpaı berem.

— Ol aqymaq. Onda aqyl joq... Aqyl joq bolǵan soń... Mamam da aıtqan... — deıdi Prosha ár sózin kóz jasymen qosa jutyp, yqylyq atyp, qylǵyna sóılep.

Men ıe deımin? Ne dep jubatam? Osyndaıda sóz taba almaı tyǵylyp qalam. Meniń qutyla almaı qoıǵan jáne bir jaman ádetim bar: bireý qınalǵanda oǵan demeý bolar sóz aıtýdyń ornyna sonyń kebin óz basyma kıip qaıǵysyn da ózimdiki etip alamyn. Myna balanyń janynyń jarasy meniń ishime túsip, jegideı jep barady. Ákesi qansha jaý bolsa da áli aýzynan ana súti keppegen bala ony salqyn oımen túıip, ózinen bólip tastaı almaıdy. «Júregi qars aıryldy» degen sózdi estýshi edim, sonyń maǵynasy mıyma jańa jetti, myna balanyń júregi qaq ortasynan aırylyp jatyr. Prosha sotqa bastap-aıaq qatysqan joq, sol kelgen beti bolar, sondyqtan ákesiniń sorly minezin kórgen joq. Eger kórse qorqaq ákesiniń jırenishti músápir minezi onyń opasyzdyǵyna qosa namysker jastyń júregine ómir boıy tyrnalasa ketpeıtin bir jerkenishti áser qaldyrar edi.

Jubatýǵa shamam kelmese de qasynda bolǵanym Proshaǵa az da bolsa jeńildik ákeldi ǵoı deımin. Áıel degen jaryqtyqtyń qansha aıtqanmen analyq jylýy bar, kimge bolsa da jumsaqtaý ǵoı, eger qasynda erkek otyrǵanda qasiretin namysy tunshyqtyryp, jarylyp keter me edi qaıter edi, meniń alaqanyma jumsaryp jibıin dedi. Betin búıirime basyp, kóılegimdi ystyq demi men kóz jasy qatar sýlap, ishtegi otyn shyǵaryp biraz solqyldap jylap aldy.

Biz otyrǵaly biraz ýaqyt ótti. Proshanyń da ishi sezetin shyǵar, endigi sot bitip polısaılardy atatyn jerine alyp bara jatqan bolar. Nosovesten estigenmin, partızandardy sapqa turǵyzyp qoıyp, olardy kóp aldynda atady. Ádette atar aldynda ózderine kórlerin qazdyryp alady. Bir ǵajaby, qaı jaǵy atsa da, atylatyn adam qarsylaspaı, ún-túnsiz óz kórin qazyp shyǵady. Qulaǵymdy tosyp tyń tyńdaımyn, ázir myltyq daýsy estilgen joq. Biraz ýaqyt ótti. Ýsachev pen polısaı Tereha kórlerin qazyp bolyp, samsaǵan myltyqtyń qarsy aldynda, ózderiniń ólimnen de uıaty kúshti, masqara ajalyn tosyp tur ma eken?

Qanshama qaq ortasynda júrseń de, qashan kóziń jumylyp ketkenshe ajal degen sumyraıǵa boıyń úırenip ketpeıdi, qurǵyr qorqynyshty ǵoı, biraq mynadaı ólimniń qasynda betpe-bet kelgen jaýmen aıqasyp ólgen aq ólim... ǵoı, óz adamdaryń óńmenińe oq taıap, keshirimsiz sazaryp, saýsaqtaryn myltyq shúrippelerine basyp turǵanda, ondaı aq ólim tipti qol jetpes baqyt bolyp ta kórinetin shyǵar.

Shynymdy aıtsam bul oqıǵanyń bolaryna kúni buryn habardar edim. Nosoves keıbir isterin meniń kózimshe Qasymbekpen aqyldasa beretin, bir keshte osy jaıly áńgime bolǵan, onyń sondaǵy asyqpaı otyryp shegelep aıtqan sózderi aınymaı esimde qalypty.

— Biz jaýmen jaman soǵysyp júrgen joqpyz. Árıne budan da myqtyraq soǵysýǵa bolar edi. Partızandar qatary da molyraq bolýy múmkin edi. Bizdiń bir eskermeı júrgen úlken olqymyz bar. Biz áli jaýǵa qyzmet istep júrgen opasyzdardy durystap jazalaǵan joqpyz. Esińizde bolsyn, Edilbaev, bul bizdiń úlken kemshiligimiz. Munyń astynda qandaı maǵyna jatqanyn baıqaısyz ba? Jaýdyń tylyndaǵy halyq nemistiń emes, bizdiń Sovet úkimetiniń kúshin sezetin bolý kerek. Maǵan bir jaqsy oı keldi. Birneshe polısaılardy ustap ákelip, osynda sot qurýymyz kerek. Túsinesiń be? — dep ol Qasymbekke tesile qaraǵan árbir aıtqan oıyn saǵan bultartpaı qabyldatqysy kelip betińe tesile qaraıtyn ádeti bar. «Bilemin, sen qý jaltarmaqsyń ǵoı» dep turǵandaı onyń óńmenińnen ótetin kók kózinen men aıypty adamdaı qysylyp qıpaqtap qalatynmyn. — Polısaılardy, árıne, qapysyn baǵyp jolyn tosyp atyp tastaýǵa da bolady. Biraq... arnaıy sot quryp, úkim shyǵaryp, zań jolymen atsaq... Baıqaısyń ba? — Nosoves óziniń sátti tabylǵan oıyna súıinip, óńine kúlki júgirdi. — Onda biz úkimetpiz. Zańymyz bar. Kúshimiz bar. Onyń halyqqa qalaı áser etetinin bilesiń be? A? Solaı, joldas Edilbaev. Ár nárseniń túp — tamyryna kóz júgirtý kerek. Sondyqtan polısaılardy ustap ákelýge arnaıy operasıa uıymdastyrýymyz kerek. Anaý, Ýsachev svolochty qolǵa túsirsek eken. Ol burynǵy belsendi ǵoı, sondyqtan onyń qylmysy eki ese aýyr.

Ýsachevy qurǵyrdyń atyn estigende men shimirkenip qaldym. Shynymdy aıtsam oǵan janym ashymaq turmaq búıregim de burmaıdy, tek ony osy araǵa ákelip atpasa eken dep tiledim ishimnen. Proshkanyń osy halin sol sózdi estigende-aq kóz aldyma elestetkenmin, bizge ustap ákelgenshe sol qurǵyrdy bireý qısaıta salsa eken degen úmit-tilegim de ishimde júrgen.

Biraq óz oıymdy Nosoveske aıtýǵa bata almadym: eki araǵa salyp Qasymbekti qınaýǵa da... Nosovestiń josparyn onyń da buzdyra almaıtynyn ishim sezdi. Biraz nárseni aqylǵa salyp túsingim kelse de zatym áıel bolǵanǵa ma, aqylymdy álsizdigim, janashyr sezimim jeńe berdi. Soǵystyń qatal zańyna aıanyshtyń áli kelmeıdi eken. Munda júregińdi tastaı qylyp jumyp almasań ıt talaǵandaı yryq-jyryǵy shyǵady, Sony bilemin, biraq qolyńnan kelmegen soń bilgenińnen ne paıda.

Nosoves maǵan som temirden soǵylǵandaı bolyp kórinedi. Osy áserim durys-aý deımin, sońǵy kezde jurt ony temir komısar dep ataıtyn boldy. Bul ózi, men áli uǵynyp bolmaǵan úlken shyndyqqa, bultarysy joq japadan-jalǵyz shyndyqqa kózi myqtap jetken adam, sony jurttyń bári túgel uǵyp, qaltqysyz qabyldaǵansha tynshymaıtyn sıaqty. Óziniń sengen nársesine shek keltirmeıtin adam eń baqytty jan, ondaı adamnyń kóńiline kúmán degeniń urlanyp kire almaıdy, sondyqtan da ol kúshti, ózgeden óktem bolmaq. Qashan da ózińdikiniń durystyǵyn sezinip, bir demiń joǵary turmasa ózgelerdi qalaı baǵyndyrmaqsyń. Óz boıymda bolmaǵan soń ba, Nosovestiń osy bir biteý jaralǵan tutastyǵynan qaımyǵamyn.

11

Men osy zemlánkaǵa jasyrynǵaly, topshylaýymsha bes-alty saǵat ýaqyt ótti, shamasy tús qaıtyp, kún de eńkeıgen shyǵar. Manaǵy talyp estilgen atys birde kúsheıip, birde talmaýrap baryp úzilip, qaıtadan estiledi; soǵan qaraǵanda orman shetine bekingen partızandar birden sheginip ketpeı, nemis shabýylyn ázirge tejep qalǵan túrleri bar. Atakaǵa shyǵyp, lap bergen jaýdyń alǵashqy qarqynyn bir toıtaryp tastaýǵa shamasy kelse, ekpini bir qaıtyp qalǵan jaý jyljyp, úńgip kirmek bolyp kóp shyǵynǵa ushyrap berekesi qashady.

Soǵys daýsynan ańǵarǵanym dushpan osyndaı halge dýshar bolǵan sıaqty edi, múmkin tipti toıtarys berer, endi jyljymas degen tátti úmit te kókiregimdi jylyta bastady, kenet atystyń irgeme jaqyndap qalǵany sonsha tipti burshaqtaı shashylyp pytyrlaǵan avtomat pen dúrsildegen pýlemet daýystarynyń jigi ajyrap estiledi, ári ketkende úsh-tórt júz metrden alys emes. Soǵys týra meniń ústime keler me eken, álde bir búıirden janap óter me eken? Oıym ár saqqa júgirip, úmit oty bir tutanyp, bir sónedi, áıtse de kóńili túskirim sezedi: kóbelek qýyp kele jatqan jaý bul ormandy partızandardan aryltpaı, sirá tynym tappaıdy, biraq partızandardyń da bul ormandy tastap ketetin oıy joq. Ózderi ár shuqyryn jatqa biletin ormannyń ishinde qashqaqtaı urysyp, tereńge tartyp, iz adastyryp, ári-beriden soń nemisterdiń ótip ketken jerine qaıta oralyp esterin tandyrmaq. Bıylǵy kóktemgi qyrǵynda, partızandar kóp shyǵynǵa ushyrasa da, osyndaı ádispen jan saqtap qalǵan-dy. Olardyń osyndaı túlki quıryq soǵysyna erýim qıyn bolǵandyqtan eki balamen osy úńgirde jatyrmyn.

Soǵysta júrgenderge qaraǵanda úńgirde tyǵylyp jatyp kútý onsha qıyn emes-aý, tek azyq jaǵy kóbirek qınaıdy. Ásirese bıyl qyryq úshinshi jyldyń jazy óte aýyr boldy. El de ábden tıtyqtaǵan, ózderi ashtan isip-keýip otyr, qolǵa iliner esh nárse joq. Maıdan jaqyndaǵan soń nemisterdiń áskeri qoıýlanyp, kúzeti kúsheıip, olardyń obozyn tonaý da qıyndap ketti. Osy qalyń ormannyń ishinde biz dámin tatyp kórmegen shóp te qalmaǵan shyǵar. Sańyraýqulaq pen jemis-jıdek tabyla berse jaqsy ǵoı, ol túgil qymyzdyqtyń ózi kezdese bermeıdi. Kishkene sý kezdesse baryp tartamyz, biraq bul jaqtyń sýlarynda qamys qoǵa az bolady eken, dalada ósetin tátti tamyrlar da joq. Keıde kóziń qaraýytyp kez kelgen japyraq pen shóptiń sabaǵyn shaınaısyń, olardyń jeýge jaramaıtyn sabaǵy ishek-qarnyńdy búrip, júregińdi aınytyp qusqyńdy keltiredi. Ash ózekke loqsyǵanda ishińdi syrtqa aınaldyryp shyǵarǵandaı sýyryp, kózińnen jasyń parlap, qursyn aıtary joq, ıt azapqa túsesiń. Ashtyq shirkin qarata ma, keıde partızandar komandırleriniń buıryǵyn attap kólik etip júrgen jalǵyz attaryn da soıyp alady, orystardyń jylqy etip jemeıtini jaıshylyqta eken.

Dýlatym ekige jýyqtasa da emshekten aıyrǵanym joq, tamaqtan ótetin túıir tappaı qalǵan kezde óz sútimmen asyrap kelem. Oǵan endi mine, kishkentaı Sveta qosyldy.

Al Svetanyń bizge kelgeli ómiri tipti qıyn boldy. Tirshilik aýyrtpalyǵyn aıtpaımyn, oǵan men de tózip kelem ǵoı, Nıkolaımen ekeýiniń arasy barǵan saıyn nasharlaı berdi. Anaý da bir kip-kishkentaı bolyp alyp jibimeıtin pále eken ,tipti temir shegedeı qatyp qaldy. Alǵashqy kúni bir jaman minez kórsetti.

Keshke qaraı Sveta ekeýmiz ońasha otyr edik, men keıigen soń, Qasymbek te, ózderi ońasha bolsyn dep, úıge onsha jolaı qoımaǵan, bir kezde zilmánkege Nıkolaı kirip keldi. Qaıtyp oralǵanynan úmit etip betine dámelene qarap edim, kóńilim basylyp qaldy, sol manaǵy qalpy syzdanyp tur, qaıta burynǵysynan da isinińkirep ketken sıaqty.

— «Áıtse de biz ekeýmizdiń ońasha sóılesetin sózimiz bar sıaqty. Júr, syrtqa shyǵaıyq», — dedi ol Svetaǵa.

«Endeshe men syrtqa shyǵa turaıyn» dep ekeýiniń ońasha sózinen úmit etip ońtaılana berip edim:

— «Joq. Bizdiń syrtqa shyǵyp sóıleskenimiz durys» dep Nıkolaı meni toqtatyp tastady.

Sveta qorbıǵan syrmaq kúrtkesin ıyǵyna ildi de, ún-túnsiz Nıkolaıǵa erip syrtqa shyǵyp ketti, men neǵylarymdy bilmeı ańyryp turyp qaldym.

«Jyldy kisineskenshe, adam sóıleskenshe», múmkin ekeýi sóılese kele uǵynysar degen álsiz úmitim, Nıkolaıdyń bezerip turǵan túri kóz aldyma elestegende, sónip qaldy, jańaǵy isinip ketken keskininen jaqsylyq kútýge bolmaıdy. Bir jamandyqty sezgendeı júregim muzdap, sasqanymnan ne dármen qylarǵa bilmeı az ýaqyt seltıip turyp qalyppyn, sodan syrtqa júgire shyqtym.

Ekeýiniń qaı jaqqa ketkenin de bilmeı qalyppyn. Qudaı ońdap, syrtta Prosha kezdeskeni; ol meniń jaý qýǵandaı alasurǵan úreıli usqynymnan shoshynyp kózi baqyraıyp ketti.

— «Ne bolyp qaldy, Nadá apaı? Túrińiz qashyp ketipti ǵoı. Ne boldy?» deıdi úrpıip.

— «Jańaǵy... Nıkolaı... Nıkolaı men Sveta qalaı qaraı ketti?»

Prosha olardyń ketken jaǵyn siltep, meniń soǵan bola nege sonsha úreılengenime túsinbeı tańyrqap qala berdi. Kóktemgi dymqyl ormannyń ishinde qaraıyp ketken eski japyraqty etigimniń tumsyǵymen kúrep júgirip kelem. Áli kók shyqpaǵan, aǵash, butalar sıdam, orman ishi ashyq bolǵanmen álgi ekeýi kórinbeıdi, «álde basqa jaqqa bir jyraǵa buryldy ma» dep alaqtap jan-jaǵyma qaraımyn. Aldymda kishileý saı bar eken, sonyń erneýine kelgende yldıda turǵan Nıkolaı men Svetany kórdim, olar meni baıqaǵan joq.

Ekeýiniń ne sóılesip úlgergenderin bilmeımin, meniń estigenim Svetanyń:

— «Jaraıdy. Bilgenińdi isteı ber» degen sózi ǵana.

Nıkolaı bir-eki qadam sheginip, pıstoletiniń qorabyn aǵyta bastady. Saıǵa qalaı domalap, júgirip túskenimdi ózim de bilmeı qaldym, daýsym da qattyraq shyǵyp ketse kerek, Nıkolaıdyń qoly pıstolettiń qorabynda qaldy, solaı búıirin taıanǵan kúıi maǵan tańyrqap úrpıe qarady. Men kele Svetany qushaqtaı aldym. Siresip turǵan Svetanyń denesi birden bosańsyp, álsiz qolymen meniń moınyma asyldy, aıaǵynyń da býyny ketip, bar salmaǵymen meni tómen qaraı tartyp barady. Ekeýmiz jumsaq dymqyl jerge otyra kettik, Svetany qorǵashtap baýyryma qysa berippin. Entigimdi basyp qaıta burylyp qaraǵanymda Nıkolaı saıdyń qabaǵyna shyǵyp barady eken, shymyr denesi siresken kúıi artyna qaramaı, dik-dik basyp ári qaraı asyp ketti.

Svetanyń qany qashyp, betindegi sekpilderi battıyp, erni kezerip, óńi ábden júdep qalypty. Ajaly qurǵyrdyń keıde aldyndaǵy qorqynyshynan, artyndaǵy qorqynyshy kúshtirek bolady, jańa ǵana et qyzýy, eregispen oqtan taıynbaı turǵan qaısar Sveta, basyna tóngen ajaldyń bar salmaǵyn endi ǵana sezip, onyń sumdyq úreıin de boıyna endi sińirip, álsirep qaldy. Qushaǵymmen sezip otyrmyn, bir-eki ret denesin qaltyratyp tula boıynda diril júgirip ótti. Tuńǵysh ret kókiregimde úlkendik sezim oıanyp, Svetany ottan qutqaryp alǵan baladaı baýyryma qysyp, ıyǵynan sıpaımyn. Sirá, birinshi ret meniń panamdy sezgeni osy bolar, Sveta da meniń qushaǵymnan bosanyp ketýge asyqpady.

— «Sen úlgermegende ol atyp tastaıtyn edi» — dedi azdan keıin, jaıymen sulyq qana.

Osy oqıǵadan keıin Nıkolaı, áıteýir men bilgende, Svetamen tilge kelgen emes, bir otrádta júrip ekeýi qaıtkende de bir-birimen kezdespeýdiń, kezdese qalsa bir-birin baıqamaı ótýdiń amalyn tabady. Sveta tursyn ol menimen de, tek kezdesin qalǵanda bas ızegeni bolmasa, tildesýden qaldy. Svetany qalaı jalǵyz tastaımyn, kóbine ekeýmiz birge bolǵan soń, Nıkolaı endi burynǵydaı qoly bos kezinde bizdiń zilmánkemizge kelin karta oınap, máslıhat qurý bylaı tursyn, tipti bas suǵýdy da qoıdy, Qasymbek te eki áıeldiń ortasynda ne bitirsin, bólektene bastady. Óńsheń boıdaqtardyń ishinde jalǵyz erli- zaıyptynyń júrgeni ersi eken, ózim de onyń erkekterdiń arasynda kóbirek bolǵanyn jaqsy kórem.

Sveta men Nıkolaıdy tatýlastyrǵym kelip talaı oılandym da, biraq sonyń jolyn taba almaı-aq qoıdym. Nıkolaı degen, buryn adam sıaqty elgezek, keıde bir-aq jarqyn minezi bolýshy edi, endi sýǵa salyp, shıelep baılap tastaǵan qaıystaı túıildi de qaldy. Ony sheshetin aılasyn taba almaı, Qasymbekke qyńqyldap kórip edim, o da esh nárseniń retin keltire almady, «osyndaı nársede araǵa túsýdiń ózi qıyn», — dep qınaldy.

Bul jaǵdaıdy, egjeı-tegjeıine deıin tintkilep, ońashada kóp oılanam, biraq ózim de durys sheshimin taba almaı qınalam. Es bilgeli qulaǵyma sińgen qasıetti bir uǵym bar-aq nekemen qosylǵan jubaıyńnyń kózine shóp salý úlken qylmys. Erkek namysy degen qıyn bolady, erińdi masqara qylyp jerge qaratpa. Osy kúnge deıin osy senimim, osy ózgermes shyndyq kóńilimde qobaljyp kórgen joq-ty. Biraq Svetanyń jaǵdaıy bólek qoı, myna jan alyp, jan berip jatqan zamanda adamnyń bir oǵash basqan qadamy, qasiretti qateligi... Aý, bárimiz de saǵat saıyn ólim kútip, oqtyń astynda júrmiz ǵoı...

Biraq ómir degen qurǵyr ajaldyń aýzynda, oqtyń astynda júrseń de sol ómir eken, qolyń tıip ketse oıyn-kúlkiń, ázil-ospaǵyń, túk bolmaǵandaı, qaıtyp oralady; bir-birińe renishiń, ókpe-nazyń, urys-kerisiń, o da qabattasyp júredi, árkimniń qudaı bergen minezi men boıyna sińgen uǵymy, bu da qalmaıdy. Qandaı tirlikke salsań da adam pendeligin istemeı qoımaıdy eken, jaı kezde bolsa bir sári-aý, dál myna jaǵdaıda kelip erkek namysy nasyrǵa shaýyp, onsyz da qıyn tirligimizdi tipti aýyrlatyp jiberdi.

Aıtyp otyrmyn ǵoı, tipti sypsyń sóz, ósegiń de sýmańdap qalmaıdy eken. Sveta men Nıkolaıdyń arasyndaǵy jaǵdaı sybyr-kúbir sóz arqyly jetti me, álde erli-zaıyptynyń arasy kúrt úzilgesin ózderi ańǵardy ma, áıteýir bul jaǵdaı partızandarǵa da jetken tárizdi, men ony jurttyń tomsyraıǵan túrinen tanımyn. Svetamen eshqaısy tanysyp, biliskisi kelmeıdi, boılaryn aýlaq ustaıdy. Árıne, osy bir jaǵdaı bolmasa olar, jaýdyń qaq ortasynda jansyz bolyp, astyrtyn jumys júrgizip, partızandarǵa kerek aqpar berip turǵan myqty barlaýshy Smýglánkamen tanysyp bilisýge, tipti ony kórýge qandaı qushtar bolar edi, qazir ony bilse de bilmegensip, kórgen jerde baıqamaǵansyp júre beredi, Svetanyń halin ábden sezemin, biraq taǵy da sol, oǵan jubanysh aıtar, járdem eter qaıranym bolmaı, onyń qasiretin kókiregime quıyp alyp, qosarlana qınalam. Bireýdiń Svetadan teris aınalyp ketkeni de, ne aıyptaı qaraǵan suq kózi de júregime qylqandaı qadalady, keıde shap etip ondaılardyń betinen alýǵa az-aq qalam. «Bul áıeldiń erligi, eńbegi kimnen kem? Qaı saǵatta, qaı mınýtta ustalaryńdy bilmeı, qalyń jaýdyń qaq ortasynda osynyń istegenin isteýge qaısyńnyń júregiń daýar edi?» dep shaqyldap urysqym keledi.

Bizge kelgen soń kóp uzamaı, maıdyń basynda Sveta bosandy. Baıǵustyń shekken azabyna oraı taǵdyrdyń rahymy tústi me, tolǵaǵy menikindeı aýyr bolǵan joq, onyń ústine kúnniń jylynǵan, lagerimizdiń de jaý shabýylynan saıabyr tapqan kezi bolatyn. Svetadan jasym kishi bolsa da buryn bosanyp, ony — muny bilip, kózqaraqty bolǵan meniń de kómegim tıdi.

Partızan ómirinde de keıde qolyń bosap qalatyn tipti zerigip ishiń pysatyn mezgilder de bolady, tapsyrmaǵa shyǵyp, jortýylǵa qatyspaıtyn Sveta ekeýmizdiń ondaı ýaqyttarymyz kóbirek: ondaıda áńgime shertemiz, ótken-ketkendi eske alamyz, baıaǵy ózimizdiń polktyń áıelderi esimizge túsedi. Arada sonsha uzaq ýaqyt ótpese de, solardyń birazyn umyta bastappyn, myna zobalańy qurǵyr umyttyrmaı qoıa ma. Elızaveta Sergeevna men Alevtına Pavlovna birge ketip edi, baıǵustar qazir qaıda júr eken. Urysqaq Mýsá qaza tapty ǵoı. Alevtına Pavlovnanyń qolynda balasy bar edi-aý, bir jerdi panalap jan saqtasa jaqsy ǵoı. Menen góri kózi qaraqty, oń-solyn bilińkireıtin Svetanyń da olardan habary joq. Iraıda Ivanovna eki balasyn joǵaltyp, eki balasymen jolda qalyp qoıyp edi. Myna sapyrylysqan soǵystyń ishinde qańǵalaqtap bir jerde júr me eken? Olarmen endi qaıtyp qaýyshýymyz eki talaı. Sveta ekeýmizdiń qaıta ushyrasyp, odan erlerimizben kezdesýimizdiń ózi tańǵajaıyp nárse, biraq bul kezdesý maǵan qaıyr bolǵanymen, Svetaǵa qaıǵy boldy.

Aıttym ǵoı, qasynda qara demeseń meniń kisi qaıǵysyna jubanysh, medet bolar septigim shamaly, Sveta óz qaıǵysyn ózi arqalady da, sony qaıyspaı kóterdi. Sonaý saı boıynda myltyq kezegennen keıin ol Nıkolaımen tilge kelgen emes. Árıne Nıkolaıdyń da sóıleskisi joq, biraq kim biledi, kezdesip qalǵanda aıybyn sezip buny túsinip, jalynyshty keıpimen jaýtańdaı qarap, bir aýyz jyly sóz dámetip, til qatysýdyń amalyn izdese, erkek namysy qanaǵattanyp, kóńili jibip, beti beri qarar ma edi, Sveta óıtken joq. Kúıeýinen kóńilin birden úzip tastady da, onymen arasynda túk bolmaǵan, jaı tanys adamdaı qannen-qapersiz júre berdi, Nıkolaıǵa sirá osy minezi qattyraq batty ǵoı deımin.

Birazdan keıin Svetanyń kelgendegi mineziniń ózgerip ketkenin ańǵardym: bosanǵannan keıin bir qaterden qutylyp, kóńili ornyna túsip, denesi sergidi me, álde jan dúnıesinde kúshti ózgeris boldy ma, endi bastapqy jabyrqaý, buıyǵy halinen serpilip, zil basqan eńsesin kóterip aldy. Baıaǵy jaqsy kúnderdegisindeı jyly shyraıly, maıda qońyr názik minezdi Svetam qaıtyp oralǵandaı qýanyp edim, ańǵaryńqyrap baıqasam burynǵy balǵyndyǵy men uıańdyǵy joq, óz minezine ózegi qataıyp ózgerip oralǵan sıaqty. Hup uıalaǵan jumsaq júzi ótkirlenip, óńine qatqyldyq kirgen, ishki prýjınasyn qattyraq buraǵandaı shıratylypty.

Nıkolaıǵa kórsetken minezin ózgelerge de kórsetetin boldy. Baıqamaǵansyp kemsitkenderdi bu da baıqamaıdy, aıyptaı qaraǵan suq kózderge aıylyn da jımaıdy, tipti elemeıdi; ondaıda analardyń ózderi qorlanyp qalady eken. Ádepkide Svetanyń aıybyn bólip arqalasyp, júzim tómendeý bolyp júrse, endi dosym úshin kóńilim irilenip, men de marqaıyp eńsemdi kóterip aldym. Osynyń bárin Sveta ádeıi eregispen istese, onda minezi ersi bolyp, ózi kishireıip qalar edi, biraq zorlanbaı ózinen ózi solaı bop shyǵyp jatqan soń, ózgelerden bıiktep irilenip ketedi. Sony sezgen tóńirek te Svetaǵa qyryn kózqarasyn qoıyp, betteri túzeldi.

Bosanyp esin jıyp, ózine kelgennen keıin, turmystyń aýyrlyǵyna qaramastan Sveta qaıtadan túrlenip, ajarlanyp ketti. Qańsyp júrgen súr boıdaq partızandar emes pe, endi keıbireýler bul kelinshekke tamsanyp, urlana kóz tastaıtyndy shyǵardy, biraq odan árige bata almaıdy. Svetanyń basy bos ta, bos emes te sıaqty, sondyqtan eki udaı dúdámaldyqtan attap óte almaı ma, olar da osy kelinshektiń ózderine bólegirek turǵan bıiktiginen qaımyǵa ma, ne de bolsa áıteýir batyp sóz aıtpaq tursyn, qysyr qaljyńmen barlaý jasap, súıkenýshiler de bolǵan joq. Olardy tejegen osy sońǵysy shyǵar, bolmasa bezip ketken Nıkolaıǵa bola irkile qoımaıtyn batyl jigitter de barshylyq qoı. Jáne nápsi degendi soǵys eleı bermeıdi, qaıta taıaý turǵan ajal ony órshitip jiberedi.

Bárin umyttyratyn da, barlyq jarany jazatyn da ýaqyt qoı. Ýaqyt ótken saıyn alǵashqy aınýdyń ýyty qaıtyp, árqaısy sabasyna túsip, qımastyq jeńin, Nıkolaı men Svetanyń arasy qaıtadan jaqyndasar ma eken, múmkin tipti tabysar ma eken degen kóńil túkpirinde buǵyp jatqan álsiz úmitim bolyp edi, ol úmitim sónip barady. Svetaǵa osy oıymdy bildirýge jarasyn qasyǵandaı yńǵaısyz kórip, bata almaýshy edim, aqyry shydaı alma til tartyp kórdim.

— Shynymdy aıtsam áýeli meniń de sondaı oıym bolyp edi. Biraq qazir endi... — dep Sveta irkilip qaldy.

— Nege? Nıkolaı sondaı qatal jigit emes qoı. O da jibir.

— Oǵan kúmánim bar. Ol ózi tym namysker. Biraq ózimniń kóńilim qaldy.

— Kóńilim qaldysy qalaı? — dep tańyrqap Svetanyń betine bajyraıa qarappyn.

Sveta maǵan balany músirkegendeı jyly shyraımen sál jymıa qarap, bir kúrsinip aldy, dúnıede osyndaı kózqaras jaman, óziń aldyńdaǵy adamnan óreńniń tómendigin sezip, kishireıip qalasyń.

— Sonda nemene meniń kóńilim eshkimnen qalmaýǵa tıis pe? Renjýge de haqym joq pa?

— Árıne, endi... Biraq Nıkolaıdyń aıyby joq qoı.

— Árıne, aıypty menmin. Meniń ózimnen basqa eshkimge renjýge qaqym joq. Sonda astyn búldirip alǵan qanshyq sıaqty aıaǵyna jyǵylyp, etigin jalaýym kerek pe? — Adamǵa dókir sóz aıtyp kórmegen sypaıy Svetanyń aýzynan «qanshyq» degen sózdi osymen ekinshi ret estidim. Ekeýinde de ózgege emes, ózine ǵana telip aıtty, bu joly da, sonaý orman ishindegideı beti bezerip ketti. Men úrpıip shoshyna qarap qalsam kerek:

— Sen túsinbeısiń ǵoı, Nadá, — dep músirkegendeı sál ezý tartty, bezergen bettiń jymıǵany da jaman bolady eken.

Joq, Svetanyń ashynyp aıtqan bir aýyz sózinen kóp nárseni túsinip qaldym. Buryn baıybyna jetip oılamappyn, shynynda da aıypty adam men aıyptaýshy adamnyń arasynda qandaı teńdik bolmaq. Biri ómir boıy ózin qorsynyp júrse, biri keshirgenin buldap, jarylqaǵandaı ersinip júrse... suǵanaq kózderge syrty bútin kóringennen basqa ne paıda.

— Mundaıdy bútindeý úshin óte kúshti mahabbat kerek, — dedi Sveta azdan keıin, kóńilim basyp oılana sóılep. — Ondaı mahabbat mende joq. Eger ondaı mahabbat bolsa aqylyma ál bermeı shashymdy juldyryp, eńiretip aıaǵyna jyǵar edi ǵoı. Ondaı mahabbat Nıkolaıda da joq bolyp shyqty.

— Nege, Nıkolaıdyń sen degende shyǵar jany basqa emes pe edi? — dedim men. — Tek ánsheıin namysy býyp... erkek emes ne? Bolmasa ol seni áli de jaqsy kóredi. Qımaıdy.

— Múmkin. Biraq naǵyz mahabbat namystan da attap ótedi.

— Erkek namysy degen ońaı ma, oıbaı-aý. Onyń ústine kileń jigitterdiń arasynda júrgen soń... Olardyń kekesindi kózqarasynyń ózi namysyn shabaqtap bolady ǵoı. Erkektiń syry belgili ǵoı, ol tek sodan qorqyp júr. Bolmasa, qudaı biledi, ol seni jaqsy kóredi. Sony meniń ishim sezedi, — dep Svetaǵa bar bilgen shynymdy aıttym.

— Ony da bilemin, — dedi Sveta baıyppen. — Men kóp oılanǵanmyn. Senimen orman ishinde ajyrasqannan beri meni ne oılamady deısiń. Nıkolaı da sol oılaǵan jerimnen shyqty. Oılap qarasam ol ózgelerdikinen sulý ádemi áıeldi qolyna túsirip, sony jaqsy kórip, ıá, jaqsy kórip, jurttan qyzǵanyp qyzǵyshtaı qoryp júrgen adam eken. Endi sol aıanyshtysyn ıt jyrtyp ketken soń ishi kúıip ólerdeı bolyp júr. — Svetanyń óńine ashshy mysqyl oınap shyǵa keldi. — Men sulý áıel emes — adammyn. Shyn jaqsy kórgen adam eń aldymen, sol adamnyń qasiretin túsinip, qaıǵysyn bólisý kerek emes pe?

Svetanyń myna sózine men qatty toqyrap qaldym. Menen bilikti eresek, onyń ústine qasireti qatty tolǵantqan áıel... meniń aldymnan bir tereń shyndyq ashyp otyr. Sol shyndyqtan myqtap ustanǵym kelip, oıymmen qarmanam, biraq qolyma ilikpeı ýysymnan shyǵyp kete beredi. Meniń ana sútimen boıyma sińgen uǵymymda áıel erkektiń qudaı qosqan qosaǵy, basybaıly, ómir boıy enshisine tıgen adamy, basqa uǵym bolady dep oılaǵan da joq edim. Erkek bas, úıdiń ıesi, bala-shaǵanyń ıesi de sol. Qamqa ájem de «shapyldap erińniń betinen alýshy bolma» dep úıretken. «Áıel teńdigi» degen de men úshin, men úshin ǵana emes-aý, búkil qazaq áıelderi úshin, kóńili qalǵan adamyna qosylýdan árige onsha uzap shyqqan emes. Al, ózim kórgen orys áıelderiniń teńdigi bizdikinen molyraq bolǵanmen eriniń jalaqysyn qolyna alý, erlerimen bala baǵý, jaıalyq jýý tárizdi úı-ishi ot basyndaǵy jumysty bólisýden árige barmaıtyn sıaqty edi. Myna Svetanyń aıtyp otyrǵany basqasha, ol tipti erkektik, urǵashylyq sharýasynan da bıigirek. Sonda erli-zaıypty adam qandy kóılek dos bolǵan eki er azamat sıaqty terezesi teń... birin-biri syılaıtyn, túsinetin... qasireti bolsa qaq bólisetin... toqta... toqta... myna oıy túskiri meni qaıda alyp bara jatyr? Solda men Qasymbekpen teńmin den júrsem kem bolǵanym ba? Buryn oılamappyn-aý, endi oılasam ar jaǵy ańyraıyp ashylyp barady. Ol úlken, men kishi jas jaǵyn aıtpaımyn-aý, ol qamqorshy men sonyń qamqoryndaǵy pende, ol kúshti men osal. Árqashan da onyń bir demi ústem, men onyń yǵyndamyn. Tipti bir aýyldy aýzyna qaratqan Qamqa ájemniń ózi «erińniń betine kelme», «erińniń saǵyn syndyrma» dep úıretken joq pa; ózi ústem bola turyp, erkektiń ústemdigin o kisi qulaǵymyzǵa sińirgen. «Áıel joly jińishke» — ózim es bilgeli bul sózge qarsy daý aıtqan qazaq áıelin kórgen emespin. Áıel aıaǵyn qıa baspaýǵa tıis. Árıne qazaq áıeliniń bári birdeı etegine namaz oqyp otyrmaǵan shyǵar, biraq ondaıda is nasyrǵa da shaba bermeıtin, baılary qamshynyń astyna alyp, tarsyldatyp sabap alady da bitisip kete beredi. Qatyn qoıa bergen qazaq, keıin kóbeımese, ázirge azǵantaı. Degenmen kúıeýiniń kózine shóp salý masqara. Al, ondaı isti erkekter istese, masqarasy tursyn maqtanysh. Ózim kórgen orys áıelderiniń ishinde keıbireýleri «men kúıeýimniń opasyzdyǵyna tóze almaımyn» dep maqtana pash etip, kúıeýleriniń aıaǵyn qıa bastyrmaı, ár qadamyn ańdyp álek bolatyn. Ańdyǵannan keıin-aq adaldyqta qandaı qasıet qalatynyn bilmeımin.

Svetanyń osy bir sózi meniń kishkene mıyma syımaı basymdy shyrdaı qatyrdy. Biraq qıyn da bolsa eliktirip áketip barady. Sol oıdy qýalap kele jatyp, adasyp qalyp, aýytqyp kete berem. Degenmen bir nárseniń ushtyǵynan ustaǵan sıaqtymyn. Árıne, bul «men teń bolam» dep erińniń ár qadamyn, istegen isin, sózin ólshep, eseppen teńesetin teńdik emes, bul birin-biri jaqsy kórgen eki adamnyń aqyl oıynyń teńdigi, túsinisýi... Mássaǵan, tek sonda ǵana qaltqysyz, shyndap syılasýǵa bolady eken-aý. Nıkolaı Svetany shynymen súıip, dos, joldas jaqyn adam dep syılasa, jurttyń kekesin mazaǵyna bir túkirip, tipti qosylmasa da, onyń qasiretin túsinip, bilýge tyryspas pa? Al, Sveta bolsa, ishinen sezedi, suq kózderge, ishinen jegideı jep jatqan jan jarasymen jalǵyz alysyp kele jatqan joq pa? Tiri bolsa bul azaby búginmen bitpeıdi ǵoı, sonda qasyndaǵy jary qaıda?

Men bir uzyn sonar oıǵa tútip ketippin. Svetanyń bir rahaty, senimen ishteı sóılesip otyrǵandaı oıyńdy bólmeıdi ǵoı, kenet uıqydan oıanǵandaı basyn kóterip alyp:

— Sveta, durys aıtasyń. Durys, — degende ol selt ete qaldy.

— Neni? — dep tańyrqaı qarady da, meniń oıymdy túsinip, «a-a» dep ezý tartty.

— Shyn jaqsy kórgen adam... qasiretke túsken qosyn jalǵyz tastamaý kerek. Áıel men erkek etek basqa da... bylaı terezesi teń dos, bir-birine serik, súıenish bolýy kerek emes pe? Men seni túsinemin, — dedim.

Svetanyń ne túsingenin bilmeımin, jaman orysshammen bytyp-shatyp jetkizgenim osy boldy. Ar jaǵymda saırap tur, biraq ony men oryssha túgil qazaqsha aıtyp ta jetkize alatyn emespin, áıteýir sonda da Sveta bir nárseni uqty-aý deımin.

— Bir-birimizdi túsingen sıaqtymyz, — dedi de sol jymıyp ezý tartty. — Orman ishinde bala emizip otyrǵan eki qatynnyń áńgimesi tym alys fılosofıaǵa alyp ketipti ǵoı, — dep kúldi sodan keıin.

Svetamen aramyzdaǵy osy áńgime meni biraz tolǵantsa da, shynymdy aıtsam, Qasymbekten terezem teń, óris-órem deńgeıles, degen oı meni buryn da onsha mazalamaıtyn, keıin de kóp tolǵanta qoıǵan joq — meni qınaǵany osy otrádta júrgen ózge jurtpen teńelý boldy. Imandy bolǵyr Dýná apaıdyń úıinde balpıyp jatyp alǵanda onsha qınalmaýshy edim, al myna jaýmen jaǵalasyp joryqta júrgen adamdarǵa, on jerden komandır áıeli bolsań da, salmaq salý tipti yńǵaısyz eken. Árıne salmaǵyń jalǵyz kúıeýińe emes, kópke túsetini belgili, ondaıda bireýdiń bolmasa bireýdiń suq kózine ilinesiń. Dúnıede, ózgelerge masyl bolyp jurttyń suq kózine ilikkennen asqan qorlyq bar ma, osyny ishim sezip, elegizip, lagerge kelgen kúnniń erteńinen-aq myna jurtqa masyl bolmaýdyń amalyn oılap, jan-jaǵyma alaqtap eki qolyma jumys izdedim.

Osyndaıda atam qazaqtyń aılakerliginiń bir paıdasy tıdi. Bosanǵan soń shýy keppeı jatyp-aq, belin túrme belbeýmen tas qylyp tańyp alyp, ornynan turyp, malyn saýyp, qazan-oshaǵyna qarap, sharýasyna kirisip ketetin qazaqtyń áıeli emespin be, men de baýyrymda balam bar eken dep balpıyp otyrǵanym joq, onyń ústine ómirdiń ózi-aq meni iske aralastyrmaı qoımady. Úı-kúısiz, orman panalap joryqta júrgen erkekterdiń, bir men emes, men sıaqty on shaqty áıelge jeterlik tirshilik muqtajy bolady eken. Erkekter kir-qońyn ózderi jýǵanmen, jyrtyq, tesigin jamaý qoldarynan kele bermeıdi. Kúnde joryqta jer baýyrlap eńbektep, buqpantaılap júrgende shógir men shóńge, butanyń tikenegi kıimdi qoıa ma, qazan-oshaqty bylaı qoıǵanda, osy árkimniń jyrtyq, tesigin jamaýdyń ózi bir basymnan asyp jatyr. Jáne partızan ómirinde qat emes nárse joq, kóbine tigetin mashına jip te bolmaı qalady, mundaıda da sol qazekemniń muqtajdyq úıretken joqty bar qylatyn óneriniń paıdasy tıdi; bir japyraq shúberek bolsa sony sýyrtpaqtap, shıratyp jip jasap alyp tige beremin.

Áýelgi kezde, komandırdiń áıeli, onyń ústine jórgekte balasy bar, dep partızandar maǵan usaq-túıek jumysyn aıtýǵa bata almaýshy edi, biraq bir kemedegi sıaqty joryqtaǵy ómir de úlken men kishiniń aıyrmasyn azaıtyp, adamdardyń arasyn jaqyndastyryp jiberedi eken, partızandar maǵan da tez úırenip alyp, erkekterdiń ebedeısiz qolynan kelmeıtin isterin irkilmeı ákeletin bolǵan. Ondaıda, rahmet jaýǵyrlar, «oı, Nadá, sen bolmasań bizdiń kúnimiz ne bolmaq», «sen bolmasań qolymyz kesilip qalǵandaı» dep qolpashtap, jarym kóńilimdi marqaıtyp ketedi.

Ásirese bir baǵamnyń kóterilgen jeri boldy. Partızandar ashyqqan kezde bireý ǵaıyptan bir qap bıdaıdy qolǵa túsirip lagerge alyp kelipti. Alǵashqyda qýanyp qalǵan partızandar, orman ishinde ony tartatyn dıirmen joq, neǵylaryn bilmeı qatty sasty. Bireýler «qaınatyp jesek qaıter eken» dep daǵdaryp, shydamaǵandary shıki bıdaıdy shymshyp aýyzdaryna salyp talmap jatyr.

«Dıirmenniń de, qaınatýdyń da keregi joq, qazir pisirip berem» dedim de, taıaqtyń basyna shúberek orap bylǵaýysh jasap alyp, bıdaıdy qýyryp jiberdim. Byrtıyp, qyzara bórtken ystyq bıdaıdy kúrt-kúrt shaınap jurt máre-sáre boldy da qaldy. «Oı, mynaý ne degen tátti» dep maǵan alǵysty jaýdyryp jatyr. «Kak ý tebá zdorovo polýchaetsá? Bizge de úıretshi» dep jalynady.

Óstip, balamdy kóterip júrip-aq partızandarǵa kádimgideı sińisip aldym, ózimniń ornym, isteıtin tolyp jatqan sharýam bar, qajeti kelip qalǵanda «Nadá qaıda?» dep izdep jatady. Tek qonys aýystyrǵanda, nemese lagerge dushpan tótennen shabýyl jasaǵan kezderde ǵana ózgelerge aýyrtpalyǵym túsedi, biraq bizdiń partızandar oǵan da úırenip alǵan. Talaıdy kórgen soldattardan estýime qaraǵanda — maıdandaǵylardyń da bári birdeı jaýmen betpe-bet soǵyspaıdy eken, birazy shtabta, obozda, tylda sol soǵysqandardyń jabdyǵymen júretin kórinedi. Soǵan qarap, tikeleı soǵyspasam da sol soǵysqandarǵa qolǵabysym tıetinin kórip masyldyq sezimnen aıyqqanmyn.

Joǵalyp ketip Qasymbekpen qaıta qosylǵan ómirim oqyp kele jatqan kitaptyń jyrtylyp qalǵan biraz betin amalsyz attap ótip ar jaǵynan jalǵaǵan sıaqty boldy ma qalaı, áıteýir ádepkide úzilip qalǵan, jetpeı turǵan bir nársesi boldy. Úsh-aq aı otasqan jas kelinshek pen jas kúıeý, qyzyǵy basylmaı jatyp bir-birinen aırylyp qalyp, endi kelip, aıaq astynan balasy bar, úıli-barandy erli-zaıyptar bolyp tabystyq. Osy bir hálimiz ekeýmizge de tosyndaý kórinip, onyń ústine azdap jatyrqasyp ta qalǵan ekenbiz; sony bildirtpeý úshin, alǵashqy kúnderi bir-birimizge artyǵyraq yqylas kórsetip, orynsyz elpekteıtinimizdi de baıqadym. Kúıeýime degen burynǵy jaqyndyǵym, ol jaıly burynǵy bilgen-túıgenim ózgerip ketken be, álde ekeýmiz de ózgerip ketkenbiz be, áıteýir bir-birimizdi qaıtadan tanyp kele jatqan sıaqty boldyq.

Ekeýmiz qaıtadan ushyrasqannan keıin ortamyzda bala turdy. Sábıdiń alǵashqy qyzyl shaqa sharana kezinde, Qasymbek balaǵa onsha yqylasty bolmady, meniń kóńilim úshin balanyń betine qarap kisht-kishttep yrjıǵanmen, ar jaǵynda osy bir ǵaıyptan paıda bolǵan qyzyl shaqany ishteı jatyrqap turǵanyn sezetinmin. Sodan keıinirek sábı adam beınesine kirip, bet-bederi aıqyndalyp, betińe qaraı yrjıatyndy shyǵarǵanda Qasymbek tipti ózgerip ketti. Balasyn qolyna alyp, silkilep kúldirip, sonyń ezý tartqanyna máz bolyp, «kórdiń be, kórdiń be?» dep meni julqylap, qýanyshqa kenelip qalatyn boldy. Ásirese, alǵashqy kezde qoly bosap ketse-aq balasymen áýre, jas sábı kún ótken saıyn tosyn bir minezi men qylyǵyn tanytyp otyrady ǵoı, Qasymbek sonyń ár qylyǵyn ózi ǵana kórip, sheshesi kórmeı qalatyndaı «mynań qarashy, qarashy» dep meniń mazamdy alady, «kórgenmin, bilemin» dep qaırylmasam kádimgideı renjip qalady. Árıne, kóbine ekeýmiz balany birge qyzyqtap, qosyla máz bolamyz. Qasymbek meni súımeı, balasyn aımalaı beredi degen qyzǵanysh joq keýdemde, onyń balasyna degen yqylas-meıirimi meniń de ishimdi jylytyp qoıa beredi. Kúıeýim qazekeńniń kóp erkegi sıaqty, kádimgi balajan bolyp shyqty. Abzaly, balajan erkekti áıeli de jek kórmeıdi ǵoı.

Kishkentaı Dýlatjan ata-anasyna ǵana emes, belgisiz túzde jortyp otbasy oshaǵynyń jylýyn ańsap júrgen erkekterge de jaqsy ermek bolyp aldy. Ótip bara jatqan bireýi qaırylmaı, ony erkeletpeı ketpeıdi, kishkene sábıdi kórgende partızandardyń túzde totyqqan sýyq júzderi jylyp qoıa beredi. Ylǵı kisi óltirip, ózderi de saǵat saıyn ajal tosyp, ystyq pen sýyqqa, jaqsylyq pen jamandyqqa qatyp alǵan susty erkekterdiń saýystanyp ketken júrekterine, kishkentaı qorǵansyz sábı bir tamshy jylý tamyzyp etkizedi. Baıqaımyn, syn saǵattarda qansha aýyrtpalyq — álegi bolsa da, myna qarǵys atqyr, muzdaı sýyq, surqaı ómirdiń ortasynda jyltyraǵan kishkentaı názik shyraq... báriniń kózin tartyp kókirekterinde meıirim otyn tutatatyn sıaqty. Qoly bosap ketkenderi-aq Dýlatpen álek bolyp, ony sekirtip, atqylap qaǵyp alyp, baladan beter ózderi máz bolyp jatqanyn kórem.

Qasymbek jurt kózinshe, tóńirekteı berýge uıalǵanmen balasyn súıýge uıalmaıdy. Endi ol maǵan degen ishki sezimin tikeleı bildirýge qysylyp, osy bala arqyly jetkizip jatatyn sıaqty, ne de bolsa, áıteýir ekeýmizdiń yqylas-peıilimiz osy kishkentaı náresteniń balǵyn tániniń ústinde túıisedi. Bul bala ekeýmizdiń jaqyndyǵymyzǵa burynǵydan basqasha, bólekshe bir sıpat maǵyna berdi; áli syr minez bolyp, syryna qanyqpaǵan, jańa ǵana úırenisip kele jatqanda soǵys ajyratyp, jatyrqatyp tastaǵan eki jastyń arasyn birden jalǵastyryp, bir uıa qylyp, kindigin biriktirip jiberip edi. Sóıtip, aıaq astynan úı bolyp kettik te, bir-birimizdiń artyq-kemdigimizdi, jaqsy-jamandyǵymyzdy, bir-birimizge degen yqylasymyzdyń da kóp-azdyǵyn oılaýǵa pursatymyz bolmaǵan. Ony jáne oılatpaıtyn da nárse bar: ol soǵysta júrgen adam ómiriniń baıansyzdyǵy. Kúderimdi úzgen kezde kúıeýim ǵaıyptan kezdesip edi, bir kúni ǵaıyptan joq bolatyn sıaqty kórinedi de turady. Osy bir berekemdi qashyrǵan jylymshy kúdiktiń ótkir ýytyn ýaqyt qaıtarǵan sıaqty edi — ol qurǵyr úshti-kúıli joǵalyp ketpese de, janymdy onsha qınamaı jarymaıtyn da jazylmaıtyn syzdaýyq sıaqty bir búıirimde tynysh qana jatyp alǵan-dy. Júregi túskirdiń qaterdi kúni ilgeri sezetin pálesi bar ma, ýaqyty jetkende múlgip jatqan kúdigim oıanyp, jarylmaǵan jaram syzdap qoıa berdi.

Bıyl jazda partızan ómirinde kezdese bermeıtin bir tamasha otyrys bolyp edi. Tapsyrmaǵa ketken bir top qoldaryna biraz tamaq ta, araq ta iliktirip, oljaly qaıtqan eken. Azyqtyń tapshy kezinde qytymyrlyq jasamasa bola ma, Qasymbek azyq-túlikti esepke alyp, shashaý shyǵarmaı, tyǵyp tastap, ishimdikti de eshkimge tatyrmaı otyrǵanda Nosoves kele qaldy. Ánsheıinde salmaqty, sabasynan shyqpaıtyn myǵym kisi osy jyly ishine syımaı baratqan bir nársesi bardaı sabyrsyzdaý kórindi. Sózi de jyldamyraq, daýsy da qattyraq shyǵady, «munyń bári ánsheıin, sender bilmeısińder, úlken nárse alda» degendeı tapsyrmanyń oryndalýyn da burynǵydaı táptishtep suraǵan joq, Abannyń qyzyna baıandap jatqan sózin sabyrsyzdaý tyńdady. Sodan keıin:

— Óte jaqsy. Biraq úlken is endi kele jatyr, jigitter. Orel men Kýrsk túbinde bizdiń ásker jaýdy talqandap úlken shabýylǵa shyqty. Bul úlken jeńis. Al, joldas Edilbaev, qolǵa túsken oljańdy ortaǵa sal. Jeńisti toılaımyz búgin, — dedi.

İshterindegi eń úlken jáne qatal da salmaqty kisiniń kóterińki kóńil kúıi ózge jurtty tipti qyzdyryp jiberdi. Partızandar bir — birin jeńispen quttyqtap, dabyrlaǵan qýanyshty daýys orman ishin basyna kóterip, kádimgi bir dyrdý bastalyp ketti, keıbireýleri ýralap aıqaılap ta jatyr. Jurt qyzyl ásker týra qasymyzǵa kelip qalǵandaı qýandy, eshkimniń erteńgi kúndi oılaǵysy keletin emes, oljadan kelgen azǵana azyq-túlik men araq-sharap ortaǵa tústi. «Jeńis úshin!», «Jaýdy qurtý úshin!» alǵashqy stakan, krýjkalar qutylyp ketti. Ánsheıinde shıyrshyq atyp shıryǵyp, qabaǵy ashylmaı júretin solaıdyń da osy joly tyǵyny aǵytylyp ketti. Syrly krýjkadaǵy araqty qylqyldatyp kóterip tastady da, judyryǵynyń syrtymen aýzyn súrtip, jurttan uıalmaı eki saýsaǵynyń arasynda bas barmaǵyn shyǵaryn eki tanaýyn kezek ıisketti de:

— Raz poshla takaıa ıámka, rej poslednıı ogýres, — dep qaldy.

Bireýler qarqyldap kúlip, jurt máz bolyp jatyr. Meniń bir baıqaǵanym, soǵystaǵy adamdar az nársege qýanysh, joq nársege kúlip máz bolysyp jatady; bu da bir ish qusaǵa aldyrmaýdyń, adamnyń aqyly emes, soqyr sezimi tapqan amaly bolý kerek. Jazdyń jaıly keshinde kók maısanyń ústinde jurt dóńgelene otyrǵandy, keıbireýleri shyntaqtap jatqan-dy, biraq qyza kele kóbi oryndarynan turyp ketti.

Sveta ekeýmiz kenep qapshyqty silkip-silkip, dastarqan qylyp jaıyp sonyń ústine as daıyndap júrmiz. Qaınatyp, pisirip jatqan eshnársemiz joq, biraq nemisterden túsken nan, súr maı, kolbasalardy týrap, qaryq qylyp tastadyq. Partızandar iship te, jep te jatyr.

— Eh, shirkin ózimizdiń orystyń araǵy bolar ma edi! — dep arman qylady bireýleri, simirip tastap krýjkany jerge qoıyp jatyp.

— Araqty aıtasyń, samogon bolsa de, shirkin. Nemistiń araǵy meıirińdi qandyrmaıdy.

— Myna qurǵyr kisini ala almaı jatyr. Shaıyndy ishkendeı ánsheıin.

Áıtse de, nemistiń araǵy da osylardy «aldy-aý» deımin, gújildegen jurt endi ánge basty. İshý jaǵyna kelgende bizdiń Aban da orystardan qalysatyn emes, ánsheıinde dabyrlaq jigit tipti dańǵyrlap ketti.

— Jeńis úshin! Endi Názırany elge qaıtaratyn kezimiz jaqyndap qaldy. Meniń jeńgemniń elge aman-saý jetýi úshin! — dep, kóptiń gújilin basyp, aıqaılaı tost kóteredi, endi bir-eki urttaǵannan keıin meni aýylǵa da jetkizip salatyn túri bar.

Araq ishpesem de jurttyń býyna kádimgideı qyzyp qalǵan túrim bar, aýylǵa jetpesem de jarty jolda bara jatqandaı, ýaıym-qaıǵyny umytyp, dúnıege nur júgirip arqa basym keńip barady. Ádette qatqyl óńi sırek, ózim qaımyǵa beretin Nosovestiń jaǵasy jaılaý darhan bolyp alǵan.

— Quısań quıshy. Partızanǵa kúnde toı bola bermes, — dep, kádimgideı yrjıyp krýjkasyn tosa beredi.

Qasymbektiń aldynda otyrǵan Dýlattyń qoltyǵynan túrtkilep, qytyǵyn keltirip, kúldiredi. Sodan eki saýsaǵyn ashalaı shoshaıtyp: «múıizdi teke, múıizin shoshaıtyp, súzedi seni...» dep balany úrkitip oınatyp ózi de máz bolady. Kenet kúlkisin tyıyp:

— Bizdiń ornymyzdy basatyn osylar, — dep úlken bir oı aıtyp tastady. — Joryqta týyp, shynyǵyp ósken naǵyz myqty soldat osy bolady, — dep maqtap Dýlattyń arqasynan qaǵyp qoıdy. — Solaı ma, jigitim?

Jurttyń bári kóńildi. Eń aıaǵy Kýzmıch deıtin aqshunaq shal da kóńildenip alypty, óńi jyltyrap, árkimniń betine jymıa qarap rahattanyp otyr. Osy bir at jaqty, juqa keń tanaýy deldıgen piste muryndy kishkene shal bizdiń otrádqa bıyl kóktemde kelgen. Saqal — shashy mamyqtaı appaq, jurt ony «Kýzmıch» dese de, men ózimshe «Aqshunaq shal» dep atap ketkem. Meniń osy jurtqa, syrtyma shyǵaryp aıtpaıtyn, ishteı qoıyp alǵan attarym bolady. Ózi baıaǵy lagerge jaý tıgende meni at shanamen alyp qashatyn, keıin meniń kóz aldymda qaza tapqan Sasha degen jigittiń ákesi eken. Balasy qaza bolǵasyn úıinde otyra almaı, «balamnyń ornyn basamyn» dep bizdiń otrádqa kelgen. Sodan obozda, kóbine ekeýmiz birge bolamyz. Basynda «qolyma qarý alyp, jurtpen birge soǵysamyn» dep qıǵylyq salyp edi, Qasymbek:

— Otaǵasy, oboz da soǵys, — dep tyıyp tastaǵan.

— Árıne, obozsyz soǵys bolmaıdy ǵoı... Biraq balamnyń kegin óz qolymmen qaıtarsam dep edim... — dep shal qınala turyp tártipke baǵynǵan.

Balasynyń kóz jumǵan sátinde qasynda bolǵanym úshin be, ózi meni kádimgideı ish tartyp jaqsy kórip ketken, ylǵı «qyzym» dep sóıleıdi, Dýlatty da erkeletip, ermek qylyp aldy, ony «nemerem» deıdi. Onsha kóp sózdi kisi emes, balasynyń qaza tapqan jaǵdaıyn da, men bir aıtqan soń, qaıtalap suramady. Ózi bir sharýaǵa muqıat adam eken, «qyzym, ájetke jaramaıtyn nárse bolmaıdy» dep sabaqty jipti jolda qaldyrmaıdy. Terisi juqa beti de qyzǵylt, kózi de tamyrlanyp qyzaryp jasaýrap turady, sodan ba, óńinde jańa ǵana jylap basylǵandaı qasirettiń izi bar. Bir krýjkany tastap aldy ma, bilmeımin, baıqamaı qaldym, qazir betine ádemi qyzǵylt nur júgirip, jasaýraǵan kózi jyltyrap, osy jurttyń bárin jaqsy kórgendeı, súısine qarap, jymıyp otyr, osyndaı bir óńiniń jyltyraǵan kezin Dýlatty erkeletkende baıqap qalýshy edim.

Araq ishpese de, Svetanyń da kóńil kúıi jaman emes, jurtqa qabaǵyn ashyp, jaıdary qaraıdy. Nıkolaıdan da júzin taıdyrmaıdy. Jalpy Sveta, Nıkolaımen kezdesýge qushtar bolmasa da, kezdesip qalǵan jerde qashqaqtamaıdy, qysylyp, qıpaqtap, tezirek ketip qalýǵa tyryspaıdy; Nıkolaı ol úshin osy kóptiń biri ǵana sıaqty. Óz basyma tússe qolymnan kelmeıtin Svetanyń osy ishteı iriligine qyzyǵamyn. Nıkolaı árıne, burynǵy áıeliniń ol minezine onsha qyzyqpaıtyn bolar, óıtkeni ondaı kezdesýlerde Sveta qysylmaıdy, ol qysylady-ishteı býlyǵyp, siresip shıryǵa beredi. Qazir de baıqaımyn, Svetanyń osynda qannen-qapersiz birge otyrýy-shıyrshyq atqan jigittiń ishki prýjınasynyń eki-úsh buramyn artyq burap jibergen sıaqty, daýsy da, kúlkisi de qattyraq shyǵady. Sveta jaqqa qaramaýǵa qansha tyrysqanymen kóziniń qıyǵy túse beredi, a-aı, qansha tyrashtaǵanmen Nıkolaı Svetany qımaıtyn sıaqty. Osyndaı jurtty túgel jadyratqan jaqsy keshte ekeýi ókpelerin qıyp tabysyp ketpes pe eken, degen aldamshy úmit jylt ete qalady keýdemde. Kúıeýim de ózime tartqan ǵoı deımin, ázirge birimiz Nıkolaıǵa, birimiz Svetaǵa aqyl aıtyp ekeýin ıliktirip janastyrý qolymyzdan kelmeı-aq qoıdy.

Partızandar qosylyp «Katúshany» shyrqaıdy. Sonaý Batys Belorýssıada, ádemi ýsadbanyń ishinde, polk komandırleriniń áıelderimen birge turǵan beıbit kezim, jańa túsken jas kelinshek kezim kóz aldyma kelip tura qaldy. Osy ándi alǵash ret sonda, áıelderdiń bas qosqan otyrysynda estigenmin. O da bir zaman edi-aý. Kúni keshe ǵana sıaqty edi, odan beri...

Ánge Nıkolaı da qosylǵan, ásirese «Pýston zemlú berejet rodnýıý, a lúbov Katúsha sberejet» dep qaıtalap aıtatyn jerine kelgende, ózge jurttan qattyraq shyńǵyryp aıtady.

Osy bir jurttyń bárin jarqyratyp, arqa basyn jazyp tastaǵan jaqsy keshte sol bir jaman sezimniń qaıdan kelgenin ózim de bilmeı qaldym. Jazdyń uzaq kúni eńkeıip, uıasyna jaqyndap qalǵan, jurttyń hormen aıtqan daýystary bet-betine bytyrap berekesi qasha bastaǵan soń, «qazaqsha bir án salyp ber» dep Nosoves maǵan jarmasqan, «káne, Nadá» dep kópshilik te ony qostaı jónelgen. Men qapelimde ne aıtarymdy bilmeı qysylyp, oılanyp qalyp edim: qulaǵyma shyryldaǵan Parashkanyń daýsy keldi. Iá, ıá, kádimgideı estidim. Ózge jurtty bilmeımin, ózim anyq estidim. Óńim buzylyp sulq túsip ketsem kerek, keýkeýlegen kóp irkilip qaldy. Jolyń bolǵyr Aban «áýeli men aıtyp bereıin» dep, taıaqty dombyra qylyp sabalap, bir ánge basyp ketti. Men onyń ne aıtyp jatqanyn tipti bilgenim de joq, Abannyń jýan daýsynyń arasynan, bákimen tilip ótkendeı shyryldap qulaǵyma Parashkanyń daýsy keledi, daýsyna ilese kúlim kózi dóńgelenip, tompaq beti jyltyrap ózi de kórindi... Endi bir sát: jarqabaqtyń basynda sheshesiniń moınynan qushaqtap alyp, sábı kózine úreı kirip, shoshynyp: «aǵataılar, óltirmeńder. Án salyp berem...» — dep shyrqyraǵany...

Tipti jaman bolyp kettim.

Keıde kóp oılaımyn, biraz baıqaǵanym da bar: kileń ajaldyń ishinde júrgen kisi árbir ólgen adamǵa taýsyla qaıǵyryp, dińkesin qurtyp jatpaıdy; áıtse oq astynda ómir súre almas edi. Adam qaıǵyrmaıyn da demeıdi, biraq júrek degen shirkinniń ózi kótere almaıtyn qasiretti ishine jibermeı, jan saqtaý úshin qymtanyp alatyn qabyǵy bar ma qalaı. Men de árbir ajalǵa sarqylyp qaıǵyra bermeımin, meniń júregim de janymdy qınaı bermeı qymtanyp alady. Biraq meniń júregimniń sol qabyǵynyń jyrtyq-tesigi kóp-aý deımin, keıde osyndaı oqıǵalar kirip ketip, biz suǵyp alǵandaı janymdy shyǵarady.

Qansha oılamaıyn desem de kishkentaı ánshi Parashka, ebin taýyp maǵan bir soqpaı ketpeıdi. Sonaý jarqabaqtyń basyna shyqqanǵa deıin bul dúnıede ajal baryn bilmegen aq perishte, onyń adam balasynan jaýy bolmaıtyn. Sábıdiń ózi kórgen adam ataýly, eń aıaǵy úıine túsken nemis soldattary da, onyń áni men minezin qyzyqtap, álpeshtep, erkeletýdi ǵana biletin. Myltyq kezegen bir sátke ǵana shoshynyp sábıdiń appaq aqyly jamandyq degenniń ne ekenin túsine almaı ketti. «Oı, mama, bolno...» oq tıgende baryp tán aýyrǵanyn sezdi. Mynaý yzǵar tepken qatal dúnıede jyltyraǵan bir shyraq óshti.

Kózim, aqshunaq shal Kýzmıchke tústi. Ózi, saǵattap otyrsa da, bir qalpynan ózgermeıtin adam, sol jymıǵan kúıi ózgelerge qarap otyr. Kóptiń kóńil kúıine ǵana emes, ánniń yrǵaǵyna da berilip baıaý yrǵalyp, aq, ulpa saqalyn shulǵyp qoıady, juqa júzi qyzara bórtip alǵan. Kenet... samaıynan burq ete qalǵan qyzyl qan saqalyn jýyp ketti. Kózimniń aldy buldyraıdy. Nemis soldaty aıaǵynan súıreı jónelgende, basy qaırylyp, saqalylymen qar kúrep barady. Kýzmıchtiń kóz aldymda buldyrap ketken bet júzi qaıtadan aıqyndalyp keledi. Jasaǵan-aý, sol jar basynda kóppen birge atylǵan aq saqaldy shaldan aýmaıdy eken. O da osyndaı alasa boıly, ulpa aq saqaldy... moıny qaıyrylyp... saqalymen qar kúrep...

Kýzmıch maǵan ólik sıaqty elestep ketti. Iá, qazir tiri, tipti jymıyp otyrǵanmen erteń... búrsigúni... kóńilim qulazyp barady. Myna máz bolyp án salyp, bılep júrgen jigitter... anaý uıasyna kirip bara jatqan kúnniń ómirindeı ǵana ómiri qaldy ma eken bulardyń? Shyqqyr kózim kórip kele jatyr: erteń bir soǵysta osylardyń kóbi-aq jansyz dene bolyp sulap jatady. Qasymbekke kózim túsip ketkende júregim zý etip, muzdap qoıa berdi. Baıaǵy orman ishinde qyrylǵan soldattardy jerlep jatqanda beti qaraýytyp talaq bolyp isinip ketken bir ólik... sony Qasymbekke uqsatyp shoshyp ketip edim, endi sol kelip kóz aldyma tura qaldy...

Kózim qaraýytyp basym aınalyp ketti, qudaı ońdap, qyzyp alǵan jurt meniń hal-jaǵdaıymdy baıqaǵan joq. Eńsem túsip, qanshama ezilip otyrǵanymdy bilmeımin, esimdi ázer jınadym, biraq osy bir jaman sezimnen aıyǵyp kete almadym.

Men bul sezimnen keıin de birjola aıyǵyp kete alǵanym joq. Ásirese Qasymbek jaıly. Árıne, soǵysta júrgen adamnyń bári neǵaıbil ǵoı, buryn da qorqynysh kúdigim bolatyn, biraq qarsy aldymda tiri otyrǵan kúıeýimniń ólik bolyp elestegeni... Aıdyń-kúnniń amanynda sap ete qalǵan osy jaman eles... jaman yrymdy jaqsylyqqa jorı almaı júrgenimde shyn shoshynatyn kezim alda eken.

13

Sol kúngi májiliste kóppen birge qyzynyp, jurtpen qosylyp án salyp, bı bılemese de, bılegenderge qolyn shapattap, daýysyn kótere qoshamettep, ishimdikten de esesin jibermeı balasha máz bolǵan Nosovesti tanymaı qalyp edim, kún bata jurt dýyldańqyrap ketkende baryp qaıta tanydym. Ol lekildegen kóńil kúıin pyshaq keskendeı tyıyp, jeńildep ketken denesine qorǵasyn quıyp alǵandaı salmaqtanyp, men biletin Nosovestiń ózi bolyp shyǵa keldi. Manadan bergi ishkeniniń qaıda ketip qalǵanyn qudaı bilsin, «sóılesetin úlken sharýa bar» dep Qasymbek pen Nıkolaıdy ońashalap alyp ketti. Dýyldaǵan jurttan oqshaý shyǵyp, ózderi ońasha keńes quryp aldy. Sodan toıǵa qaıtyp oralyp:

— Al, jigitter, oınadyq, kúldik, boldy. Soǵys áli bitken joq. Qazir jata qalyp, dem alyńdar, — dep, áli de i biraz gýildesetin oıy bar partızandardy taratyp jiberdi.

İship alǵan erkektiń jaıy belgili emes pe, jurt rıza bolmaı renjip, kúńkildep, biraq amaly joq taraı bastady. Aban qıpaqtap Nosovestiń qasyna kelip:

— Kishkene otyra tursaq qaıtedi, Stepan Petrovıch? — dep edi.

— Men seni otyrǵyzarmyn... — dep zilsiz zekip tastady. — Búıtip ishe bersek jeńisimizdi de iship qoıarmyz. Bar dem al, tún ortasynda kúzetke barasyń.

Qyzýlyqtyń ózi bas qosqanda bola ma qalaı, endi kejirlenip, aıaqtaryn ázer basyp, zorlyq kúshimen tarap baratqan jurttyq mastyǵy da tarap ketken sıaqty. Nosoves dastarqandy jınastyryp júrgen Sveta ekeýmizdiń qasymyzǵa keldi.

— Iá, Smýglánka, demalyp, azdap esińdi jınadyń ba? — dedi ol Svetaǵa qadala qarap.

Kóz baılanyp qalǵan kez edi, júzin anyń kóre almadym, biraq keýdeńniń ishindegi páleni kórgisi kelgendeı kishileý kók kózin óńmenińnen ótkize qadaıtyn ádeti bolatyn, sol keskini bolar dep topshyladym. Jaıbaraqat qysyr suraqtyń ar jaǵynda Nosovestiń basqa bir sharýasy jatqanyn sezip Sveta da únsiz kútip qaldy.

— Nesi bar, dem alyp bolsań, iske kirisetin de ýaqyt jetti. Daıyndala ber, mán-jaǵdaıdy erteń sóılesermiz, — dep, qoshtasqany bolar, Svetanyń ıyǵyna qolyn saldy da, burylyp ketti.

Dýlatymdy uıyqtatyp, irge jaqqa salyp, kúrkeniń ishinde jatyp qalyp edim, áldeneden uıqym qashyp, álgindegi jaman elester men jaman sezim, qansha umytaıyn desem de, eregiskendeı oralyp soǵyp mazamdy ala bergeni. Álden ýaqytta kúrkege búksheńdep Qasymbek kirdi. Qarańǵyda meni basyp ketermin degeni bolar, qolymen jer sıpalap, pysyldap demalyp, eńbektep keledi. Esiktiń sańlaýynan kórip jatyrmyn, qos tizerlep sharta júginip otyrǵan kúıi belbeýin aǵytyp, gımnasterkasyn basynan sypyryp sheship jatyr. Sodan jaıǵasyp otyryp, pysyldap etigin de sheshti, túngi kúzetti tekserýdi basqa bireýge tapsyryp jaıǵasyp jataıyn degeni bolar. Jambastap jata berip, maǵan qaraı qolyn sozǵanda salqyn saýsaǵy betime tıip ketip selk ete qaldym.

— Uıyqtap qalǵan ekensiń ǵoı. Shoshytyp aldym ba, — dedi Qasymbek.

Maǵan uıqy qaıda, kórip jatyp nege shoshyǵanymdy ózim de bilmeı qaldym. Jańaǵy bir qurǵyr áser — Qasymbektiń saýsaǵy óliktiń saýsaǵyndaı betime mup-muzdaı bolyp tıdi. Bir túrli ózime ózim kele almaı, kúıeýimniń sózine de jayap bermeı únsiz jatyrmyn. Qasymbek meniń hálimdi ańǵarmaı, óziniń áńgimesin aıtyp ketti: endi temir joldy. kópirlerdi buzýǵa, jaýdyń eshelondaryn qıratýǵa buıryq kelipti. Shamasy qyzyl ásker úlken shabýylǵa shyǵatyn bolar, jaýdyń artynan qarý-jaraq, ásker keletin jolyn qıyp tastaý kerek, — deıdi, ózi kishkene qyzyp alǵan, maǵan bárin táptishtep aıtyp jatyr.

— Erteń tapsyrmaǵa shyǵamyz. Birinshi topty óziń bastap bar, — dedi Nosoves.

Áldenege júregim muzdap qoıa berdi.

— Qaýipti emes pe? — dep suradym julyp alǵandaı.

Qasymbek ózi kóńildi, kúlip jiberdi.

— Búgin kórgen qoqaı dep pe ediń. Árıne endi, tapsyrmanyń aty tapsyrma ǵoı. Qaýip-qatersiz bola ma. Táýekel qyl da tas jut degen. Talaı tapsyrmany oryndap júrmiz ǵoı, — dep meniń jaýyrynymnan qushaqtady.

Bilmeımin, ne pále bolǵanyn, áıteýir kóńilim bir ornyna túspeı-aq qoıdy, kúıeýim meniń ılikpegen denemdi qos qolymen qushaqtap ózine qaraı tartyp aldy. Aýzynan araq ısi shyǵady. Al, meniń hálim... Ańqaý Qasymbek ar jaǵynda qaltqysy joq, erteńgi qaýipti oılamaıdy. Erteń ózim kórip júrgen kóp óliktiń biri bolyp sulap jatsa... Apyraý, men ne bop kettim, shoshynyp qalǵan júregim qashan ornyna túsedi qurǵyr. Qasymbek meni qattyraq qysyp alyp, betimnen, kózimnen súıip jatyr, demi de jıilep, qushyrlanyp barady. Ekeýmiz qaıta kezdeskeli jyl jarymnan asty ǵoı, ómirdiń qansha qaýip-qater qıynshylyǵy bolǵanmen erli-zaıypty eki jas qarap júre alýshy ma edi, taǵy da meniń aıaǵymdy aýyrlatyp alamyz ba dep qoryqsaq ta, amaldap esebin tabýshy edik, osy joly men Qasymbekke jibı almadym. Buryn osyndaıda qushtarlyǵymdy ázer tejeýshi edim, qazir ekeýmizdiń aramyzdan muzdaı bir syzyq tartyp qoıǵandaı tánim jıyryla berdi.

Bir kezde ón boıymdy dir etkizip bir jaman sezim qaryp ótti: astapyr-allaý, ekeýmizdiń aramyzǵa, baıaǵy Qasymbekke uqsas óliktiń elesi kirip ketipti.

Qarańǵyda mazańdy alǵan úreı-sezimder jarqyrap kúnniń kózi shyqqanda erteńgi tumandaı ydyrap ketetini bar ǵoı — tań ata kóppen birge úırenshikti tirshilikke kirisken soń alań bolyp biraz sergip qalǵan sıaqty edim. Qasymbekten erterek oıanyp shaı-sýymdy qamdadym. Qazaqsha, sút quıyp kúreń shaı ishetin zaman qaıda, áıteýir ishińe ystyq barsyn degen dalbasa ǵoı. Shaıdyń ornyna usaqtap týrap, kádimgi sábizdi qaınatamyn, árıne sábiz shaı bolyp jarytsyn ba, biraq áıteýir kúreńitip qara sýdyń túsin ózgertedi, az da bolsa dámi bar. Keshegi toıdan Sveta ekeýmizdiń jymqyryp qalǵan nárselerimiz de joq emes-ti, sonyń shetinen shymshyp shyǵaryp erteńgi asymyzdy ishtik. Abzaly, Sveta ekeýmizdiń partızandardyń tam-tumdaǵan bolymsyz qoreginen kishkene bir nárseni qymqyryp qalǵanymyzdy sezse de, jurt oǵan renjimeıtin, qaıta óz qoldaryndaǵy toıǵyzbaı, tek qońqyldata beretin kishkentaı nesibesinen bir úzimin aýystyrýǵa tyrysatyn. Ásirese Kýzmıch shal, sonyń neni qorek qylatynyn bilmeımin, áıteýir qolynda bir nársesi bolsa eki balanyń aýzyna tosady.

Bergenin ishim jaqsy kórip bara jatsa da:

— Onyńyz ne? Ózińiz jeseńizshi, tipti tamaq ishpeısiz, — dep keıigen bolam.

— Sábı jesin, qyzym. Sábıge qorek kerek. Maǵan esh nárse etpeıdi. Kári adamnyń jutqan tynysy da tamaq, — deıtin.

Tús qaıta Qasymbek jolǵa qamdandy. Úlkendigi kir sabyndaı, túri sary shaqpaq tastardy sanap, qapshyqtaryna salyp jatyr, buryn da kórgenim bar — munyń atyn tol deıdi, kádimgi jarylatyn dári. Osy shaqpaqtarmen temir joldyń kópirin buzyp, eshelondy qıratýy kerek, soǵan qaraǵanda kúshi joıqyn bir pále bolar. Qasymbek táptishtep sanap tyq-tyq etkizip biriniń ústine birin qoıyp jatqanda, osy qurǵyr jarylyp keter me eken dep qypylyqtap boldym. Aban Qasymbekpen birge barǵysy kelip suranyp edi, kúıeýim onyń betin qaıtaryp tastady. Abandy nege renjite beretinin bilmeımin, reti kelgen jerde, ony ózine ertpeı qaldyryp ketýge tyrysady.

Keshke qaraı Qasymbek, qasyna eki ǵana partızan ertip tapsyrmaǵa ketti. Burq ete qalsa taý qoparyp tastaıtyn alapat dárini kishkene qapshyqtaryna syqap arqalaryna tańyp alǵan, sáti túsip kópirdi buzyp, esholondy qıratyp qaıta ma, álde arqalaǵan dárilerin bir jerde jaryp alyp...

Sol túni men uıyqtaı almadym; qansha uıyqtaıyn dep kózimdi jumyp, qybyr etpeı jatsam da uıqym kelmedi, áldenege kóńilim qulazı beredi. Kózimdi tars jumyp alsam da, jarylǵysh dári arqalap, qarańǵyda ketip baratqan adamdardyń qaraýytqan kóleńkelerin kórem de eriksiz aýnap túsem. Taqa bolmaǵan soń, uıyqtap jatqan Dýlatymdy baýyryma qysyp, moınynan, tamaǵynan qushyrlana ıiskeımin. Jas sábıdiń tátti ısi tula boıymdy túshirkendirip, kóńil alańymdy bassa da, uıqym keletin emes. Bir búgin emes, buryn da Qasymbek túndeletip talaı tapsyrmaǵa baryp júretin, onda da elegizip, qobaljýshy edim, biraq búgingi mazasyzdyǵym bólek. Adamnyń boıyna sińip qalǵan jaman ıisteı keshegi jaman sezim kóńilimdi jaılap alǵan. Sol bir bet-bederi isinip, eskirip ketken óliktiń elesi Qasymbekke uqsap ta, uqsamaı da, keıde tipti týra ózi bolyp, kóz aldyma kele beredi. Osy elesten arylý úshin Dýlatymdy baýyryma qysyp kózimdi tars jumyp alam. Sóıtip, óreli tańdy kózimmen atqyzdym.

Túndegi ystyq-sýyǵymen birdeı qaryp qaltyratqan úreıim kúndiz úlken ýaıymǵa aınaldy. Qasymbekter oralǵan joq. Meniń hal-jaǵdaıymdy sezedi ǵoı, Aban baıǵus ta bir-eki ret kelip, áńgimege aınaldyryp alań qylyp ketti. Sóz arasynda «Qasekeńder túnge qaraı oralar, tapsyrmany tań aldynda oryndasa, kúndiz bir jerde tasalanyp... bas baǵyp jatady ǵoı» dep meniń kóńilimdi jubatyp qoıady. Ózim de bilem, kóbine túngi tapsyrmaǵa barǵan partızandar, kúndiz dushpan kózine túsip qalmaý úshin buǵyp jatyp, kelesi kúni keshke, ne túnge qaraı qaıtyp oralatyn. Óne boıy sarqyla bermeı, kúdigimdi kóńil túkpirine tereńirek jasyryp tyǵyndap, az ǵana qobaljyp kútýge úırenip alǵan sıaqty edim, búgin sol tyǵynnyń keneýi ketip qalǵan, qansha buralap tyqsam da turmaıdy. «Apyr-aı, mundaıym joq edi, osy bir shoshynǵanym, jamandyqqa kórinbese ıgi edi» degen oı keledi de, úreıimdi odan beter úrleı túsedi.

Osyndaıda kisini alań qylatyn qasyndaǵy serigi ǵoı, qas qylǵandaı Svetany da Nosoveske shaqyryp ketken, ol áli oralǵan joq. Prosha bala bir jyldyń ishinde súıegi qataıyp, soqtaýyldaı jigit bolǵan, búginde meniń qasymnan ketip, jaýynger partızandar qataryna qosylyp, tapsyrmaǵa shyǵa bastady. Meniń mańymdaǵy aqshunaq shal Kýzmıch qana. Bu da bir sózge joq, úndemeıtin adam, kúıbeńdep sharýasyn isteıdi de júredi, jańa jumys tabylmasa o jer, bu jerin jóndep arbasyn áýrelep jatqany. Óıtse de, osy shaldyń jylýy sónbeıtin juqa óńindegi meıirimi men sabasynan shyqpaıtyn sabyr-shydamy adamnyń kóńilin ornyqtyrady eken.

Qasymbek aman-esen oraldy degen habar kún batqanda baryp qulaǵyma tıdi. Ol aldymen munda soqpaı Nosoveske ketipti. Otrád úlkeıgen soń Nosoves te úlkeıgen, qazir onyń shtaby bizden bólek jerde. Jaqsylyq habardy estigende qýanyp, júregim alyp-ushyp, joq sharýany qamdaımyn dep ábigerge tústim de qaldym. Shaı qaınatyp, as daıarlap máre-sáre bolatyn... Kotelekke saqyldatyp sý qaınatam... qaltamnyń túbine tyǵyp saqtap júrgen jalǵyz sábizim bar, sonyń jartysyn týrap shaı shyǵarýym kerek. Aldyńǵy kúngi toıdan qalǵan sarqyt, kesheden beri tamaǵymnan ótpeı qoıǵan bir japyraq súr maı, qatyp qalǵan bir tilim nanym bar — ony qaltamnan bir shyǵaryp, bir tyǵamyn. Osyndaıda, mardymsyz bolsa da, kishkene bir ábigerge túsip isteıtin isińniń joǵy jaman eken, qýanyshymnyń ózi de bereketsizdeý — kóńilim ala-burtyp, baıyz tappaı elegizı berem.

Qasymbek kóz baılana keldi. Qarańǵyda bet álpetin anyq kóre almasam da, denesiniń zildeı bolyp kelgenin birden sezdim. Tym qajyp, sharshap kelgen túri bar, meniń betime nazar salmastan, kúrkeniń aldyna sylq etip otyra ketti. Eńsesin kótermeıdi, qatyp qalǵan qara nan men súr maıdy qarbytyp asap, uzaq shaınady. Tizesine órmelegen Dýlatpen de isi bolǵan joq. Ákesi durystap tamaq ishsin dep, balany kóterip aldym, Qasymbek áli de tóńiregine nazar aýdarmaı, sábiz shaıdy soraptap iship otyr. Ózi aman kelgenmen, ne de bolsa bir jamandyqtyń bolǵanyn sezemin de, shuqylap suraýǵa bata almaımyn.

— Qasymdaǵy eki jigit qaza tapty, — dedi sheshinip jatyp.

Júdep kelgeni de sol eken ǵoı. Qarǵys atqyr soǵysy qurǵyrdyń shyǵyny bolmaı tura ma, jalmap jatyr ǵoı kún saıyn. Adam bitkenniń báriniń qazasyna shybyn janyńdy shyjǵyra berseń, bul arada soǵyspaq túgil, jaı tirshilik qylýyńnyń ózi qıyn. Eki jigittiń qazasy kóńilime qaıaý salsa da, kúıeýimniń tiri kelgenine shúkirshilik qylyp jatyrmyn, biraq Qasymbektiń qatty qaıǵyrǵan túri bar. Basqa tússe kisiniń bilmeıtin pálesi bolmaıdy eken, ajalǵa da, ajaldyń qasiretine de syralǵy suńǵyla bolyp aldyq qoı, qara nandy qaq bólip jep júrgen talaı jaqyn joldaspen de qoshtastyq, meniń bir baıqaǵanym, mundaǵy erkekter joldastary ólgende kúızelip, kúırep qalmaıtyn, únsiz ǵana yzasyn ishine tyǵyp shıryǵa beretin sıaqty edi. Qasymbektiń kókireginde basqa da bir zil jatqanyn ishim sezedi de, sony suraýǵa shynymdy aıtsam qorqamyn. Men kútpegen jerden Qasymbektiń ózi sóılep ketti.

— Tapsyrmany oryndaı almadym, — dedi kúrsinip.

— Tapsyrmanyń bári birdeı oryndala bere me. Buryn da sátsizdikter bolyp júrdi ǵoı, — dedim kóńilin jubatqym kelip.

Qasymbek meniń sózimdi elegen joq, bolǵan oqıǵany bastan aıaq aıtyp jatyr, buryn maǵan tapsyrmaǵa barǵandaǵy qaýip-qaterin aıtpaı, surasam, «pálendeı eshteńe bolǵan joq» dep jaltara salýshy edi, qazir tipti esh nársesin irkip qalmaı táptishtep túgel baıandap jatyr. Bular ormandy, saı jyrany saǵalap júrip otyryp, kún bata ózderi buzýǵa tıisti kópiriniń mańyna baryp jetedi. Bir kishkentaı ormannyń shetine jasyrynyp, kópir tóńiregin baqylap kóredi, kózderine eshteńe ilige qoımaıdy, sirá qaraýyl joq sıaqty. Sodan ózderi isti asyqpaı, qapysyz durystap tyndyratyn boldyq-aý, dep qýanyp ábden qarańǵy túsken soń kópirge qaraı jyljıdy, áıtse de saqtyq jacap, bireýi oq boıy ilgeri júrip otyrady. Aldyńǵy jigit kópirge taqap qalǵanda jaqynnan atylǵan avtomattyń oǵy týrap túsedi. Sol arada atys bastalyp ketedi, bular qasha atys salyp, aldynda ózderi panalaǵan bir shoǵyr aǵashqa jete bergende ekinshi jigittiń qara qusynan oq tıip etpetinen qulaıdy. Nemister de azǵantaı, eki-úsh adam bolsa kerek, bular kishkene bolsa da ormanǵa ıek artqasyn, endi qýǵyndaýǵa bata almapty.

— Biraq endi tapsyrmanyń aty tapsyrma emes pe, tiri qalǵan bir adam oryndaý kerek qoı. Eger myna kópirde kúzet kúshti bolsa bizdiń taǵy bir nysanamyz — batysqa qaraı úsh shaqyrym jerde saıdyń ústinen salǵan jáne bir kishileý kópir bolatyn. Sodan Býzdınniń arqasyndaǵy toldy aldym da solaı qaraı júgirdim, — deıdi Qasymbek. Óziniń sózi de bir túrli, bir aýyq maǵan aıtyp jatqan sıaqty bolsa, bir aýyq ózine aıtyp jatqan sıaqty, onyń qaterli áńgimesinen góri daýysyndaǵy bir yzǵar tula boıymdy sýytyp barady. — Eki ókpemdi qolyma alyp empeńdeı berippin. Sol kópirge qalaı jetkenimdi de bilmeı qalyppyn. Kúzetshi bar ma, joq pa dep qarap jatýǵa da mursham bolmady. Eki adam qaza tapty, endi úshinshi adam tapsyrmany oryndaý kerek. Jáne ol ekeýi meniń ańǵyrttyǵymnan qaza boldy. Qudaı ońdap bul kópirde kúzet joq eken. Eshelonnyń da keletin ýaqyty bolyp qalǵan. Sodan asyǵys-úsigis toldy kópirdiń ústindegi relstiń astyna ornalastyrdym da endi zapaldan shyǵyp turǵan qysqa shnýrǵa jalǵaıyn desem... qolymda túk joq. Júz metrlik bıkford shnýry alǵashqy qaza tapqan jigittiń meshoginde qalypty. Sasyp júrip ony oılamappyn da...

Qasymbek úndemeı qaldy. Ar jaǵyn suraýǵa meniń júregim daýamaıdy.

— Úsh adamnyń ekeýi qaza bolyp tapsyrma oryndalmaǵannan góri, úshinshisi de ólip, tapsyrmanyń oryndalǵany durys bolatyn edi, — dedi bir kezde kenet daýsy solyp qalǵandaı aqyryn ǵana.

— Nege? Seniń shnýryń bolǵan joq qoı, — deppin shoshyp ketip.

— Báribir tutatýǵa bolatyn edi.

— Sonda óziń qaıtpeksiń?

Meniń sózimde maǵyna joq, shoshyný ǵana bar. Sol jaǵdaıda ony túsinip jatqan men de joqpyn, daýysymnyń qalaı shyǵyp ketkenin ózim de bilmeı qalam.

— Ana ekeýi tapsyrmany oryndaımyn dep qaza tapty ǵoı, — deıdi Qasymbek.

Endi qaza tapsa men qaıteıin, árıne ókinishti, onyń maǵan nesin aıta beredi, qudaı saqtap ózi aman keldi ǵoı, dep shúkirlik etip, kóńilim alyp — ushyp jatyp kúıeýimniń sol sáttegi hal-jaǵdaıyn da, myna aıtqan sóziniń maǵynasyn, sumdyq zil salmaǵyn da túsine almappyn. Qaýip-qaterden júdep kelgen kúıeýimniń tońazyǵan boıyn jylytqym kelip Qasymbekti qushaqtaı alyp edim, jansyz dene tárizdi sulyq jatqan kúıi ılikpedi, moınyna asylǵan qolymdy býynynan ustady da, alyp tastaǵysy keldi-aý deımin, qozǵamady. Biraq qozǵalyp ketken kóńil kúıin toqtata almady:

— Poezd kelip qalǵanda jaryp jibereıin dep oqtalyp edim... Eshelon dúrsildep ústimnen ótip barady... Tutataıyn dep taǵy da eki ret oqtaldym... Dýlatjan... sen... esime túsip kettińder, — dedi Qasymbek daýsy buzylyp.

Qasymbektiń sóziniń maǵynasy maǵan endi ǵana jetti. Eshelon kelip qalǵanda dárini óz qolymen jaryp... kópirdiń astyna moınyn tirep, dárige ot qoıǵysy kelip qolyn sozyp, ústinen dúrsildep poezd ótip barady... Zárem ushyp denem qalshyldap ketti. Gúrs etip jarylǵan dárimen birge denesi borsha-borsha bolyp...

Tula boıym qalshyldap Qasymbekti qushaqtaı aldym. Myna dene borsha-borsha bolyp shashylyp jatsa... qysyp kelip qushaqtaımyn kúıeýimdi. Qol-aıaǵy túgel ornynda ekenińe kózimdi jetkizgim kelgendeı bar denemmen jabysa túsem. Jasaǵan-aı, áıteýir tiri. Bir ajaldan qalǵan eken, soǵan áli de sene almaı óne boıyn, aıaq-qolyn sıpalaı berem. Ajalǵa baratyn kúni qaı-qaıdaǵy qyrsyq jabysyp meselin de qaıtaryp jiberip edim, kóńili qurǵyrym da bir jaman yrymǵa bastap, kejirlenip alyp edi, aırylyp qala jazdappyn ǵoı. Qushaǵymdy jazsam kúıeýimnen aıyrylyp qalatyndaı sezinip, bar tánimmen jabysyp tas qylyp qysyp alyppyn.

Kishkene aptyǵýym basylǵanda baryp baıqadym, Qasymbektiń tániniń bir bulshyǵy búlk etpeı sulyq jatyr, meniń aımalaǵanyma tipti jibıtin emes, ar jaǵymmen bir páleni sezemin: bul erkektiń áıelge sýyǵany emes, ázirge men túsine almaǵan basqa bir jamandyqtyń salqyny sıaqty.

14

Soǵys sirá meniń ústime kelmeı janap ótti-aý deımin. Atystyń daýysy basylǵaly da biraz ýaqyt boldy. Kelip te jaqyndaǵan bolar, joǵarydaǵy kishkene sańylaý qarańǵylanyp barady. Kúz kelip qaldy ǵoı, jerkepeniń ishi salqyn, syrtqa shyǵýǵa qorqyp, balalardy bir-eki ret buryshqa tosyp aldym. Jaý áskeriniń soqqysyna shydaı almaı, bizdiń adamdar sirá sheginip ketken bolar. Olardyń shegingende qaıda baratynyn men bilmeımin, áıteýir ádetterinshe bir ormannan bir ormanǵa tyǵylyp, saı saǵalap, iz adastyryp jan saqtaıtyn shyǵar. Qaıtyp oralyp meni izdep kelýge olarǵa dushpan mursat berer me eken. Aban: «tiri bolsam oralyp soǵam» dep edi, Aban baıǵustyń izdep keletinine senem-aý, biraq onyń «tiri bolatynyna» sený...

Bul tasada istiń aqyryn kútip tynysh jata berýge bolar edi-aý, tek tamaq jaǵy... Úsheýimizdiń bar qoregimiz qol basyndaı qatyp qalǵan qara nandy, ózim de tatpaı, eki sábıge de tatyrmaı qaraly kúnge saqtap otyrmyn, ázirge áıteýir qaryndary ashyp qyńqyldaǵanda emshek berip qoıam. Aýzyna kók tımese mal ekesh maldan da sút shyqpaıdy ǵoı, ash áıeldiń de súti mardymdy bolmaıdy eken, onyń ústine jastan asyp ketken talystaı eki bala emgen soń... ishten shyqqan óz balań o da qıyn, taldyrmash názik, taýyqtyń sary ulpa balapanyndaı kip-kishkentaı Sveta kózi jáýdirep qaraǵanda — bu da ońaı emes maǵan. Ózimdikine tartyp, ógeısitip aldym ba dep oǵan da qınalam. Bala degen de bále ǵoı, Dýlat óz sheshesine basqa bireýdiń ortaq bolǵanyn seze me, qyzǵanyshy da bar. Men Svetany emize bastasam-aq, o da jalmajan ekinshi emshegime jarmasady. «Enesi tepken qulynnyń eti aýyrmas» dep qaqpaılap qoıam. Jas jarymǵa jetpegen balanyń jadynda ne turady, ózge analyqqa teligen jetim qozy sıaqty, anasynan ajyraǵaly úsh aı bolǵan kishkene Sveta da maǵan baýyr basyp ketti. Biraq sonda da osy balany ógeısitip almaıyn dep, bir jaǵynan náziktigin aıap, ony kóbirek emizem.

Jazdaǵy, partızandar Orel, Kýrsk dalalarynyń túbindegi úlken jeńisti toılaǵan sol keshten keıin Nosoves Svetaǵa tapsyrma berdi. Partızandarǵa, endigi jerde temir joldy, jaý eshelondaryn qıratýǵa joǵarydan buıryq kelgen eken. Sodan, temir jol stansıasynda astyrtyn jumys istep aqpar berip turatyn adam kerek bolypty, Nosoves Svetany stansıaǵa tilmash etip ornalastyrmaqshy bolǵan. Buryn bir ret áshkerelenip qalǵanmen odan beri jyldan artyq ýaqyt ótip, ol kezdegi nemister aýysyp ketken. Svetany endi eshkim tanı qoımas, dep túıgen Nosoves tek Sveta balasyn alyp ketkisi kelgende oılanyp qaldy. Shekesin qasyp:

— Kim biledi. Sodan beri kele jatqan birli jarym polısaılar bar. Keıbireýleri júzińdi tanymasa da «Smýglánkanyń» eki qabat ekenin biledi. Sen qashqanda olar eki qabat áıeldi izdedi ǵoı, sóıtip, bala olardyń esine keı nárseni salýy múmkin. Sirá seniń balasyz barǵanyń durys bolar. Jalpy zaman qandaı, zań qandaı, qol-aıaǵyńnyń tusaýsyz bolǵany jaqsy ǵoı, — degen Nosoves.

Sonymen aqyldasa kelip, «kóp bolyp kómektesemiz ǵoı» dep Svetanyń balasyn maǵan qaldyrǵan.

Sveta balasyna onsha eljireı qoımaıtyn, ekeýmiz kóbine birge boldyq qoı, sonda balasyna keremet bir meıirimi túsip, qushyrlanyp súıip jatqanyn, nemese erekshe erkeletip, álpeshtegenin kórgen emespin; ishten shyqqan balasyna mensinbeı, tek qudaı salǵan analyq boryshyn ótep júrgen adam sıaqty kóringen. Shynymdy aıtsam, balasynyń shyqqan tegin oılap, jatsyna ma eken degen de oıym bolǵan. Endi, Nosoves «balany qaldyramyz» degende túsiniń ózgerip ketkenin baıqadym, «esh nárse etpes, ózimmen birge ala ketsem qaıtedi?» degen sózdi, Nosovestiń betine jalyna qarap eki-úsh qaıyra aıtty, sodan qashan júrip ketkenshe qyzyn qolynan túsirmedi.

Svetany baratyn jerine deıin syrtynan baqylap, shyǵaryp salý Nıkolaıǵa tapsyrylypty. Onyń qandaı syn ekenin bilmeımin, Qasymbekke: «óziń-aq shyǵaryp salmadyń ba» dep edim: «men de sony aıtyp edim, Nosovestiń sheshimi solaı boldy» dedi ol. Nosovestiń ishine kirip-shyǵý, men túgil erkekterdiń de qolynan kele bermeıdi, múmkin burynǵy áıeliniń qandaı qaterge bara jatqanyn Nıkolaı óz kózimen kórsin dedi me eken.

Sveta kishkentaı qyzynyń kóılek-kónshek, buıymtaıyn aqtaryp, túıinshegin bir sheship, bir býyp biraz álek boldy. Bizdiń hálimizde júrgende balada qandaı kıim-keshek bolýshy edi, eki áıeldiń jaıalyqtan, qolǵa ilikken boz ben bomazıdan kóktep tikken kóılek-dambaly ǵoı, «sulýynan jylýy» dep onyń jarastyǵyna, sánine qarap jatqan biz joq. Jazdy kúni balalarymyz jalańaıaq júrgen, Sveta túıinsheginiń arasynan shıneldiń shalǵaıynan tikken qalyń shulyqty shyǵaryp:

— Kún sýytyp ketse mynany aıaǵyna kıgizersiń, — deıdi.

Meniń qarsylasqanyma qaramaı «tún saldyq ǵoı, oranǵysh bolar» den basyndaǵy oramalyn da qaldyrdy.

— Meniń paltom da qalsyn. Erteń kúz kelgende balalarǵa jamylýǵa...

Ana degen sorly, áıteýir tula boıynda bir nársesi bolsa bárin qaldyrǵysy kelip alaqtaı beredi. Ádettegi óziniń kisi mazasyn almaıtyn, ustamdy, buıyǵy sabyrynan esh nárse qalmapty, «Nadá, endi óziń bas-kóz bolasyń ǵoı» degen sózdi birneshe ret aıtqanyn umytyp qaıtalaı beredi, «eger sáti túsip sińisip kete alsam, aldyrarmyn» deıdi. Menen góri qaıratty, kózi de qaraqty Svetaǵa ylǵı meniń kúnim túsýshi edi, ishten shyqqan sur jylan ananyń dińkesin qurtady eken ǵoı, osy joly Svetanyń kúni maǵan tústi; kózi dóńgelenip, maǵan jalynyshty keskinmen qaraıdy.

Nıkolaı, beldeýge baılaǵan japay qunannan tyqyrshyp, taǵaty taýsylyp asyǵyp turǵan, ol: «al endi, júreıik» degende Sveta qyzyn kóterip alyp eki betinen súıdi de, baýyryna qysyp kishkentaı balanyń betine betin taqap jabysyp biraz turdy. «Keshir, meni» degen sózin estip qaldym. Sodan keıin jolynan qalyp baratqan adamdaı betin de burmastan balany maǵan ustatty da, qosh aıtyspastan, burylyp júre berdi. Umsyna túsip irkilip qaldym, júrisi ádettegisinen ózgeshe, denesi aýyrlap ketkendeı aıaǵyn sylbyr basyp, eńsesi salbyrap, kishkene boıy qaqıyp, qadamyn nyq-nyq basqan Nıkolaıdyń sońynan erip, ketip barady, artyna qaıyrylyp qaramady.

...Dýlat eseıińkirep qaldy, onyń ústine er bala ǵoı, emizgende, qolqamdy sýyryp ala jazdaıdy, kishileý kezinde sút shyqpasa emshegimdi tistep alatyn ádeti bar edi, uryp qoıǵyzǵanmyn; kishkentaı Sveta ondaı emes, jaıymen ǵana talmap emedi. Baıǵustyń ar jaǵyna bir nárse baryp jatyr ma, bilmeımin, sút shyqpasa da emshekten aýzyn almaıtyn ádeti bar. Osy balany emizgende keıde sol Svetanyń jaýtańdap jalyna qaraǵan keskini kóz aldyma elestep ketedi. Sodan qaıtyp Svetany kórmeımin dep kim oılaǵan, árıne, soǵys bolǵan soń kúdigim boldy ǵoı, biraq aýyr kúnderi taǵdyrlas bolǵan dosymdy endi qaıtyp kórmeımin ǵoı, degen úzildi-kesildi oı mende bolǵan emes. Ózińnen bilikti, jáne bir demi joǵary adam ózińnen buryn óledi degenge kisi senbeıdi eken. Myna soǵysta aldymen óletin adam bolsa ol men edim: dám-tuzym taýsylmaǵan soń qańǵalaqtap osy jerge jetippin.

Alǵashqy kezde Sveta sátti ornalasty degen habar alynǵan, tipti bizge nemis eshelondarynyń qaı ýaqytta ótetin raspısanıelerin de bere bastaǵan eken. «Molodes Smýglánka! Jumysqa kiristi» dep Nosoves masattanyp maqtap, sodan keıin, «tek onyń qazirgi esimi basqa» dep Qasymbekke qarap jumbaqtap, kóz qysyp qoıǵanyn da kórgenmin. Biraq aıǵa jetpeı jatyp «Sveta ustaldy» degen habar da jetti. Estýimshe, buryn kórgen bir sumyraı nemisterge jetkizipti, bu joly Smýglánka qashyp kete almaǵan, sodan bes-alty kúnnen keıin «darǵa asyldy» degen de habar keldi. Keıin Nosovestiń taǵy da: «molodes Smýglánka. Eshkimdi ustap bermedi» degen sózin estidim. Bu joly ol tómen qarap, túnerip otyryp aıtty.

«Sveta ustalypty» degen habardy estigende qatty shoshyp ketip, solqyldap jylap aldym da, sodan «múmkin ebin taýyp qutylar, ne qutqarar» degen aldamshy úmit emeksitip, biraq oǵan sene almaı, ári-sári bolyp júrdim de, qaraly habar jetkende, úmit úzdirgen aýrýdyń úzilgenindeı, jylaı almaı qaldym.

Sóıtip Svetamen de qoshtastym, durysyraq aıtsam qoshtasa da almaı qaldym. Balasyn maǵan ustatty da, «qosh» degen sózdi aıtýdy da umytyp burylyp júre berdi.

Umsyna túsip oqtaldym da, biraq bireý etegimnen tartyp qalǵandaı, «qosh» degen sózdi men de aıta almaı qaldym. Svetanyń aýzynan sońǵy estigenim balasynyń keýdesine betin tyǵyp turyp, «keshir meni» degen sóz bolatyn, ol sózdi maǵan da, ar jaǵynda asyǵa kútip turǵan Nıkolaıǵa da aıtqan joq, sonda ishten shyqqan balasynan suraǵan keshirimi eken ǵoı. Balasyna onsha jibimeı júrgende, men oılaǵan aram oıdyń týra kelgeni-aý. Emirene bergende óz balasynan ózi tiksinip qalyp... kóńili ekige jarylyp, eki udaı sezim arpalysyp ómir súrdi me eken? Svetanyń «keshir meni» dep jaıymen ǵana býlyǵyp aıtqan daýsy qulaǵymda qaldy. İshten shyqqan sábıine ananyń aq sezimi elpildep tógilip kele jatqanda shym etkizip ý tamyzyp jibergen bir nárse bolǵan ǵoı sirá. Sol kóńil alasy balasynan ajyrasar sátte esine túsip, janyn qýyryp, aıyqpas ókinishke aınaldy ma eken? İshten shyqqan sábıine irkip qalǵan meıiri, sarqyp bere almaǵan mahabbaty ana moınynda ótelmes paryz bolyp ketetinin sezdi me eken sonda?

Svetanyń ózi ketip, kózi qaldy qolymda. Aýyr júgimdi aýyrlatsa qaıteıin, saıyp kelgende, taǵdyr degen sumyraı, aýyrtpalyǵyn úıe berse ony aýyrlaýdan da qalady ekensiń. Qazir maǵan eki balanyń salmaǵy da, bir balanyń salmaǵy da birdeı sıaqty. Svetadan ajyrasqaly úsh aıdan asty ǵoı, qazir osy balaǵa da úırenip aldym, tipti bara-bara Dýlattan aıyrmasy bolmaı ketedi-aý deımin.

Sveta barda Nıkolaı bizdiń kýhná jaqqa jolamaýshy edi, ol ketken soń jeri keńip qaldy ma, endi kelip turatyn boldy. Dýlatqa da meıirimi kúsheıip ketken: «mynany balaǵa ber, balalardyń qarny ashady ǵoı» dep qolyna ilikken bir nársesin ákelip beredi. Dýlatty oınatyp, ermek qylyp biraz aınalsoqtap otyryp ketedi.

Nıkolaı Toporkovtyń bedeli qazir aspanǵa shyǵyp ketti. Úlken jerden, joǵarǵy jaqtan ýkaz kútip júr, jaqynda oǵan Sovet Odaǵynyń Batyry degen ataq beriletin kórinedi. Shynynda da osy kip-kishkentaı jigit júrek jutqan batyr bolyp shyqty. Kishkentaı adam shaqar bolady ǵoı, bu da sondaı, tas kenedeı jabysyp qadalǵan jerinen qan alady. Onyń sharshap qalǵanyn da kórgen emespin, qashan kórsem de tap-tuınaqtaı bolyp, shıyrshyq atyp shıryǵady da júredi. Jurtqa da qatal, tyq-tyq etkende tóbelerin oıyp jibere jazdaıdy, biraq ózin de aıamaıdy. Ózin aıamaǵan, ózine qatal adamnyń qataldyǵyn jurt renjimeı, qınalmaı kóteredi eken, qaıta, qaraýyndaǵy partızandary komandırin keremet maqtanysh etedi. «Mazasyzdyǵy bar, biraq ózi úshin emes, jurt úshin báıek bolady, mundaı komandıriń bolsa, qor bolmaısyń» dep aıtyp júredi.

Nıkolaı basynda, Qasymbek sıaqty, ár túrli topty bastap tapsyrmaǵa shyǵyp júretin, keıin iriktele kele, ózine kerek jigitterin saılap aldy, olar da ózi sıaqty batyr jigitter. Nıkolaı nebir qaýipti tapsyrmaǵa ózi suranyp baryp, nebir qıyn, qutylmas jaǵdaıǵa túskende de tapsyrmany tyndyryp, aman keledi. Estýimshe sonda ózgelerden beter ójettik kórsetetin Nıkolaıdyń ózi kórinedi. Komandıri otqa túsip jatqanda qaraýyndaǵy soldaty janyn aıap qalmaıtyn soǵystyń jazylmaǵan zańy bar, sóıtip, bular shetinen taısalmaıtyn batyr bolyp, Nıkolaıdyń tobyn «ójet top» dep atap ketti. Eń bir aýyr tapsyrma bolsa «muny tek «ójet top» qana oryndaı alady» degendi talaı estigenmin. Jurtty maqtaýǵa sarań Nosovestiń ózi, bularǵa kelgende maqtaý sózin aıamaı, «Ójet toptyń» isin úlgi etip, ózgelerge kóldeneń tartyp otyrady, Nıkolaıdy da qolpashtap, erkeletip ustaıdy. Jalpy bir ańǵarǵanym, soǵysta júrgende batyr adamnyń mereıi ózgelerden bıik bolady eken de, ózderi erke bala sıaqty erkin bolady eken. Maqtaǵandy kim jek kórsin, Nıkolaıdyń óz mereıine rıza bolyp, jurt qolpashtaǵanda kóńili semirip qalatynyn baıqaımyn, biraq osy jigittiń ishinde bir qurysyp qalǵan tamyry jazylmaı-aq qoıǵandaı, arqa-basy keńip, kóńili shalqyp, erkinsip ketken jerin kóre almaı-aq qoıdym. Tapsyrmadan qaıtqanda partızandar, beıne bir ańnan qaıtqandaı, ne úlken saıys, jarystan kelgendeı qyzynyp, keý-keýlesip, bastan keshken oqıǵalarynyń ár jerinen bir bólshegin úzip alyp, sapyrylystyryp aıtysyp, keıbireýleriniń oǵash minezi, keleńsizdigine qarqyldap kúlisip, gýildesip jatqanda, kóppen birge qyza túsken Nıkolaı boıyn jazyp kete almaı aýyq-aýyq tyıylyp qala beretin.

Sálemi túzý bolǵanmen Nıkolaı menimen onsha kóp jýysa bermeıtin, endi kelip qoly bosaǵan kezde qazan jaqqa úıirsekteý bolyp, meni tóńirekteıtindi shyǵardy. Biraq menimen de pálendeı jazylyp sóılespeıdi, kóbine Dýlatty aınaldyryp, sony qyzyqtaı beredi. Bir kúni, qolyna basqa esh nárse túspegen soń azǵana jemis-jıdek terip ákelipti, sony eki balanyń aýzyna kezek salyp qyzyqtap otyr eken. Buryn Dýlatty ǵana aınaldyryp, kishkentaı Svetany kórmegendeı bop elemeıtin edi. Biraq men de ańǵarǵanmyn, Dýlatty áýrelep, oınatyp jatqanda kóziniń bir qıyǵy kishkene qyzda bolatyn. Bir ret uzaǵyraq qadalǵan kózqarasyn ustap alǵanymda, urlyq qylǵandaı qysylyp qalyp, uıalǵan tek turmas dep, Dýlatty kóterip alyp sekirtip, arsalańdaı bergen. Baıqaımyn, sirá, tyrnaqtaı qyzdyń betinen sheshesine uqsastyq izdeıtin tárizdi. Ony kóp izdeýdiń keregi joq kishkentaı Sveta ulpa shashy úrpıip, sap-sary bop úlken Svetanyń aýzynan túse qalǵan, dóńgelengen kózi de sheshesiniń kózinen aýmaı kókpeńbek aspandaı móldirep tur.

Men kelgen soń Nıkolaı ádetinshe qysylyp «maǵan... maǵan...» dep suraǵan kishkentaı Svetadan teris aınalyp, ýysynda qalǵan eki túıir jemisin Dýlattyń aýzyna tyqty da, ádetinshe ony kóterip alyp sekirte berdi, nege ekenin bilmeımin, jynym ustap ketti.

— Onyń nesin álpeshteı beresiń. Meıirimiń tasyp baratsa ana áke-sheshesi joq qý jetimniń nege mańdaıynan sıpamaısyń? — dedim.

Nıkolaıdyń qapelimde sasyp qalǵany sonsha Dýlatty qolynan túsirip ala jazdady.

— A chto?.. A chto... — deı berdi.

— Ol Svetanyń balasy. Sveta seniń áıeliń emes pe edi? A shto deıdi ǵoı.

Mańdaıyna sart etkizgendeı boldym-aý deımin, Nıkolaı birden esin jıa almaı «a shtosyn» qaıtalap aıtty.

— A shto?.. Bizdiń aramyz áldeqashan úzilgen. Bári bitken.

— «Úzilgen»... Árıne úzildi. Endi úzbeımin dep shashyńdy julsań da Sveta joq saǵan, — dedim tuldanyp, — Sen onyń kim ekenin, qandaı adam ekenin bilgen joqsyń.

— Onyń qandaı adam ekeni belgili bolǵan, — dedi Nıkolaı syzdanyp.

— Báribir sen bilmeısiń. Onyń qandaı adam ekenin sen bilgen de joqsyń. Bildiń be? Ol bárimizden artyq bolatyn. Ol menen de, tipti senen de artyq. Sen batyr bolsaq, o da batyr. Ol tipti bárińnen batyr. Myqty bolsań qalyń jaýdyq qaq ortasynda júrip kórshi óziń. Ánekeı, aqyry qaza tapty.

Yzalanyp jylap jiberdim, áıeldiń kóz jasy kimdi de qaımyqtyrady ǵoı, Nıkolaı jaýap qaıyra almaı qıpaqtap qaldy. Doldanyp alǵan áıeldiń toqtaýy ońaı ma, ondaıda azǵantaı orysshań da kóbeıip ketedi eken, baıaǵydan beri ishimde keptelip júrgen yzamdy bir shyǵaryp, tópep jatyrmyn.

— Keshe darǵa asylǵanda tipti bolmasa súıegin ákelýge de jaramadyń. Jaqsy kórgeniń sol ma?

— Men nege jaqsy kórem? — dedi Nıkolaı dyz etip.

— Jaqsy kóresiń. Jaqsy kórdiń... Men bilmeıdi deısiń be. Tek jurttyń qańqý sózinen qorqyp Svetaǵa jolaı almadyń. Ótirik qıqaıyp kerdeńdep júrdiń. Jaýdan qoryqpaısyń, oqtan qoryqpaısyń. Aqymaqtardyń sózinen qorqasyń. Osynda da Dýlat úshin emes, myna kishkentaı Sveta úshin kelip júrsiń. Svetanyń kózi dep, sonyń ısine kelip júrsiń. Sábıdiń mańdaıynan sıpaýǵa menen uıalasyń.

Nıkolaı meniń shapyldaǵanyma shydaı almaı burylyp júre berdi, ánsheıindegideı aıaǵyn qazdańdap baspaı, aýyrlaý aıańdap barady.

Sodan keıin Nıkolaı men júrgen qazan-oshaq jaqqa soqpaıtyn bolyp ketti, Dýlatty da erkeletýdi qoıdy. Aǵattyǵymdy keıin baıqap, biraz ókindim de: tym názik nársege dobaldaý ketip qalyppyn. Nıkolaıdyń kókireginde kishkentaı sábıge degen tutanyp kele jatqan ushqyndy oǵash minezimmen óshirip alǵan sıaqty bolyp, qınalyp júrgenimde, bir kúni Nıkolaıdyń ózi keldi. Bu joly onsha qysylmaı sózin syr qylyp aıtty.

— Bilesiń be, Nadá... Lenıngradta Svetanyń sheshesi bar. Kúıeýi de joq. Sveta onyń jalǵyz qyzy edi ǵoı. Aman bolsaq, osy balany sol ájesine aparyp tapsyrsam dep edim. Sen bylaı... kóz qyryńdy salyp júr.

15

Qasymbektiń joly sátsiz bolyp, tapsyrmany oryndaı almaı qaıtqan túngi ózimdi shoshytqan hal-jaǵdaıynyń shyn maǵynasyn men keıinirek túsindim, biraq sol túni bir jamandyqty júregim sezip, tiksinip qalyp edim, jamandyǵy qurǵyr jalǵan bola ma, qatelespeppin. Sol kúnnen, durysyraq aıtsam sol túnnen bastap Qasymbektiń ishinde, burynǵy dúnıesi aýdarylyp tóńkerilgendeı bir ózgeris boldy. Minezi de ózgerip, onsyz da kóp sóılemeıtin adam burynǵysynan da tuıyqtalyp, qabaǵyna bir mazasyz aýyr oıdyń salqyny uıalap qaldy. Kishkene jadyraǵan kezde jazylyp ketetin sol kirbeńi qurǵyr, ezýinen kúlki taby óshpeı jatyp júzin qaıta torlap alady. Adamnyń ózi de túsinip bolmaǵan, tek janyn jegideı jep júrgen kúızelisti shuqylap, túrtkileseń sebebin ózi de aıta almaı, odan beter qınalyp, bekerge yza bolatyny belgili ǵoı, sodan sebebin ashyp suraı almaı, ózimshe syrtynan topshylap ton pishemin.

Sol sátsiz tapsyrmadan qaıtyp kelgen kúni keshte Nosovespen ekeýiniń arasynda qıyn áńgime bolǵanyn estigenmin. Qattyraq sózge de kelisip qalsa kerek, Nosoves «komandırlikten alyp tastaımyn» degen sózdi aıtyp qalypty. Biraq ondaı sózden dál osynsha ózgerýi... Soǵys kezinde eshkim tejep jatpaıtyn: «Men seni trıbýnalǵa berem», «Qorqaqsyń, qazir kelip atyp tastaımyn». «Osydan bir qadam sheginseń joıam» degen basqa urǵandaı qatty-qatty sózder balaǵatqa aralasyp, telefonnyń kabelin solqyldatyp ketip jatatyn; bir ǵajaby osy sózderdiń qahary qansha qatty bolsa záriniń qaıtýy da sonsha tez bolatyn. Jańa ǵana aıamas qatty sóz aıtysyp, sarqyla kerildesken adamdar urys bitisimen qushaqtasyp bir-birin ıyqtarynan soqqylap balasha máz bolysatyn, álgi aıtylǵan sózderden ıneniń jasýyndaı kóńilderinde qylaý qalǵanyn baıqaǵanym joq.

Soǵan qaraǵanda Qasymbektiń belin qaıystyryp júrgen Nosovestiń qatty aıtqan sózi ǵana bolmaýǵa kerek, Nosoves batyryp aıtsa aıtqan da shyǵar, tym qatty kisi ǵoı, sirá osynyń ar jaǵynda basqa bir syr jatqan sıaqty. Biraq onyń baıybyna barýǵa meniń pursatym kelip, mıym jetip jatqan joq, syrtqa shyǵaryp eshkimge aıtpasam da ishteı shyryldap kúıeýime ara túsemin: osy kúnge deıin jaman ataǵy shyqqan joq, qaıta tyndyrymdy batyr komandırlerdiń biri bolyp kelgen joq pa, tipti basqasyn qoıǵanda, óz jaýyngerlerin shashaý shyǵarmaı, jaýǵa berilmeı tylda soǵysyp, osy ormandaǵy partızan otrádyn qurýǵa uıtqy bolǵan da sol emes ne? Ózge jurt osynyń tóńiregine jınaldy ǵoı.

Bul, árıne, meniń dálelim, biraq soǵystyń dáleli basqa. Ol qanypezerdiń qansha eńbek sińirip, erlik kórsetseń de, seniń bir osaldyǵyńdy keshpeıtin, óziniń qatal zańy bar. Munda jalǵyz ǵana baǵalanatyn nárse — batyrlyq, ajaldan qoryqpaý, aqylyń Aplatondaı bolsa da tónip kelgen ajaldan qaımyǵyp jaltarsań, onda seniń qunyń joq. Mundaǵy kisini shyn qorlaıtyn, eń jaman sóz «qorqaq» degen sóz. Jurt ózi saǵat saıyn shybyn janyn ajalǵa tosyp júrgen soń, ózge bireýdiń jan saýǵalap jaltarǵanyn keshpeıdi.

Qasymbekke jurttyń qyryn qaraǵanyn óz basym ańǵarǵanym joq, sonda da ol ózi-ózinen qorlanyp... jaman kúdikke kúpti bolyp júrdi me eken? «Eki adam qaza taýyp, tapsyrma oryndalmaǵansha... úsh adam túgel qaza taýyp tapsyrmanyń oryndalǵany durys edi ǵoı» dep edi Qasymbek sol túni. Endi baıqasam bul óz sózi emes, estigen sózi... aıyp esebinde betine basylǵan sóz boldy ǵoı. Sol sózge moıynsynyp, óz oıy qylyp maǵan aıtypty. Sonda eki adamdy shyǵyn qylyp túk bitirmegenshe, úsh adamdy shyǵyn etip jaýdyń eshelonyn qıratý... tipti op-ońaı esep eken-aý bul... Eshbir esepke kelmeıtin, esesi tolmaıtyn adamnyń ajalyn da myna soǵys qarapaıym, qatal esepke salyp qoıǵany ma?.. Biraq meniń mıyma ondaı esep kirmeıdi. Meniń kóz aldyma tek kópirdiń astyna tyǵyl tirel, jarylǵysh dárige qolyn sozyp, ózimen birge jaryp jibergisi kelip, jantalasyp turǵan Qasymbek elesteıdi. Aman kelgenine qýanam...

Al kúıeýim bolsa, osy amandyǵyna ózi qýanbaıtyn sıaqty. Soǵystaǵy adamnyń árbir urystan aman kelgeni uly toı, jurt erteńgi qaterdi esinen shyǵaryp, kishkentaı qýanyshqa máz-meıram bolyp, joq nársege qarqyldap kúlisip jatqanda, ol da ádetinshe yrjıyp ezý tartqan bolady, biraq sol kúlkisiniń ar jaǵynda sap-salqyn bir nárse bar sıaqty, túrin kórgende tiksinip qalam.

Ekeýmiz, tipti balamyzben úsheýmiz, jyl jarym partızan otrádynda birge bolyp talaı ajalmen betpe-bet kezdesip, ot pen sýdan ótip, kón bolyp ketken denem ystyq pen sýyqqa kóndigip alsa, qaýip pen qaterge júregim de qasań bolyp ketip edi. Qasymbektiń urysqa ketken saǵattaryn da, júregim alyp ushpaı, sabyrmen tosatyn bolǵanmyn, endi sol sabyrymnan aırylyp, osy bir tapsyrmaǵa shyqqan saparyn, tipti alǵashqy kúnderdegiden beter kóńilim uıtqyp, mazasyz tostym.

Qazir bular oryndaıtyn tapsyrmalar da qıyndap barady, birneshe eshelon qıratqannan keıin nemister de qarap otyra ma, saqtyǵyn arttyryp, jol boıyndaǵy kúzetterin kúsheıtipti, endi bizdiń jaqtan da shyǵyn kóbeıe bastady. Sol tapsyrmaǵa Qasymbek tórt adam bolyp ketken, tórtinshi etip qastaryna Proshany ertken. Sodan Prosha jalǵyz qaıtqanda júregim muzdap qoıa bergen. «Pposha, ózgeleri qaıda?» dep suraǵanymsha bolmaı, bala júgirip kelip meni qushaqtaı alǵanda bir jamandyqtyń tóbemnen tónip kele jatqanyn sezip ishi-baýyrymdy aıaz qaryp ótkendeı tula boıym salqyndap qoıa berdi. Áli bala ǵoı, jón-josyǵyńdy qaıdan bilsin.

— Bilmeımin, tetá Nadá. Olar sirá qaza tapty ǵoı deımin.

— Ne deısiń? — deppin bar aıtqanym.

Basyma taıaqpen salyp qalǵandaı eseńgirep otyryp qalsam kerek, sodan bir kezde kishkene úmit sáýlesi qylańytqanda: bala «bilmeımin» dedi ǵoı, ashyq aıtpaı tuspaldap tur-aý, «Apyr-aı, jańsaq bolǵaı» dep Proshanyń betine qaradym. Ol murnyn qaıta-qaıta tartyp, kózi jypylyqtap jylarman bolyp tur eken, meniń keskinimdi kórip, toqtamaı jyldam-jyldam sóılep ketti. Qashan balanyń aýzynan aqtyq jaman sóz shyqqansha amandyqtyń bir qısyny bola ma dep dirildegen úmitimdi úzbeı men de tyńdap qalyppyn.

— Biz osydan shyqtyq qoı. Sodan ózimiz dári qoıyp... buzamyz degen kópirge bardyq. Bizdi qarańǵyda eshkim kórgen joq. Biz de eshkimdi kezdestirmedik. Sonda da tasalanyp saı-jylǵamen júrip otyrdyq. Komandır... Qasymbek Karesovıch ózi bastap júrdi. Onyń sońynan men júrip otyrdym. Komandır «toptalmaı, tek kóz jazyp qalmaı bir-birińniń qaralaryńdy kórip otyratyndaı jerden júrińder» degen. «Aldy-arttaryńa qarap otyryńdar» degen. — Prosha qalaı júrip, qalaı buqqandaryna deıin táptishtep áńgimesin sozyp ketti. Men ony asyqtyrmadym, qaıta onyń áńgimesiniń sozyla bergenin, jamanat habarǵa jetkenshe sozyla bergenin, tipti sol habarǵa jetpeı qoıǵanyn tileımin, múmkin kúder úzdirmeıtin bir habar aıtar degen aldamshy úmitim de bar. — Sodan biz sol jylǵanyń ústinen salǵan kishkentaı temir jol kópirine jettik. So kezde tań bozaryp atyp qalǵan. Sodan anaý Pavlenok aıtty: tipten jaryq bolyp ketpeı turǵanda, toldardy ornyna quryp, shnýrdy tartyp alaıyq dedi. Sosyn komandır aıtty, Qasymbek Karesovıch qazir qurýǵa bolmaıdy dedi. Eshelon bes qyryqtyń shamasynda keledi. Bir jıyrma mınýt qalǵanda ǵana quryp kúzetip jatamyz dedi. Búginde nemister joldy myqtap kúzetetin bolǵan, erte qursań olardyń patrúlderi kelip, toldy alyp tastaıdy dedi. Ras eken, biz jatqanda patrúlder arly-berli eki ret ótti. Kópirdiń tusyna kelgende ádeıi toqtap, qarap tekserip shyqty. Sodan biraz ýaqyt ótken soń komandır, Qasymbek Karesovıch, «poezd keletin mezgil bolyp qaldy, al, kettik» dedi. Sodan kópirge jetip arqamyzdan qapshyǵymyzdy sheshe bergende jaý patrýliniń qarasy kórindi. Komandır ana ekeýine «patrúldi bógeńder» dep buıryq berdi de, ózi toldardy alyp relstiń astyna tyǵyp jatyr. «Bul kópir menen bir ret aman qalyp edi, endi qutyla almaıtyn shyǵar» deıdi. Men toldardy áperip tur edim, komandır, Qasymbek Karesovıch, basyn kóterip atysyp jatqan jaqqa qarady, men de qarap edim, jaý jaqyndap qalǵan eken. Sosyn komandır, Qasymbek Karesovıch, tez otrádqa jet, tapsyrma oryndaldy den habarla» dedi. Men ketpeımin, birge bolam dep edim», maǵan qatty aqyryp jiberdi. «Tez jónel! Buıryqty oryndamasań atyp tastaımyn! Jylǵamen ket!» dedi. Sosyn men jylǵamen júgirdim. Olar atysyp jatyr. Bir kezde gúrsildegen daýysty estip artyma qarasam, orman ishinen bir uzyn sostav, poezd shyǵyp kele jatyr eken. Parovozdyń tútini býdaqtaıdy. Sodan poezd kishkene kópirge kelip qaldy. Men bárin qarap jattym. Tipti parovoz kópirden ótip bara jatyr edi...

Bir páleniń jaqyndap kele jatqanyn sezip, júregim aýzyma tyǵylyp barady. Prosha qors-qors etkizip murnyn tartyp, ústińgi erni dúrdıip, urty kámpıt sorǵandaı jaǵyna jabysyp, irkilip qaldy. Zárem ushyp, bajyraıyp balanyń betine qadalyp qalyppyn, ishimnen ar jaǵyn aıtpaı tura tursa eken den tileımin. Prosha qylǵynyp bir-eki jutynyp aldy, endi sóılemese jylap jiberetin túri bar.

— Ózi bir uzyn sostav eken. Anyq kórdim parovoz kópirden ótip ketti. Sol kezde... sol kezde tek gúrs ete qaldy. Qap-qara tútin burq etip aspanǵa kóterildi. Bir tarsyl-gúrsil boldy da ketti. Vagondar qulap jatyr... qulap jatyr. Sońǵy vagondar aldyńǵy vagonnyń ústine artylyp ketedi de qulaıdy. Parovoz da qulady. Bizdiń adamdar keler me eken dep qarap edim... eshkim kórinbedi. Sodan shań-tozań basylǵanda qıraǵan vagondardy aınala júgirip júrgen nemistiń eki-úsh soldatyn kórdim. Bizdiń adamdar kórinbedi... Bilmeımin...

Proshanyń áńgimesi osymen toqtady. Alqynyp aýzyma tyǵylǵan júregim ne ári, ne beri ketpeı, keptelip keńirdegime tirelip qalǵan sıaqty, tyrp ete almaı sol keńirdegimnen ilýli turǵandaı hálim bar. «Óldi» dep oıbaı salaıyn desem, myna bala anyq aıtpady, anyǵyn ózi de bilmeıdi; «ólmedi» dep úmit eteıin desem, aıtýyna qaraǵanda dál ana jerden aman ketetin qısyny joq, biraq sonda da qashan kózim jetkenshe kóńili qurǵyrym «óldige» qımaıdy. Soǵysta, tipti odan da qıyn qutylmas pálege kezdesken adamdardyń qutylyp ketetin tańǵajaıyp jaǵdaılary bola beretin.

Aqyry jamanat habar anyqtaldy. Kúni boıy úmitimdi úzip jalǵap, óshirip ábden ıt silikpemdi shyǵarǵan bolý kerek, endi kelip maǵan arnaıy estirtkende kózimnen jas shyqpaı qaldy. Bir túrli dúnıe qulazyp, myna suryqsyz ómir odan beter surqaı tartyp, bir jırenishti sezim-jalǵyzdyq pen qorǵansyzdyq sezimi tula boıymdy keýlep, qulazytyp bara jatty. Kóńil aıta kelgen úsh-tórt erkek te osy surǵylt dúnıede ózderi de sup-sur bolyp menen alystap ketti.

«Qasymbek Otan aldyndaǵy boryshyn abyroımen ótep, erlikpen qaza tapty. Kapıtan Gastellonyń erligin qaıtalap óz janyn qurban etti. Halyq ony umytpaıdy».

Selk ete qaldym. Bul Nosovestiń daýsy. Jańa Nosovestiń qarasyn kórgende komısar arnaıy kele jatqan soq-aq, jamanat habardyń rasqa shyqqanyna kózim jetip, shoshynyp býyn-býynymnan jan ketip qalǵan. Onyń myna sózine nege selk ete qalǵanymdy bilmeımin, álde ólim degen sumdyqqa sonsha ádemi sóz qosqanyna — ashyǵa bal tamyzǵandaı titirkenip qaldym ba...

Bir kezde baıqasam jalǵyz ózim otyr ekem, jurttyń qalaı tarap ketkenin de ańǵarmaı qalyppyn. Shamasy esittirgennen oıbaı salyp, shyńǵyryp jylaǵan áıelge basalqy aıtyp jubatýǵa kelgen kisiler, men, kózimnen jas shyqpaı, bedireıip únsiz qalǵan soń, ózderinen ózderi yńǵaısyzdanyp, qıpaqtap az otyryp, birtindep tarap ketken bolar, mazasyn almasyn degenderi shyǵar, eki balany da ala ketipti.

Ózim sirá, tabıǵatymnan tas baýyr, qatygez bop jaralǵan pále bolarmyn, qazaqtyń áıeli sıaqty oıbaıymdy salyp, shashymdy julyp, keýdemmen jer soqqylap daýys qylýdyń ornyna bezerip, únsiz otyryp qalyppyn. Endi kelip esimdi jıǵanda aldymen ózimniń hálimdi oıladym. Shynymdy aıtsam bul ajal ózim kútpegen jerden, týra tóbeden túskendeı bolǵan joq. Sońǵy kezde údep ketken kúdigim men qobaljýymdy bylaı qoıǵanda, jurttyń bárin sypyra jalmap jatqan myna sumyraı soǵys ózimdi ala-bóle ajaldyń týra ádetinen sýyryp alyp, ol az degendeı aspannan túskendeı kúıeýimdi taýyp berip, baýyryma balamdy bastyryp, tórt qubylamdy túgeldep alshaqtatyp qoıady degenge senbeýshi edim: endi kelip sol artyǵyn alyp ketti. Áli de almaǵany bar shyǵar bul jaýyzdyq...

«Aqsaq qoı tústen keıin mańyraıdy» deýshi edi, Qasymbektiń qazasynyń salmaǵy da maǵan keıinirek baryp jetti. Kún asqan saıyn kúıeýimniń orny úńireıip barady. Kúıeýim qasymda júrgende onyń qadirin bilmegen sıaqty bolyp kórinem de, kókiregimdi ókinish bıleıdi. Meniń bar edim, salmaǵymdy aýyrlamaı qıyn kezde de qabaǵyn shytpaı kóterip edi. Jaýdyń tylynda, partızan bolyp soǵysý — salt basty, sabaý qamshy er azamattyń ózi ázer shydaıtyn qıamet nárse. Qasymbek bolsa bir qolymen soǵysyp, bir qolymen jórgektegi balasy men áıelin súıretip júrdi. Ol ǵana ma? Kúıeýim qasymda júrgenine máz bolyp, men onyń halin, ar jaǵynda ne bolyp jatqanyn oılamaǵan ekem. Bizdiń Qasymbekke túsetin salmaǵymyz, tek joryq ústindegi aýyrtpalyq, tirshiliktiń salmaǵy dep oılaýshy em. Kúıeýimniń balajandyǵyna ishim jylyp, máz bolatynmyn. Janyń qalmaı jaqsy kóretin bal minezdi kıtteı balań men áıeliń kózderi jáýdirep qasyńda turǵanda basyńdy oqqa baılap soǵysý... Meniń ózim qandaı bolyp edim? Kúıeýleri alysta, kóz kermes jerde soǵysyp júrgen eldegi áıelderdiń háli meniń qasymda oıynshyq eken. Kúıeýińdi qudaıdyń qutty kúni óz qolyńnan, alystaǵy kóz kórmegen maıdanǵa emes, kórip júrgen tikeleı soǵysqa, ajalǵa attandyryp tursań... Men óz hálim, óz qorqynysh, kúdigimmen áýre bolyp Qasymbektiń ishinde ne bolyp jatqanyn oılamappyn da.

Urysqa kirgen adam aldymen jaýmen soǵyspaıdy, ózimen, óz ishindegi ajaldyń úreıimen soǵysady. Barlyq qajyr-qaıratyn, jan qýatyn jumsap, eń áýeli sol sumyraıdy jeńip alady. Qasymbekke osy ekeýi az bolǵandaı, qınalǵan sátinde balasymen ekeýmiz baryp shaýjaıyna jarmasqan ekemiz-aý. Qansha batyr bolsań da kózi jáýdiregen kishkentaı sábıiń men qorǵansyz áıelińdi qalyń jaýdyń ishinde qaldyryp, basyńdy oqqa baılaý...

Soǵysta júrgende kóp nárseni oılap basymdy qatypa bermeıtinmin, oı degen pále qaı-qaıdaǵyńdy qozdyrady da shyqpaıtyn shyrǵalańǵa salyp qoıady, sóıtip júrip Qasymbektiń de halin oılamappyn. Ózin joǵaltyp alyp, onyń halin endi ǵana túsinip kelem. Balamyz ekeýmizdiń kúndelik turmystaǵy masyldyǵymyzdan «artymda qalsa qaıtem» degen ýaıymy anaǵurlym aýyr bolǵan eken ǵoı oǵan. Qatyn-balasy elde qalǵan erkekterge eshteńe emes-aý, al áıeliń men kishkentaı sábıińdi qanjyǵańa baılap júrip soǵysý degen... Artyńdaǵy oq astynda jatqan qatyn-balańa qaırylasyń ba, ıa bolmasa aldyńdaǵy alqymyńnan alǵan jaýmen soǵysasyń ba? Ózge jurt áıteýir, basqa tússe «ózekti janǵa bir ólim» dep táýekel etedi, oılap qarasam, taǵdyr buǵan táýekelin de túgel bermegen eken.

Balasyn erkeletip súıe beretin, sonda onyń kóńilinde ne turǵanyn ańǵarmappyn-aý men jetesiz. Osy balanyń esin bilmeı jatyp jetim qalaryn ishi sezip, bar meıirimin sarqyp bermek bolǵany ma eken? Túngi tapsyrmadan qaıtqanda belin sheshpesten tósektiń shetine otyra qalyp, uıyqtap jatqan Dýlatty keýdesine qysyp alyp, qushyrlanyp ıiskeıtin. «Tún aspaı balasyn saǵynyp qalypty» dep soǵan máz bolatynmyn. Sodan keıin, qara kóleńkede maǵan telmire qarap, meni bir beıne bala sıaqty shashymnan, mańdaıymnan, betimnen sıpalap qoıatyn. Qur sıpalaı bergenshe qushaqtap, qysyp súıgenin jaqsy kórip tursam da, kúıeýimniń maǵan bata almaı, jasqana aıalaǵanyna kóńilim marqaıyp, irilenip qalatynmyn. Qoınyndaǵy jary bolsam da, meni áldeqandaı kórip erkinsip kete almaıdy-aý, dep oılaýshy edim; endi kúıis qaıyryp, qaıtadan oılap qarasam onyń syry basqa eken. Túngi soǵysta basyna qater tónip, jany alqymǵa tirelgen saǵatta panasyz kór bala eki jetimek qaıda qalady dep úreı bılep, yshqynyp... endi aman-esen qaıtyp oralǵanda álginde ǵana jetim qala jazdaǵan balasyn endi aırylmastaı baýyryna qysyp alyp, jesir qala jazdaǵan áıeline shúkirlik etip, aıanyshpen qaraǵany eken ǵoı ol.

Jyl jarymnan artyq qaq ortasynda júrgen soń soǵys degen sumyraıdyń da men bilmegen syry qalmady. Tula boıyńdaǵy qajyr-qaıratyń men jiger kúshińdi túgel bermeseń qanaǵat qylmaıtyn qomaǵaı minezi bar onyń, beıne qyzǵanshaq qatyn sıaqty kóńil alańyńdy ol kótermeıdi de, keshpeıdi. Ia, jaýmen soǵysasyń, ıa kóńilińdegi alańmen, ishińdegi úreımen soǵysasyń. Qasymbek bolsa, biz kelip qosylǵannan bergi jyl jarym ekeýimen qatar soǵysypty. Jurttyń basynda bir qıyndyq bolsa, salmaǵymdy aýyrlamaı qıyn kezde de qabaǵyn shytpaı kóterip edi. Jaýdyń tylynda, partızan bolyp soǵysý-salt basty, sabaý qamshy er azamattyń ózi ázer shydaıtyn qıamet nárse. Qasymbek bolsa bir qolymen soǵysyp, bir qolymen jórgektegi balasy men áıelin súıretip júrdi. Ol ǵana ma? Kúıeýim qasymda júrgenine máz bolyp, men onyń halin, ar jaǵynda ne bolyp jatqanyn oılamaǵan ekem. Bizdiń Qasymbekke túsetin salmaǵymyz, tek joryq ústindegi aýyrtpalyq, tirshiliktiń salmaǵy dep oılaýshy em. Kúıeýimniń balajandyǵyna ishim jylyp, máz bolatynmyn. Janyń qalmaı jaqsy kóretin bal minezdi kıtteı balań men áıeliń kózderi jáýdirep qasyńda turǵanda basyńdy oqqa baılap soǵysý... Meniń ózim qandaı bolyp edim? Kúıeýleri alysta, kóz kórmes jerde soǵysyp júrgen eldegi áıelderdiń háli meniń qasymda oıynshyq eken. Kúıeýińdi qudaıdyń qutty kúni óz qolyńnan alystaǵy kóz kórmegen maıdanǵa emes, kórip júrgen tikeleı soǵysqa, ajalǵa attandyryp tursań... Men óz hálim, óz qorqynysh, kúdigimmen áýre bolyp Qasymbektiń ishinde ne bolyp jatqanyn oılamappyn da.

Urysqa kirgen adam aldymen jaýmen soǵyspaıdy, ózimen, óz ishindegi ajaldyń úreıimen soǵysady. Barlyq qajyr-qaıratyn, jan qýatyn jumsap, eń áýeli sol sumyraıdy jeńip alady. Qasymbekke osy ekeýi az bolǵandaı, qınalǵan sátinde balasymen ekeýmiz baryp shaýjaıyna jarmasqan ekemiz-aý. Qansha batyr bolsań da kózi jáýdiregen kishkentaı sábıiń men qorǵansyz áıelińdi qalyń jaýdyń ishinde qaldyryp, basyńdy oqqa baılaý...

Dúrsildep poezd kelip qalǵanda kópirdiń erneýine ıyǵyn tirep, relstiń astyna quryp qoıǵan dárini sıpalap, jany murnynyń ushyna tirelip, sol bir shıyrshyq atqan sátinde et qyzýymen jaryp jibermek bolyp umtyla bergende... esine balasy men áıeli túsip ketip... Gúrs etip aspanǵa atatyn mup-muzdaı ajaldy qolymen ustap turǵanda ol bir ólip tirildi. Sol túni ony ajaldyń salqyny shaldy. Sol salqyndy boıynan shyǵara almaı-aq ketti ǵoı azamatym.

Qasymbektiń bir aıtqan áńgimesi esime túsedi. «Adam degen qyzyq nárse ǵoı, keıde túsinbeısiń» dep bastap edi ol. «Keıde bir qorqý degenniń ne ekenin bilmeıtin, jaýyp turǵan oq qybyna kirmeıtin adamnyń aıaq astynan qoıan júrek bolyp ketkenin kóresiń. Tipti qoryqpaıtyn nárseden qorqyp, qańǵyma oq zyń etse jata qalyp, qıyrdan samolet kórinse shuńqyrǵa tyǵylyp... berekesi ketedi. Bilmeımin, adamnyń bir jaman shoshynatyn, júregi shaılyǵatyn kezi bola ma eken? Ondaı sorlylar aman qalmaıdy, abyroıynan aıyrylyp, qańǵalaqtap júrip qaza bolady» dep edi.

Astapyr-allaý, Qasymbektiń ózi osyndaı halge dýshar boldy ma eken? Bir adam shoshynsa, shoshynatyndaı jaǵdaıda boldy ǵoı. Bir ólip tirilgen adam ekinshi qaıtyp ólimge betteı ala ma? So joly Qasymbektiń ishinde bolǵan bir ózgeristi sezip edim de, sebebine jete almap edim. Ajalyn qolyna ustap, aspanǵa atylaıyn dep turǵan... et qyzýymen birden atylyp ketpegen soń ekinshi qaıtyp oǵan júregiń daýaı ma? Qater degen qurǵyrdyń sol sátindegi úreıinen, ótip ketkennen keıingi úreıi áldeqaıda jaman. Qasymbektiń qabaǵyna aıyqpaıtyn bir kirbeń tereń uıalap alypty, ishinde de bir zil jatqanyn sezetinmin, endi baıqasam, sol ajaldy qolyna ustaǵan sátinen keıin úreı degen jeksuryn kúıeýimniń boıyna keýlep kirip ketken eken. Onyń ústine eki adamdy óltirip alyp, tapsyrmany oryndaıtyn jerde janyn qıa almaı jaltarǵan úshin bir jaǵynan ary qajasa...

Apyr-aý, bir joly baıqadym da, tek jaı ǵana tańyrqap qoıǵan ekem-aý. Orman ishinde osy lagerde turǵanda aspanda jaýdyń samoleti kórinip, «vozdýh» degen aıqaı shyqty da, júgirip kete jazdap ózin ázer irkip, «shyq tezirek» dep maǵan aqyrdy. Sodan eki balany kóterip alyp, meni dedektetip qazýly shuqyrǵa alyp keldi. Osy kezde baryp asyqpaı jaıbaraqat qımyldaǵan jurttyń sabyryn baıqap, keıbireýleri alaqandarynyń astynan aspanǵa qarap kózderimen kóktegi samoletti izdep tur eken, Qasymbek yńǵaısyzdanyp qalyp edi. Sonda denesinen diril sezgendeı bolyp edim, óńi de qýaryp ketken-di. Buryn talaı oryndap júrgen úırenshikti tapsyrmasyna barǵanda da aldynda turǵan ajaldy ǵana kórip, záresi ketip, ózimen ózi alysyp azap shekti me eken? Dál qazirgideı kóz aldymda, qabaǵynda bir túńilgendiktiń belgisi bar edi-aý, men ony jamandyqqa jorýǵa qorqyp, ánsheıin jaı kirbeń shyǵar dep júrýshi edim. Bizdi de álpeshtep, erkeletýin qoıyp alǵan, keneýi ketip, qojyrap ketken kóńilin bosata bermeıin degeni boldy ma eken shamasy — balasy túskir súıgen saıyn qımastyǵyn qozdyryp, bekite almaı júrgen býynyn bosata beredi ǵoı. Tek sońǵy tapsyrmaǵa ketetin kúni, meniń kózimdi ala berip, Dýlatjandy bir túrli yshqynyp súıdi de, tez jerge túsirip jiberdi. Menimen qoshtasqan da joq...

Bul jerde «sen keshe batyr-aq jigit ediń, apyr-aı búgin júregiń shaılyǵyp qalǵan eken» dep eshkim mańdaıyńnan sıpamaq tursyn, keshirim jasamaıdy. Onyń ústine óziń kóptiń biri emes, komandır bolyp qaraýyńdaǵylardyń aldynda qoıan júrektik kórsetseń masqaranyń úlkeni sol. Osynyń bárin Qasymbek bilmeı júrdi deısiń be, biraq ol bir shaılyqqan júrektiń endi qaıtyp ornyna túspeıtinin, rabaıda túse qalǵan kúnde de uzaq ýaqyt kerek ekenin de biletin. Soǵys oǵan ýaqyt bergen joq. Abyroısyz bolmaýdyń, qor bolmaýdyń jalǵyz joly — onyń aldyna tek qana ajal turypty.

«Bul kópir endi menen qutyla almas» depti Proshaǵa. Soǵysqa kirgeli tuńǵysh ret sonshalyqty júregin ushyryp, janyn ıt qorlyqqa salǵan kópirge óshigip ketti me eken? Ne de bolsa ajaly sol kópirdiń basynda boldy. «Ajal tartady» deýshi edi qazaq, sol kópirdiń túbine buryn shala ólgen janyn súıretip qaıta barypty, endi sol ıt jannyń silimtigin alyp qalmaıyn degeni me eken? Jany ǵana emes, sol kópirmen birge aspanǵa ushyp, kúl bolyp ketken táni de sol topyraqta qaldy.

16

Ólimsiregen kúńgirt sáýleniń de jaryǵy ár túrli bolady eken. Aýzy-murny biteý, esik-terezesi joq qarańǵy jerkepeniń joǵarydan jylap túsetin jaryǵy áli jetkenshe ulǵaıyp bolǵan-aý deımin. Mana bir oıanǵanda tóńiregim tas qarańǵy edi endi zilmánkeniń ishi kádimgideı keýgimdenip qalypty. Qarańǵylyq burysh-buryshqa syrylyp, kúńgirttenip, qabyrǵalar kórinedi. Bul úńgirde budan artyq jaryq bolmaıdy, sondyqtan da erteńgi ýaqyt pa, álde men kóbirek uıyqtap qalyp, sáske ne tús taıanyp qaldy ma, ajyrata almadym, biraq ázir eki bala oıana qoıǵan joq, soǵan qaraǵanda ýaqyt uzaı qoımaǵan shyǵar. Ash balalardyń uzaǵyraq uıyqtaǵany da paıda. Áıteýir bir ádet te, áıtpese ýaqyt esepteıtin men qaı sharýamnan qalyp bara jatyrmyn, qaıta kútken adamǵa ýaqyttyń kóbirek ótkeni olja emes pe.

Eki jyldan asty — ótkize almaı júrgenim osy ýaqyt. Qoıny-qonyshym qýanyshqa tolyp, jastyqtyń býyna mas bolyp, kóńilim alyp-ushyp kúnniń, aıdyń qalaı ótip ketkenin bilmeı qalatyn shaǵymda árbir azapty kúnim men saǵatymdy ótkize almaı qınalatyn jaǵdaıǵa tústim. Ómirdiń esigin jańa ǵana ashqan jas adamnyń jaýynyń ýaqyt bolǵany da aqylǵa syımaıtyn nárse ǵoı. Ýaqyt bárin jalmap jatyr. Keıde, soǵys tym bolmasa bir kún erte bitse qansha adam tiri qalar edi dep oılaımyn. Biraq soǵystyń ázir bitetin oıy joq. Jalmap jatyr. «Jaqyndap qaldy, uzamaı kelip qalar» degen maıdannyń ózi bizge jetpeı-aq sharshatty. Ol maıdandy biz kútkeli qashan, men otrádqa kelgen aldyńǵy jyldyń aqyrynan qulaǵymyz eleńdep kútip kelemiz. Endi osy kelip-aq qaldy dep edi... odan beri de talaı shyǵynǵa ushyradyq. Bizdiń otrádtyń da silimtigi shyǵyp edi, ádeıi ásker jibergen jaýdyń shabýylyna qaıdan tózsin, basqa bir jaqqa jaltaryp ketti ǵoı, tek qorshaýǵa túsip qalmasa.

«Bizdiń otrád» deımin, demegende qaıteıin, eki jylǵa jýyq birge bolyp osylardyń ishine ábden sińisip kettim. Ólip turamyz, jańaryp turamyz, biraq áıteýir áriden kele jatqan qara shańyraq sıaqty sol otrád bolyp qala beredi. Men kelgende otrádta júz qaraly adam bar edi, olardyń qatary sırep Nıkolaı Toporkov, Aban Budashev sıaqty jıyrma shaqty jigit qaldy. Kóbi keıinirek kelgender, tipti jańadan kelgenderi de bar, solardyń aldynda endi men kóneniń kózi sıaqtymyn.

Qasymbek qaza tapqannan keıin meni bir tynyshtaý jerge panalata turamyz ba, degender de bolyp edi, biraq maıdan jaqyndap, jaý áskeri qalyńdap ketken bul mańaıdan tynysh jer tabylmady. Onyń ústine Aban men Nıkolaı meni otrádtan qaldyrǵylary kelmedi, sodan maǵan kózi úırenip ketken kópshilik onsha qarsy bola qoımady. Sońǵy kezde partızandardyń mazasy ketip, maǵan eki balamen ońaı bolyp júrgen joq, áıteýir kóptep kómektesip, amaldap kele jatyrmyz. Sasqan kezde bireýi bir balany kóterip aldy, bir balany ózim kóterip júgirem.

Bul eki jetimek te týmaı jatyp kórgeni sol bolǵasyn bárine kóndigip alǵan. Jurttyń janynyń qysylǵanyn bular da seze me, júgirip baratyp qulatyp, ne bir jerge soǵyp alsań da qyńq etip jylaýdy bilmeıdi, tek maımyldyń balasyndaı kisiniń baýyryna jabysa beredi. Orman ishinde lagerde turǵanda tóbemizge jaý samoleti kelip qalyp, «vozdýh» dep aıqaılaǵanda, jurtpen birge ózderi shuńqyrǵa qaraı júgiredi, Dýlat okoptyń erneýine kelip, jata qalyp domalap túsedi, odan eki eli qalmaıtyn kip-kishkentaı Sveta úrpıip, dál shuqyrdyń erneýinde turyp qalady.

Qasymbek qaıtys bolǵaly ekeýiniń salmaǵy men úshin burynǵydan da aýyrlap ketti. Biraq oılap qarasam, bir jaǵynan meniń biraz qasiretimdi jeńildetip turǵan da osy ekeýi. «Osy ekeýi» deımin, ishten shyqpasa da, kishkentaı Svetasy túskirdi Dýlatymnan bólip tastaı almaımyn, tilime birge oralady. Qasymbek qaza bolǵanda shashymdy julyp jylamasam da, álde sol jylamaǵanymnan ba eken, bilmeımin bir zil salmaq meni basyp bara jatty, tipti denemniń de aýyrlap ketkenin baıqadym. Tiri janmen tildeskim kelmeıdi, bir-eki ret Aban qazaqshalap jubanysh sózder aıtyp, kóńilimdi demegisi kelip edi, meniń túrimnen shoshı ma, sózinen jańylyp, yńǵaısyzdanyp, qıpaqtap otyryp ketip qalatyn boldy. Men bolsam beıne bir meńireý dalada qalǵandaımyn, Abannyń sóziniń de maǵynasy joq, tóńiregimde qaraýytyp júrgen adamdardyń tirlikteriniń de maǵynasy joq. Erteń ne bolam degendi de oılamaımyn, óıtkeni erteńgi kúnde de eshbir maǵyna joq sıaqty. Keshe ǵana tirlik úshin tyrbanyp, bir jaǵy jaýmen soǵysyp, bir jaǵy qatyn-balasynyń qamyn oılap, aldaǵy kúnnen úmit etip júrgen Qasymbek ne boldy? Ańsaǵan armanyń, taǵatsyz kútken jaqsy kúniń, typyrshyǵan tirligiń kózdi ashyp jumǵansha joq bolady. Qasymbek te kóz jumǵansha tyrbanyp, sol aldanyshpen ketti, ábigerden aıyqpaı, ózderinshe bir nárse tyndyrdym, ne tyndyram dep júrgen myna jurttiki de, búgin bolmasa erteń joq bolatyn sol aldanysh emeı nemene. Meniki de sol. Dál osylaı oıladym ba sol kezde, álde osylaı sezindim be, cipá solaı sezingen bolarmyn, ondaı shaqta mende júıeli oı qaıdan bolsyn, tek tula boıym qulazyp, dúnıe sup-sur bolyp, azynap baratqanyn bilem.

Bir kún boıy eki balaǵa da qaramadym, keıde mańymda júrgenin baıqaımyn, keıde, erkekter aldarqatyp alyp kete me, kózime túspeıdi, olardy izdep alań bolýdy da qoıyp alǵan sıaqtymyn. Kip-kishkentaı bolsa da balanyń ishi de bir nárseni sezedi-aý deımin. Dýlat kelip qyńqyldap mazamdy almaıdy. bir-eki ret órmelep moınyma asylǵanda ıterip túsirip jiberip edim, ádetinshe qaıta jarmasyp, jylap mazamdy alýdyń ornyna, úndemeı júre berdi, biraq sonda da sheshesiniń bir úlken qasireti baryn bilgendeı, meni tóńirektep ketpeı qoıdy. Kózi jaýtańdap maǵan qarap qoıady. Sodan bir kezde:

— Papam qashan keledi? — dep surady.

Qalaı tirilip ketkenimdi, balamdy qalaı qushaqtaı alǵanymdy ózim de bilmeı qaldym. Baýyryma qysyp alyp, eki betinen jabysyp súıe berippin. Bir kezde aǵyl-tegil kóz jasym ekeýmizdiń betimizdi shylqytyp, jýyp ketkenin baıqadym. Myna ajaldaı azynaǵan sup-sur sýyq dúnıede jyltyraǵan jalǵyz shyraǵymdy óshirip ala jazdappyn ǵoı. Kesheden beri balamdy eleýsiz jalǵyz qaldyrǵanym úshin júregimdi úreı bılep, endi qolymnan shyǵarsam aıyrylyp qalatyndaı kórip jabysyp qaldym, aýyq-aýyq yshqynyp daýsym da shyǵyp ketedi. Osy bir úreı meni qaıta tiriltti. Endi qashan keýdemnen janym shyǵyp ketkenshe osy sábıdiń ómiri úshin alysatynymdy sezdim.

— Iá, sóıtip ózimniń úırenshikti tirligime qaıtyp oraldym. Qasymbek qaza tapqanmen aspan qulap jerge túsken joq, partızandardyń ómirinde de eleýli ózgeris bolǵan joq, kún saıyn qazaǵa ushyraǵandardyń biri bolyp bul dúnıeden kete bardy; tek meniń ǵana súıengen jarym omyrylyp túskendeı bir janym úńireıip qaldy. Áıteýir keýdeden janym úzilip shyqqansha tyrbana berýge úırengen mashyǵym bar, júgim eki ese aýyrlap ketse de tyrbana berdim.

Tek bir osyndaı ońasha qalǵanymda, ótkenim men ketkenim kóz aldyma qaıtyp oralyp, oıy qurǵyr ishi-baýyrymdy osyp — osyp jiberetini bar. «Qasymbek kapıtan Gastellonyń erligin qaıtalap, óz janyn qurban etti, biz ony maqtan etemiz» dedi Nosoves. Osaldyǵym shyǵar, meniń júregimde maqtanyshtan qasiretim basym. Erim Gastellonyń erligin qaıtalapty, biraq meniń balama ákesin bul dúnıede eshbir adam qaıtalaı almaıdy. Meniń joǵaltqan jarymnyń ornyn eshkim toltyra almaıdy. Jep jatyr, myna soǵys, jalmap jatyr. «Jeńis» degen jalǵyz aýyz sózge jetkenshe áli qanshasyn jalmaıtynyn bir qudaıdyń ózi bilsin. Biraq qansha qurbandyq, qansha shyǵyn kerek bolsa da myna qozǵalyp ketken soǵystyń mashınasy soǵan jetpeı toqtamaıdy, aldyńǵylardyń qurbandyǵyn aqtaý úshin sońǵylar da qurbandyqqa barady. Eki jaýyngerin qurban etip, ajalmen betpe-bet kelgende qatyn-balasy esine túsip ketip, bir taıqyp qalǵan Qasymbek, júregi qansha shaılyqsa da ekinshi ret taıqyp kete almady, ózin qurban etti. Óıtpese endi qaıtyp jer basyp júre almas edi. Osynyń bárin túsinetin-aq sıaqtymyn, biraq báribir et júregim qan jylaıdy. Oısyraǵan olqymnyń ornyn eshbir dálelmen de, ýytty sózben de toltyra almaımyn.

Bul obyr soǵystyń resmı tilinde adamnyń at-esiminen góri san esebi kóbirek aıtylady: «On bes adam qaza tapty», «otyz adam shyǵyn boldy». Bıyl kóktemde nemister partızandardy úlken ormannan qýǵanda ondaı sıfrlar tipti kóbeıip ketti. Kórshi brıgadanyń myń eki júz adamynan júz jıyrmadaı ǵana adam tiri qalypty dep estidim, eń shyǵyny az degen bizdiń otrádtyń da besten biri ǵana qaldy. Osylardyń barlyǵy sıfrmen esepteledi. Qıyn soǵysta on shaqty adamyn berip qutylsa — «shyǵynymyz az boldy» dep qýanyp qalmasa da, kádimgideı kóńilderine toq sanaıdy. Sol on shaqtynyń árqaısysy bireýdiń bir Qasymbegi, Svetasy emes pe? On ekide bir gúli ashylmaǵan qyrshyn jas Prosha da sońǵy soǵysta qaza tapty. Qasymbek qazasynan keıingi meni qatty qınaǵan osy balanyń ajaly boldy. Kámpıt sorǵandaı qýsyrylyp turatyn eki urty burynǵydan beter qýsyrylyp, dúrdıgen ústińgi erni juqaryp kúrek tisine jabysyp, bop-boz bolyp solyp qalǵan jansyz bet-beınesin kórgende... qansha qyrǵyndy kórip kele jatsam da osy bir ólim maǵan tipti túsiniksiz, jaratylysqa jat-soraqy bolyp kórinip, tula boıym muzdap qoıa berdi. Kózimnen jas shyqpaı Proshanyń ózime sonsha tanys betinen tıtteı bolsa da tirshilik belgisin izdep, qadalyp qatyp qalyppyn, biraq tirliktiń sańlaý sáýlesi kórinbeı qyrshyn jastyń betindegi ajaldyń salqyny meniń ón boıyma keýlep kirip baratqandaı boldy.

«Prohor Ýsachev sovet halqynyń adal uly. Ol jeńis úshin qyrshyn janyn qurban etti» dedi Nosoves Proshkanyń betin jaýyp jatyp.

«Jeńis úshin janyn qurban etti»... Bul jeńistiń qurbandyǵy kóp... tym kóp bolaıyn dep tur. Sol qurbandyqqa barý úshin de, jurtty aparý úshin de shimirikpeıtin júrek kerek. Óz qazamdy qaıteıin, jazmyshty kútip, keler dep júrmin ǵoı, biraq ózgeni qurbandyqqa baılaıtyn myqty júrek mende joq. Sirá «jeńis» degen meniń shurq-shurq tesik qalqansyz, osal áıel júregimmen emes «qabyrǵasyn qaqyratyp sókse de» qaıyspaıtyn Nosoves sıaqty myqtylardyń shimirikpeıtin bolat júregimen jasalatyn nárse bolar.

17

«Tiri bolsam kelemin» den edi Aban. Meniń endigi bar tilegenim: Abannyń tirligi. Keýdesinde jany bolsa ol bizdi izdep tappaı qoımasy — kámil. Qasymbek tapsyrmaǵa shyqqanda dál óz qasyna Abandy ertkenin kórgen joq edim, mezgilinde baıqamaǵan biraz syrdy keıin ańǵaryp kelemin — «birimiz ólsek birimiz qalaıyq» degeni eken ǵoı.

Osy otrádtaǵy aınaldyrǵan úsh qazaq bir úıli jandaı bolyp kettik te. Aban Qasymbektiń erkeletip ósirgen kenje inisindeı arsalańdap bizge tipti erkin bolatyn. Meni birde jeńgeı» dep úlkeıtip, birde «Názikesh» dep kishireıtip, Qasymbekti de ońasha jerde komandır tutyp jatpaı birde «aqsaqal», birde «Qaseke» dep sapyryp sóılegeninde de ersilik joq, bári jarasyn turatyn. Ózi balajan: qoly bosap ketse ermegi Dýlat, ony aspanǵa atqylap, arsalańdap máz bolyp jalǵyz ózi lagerdi basyna kóterip jatqany. Qasymbektiń qazasy bul jigitti de ózgertip ketti. Burynǵydaı ańqyldaýyn qoıyp, dańǵyr-dúńgir saldyrlaq minezinen jańylyp, boıyna qaıaýly sabyr kirgen. Alǵashqyda beıne bir aýrý baqqandaı, óziniń ár sózi men qımylyna qaraýyl qoıyp, aıaǵyn da eppen basatyn sıaqty kórindi maǵan. Dýlatty sekirtip oınatqanda da burynǵydaı tapyrańdap daýryqpaıdy, tek bala shyqylyqtap kúlgen kezde shydaı almaı, kúlkisiniń astyna kúrsinisin tósep, aqyryn ǵana jaıymen kúledi. Baıaǵydan beri áńgúdikteý kóringen jigit kisi qasiretine eskerimpaz bolyp shyqty.

Qaıǵyly qazadan týǵan Abannyń osy jańa minezi ózine jarasyp ta, jaraspaı da júrdi. Alǵashqyda jubanysh aıtqanda maǵan «jeńgeı» dep júrdi de, sodan keıin ataýsyz sóılesetin boldy. «Jeńgeı» dese Qasymbekti esime salyp jarasyn shuqylaı berermin degeni bolar, al «Názikesh» degeni endi ersileý kórinetin sıaqty. Ylǵı betine ózi qarap birdeme demese qashanǵy kisimen ataýsyz sóılese beresiń, «áı» demeseń, kisini áıteýir bir nárse dep ataý kerek qoı. Jasym kishi bolsa da, joly úlken dep maǵan jasaǵan izeti bolar, aqyry Aban meni «Názeke» deıtin boldy. Buryn jaqyn tartyp jadaǵaılaý ketip, kóbine «sen» dep sóıleı beretin Aban biryńǵaı «sizge» de keshken-di. Áıtse de, «soǵys» degen qurǵyrdyń minezi shapshań da doǵal, jol-joralǵy, izet-ınabatty saqtatyp kisini syzyltyp qoımaıdy, kóp jerińdi tótelep jiberedi. Abannyń da qazadan keıingi aýrý baqqandaı óbektegen eskerimpaz synyqtyǵy men aıaǵyn qysqan tar etikteı mazasyn ketirgen syzylǵan sypaıylyǵy uzaqqa barǵan joq. Qysyltaıań kezeńde «balany maǵan ber, óziń qalma» dep Dýlatty bir qolyna alyp, bir qolymnan súırep dedektete jóneledi. Keıde urys kezinde ashyq jerde jatyp qalsam, eki etegi dalaqtap júgirip kelip, súırep, shuqyrǵa aparyp tyǵyp: «osy aradan qozǵalýshy bolma! Basyńdy kóterme!» den zekip tastaıdy.

Alasapyran soǵys tusaýyn aǵytyp jibergendeı Aban azǵana kúnde-aq burynǵy ańqyldaq minezine qaıtyp oralady. Áıtsede onyń dál burynǵy Aban emes ekenin, ishim sezedi; úlken úıdiń erke balasy, jalǵyz aǵasy ólip, endigi úlken ózi bolyp qapelimde eseıip shyǵa kelgendeı. Ekeýmizdiń ornymyz da ózgerip ketken sıaqty — buryn kóbine meniń aýzyma qarap, yǵymdy alyp júpce, endi ózi bas bolyp meniń tizginimdi qolyna alǵan.

Soǵys ótken qazany keıingi kóp qazamen umyttyryp, ólgen adamdy kóp joqtatpaıdy; bul soǵystyń qıameti meni de shashymdy jaıǵyzyp, qara jamyldyryp otyrǵyzyp qoıǵan joq, dereý tirshilik qamyna aralastyrdy. Eki jetimekti jetelep, saıabyr bolsa partızandardyń qazań-oshaǵynyń mańynda, qym-qýyt urys bolyp ketse kóptiń ishinde jan saýǵalap, bas baǵyp kete bardym. Qıametsinip júrgen partızandardyń burynǵy ómiri qazir kózimizden bir-bir ushty. Byltyrlary úlken ormannyń tereń túkpirinde ornyǵyp alyp, aılap turýshy edik, bıylǵy jazda baıyz tappaı kettik. Dushpannyń áskerimen jol-jónekeı júre soǵysyp, túlki quıryqqa salyp iz adastyryp, jıi-jıi oryn aýystyramyz. Mundaı údere kóship júrgen jortýylda, kópshilik saǵan qansha qamqor bolǵanmen jan alqymǵa tirelgende kimniń janynda turasyń, menshikti azamatyń bolmasa, qos balaly áıeldiń háli tipti múshkil bolady eken. Nıkolaı Toporkov komandır meni Abanǵa tirkep berdi de hálimdi jeńildetti. Jaýmen oıda joqta soqtyǵysyp qalyp atysyp jatqan kezde de Abannyń bir kózi jaýda bolsa, bir kózi bizde boldy. Azǵana aıaldaı qalǵan jerde qaraǵaıdyń butaǵynan ıtarqa-kúrke jasap aldymen bizdi jaıǵastyrady. Sodan obozda tamaqtan ótetin bir nárse bolsa taýyp ákelip, aldymen bizdiń qosta tútin tútetedi. Aban bylaı áńgúdikteý kóringenmen epsekti jigit, taryqqan kezde áıteýir júrek jalǵar birdeńe bolsa qymqyryp bizge ákelip: «má, mynany eki balaǵa talshyq qyl, ózińdi de qur qaldyrma, emizip júrsiń ǵoı» dep tártip berip qoıady. Áıteýir tapqanyn bizge tyqqyshtaıdy. Bir joly eskileý odeıal taýyp ákelip: «qolyń tıgende mynadan balalarǵa qatyryp palto tigip ber, qystyń qamyn jazda oılamaı bolmaıdy» dedi.

Shynymdy aıtsam, bıylǵy kúzdeı naǵyz mazasyz qaterli kezeńde Aban Qasymbektiń joqtyǵyn bildirmedi, ıesiz qalǵan kishkene shańyraqqa ózi qamqor, ózi ıe bolyp, bar aýyrtpalyǵyn arqasyna salyp aldy, tipti syrt kózge de kishkentaı eki balasy bar shaǵyn joryq semásy bolyp kórinetinbiz. Osy hálime ózim de úırenip aldym, Abansyz kúnimniń ne bolaryn bilmeımin. Sóıtip júrgende Aban maǵan bir kúni sóz saldy. Ózi kóp oılanǵan bolar, «Dýlatjandy jetim qaldyrǵym kelmeıdi, bar dozaqty birge keshtik qoı, tiri bolsaq qalǵan ómirimizdi de birge ótkizgim keledi» dep óte oryndy da, jandy jerden ustaıtyndaı ótimdi aıtty.

Men oǵan birden jaýap qaıyra almaı únsiz qaldym. «Abannan ondaı sózdi kútken joq edim, tas tóbemnen túskendeı boldy» dep kólgirsıtin jaıym joq, ol maǵan kózin súzip, telmire qarap jaýtańdamaǵanymen, janashyrlyq jaı qamqorlyqtan basqa da bir yqylasynyń bar ekenin ishim sezgen. Qaıraty tasyǵan eńsegeı boıly aptaldaı jigit eki jyl boıy qý tizesin qushaqtap kele jatsa... «Qara eshkige jan qaıǵy bolǵanda» men ózge eshnárseni oılamadym» desem de beker: «jan qaıǵysy» bir kún emes, bir aı emes, jyldap sozylsa oılaıtyn nárseleriń de kóp bolady, men de biraz nárse oılaǵanmyn. Abannyń osy sózdi aıtaryn aldyn ala sezgenmin de, shynymdy. aıtsam kútkenmin de. Jesirliktiń nesi jaqsy bolsyn. Osy bir maǵan ózinen ózi súıenish bolyp, bar aýyrtpalyǵymdy arqalap alǵan jigittiń keıin de arqasynan túskim kelmeıtin bir boıkúıez tilek kóńil túkpirime kirip ketken, biraq osy tilegimdi ózim oǵash kórip ishteı qysylyp júretinmin. Bilmeımin, urlyq oıymnyń ústinen túse qalǵanǵa ma, álde kólgir tóńirektiń qańqýynan qudaıdyń qaharynan beter qorqatyn, qazaq áıeliniń múláıim jandylyǵy ma, áıteýir Aban álgi sózdi aıtqanda únsiz qaldym, betimdi bir nárse qyzdyryp baratqanyna qaraǵanda qyzaryp ketsem kerek. Men tilsiz qalǵan soń Aban da qysyldy ma, odan ári qyspaqtap jaýap suramaı, jańaǵy batyldyǵy men ornyqtylyǵynan aırylyp, qıpaqtap az otyrdy da, meni óz oıymmen ońasha qaldyryp, syrtqa shyǵyp ketti.

Buǵan ne deýim kerek? Mundaı sózge qamsyz bolmasam da daǵdaryp qaldym. Aldymen kelgen oı: «Qasymbektiń jylyn bermeı jatyp...» Biraq myna soǵys kimniń jylyn bergizip jatyr. Kúıeýimniń qaıtys bolǵanyna eki aıdan asypty. Sol eki aı, eki jyl emes, beıbit kezdegi jurttyń jıyrma jylda kórmeıtinin kórsetip, taýqymetin tartqyzǵan joq pa? Aldymyz jáne neǵaıbil. Abandy asyqtyrǵan da sol neǵaıbildik emeı nemene. Árıne el ishinde bolsa: «betim-aý, kúıeýiniń topyraǵy sýymaı jatyp, myna qanshyqtyń shydamaǵany ne masqara» dep talaı qatyndar betimdi aıǵyzdaı qylar edi. Bul arada óıtip kústana qylyp masqaralaıtyn, tipti quptamasa aıyptaı qoıatyn adam joq. Biraq sonaý artta qalǵan el-jurtym bastaryn shaıqap, tańdaılaryn qaǵyp jazǵyra qarap turǵandaı bir áser paıda boldy kóńilimde, kóngim kelse de osy kórinbeıtin kóptiń kózqarasy keri qaraı tartady. Birde Abannyń sózine sengim de kelmeıdi. Árıne bul aıtyp turǵan sózi dál qazirgi adal, shyny ǵoı, biraq ómir degen qurǵyryń kisini qaı sertinde turǵyza beredi. Erteń myna súrgin bitip, qudaı tilegimizdi berip aman-esep týǵan jerge oralsaq, qylqandaı qyrshyn jigitterin myna soǵys jalmap ketken elde kezderi jáýdirep nebir qylqıǵan qıǵash qastar otyrǵan joq deısiń. Sonda ol jigit shydap tura ala ma? Aǵaıyn tóńiregi de qulyndy bıe jetelep kelgenin qomsynyp, óz teńińdi taýyp beremiz dep qulaǵynyń quryshyn jep jatsa... Álde, men oǵan teń emespin be? Abannan jasym kishi bolǵanmen ózimdi odan úlkensinem. Bul álde Qasymbek tusynda jeńge bolyp, jolymnyń úlken bolǵandyǵynan qalǵan áser me eken? Áı, sirá odan ǵana emes, keıde ózime ózim kópti kórip kózi ashylǵan, tipti cap qaryn tartqan kekse áıel sıaqty kórinem. Myna soǵystyń ystyǵy men sýyǵy, ashtyǵy men azaby ajaryn alǵan tánim ǵana emes, nebir soraqy sumdyq, ajal men úreı qaryǵan janym da kón bolyp eskirip ketken sıaqty, kóz súısinerge qyzyǵyp, kóńilim túskenge elp ete qalar elgezek jastyq joq qazir mende. Aıtylǵan sózge alańsyz sene qalmaı astaryn oılaıtyn, aldymda turǵan adamnyń betine qarap qana qoımaı, kóbesin sógip kómbesine úńiletin zalym minez taýyppyn. Aban maǵan, ómirdiń ózi úılestirip kele jatqanda, óz aldyma ashyq moıyndaýǵa bata almasam da, kóńil túkpirimde dámetip júrgen sózdi aıtqanda, toqyrap qalý sebebim de sodan bolar. Durys bolyp shyǵa ma, burys bolyp shyǵa ma, qaıdan bileıin, Abannyń da ar jaq, ber jaǵyn anyq kórip otyrǵan sıaqtymyn ózimshe. Iá, ol aq kóńil, ashyq jigit, biraq sol tym ashyq degen adamdardyń da keıde qaltarysynan bir pále kelýshi edi. Ol qaltarysta ne jatqanyna ázir meniń kózim jetpeıdi, biraq áıteýir qazirgi yqylasy túzý, ony bilem. Osy yqylas uzaqqa ketetin aınymas sezim bolyp qala ma, álde zaman túzelip elge barǵanda soǵys tańdaý bermeı qolyna ilikkenine uryndyrǵan ashqaraq maýqy basylyp... Óz kóńilime de sene bermeımin, qyzýy qaıtpaıtyn ystyq bar ma, erteń aptyǵy basylǵan kezde esik-terezesi ashyq jıhazsyz bólme sıaqty osy jigittiń jadaǵaılyǵy jalyqtyryp jibermeı me?.. Kózi tirisinde Qasymbek týraly sondaı bir qaýip kóńil túkpirimde shym ete qalatyn, Aban sıaqty ashyq emes bir toǵa, tuıyqtaý bolǵanmen ol da bir yńǵaılylaý bolyp kórinetin. Biraq onyń qatpary qalyńdaý, áli de ashylmaı jatqan kómbeleri bar-aý dep topshylaıtynmyn.

Qańqý sózge ilikpeý úshin qarshadaıynan syrtyn jýasytyp, syryn ishine búgip úırenip qalǵan qazaqtyń qyzy emespin be, ánsheıin kóldeneń kúdikti kóńilimde qansha kúnsitkenmen myna qaqaǵan soǵys ta, onyń arjaǵyndaǵy qarasha ómir de meniń qalaýymdy berip qoımaıtynyn, bótekesi túskir bilip-aq tur. Tiri bolsam, tulypqa móńirep otyra bergennen góri, balama áke, ózime joldas kerek. Sonda kóz kórgen Abannan artyq kimdi tabam? Anaý-mynaý bultalaq oıdyń bári — birden qulaı ketpeı, az da bolsa ádep saqtaýdyń dalbasasy ǵoı. Aban jıyrma beske kelgen soqtaýyldaı jigit bolsa da balań minezinen arylmaǵan ba, men úndemeı qalǵannan keıin endi batyp sóz aıta almaı, sóz emes-aý betime tiktep qaraı almaı júrdi. Jaýabyn tikeleı qaıyrmaı araǵa ýaqyt salyp alǵan soń endi kelip sóz aıtqanym ózim urynǵandaı kórinip qysylyp men júrdim. Mynaý kúnde qyrshyn jatqan qyrǵyn soǵystyń betimizden sypyryp alýǵa áli jetpegen bir jelegi bar ma, ekeýmiz de qarap júrip yńǵaısyz halge tústik. Nesin jasyraıyn, birden «ıá» deı salmaǵanyma degen ókinishime, kóńildegi oıyn qaıtalamaǵan Abanǵa degen renishim jalǵasyp, kezek mazalaıdy.

Osylaı men áýre-sarsań oımen álek bolyp júrgende eki kúnnen keıin Aban túngi tapsyrmaǵa ketti. «Tapsyrma» degenniń kóbi-aq shart ta shurt túngi soǵysqa aınalyp ketetin qaterli nárse bolǵanmen, partızandar ómirinde ol kúndelikti atqaryp júrgen kezekti jumys sıaqty. Jurt keterinde qoshtasyp, baquldasyp jaman yrym jasap jatpaı: «saý bol, jol bolsynmen» qala beredi. Aban da: «tań ata oralatyn shyǵarmyz, balalarǵa da tamaqtan ótetin bir nárse qarastyra qaıtarmyn» dep júre berdi. Sol túni uıyqtaı almadym. Buryn da, ózime súıenish bolǵan osy jigittiń amandyǵyn tileýshi edim, biraq sol túni júregim diril qaǵyp, qudaıdan ba, taǵdyrdan ba, áıteýir dúnıede ne qudiret bolsa sodan Abannyń aman kelýin, sasqanym shyǵar, tym bolmasa dál osy joly aman kelýin tilep jalbaryna berdim. Eger jazataıym bolyp ketse moınymda Abannyń qaryzy ketetin boldy, keshe ap-adal nıetimen peıilin bildirip aldyma kelgende, joq, ol záredeı jalǵan aıtqan joq, kejegem keri tartyp yqylasyn qaıtaryp tastadym. Jaýabyn ala almaǵan soń aıtqan sózin aǵat sanap, sonshama qysylyp qalǵany — meni syılaǵany, tipti syılaý ǵana emes jaqsy kórgeni shyǵar, áıtpese, myna soǵys syzylǵan sypaıylardyń ózin anaıy qylyp jatqanda oıyna kelgenin qoıyp qalatyn áperbaqandaý jigit, ne de bolsa bir jaýabyńdy aıtsaıshy» deýdiń ornyna uıat jasap qoıǵan baladaı qybyjyqtar ma?! Meni qatty qınaǵany Aban sol uıaty qurǵyr janyn jegideı jegen jaman sezimmen jazataıym bolyp ketse... bar obaly mende emes pe. Meniń de tilimdi baılap qalǵan sol «uıat» degen qurǵyr edi. «Uıat» degen sóz esimdi biler -bilmesten-aq qulaǵymdy sarsytqan: qyz balaǵa úlkenderdiń ústine kipgen de uıat, sekektep júgirgen de uıat, jigitpen qushaqtasyp súıisý tursyn, onyń betine qarap kúlgen de uıat. Qarshadaıymnan sum edim, osynyń bárin bireý kórip bilip qalsa, qańqý sóz bop ketse uıat, al eshkim kórmese, ishinde ıt ólip jatsa da birazynyń-aq uıala qoımaıtynyn sezýshi edim. Sol uıatty kóp aıtatyndar óz arynyń aldynda sirá onsha uıala qoımaıtyn bolar; óıtkeni sózderiniń syqpyty da: «oıbaı-aý, bireý kórip qalsa uıat qoı, jurt estise masqara ǵoı» dep keletin, «jurt ne deıdisi» jáne bar. Sonaý kóz kórmes alysta jatqan jurtym, endi kaıtyp kórisýim eki talaı jurtym «ne deıdi» dep men de kóńildegi oıymdy irkip Abandy renjittim. Masqara-aý, myna jalǵandyq júrmeıtin ajal aldynda da boıyńa sińip ketken jaqyndyqtyń qalmaıtyn bolǵany ma?

Sveta... qatesi, qasireti bolsa da jádigóıligi joq edi-aý onyń. Jurt bireý kórmese tisinen shyǵarmaıtyn masqarasyn meniń aldyma jaıyp salyp ózin ózi aıamaı jazalaǵan joq pa edi, Nıkolaıdan da taısalmady, aralaryna jaqyndyq salyp jarastyq izdegen joq. Oılaǵan saıyn osy qurbym erkek-urǵashymyzdan birdeı bólinip bıikteı beredi. Kóńili menikindeı bolyp, meniń ornymda bolsa ol óıtip kólgirsimes edi. Uıalamyn dep Abandy uıaltyp jiberdim. Onyki menikindeı ««attandy uıat emes shyn uıat qoı: «kúıeýiniń qazasyna jyly tolmaǵan qaraly áıelge sóz aıttym, sol úshin ol menen túńilip, shoshyp ketti» dep ishin ıt jalatqandaı kirerge tesik tappaı júrgen shyǵar. Tań atqansha meni qınaǵan osy hal boldy. Jazyǵy Qasymbektiń artyn tozdyrmaıyn dep aýyrtpalyǵyn arqalaǵany ma? Jazyqsyz uıattan arylmaı turyp kózi jumylyp ketpese eken, dep dóńbekshı berdim.

Erteńgilik, «Abandar aman keldi» degen habardy estigende etegime súrinip kúrkeden ázer shyqtym. Baıaǵy áskerı forma qashanǵyǵa shydasyn, burynǵy soldattar da, Nıkolaıdan ózgesi, basqa partızandar sıaqty qoldaryna túskenin kıetin bolǵan. Abannyń da baıaǵy, jabaǵysy júndelmegen taılaq sıaqty eki jambasyn tompıtyp, sıraǵyn sıdıtyp turatyn galıfesi joq. Sanyn qysyp tyrsıǵan tar shalbardyń balaǵyn etiktiń qonyshyna tyǵyp, belin qaıys belbeýmen býyp, ústine jeńi qysqalaý yqsham kúrtke kıip alǵan. Qol-aıaǵy sereıip ósip ketip, eski kıimin jańarta almaı júrgen eresek bala jigit sıaqty. Tek jaqyndaǵanda ǵana keń shyqshyty burynǵydan da úlkeıip, qulaq túbinen bólinip shyǵyp, qyzyl shyraıy surlanyp, bet terisi qalyńdap eseıip qalǵanyn sezesiń. Tompaqtaý dóńgelek qoı kózi de shúńireıip tereńdep, nury ótkirlene túsken. Sol túrine qarap eresek deıin deseń bir nársege máz bolyp arasalańdap shyǵa kelgende bala sıaqty. Osy jigit eresek pe, bala ma, sony ózim de ajyrata almaı qalamyn. Qazir de alystan qaraǵanda qysqa jeńinen sereıip shyǵyp ketken balań jigit bolyp kele jatyr edi, qasyma taıanǵanda aýyr túnde uıqy kórmeı qaraýytyp qajyǵan sýyq júzine kózim túskende, ar jaǵymnan atylyp keteıin dep turǵan qýanyshty daýsym alqymyma tyǵylyp keptelip qaldy. Bar aıtqanym:

— Áıteýir, aman-saý keldińder me? — deppin.

— Pálendeı qaýipti esh nárse bolǵan joq. Nemister uıyqtap jatyr eken, — deı saldy Aban. Sodan keıin kishkene kóńildenip: — Balalardyń da nesibesi bar eken. Qudaıǵa shúkir, qur qol qaıtqanym joq, — dep bir túıinshekti ustata berdi.

«Rahmet» degenim shyǵar, aýzymdy qybyr etkizip, Abannyń qolyndaǵy túıinshekti alyp, seltıip turyp qalyppyn. Sodan «oıbaı-aý, qazir burylyp júre berse qaıtem» degen oı shoshytyp:

— Óziń de otyrsaıshy, birge tamaq isheıik, — dedim, — Qazir sý qaınatyp jibereıin.

— «Bárimizdi toıdyratyn ózi de mardymdy nárse emes... Baıǵus bir kempir qosymyzda eki kishkentaı balamyz bar edi degesin... Ózi bir kóńilshek adam eken... qaıtsyn endi...»

Abannyń sózi bir qulaǵymnan kirip, bir qulaǵymnan shyǵyp jatyr, óz oıymmen arpalysyp maǵynasyn shala-sharpy uǵamyn. Túni boıy dóńbekshitip, qınaǵan oılarym qaıda? Aban jazataıym bolsa úlken renishpen, janyn jegideı jegen jalǵan uıattyń kúıinishimen qusa bolyp kóz jumady-aý degen qorqynyshym qaıda? Myna ótirik júrmeıtin qalyń soǵystyń ortasynda da qylymsýym qalmaǵany ne pále? Aban endi batyp, qaıtalap sóz aıta almaıdy ǵoı, osy jigitti ári-sári qylyp azapqa salyp qoıǵansha, jaýabyn ózim qaıtarýym kerek emes pe? Eki bala súıretip, osy kópke masyl bolyp júrgen músápir qatyn sonsha buldanatyn neń bar? dep ózime yza bolam. Yza bolǵan saıyn býlyǵyp, esh nárse aıta almaı syzdana berem. Sózine jóndep qulaq qoıyp tyńdamaı turǵanymdy sezdi-aý deımin, Aban «al men jigitter jaqqa baraıyn» dep yńǵaılana berdi. Aban endi ketse aramyzdaǵy bir nárse úzilip keterdeı shoshynyp:

— Joq, joq... Ketkeni nesi.., qazir men shaı qaınatam... tym bolmasa ishińdi jylytyp as-sý ishpeı... Sonsha jerden tún qatyp soǵysyp kelgende... Túnimen uıyqtaı almadym... Záre-qutym qalmady. Qudaı saqtap endi aman-saý kelgende,.. — dep báıek boldym da qaldym.

Shaı ústinde esimdi jıyp, boıymdy tejep, oıymdy suryptasam da, qyzaryp-surlanyp, qysylyp-qymtyryla otyryp, aqyry Aban sóziniń jaýabyn berdim... Buryn da jubymyz jazylmaı, taǵdyrymyz tirkesip kele jatqan jandar edik, endi bir úı bolyp juptastyq. Abannyń ar jaǵy kórinip turady ǵoı, onyń bar yqylasymen qulaǵanyna shúbám bolǵan joq. Tek onyń mol yqylasynyń oraıyn men ǵana toltyra almaı júrdim. Biz úshin janyn aıamaı júrgen osy bir aq kóńil jigitten aıanarym joq-aq sıaqty edi, óıtse de, kóńilim men nápsime túsken bir tusaý bar; sol tusaýy túskirdi aǵyta almaı-aq qoıǵanmyn. Qosylǵan alǵashqy kúnderi tipti mazasyz boldym. Ańsary qatty, aryndy jigittiń aptyǵy nápsimdi oıatyp jiberýdiń ornyna, kóńilimdi úrkitip tastaıdy. Qasymbekten ózgeni kórmegen nadan tánim de tosyn erkekti jatyrqaıtyn tárizdi. Baıqasam — aramyzǵa Qasymbek kirip ketedi eken. Kúndiz ekeý bolǵanmen tósekte úsheýmiz... Osyndaı alań kóńilden aryla almaı áýre boldym. Abanda ondaı sezim bar ma eken? Sirá joq shyǵar, men sıaqty kidi emes, ekige jarylyp alań bolmaıtyn, kóńili tutas, bir betkeı jigit qoı, ol turmaq meniń qaq jarylǵan hálimdi de seze bermeıtin tárizdi. Aban alańsyz bolsa, aıyby ne? Tek meniń ózim ár nársege ákki bolyp ketippin; bireýdiń ar jaq-bet jaǵyna suq kózimdi júgirtkish, ásirese óz kóńilimniń búkpeleri men ury qaltarystaryn timiskilegish qazymyr minez taýyppyn.

Sodan shyǵar, Abandy da qazir alaqanyma salyp, aınaldyra úńilgendeı ar jaq-ber jaǵyna kóz júgirtem. Aban meni «Názikesh» dep erkeletip sóıleıtin boldy, óıdemegende qaıtsyn, endi balama áke, maǵan jar, shańyraq ıesi qojaıynym ǵoı. Biraq men tym eseıip ketkenmin be, yńǵaısyzdanyp erkeleı almaımyn. Ekinshi nekemniń alǵashqy nekemnen, endigi jaı-japsarymnyń burynǵydan ózgeshe bolaryn sezemin. Alǵashqyda jasym on segizge qaraǵan syryqtaı qyz bolsam da, betim ashylmaǵan bala edim. Qasymbek menen jeti jasy úlken, kórgen túıgeni kóp, qabyrǵaly azamat,.. meni balasha bókterip alyp júre berdi, men de tizginimdi soǵan ustatyp, sonyń yrqyna jyǵyldym; ol tiri bolsa birimiz úlkendikten, birimiz kishilikten jazbaı ómir keshetin túrimiz bar edi. Ekinshi qadamymdy eseıgen, kóńili kekse tartqan áıel bolyp attadym. Meni eseıtken, esik kórgendigim ǵana emes, myna sum soǵys. Aban meni qansha «Názikesh» dep erkeletkenmen, tilinde bolmasa da, dilinde men oǵan «Názeke» bolamyn. Mundaı ashyq-tesik ańǵal adamdarǵa bir qabaty bolsa da qalyń, az da bolsa, qymqyrmasy bar jetekshi kerek. Qasymbekke bala bolsam, Abanǵa ana bolarymdy sezemin.

18

Taǵy da bir tań atty. Qansha únemshil bolsań da, qysqa jip kúrmeýge kelgen be, azyǵym da túgesildi, qalǵan azyǵym — kishkentaı Svetanyń judyryǵyndaı ǵana qatyp qalǵan qara nan. «Alda qandaı ýaqyt bar», — dep qazaq sońǵy talshyǵyn qara kúnge saqtaýshy edi, biraq meniń «qara» emes kúnim de shamaly. Qalyń nemistiń qýǵynynan ózderi janyn qorǵar jer tappaı júrgen partızandardyń meni qashan izdep taýyp alatynyn bir qudaıdyń ózi bilsin. Qansha qytymyrlansam da, eki náreste shydatar emes, solyp qalǵan emshegimnen de tandyry ketpeı balalardyń tańdaıyna tıetin tamshy joq, amalym qansha sońǵy bir shókim nandy beremin de, endigi násipti táńirden kútem. «Meniń basym pisken bas», — deýshi edi bizdiń eldegi bir qazaq, men shydarmyn-aý, tek myna eki bala shydatsa.

Qatqan nandy asap jeıtin bul ekeýinde tis qaıda, tıtteı nannyń shetinen shókim tistep alyp shaınap berdim. Qara nannyń ashqyltym tátti sóli tańdaıymdy úıirip, solqyldatyn ári qaraı ketip barady. Qattyraq shaınaǵanda, erimegen túıirlerin de aýzymnyń sýymen qosa jutyp jiberdim, baıqamasam, ashylyp turǵan aranym myna bir japyraq nandy qylq etkizer túri bar. Jaǵymdy qysyp alyp, kózimdi jumyp az otyryp, nápsisi qurǵyrdy ázer tejedim. Ashtyqtyń da óz minezi bar, óne boıy ishińdi tyrnalaı bermeı, biraq ózin de umyttyryp joǵalyp ketpeı, qolqańnyń túbinde aqyryn ǵana múlgip jatady, eki balaǵa nár tatyram dep, sol saıtandy oıatyp aldym.

Qansha kishkentaı degenmen, álgi bir shaınam nanǵa qaıdan toısyn, bul ekeýi meniń aýzyma úńilip, endi jaǵym qımyldamaǵasyn, aldymen Dýlat emshegime qaraı órmeledi. Ózim ashtyqpen alysyp, yzam kelip otyrǵanda, ıterip tastap edim, solqyldap jylap qoıa berdi. Bir jaǵynan maǵan qaraı umsyna bergen kishkentaı Sveta, óz balamdy ıterip tastaǵanymdy kórip, bata almaı, turyp qaldy. Kóziniń astymen bir-eki ret qarap alyp, meniń jibimesimdi bilgen soń, Dýlat ta toqtady.

Ózim oılap tappaǵan, ózinen-ózi kelgen jan saqtaýdyń tásili bolar: osylaı anyǵyn taryqqanda, ne bir qater tónip qoryqqanda, esek dámeni talshyq etip, úzilmeıtin úmittiń sońyna ilesip, alań bolamyn. Kóbine shydadym, endi azy qaldy ǵoı. Meniń de azabymnyń adyry taıanǵan shyǵar — bizdiń Qyzyl ásker taıap qaldy, áne-mine jetedi dep jurttyń bári, qur boljam emes ár kúngi jyljyǵan qadamyn sanap júr edi ǵoı. Tek bizdiń ásker jaqyndaǵanda, nemisterdiń de partızandarǵa degen qahary qataıyp ketti. Qaraqshyǵa jetkende qulap túspeı, osydan bir aman ótsem... Qaıdam, buryn da talaı qıametten ótip edim. Qasymbekten aırylsam da, taǵdyr meni jalǵyz qaldyrmady, súıenish qylyp taǵy bir azamatty berdi. Shúkirlik degendi de umytpaǵan durys qoı, balamdy qushaqtap qaltalaqtap tiri kele jatqanym da sol taǵdyrdyń tartýy shyǵar. Keýdesinde jany bolsa, Aban izdep tappaı qoımaıdy. Tek sol azamatymdy aman qylǵaı da. Apyr-aı, ózim de bir qıtyǵym jazylmaıtyn, kináratshyl qyrsyqpyn ǵoı deımin. Birjola basymdy baılap bersem de, soǵys arasynda, táńirdiń tótenshe syıyndaı, ońasha qalǵan azǵana saǵattarda soǵan bir bar yqylasymmen meıirlenip ashyla almaı-aq qoıǵanym. Meniń eriksiz berilgendeı qyrtysyp jatqan solǵyndyǵymdy seze me eken ańǵal jigit? Sezse de, maǵan sezdirmeı júre me eken? Áıteýir sonyń maǵan degen aqaýsyz kóńiline aqaý salǵannan basqa, ony jarylqaǵanym shamaly bolar. Anada, sóz salǵanda da, sondaı bir kirbeń túsirip edim ǵoı kóńiline. Abannyń aldynda taǵy da qaryzdar bolyp qalǵan aıybym qamshylap, taǵatsyz kútem. Birer kúnsiz orala almasyp bilsem de, eki kúnnen beri aýyq-aýyq syrttaǵy dybysqa qulaǵymdy tosyp, alańdap aptyǵa bergenmin, endi keletin de ýaqyty boldy. Qansha etim óldi degenmen, úreıi qurǵyr da ulǵaıyp barady, tezirek jetse eken. Tezirek jetem dep álde bir pálege ushyrap qaldy ma? Endi, mashyqty ádetimmen, qarmap ustap alyp, sý betinde qalqyp týra beretin talymnan aırylyp qalyp, alasuryp maltyǵyp júrgen sıaqtymyn. Jetelep alyp kete beretin oıym da, alań qylatyn eki balam da bir jaqta qalyp, júregim dirildep, demimdi ishime tartyp, tyń tyńdaımyn. bir-eki ret qadam dúńkili me, syrt jaqtan bir tyqyr estilgendeı bolyp edi, ushyp turyp joǵarǵy sańylaýǵa qulaǵymdy tossam — buryshta búgejektep bir nárseni áýrelep otyrǵan balalardyń sybdyry eken. Yza bolǵannan, ekeýin uryp tastaı jazdadym.

Taǵy da sol balalardyń qareketi me desem, myna tyqyr jaqyndap keledi, dúńk-dúńk basqan bireýdiń aýyr qadamy meniń úńgirime taıanyp qaldy. Ornymnan ushyn turyp, esikke qaraı umtylǵanda, kenet júregim alqymyna keptelip, býynym qaltyrap, jarǵa súıene jettim. «Nemister bolsa qaıttym?»... Bireý senimdi qımylmen esikti ashyp jatyr.

«Názikesh» degen tanys daýysty estigende, býynymnan ál ketip, jerge otyra ketkenimdi bilem. Abannyń joǵarydan sereıip túsip kele jatqan sıraǵyn da kórip qalǵanym esimde, osydan keıin esimnen tanyp qalǵandaı, bir úzilis bar. Erkektiń shymyr erniniń dámi keledi aýzyma; dúnıede sodan tátti joqtaı sol dámdi juta bergim keledi. Erinim bosap ketse, betinen súıemin: tilime topyraq juǵyp, jýylmaǵan bettiń ashqyltym dámi keledi; biraq ony da men qushyrlanyp jutyp jatyrmyn. Sálden keıin esimdi jıdym, biraq Abandy qushaǵymnan bosatqanym joq. Ol da eńgezerdeı boıy alasaryp ketkendeı ıilip, yńǵaıyma kete beredi. Esimdi jısam da, osy bir berik qamaldaı qorǵanysh qushaqtap shyǵyp ketkim kelmeı, qalyń kıimmen qorbıǵan qoltyǵyna basymdy tyǵyp biraz turdym. Aban da meni tez shyǵara qoımady, mańdaıymdy, betimdi kústi qolymen maıda sıpalap, shashymnan ıiskeıdi. Kúıeýge shyqqaly tuńǵysh ret osy jigitke meıirlenip kettim.

Búgin bizge naǵyz meıram boldy. Soǵystyń qysqa-qysqa meıramdary bolyp turady. Sol qysqalyǵy men sırektiginen be, ol meıramnyń qýanyshy men qyzyǵy da jaıshylyqtaǵydan myń ese artyq. Aban, orman shetine qarańǵy túse jetetin bolyp, aldymyzdy keshke shyǵamyz dedi, alyp kelgen azyq-túligi de bar eken. Ormannyń irgesinde qaraýyldary bolǵanmen, ishinde jemis joq kórinedi: onyń ústine kún de bulyńǵyr bolǵan soń, qoryqpaı ot jaǵyp jiberdik. Úsh kúnnen beri tóbemizdi kórsetýge qorqyp, qarańǵy úńgirde tyǵylyp jatqan men de, kishkentaı qos muńlyq ta, jaryq dúnıeni kórip, arqa-basymyz keńip boı jazdyq. Ottyń eki jaǵynan qaǵyp, kóldeneń qoıǵan taıaqqa kotelokty ilip, sý qaınatyp jatyrmyz. Úsh kúnnen beri salqyn tutyp, qurystap qalǵan denege jalynnyń sharpýy jaǵyp barady. Ásirese eki kishkentaı otqa entelegende, ańdyp otyrmasań, ústerin órten alar túrleri bar, Dýlat qalyń kórpeden kóktep tikken shapanynyń shalǵaıyn sharpytyp ta aldy.

Kúıeýi alystan bazarshylap artynyp qaıtyp, úıiniń ishin qaryq qylyp tastaǵan qazaqtyń áıelindeı, tórt qubylam túgendelip máre-sáre bolyp jatyrmyn. Balalardyń aýzyn qımyldatyp toıyndyryp aldym, olar da máz. Meniń qýanyshym daryǵan bolar sirá, Abannyń da jaǵasy jaılaý: maldasyn quryp, eki balany eki tizesine qondyryp alyp, kádimgi bir shańyraq kótergen úıelmendi úıdiń qojasyndaı, shalqıyp áńgimeni soǵyp otyr, maǵan jyly shyraımen qarap qoıady. Jaqsy qabaǵy sıaqty aıtyp otyrǵan sózi de jaqsylyq — janyma jaǵyp barady. Maıdan tipti jaqyndap kelip qapty. Ári ketse eki-úsh kúnde Qyzyl ásker týra osy araǵa keletin kórinedi. Bul nemisterdiń osy aradaǵy sońǵy tuıaq serpýi, ózderi bir jaǵynan qashýǵa daıyndalyp jatsa kerek. «Amandyq bolsa, eldiń tóbesi de kórinip qaldy ǵoı», — deıdi Aban. Kúte-kúte kúderimdi úzgenmin be, birde Abannyń sózine eligip, aýyl qarasy kóringendeı júregim alyp ushsa, birde osy orman ishindegi hálim máńgilik sıaqty kórinip toqyrap qalamyn. Áıtse de, Abannyń sózi emes-aý, ózi meniń kúdigimdi seıiltip, jaqyn turǵan jaqsylyqqa eliktirip áketti.

Ormannyń ishi ózimizge ońasha tıip, otaý úıimizde bas qosqandaı shúıirkelesip otyrmyz minekeı. Soǵys ta, nemis te joq. Ornyqty ómiri bar adam sıaqty kókiregime shúkirshilik kirgen. Shúkir demeı ne deıin, qazir mynaý tóńirekti túgel jalmap jatqan ajdaha ottyń ortasynda, ketilgenim bútindelip, balamdy qushaqtap aman kelemin. Aldyrǵanym da az bolmas, biraq tutas-tutas aýyldar qara ormanymen quryp ketip jatqan zamanda, aldyrǵanyńdy aıtýdyń ózi aıyp tárizdi; taǵdyr menen alǵanyn túgendeı berdi — tórimde jubaıym otyr. İshimnen súısinip qoıam: bizdi tek alyp qana keteıin demeı, ashyǵyp otyrǵanymyzdy umytpaı, myna soǵys úptep ketken jerde, ıt qosyp izdeseń tabylmaıtyn qorek taýyp ákelip, jarylqap tastady. Mundaı pysyq, ýytty, joqtan jonyp alatyn epsekti kúıeýi bar adam qor bolmaıdy. Týmaı jatyp taǵdyrdyń taýqymetin tartqan Dýlatymnyń da baqyty shyǵar, Aban aman bolsa, aıaǵyna basyp ketkenshe, bu balaǵa tarshylyq kórsetpes. Adam qadirin adam ajyrasqanda ǵana bile me, qalaı, «Apyr-aı, Abannan aırylyp qalǵanda qaıter edim» degen oı júregimdi shymshyp alady da, ile onyń aman kelgenine degen qýanysh tula boıymdy toltyryp jiberedi. Burynǵy osy jigittiń ar jaǵyn tintkileı beretin timiski oılarym da usaq kıkiljiń sıaqty. Túgendelgenime myń shúkirlik etpeıtin nem bar.

— Erteń bizdiń ásker jetken soń, seni eki balamen elge aparyp tastaýǵa maǵan, tym qurysa, bir aı demalys beretin shyǵar. Til tartyp Nosoveske de aıtyp kórip edim, bylaı, túrine qaraǵanda, «ket ári» emes sıaqty, tek: «Asatpaı jatyp quldyq deme, aldymen qorshaýdan shyǵyp alaıyq», — dep qaljyńdap qoıdy. Nege bermesin, beredi ǵoı. Osydan shyqqasyn endi, aldymen sizdiń aýylǵa soqsaq pa eken, álde bizdiń aýylǵa soqsaq pa eken? — dep surady Aban menen, men qapelimde ne aıtarymdy bilmeı, úndemeı qaldym. Buryn men úndemeı qalǵanda, Aban da irkilip, qıpaqtańqyrap, sózin úzip alatyn, qazir olaı emes, bar bılik ózindegi adamdaı, erkin sóıleıdi; shynymdy aıtsam, sonysy maǵan unap barady. — Joq, aldymen sizdiń aýylǵa soqqanymyz durys bolar. Oıbaı-aý, aıtpaqshy áke-sheshe, aǵaıyn — týǵandaryńnyń aldynan ótýim kerek qoı. Sodan keıin bizdiń elge kelemiz. Kempir men shalǵa ózińdi tabys etip maıdanǵa oralam ǵoı.

«Maıdanǵa oralam ǵoı»... Erteń qyzyl ásker kelgende, barlyq páleden qutyldym dep otyrsam... bul soǵys Aban úshin áli bitetin emes eken ǵoı. Meniń kilt ózgergen túrimdi baıqap, Aban basqaǵa joryp, kózi úrpıip:

— Álde... bizdiń aýylda qalǵyń kelmeı me? — dep surady.

— Joq, joq... Nege?.. Oǵan jetetin kún bolsa. Men tek bizdiń aýyl poezdan alys, aldymyz qys... Sony oılap... — dep jaltardym.

— A — a... Bizdiń aýyldyń da temir jolǵa jaqyndyǵy shamaly-aý, — dep Aban jelkesin qasyp toqyrap qaldy da, kenet myrs etip kúlip jiberdi. — Jaraıdy, o jaǵyn ýaıymdamaı qoıa turalyq. Aman-esen bir osy qorshaýdan shyǵyp alaıyqshy. Qalǵany sóz emes qoı.

Aban rahattanyp, qarqyldap kúlip, uzyn qolymen ıyǵymnan oraı qushaqtady. Onyń bala sıaqty aqaýsyz qýanyshy meniń de kóńilimdi tutatyp, ózin jaqsy kórip ketip, qoltyǵyna tyǵyla berippin. Óziniń úlkendigin, maǵan ıeligin osy joly ǵana sezinip, ádetinshe aptyqpaı, qarýly qolymen keýdemdi ózine qaraı buryp alyp, áýeli kózimnen, betimnen súıdi. Qapsaǵaı qarýly deneniń qattyraq qysqanyn, dymqyl erinniń tabymen qosa qyltanaq sırek saqaldyń betime úıkelgenin rahattana sezinip, tánim balbyrap, mas bolǵandaı, basym aınalyp, Abannyń yrqyna berilip, keýdesine kirip baram...

Maýjyrap kózim ilinip barady eken, basymdy oqys kóterip aldym. Bir adam qaraýyl bolmasa... Birden qor etip, qatty uıyqtap ketken Aban qolynyń keýdemnen túsip ketkenin de sezgen joq. Úsh kún boıǵy urys pen joryqta dem alýǵa qaıbir pursaty boldy deısiń, onyń ústine, jaýdan jańa ǵana qarasyn úzip, jurt endi tynyǵamyz degende, bul tize búkpesten bizge qaraı salpaqtaǵan. Endi qoryly basylyp, bala sıaqty ernin sylp etkizip, ezýinen bir tátti kúlki taby kórinip, balbyrap uıyqtap jatyr.

Otasqaly aıdan assa da, ekeýmizdiń jymdaspaı turǵan qushaǵymyz búgin qosyldy; meniń janym men tánimdi qabat qursap jibermeı turǵan bir qursaý bar edi, sol qursaý búgin syndy. Aban osy qursaýdy buryn sezdi me, joq pa, bilmeımin, múmkin sezbegen de shyǵar, tájirıbesiz ańqaý jigit qoı, biraq meniń aǵytylyp ketken mol yqylasyma shomylyp, erli-zaıyptynyń arasynda shyn berilgen qaltqysyz kóńil bolatyn bolsa, onyń dál osyndaı bolatynyn búgin ǵana sezdi. Jańa kórgendeı Abannyń betine úńile qaraımyn: shyqshyty shyǵyp, bet súıegi bedireıip turatyn ashań, qatqyl júzi jumsaryp, uzyn kirpiginiń astyna suıqyltym nur uıalaǵan, manaýraǵan óńinde jan, táni qanaǵat tapqan, aldy ashyq alańsyzdyq bar; bir sátke onyń túri qýanyp uıyqtaǵan, ne qýanyp oıanatyn balaǵa uqsap ketip, júregimdi jylytyp qoıa berdi.

Uıyqtap jatsa da, mıynyń bir túkpirine qaraýyl qoıatyn joryq adamynyń daǵdysy emes pe, Aban tósekten basyn oqys kóterip alyp, «Ah!» dep demimen daýystap qalyp, alaqtap jan-jaǵyna qarady. Qaıda otyrǵanyn túsingen soń, jumyryǵymen kózin ýqalap, uıqysyn ashty.

— Az uıyqtadyń ǵoı, kishkene tynyǵa tursaıshy, — dep edim:

— A? Joq uıqym qanyp qaldy. Ózi, ýaqyt ta keshtetken shyǵar, — dedi, Aban uıqysynan tez aıyǵyp.

Soǵystyń aqyry jaqyndaǵanda adamnyń jany tátti bolyp ketedi eken, endi taǵdyrdy synap, basymyzdy qaýip-qaterge tikpeı-aq, osy ońasha ormannyń ishinde eki-úsh kún buǵa tursaq, bizdiń ásker de kelip qalmas pa eken degen aram oı manadan beri mıyma uıalap qalǵan-dy.

— Osy arada birer kún kúte tursaq qaıtedi, — dedim Abanǵa.

— A-a? Joq, — dep ol úzip tastady, — Nosoves búgin túnde qaıtseń de jetesiń degen. Olarǵa da ońaı emes. Adam azaıyp qaldy ǵoı.

— Áıtse de ýaqyt áli erte ǵoı, — dep bógep edim, Aban oǵan da kónbedi.

— Orman shetine erterek shyǵyp, jan-jaqty sholyp, baǵdarlap alǵanymyz durys bolar. Túnde adasyp ketýimiz de op-ońaı, — dedi.

Ekeýmiz eki balany kóterip alyp, jolǵa shyqtyq: salmaǵy aýyrlaý ǵoı, Dýlatty Aban kóterip, men Svetany arqalap kelem. Sońǵy kezde jańbyr jaýa qoımasa da, jer aıaqqa aýyr-dymqyl. jumsaq. Óleń shóbi boıaýy ońyp, solǵyn tartyp jatyp qalǵan, butalary da seldiregen orman ishi aǵashtarynyń sıraǵy soraıyp jalańashtanyp qalǵan. Ásirese qaıyń ósken jerlerdiń qalyń tógilgen japyraǵyn aıaǵyńmen qarsha kúrep júrý-aq qıyn eken. Aspandy tómen torlaǵan jabaǵy bulttardyń arasynan oktábrdiń jylýy qashqan alasa kúni az ýaqyt jyltyrap kórinedi de, tóńirekti surlandyryp qaıtadan joǵalyp ketedi. Aban baıqamaı ozyńqyrap ketip, kenet kilt toqtap, artyna qaırylyp meni tosady, keıde: «sharshaǵan joqsyń ba?» dep surap alady. Sharshaı da qoıǵan joqpyn, tek Abannyń ekpinine ilese almaı, empeńdep kele jatyrmyn, «qazir ormannyń shetine shyqqan soń dem alamyz» den meni jubatyp qoıady.

Arqamdaǵy balaǵa yńǵaıly bolsyn dep eńkeıip, ári súrinip ketpeý úshin aıaǵymnyń astyna qarap kele jatyp, Abannyń kilt toqtaǵanyn baıqamaı qalyppyn. Ol «buq» dep tunshyǵa sóılep, ıyǵymnan nuqyp qaldy. Shoshyp ketip, arqamdaǵy Svetany qolyma alyp qulaı berip edim sambyrlaǵan daýystar da estildi, Dýlat ta kelip baýyryma tyǵyldy. Sóıtkenshe patyrlaǵan avtomattyń daýsy tula boıymdy qaltyratyp áketti.

— Aǵashtyń túbine tyǵyl!

eki-úsh qadamdaı jerde jýan terek bar eken, eki balany súıretip, eńbektep sonyń túbine jettim. Aban jińishkeleý aǵashty tasalanyp, avtomatyn moınynan alyp atysýǵa ońtaılanǵan túri bar. Endi jaýdyń da kele jatqan baǵdaryn ańǵardym. Avtomat oqtary ázirge joǵaryraq, aǵashtarǵa qadalyp jatyr. Aban aǵash tasasynan tizerleı kóterilip, maǵan buryldy.

— Endi qashyp kete almaımyz. Qozǵalma... Jaýdyń aldyn ózim bógeımin, — dep daýystady.

Basqa ne dármenim bar, eki balanyń tumsyǵyn terektiń túbine tirep, baýyryma qysyp jaýtańdap jatyrmyn. Aban maǵan taǵy bir jalt qarap, «buq» degeni bolar qolyn tómen qaraı bir silkip, tizerlep kóterile bere ilgeri qaraı atyldy. Baýyrymen jer syzyp eńkeıe júgirip baryp taǵy bir aǵashtyń tasasyna jyǵyldy. Shańqyldap aıqaılaǵan daýystar anyq estiledi, biraq sonda da kele jatqan nemisterdi kóre almadym. Eki kózim Abanda. Ol basyn qaıqań etkizip, jatqan jerinen keýdesin kóterińkirep, avtomatynyń dúmin ıyǵyna tirep, tyr-tyr etkizip eki dúrkin oq atty da, kenet oǵy taýsyldy ma, álde avtomaty ot almaı qaldy ma, áldenege irkilip qaldy. Qalaı járdem eterimdi bilmeı sasqanymnan tórt taǵandap jerden baýyrymdy kóterip, siresip qalyppyn. Aban búgejektep avtomatymen áýre bolyp jatyr; ne istep jatqanyn bilmeımin, moıyny ıyǵyna kirip qunjyńdaǵan jelkesin, tez-tez yshqyna qımyldaǵan shyntaǵyn ǵana kóremin. Ánekeı, ántek basyn da kóterip aldy. Aıqaılaıyn desem daýsym shyqpaıdy, aıqaılaǵanmen ne bitirem. Dushpannyń oǵy tipti údep barady. Bireý mańdaıdan soǵyp jibergendeı Aban keıin qaraı shalqaıyp qaldy da, basy sylq etip oń jambasyna qulap tústi...

Aban qulap tústi. Tórt taǵandap eńbektegen kúıi, ne turyp kete almaı, ne qaıtadan buǵyp jer baýyrlap jata almaı, aıaz qatyryp tastaǵan ólikteı siresip men turmyn. Basynyń astyna qaraı yńǵaısyz qaırylyp qalǵanyn da sezbeı, qatty uıyqtap ketken adamdaı aıaǵy sereıip Aban jatyr. Bir sátke qaıda ekenimdi, ne halde ekenimdi umytyp, ne bolyp jatqanyn da túsinbeı tek badyraıyp turǵan tóńirektiń sýretin ǵana kórdim.

Moınyna asynǵan avtomatyn emsheginen tómenirek ustap, oqtala kezenip, jasyl shınel, ádemi sopaq kaska kıgen bireý kele jatyr, sońynan taǵy da ekeýi kórindi. Osy sátte basyma balǵamen qoıyp qalǵandaı esim kirdi. Aban ólip jatyr, myna kelip qalǵan nemister ǵoı... Qoryqtym ba, qoryqpadym ba, bilmeımin, sirá adam qatty qoryqqanda qorqynyshtyń ózin umytyp ketetin shyǵar. Qarsylasqan adam bolmaǵan soń ba, olar endi oq atpaı, shańqyldap sóılesip Abannyń qasyna keldi. Bireýi etiginiń tumsyǵymen Abannyń jansyz denesin nuqyp kórip «kapýt» dedi. Osy kezde deneme jan engendeı yshqynyp, eki balany baýyryma qalaı qysyp alǵanymdy ózim de bilmeı qaldym. Nemistiń bireýi meni kórip qalyp avtomatyn kezeı qoıdy. Qazir patyrlaǵan kóp oq ón boıymdy túırep ótedi... Sol bir jıirkenishti jaman sezimnen tula boıym qurysyp, bir ýys bolyp jıyrylyp barady. Nemis saýsaǵyn avtomatynyń shúrippesine qoıyp, atpaı jaqyndap keledi. Qazir... qazir... Ár qadamy atqannan beter janymdy túrshiktiredi. Shúrippedegi saýsaǵyn anyq kórip qaldym... siresip tur. Betine de kózim túsip ketti — júzi sýyq, aqsary beti appaq ajal sıaqty... Eki bala... qolymmen qarmanyp izdesem... eki bala baýyrymda eken. Ajal múlt ketpeıtin jerge jaqyndap keledi. Qattyraq qyssam olarǵa oq ótpeıtindeı eki balany eki búıirime syǵyp qysa túsem... Bir ǵajaby osy sátte óz ajalym týraly oı shart esimnen shyǵyp ketip, eki balany qalaı qorǵaımyn dep alas urdym. Aıtqym keledi mynalarǵa... bular da adam balasy ǵoı... Qalaı jetkizem? Qalaı aıtam?.. Tal qarmanyp tapqanym: júzine, betine qaraý kerek. Betine qaraımyn. Appaq ajaldaı... Kózine... İshimde jatqan bir qudiretti soqyr sezim, aqylǵa da keltirmeı, sát zamatta kózine, kózine qara dep buıryq berdi. Endigi bizdiń ómirimiz osy nemistiń kózinde. Kózine kózim tússe... Jantalasyp ajaldaı appaq betten kózin izdeımin. Ustap aldym. Kók kózdiń suıqyltym sáýlesi shyńyltyr, sýyq eken. Biraq sonda da kózinen aırylmaı ajal aldyndaǵy adamnyń bar zar tilegin, tipti odan da kóp, kóp nárseni baqyraıǵan kózimmen aıtyp qadalyp qaraı berdim. «Adam adamnyń kózine tike qarap turǵanda qalaı atpaq?» Osy sezim kóńilime úmit sańlaýyn júgirtip, alasuryp kóziniń qarashyǵyn izdeımin. Bir sát ekeýmizdiń kózqarasymyz túıisip qaldy. Kózinen endi aıyrylyp qalsam, avtomattyń da shúrippesin basyp qalaryn sezip, jylanmen arbasqan torǵaıdaı qadalyp qattym da qaldym. Áýeli maǵan jaı qaraı salǵan kókshil kózi kenet toqtaı qaldy da sharasy úlkeıe berdi. Janaryndaǵy jylt etken sáýleden sezip qaldym, óziniń isteıin dep turǵan isinen shoshyp ketip, ar jaǵynda bir nárse aýdarylyp tústi. Maǵan endi batyp qaraı almaı burylyp júre berdi. Qasyndaǵylarmen keristi me, bilmeımin, shańqyldasyp sóılesip, olardy da ertip alyp ketti. Men sol tórt taǵandap siresken kúıi áli de biraz turyp, bir kezde býynymnan ál ketip, qara jerge sylq ete qalǵanymdy bilem.

19

Qarańǵy... Dúbirlete shapqan kóp jylqy... Qalyń tuıaqtyń dúńkilinen jer solqyldaıdy. Shyńǵyryp kisinep barady. Jylqylardy anyq kóre almaımyn, surǵylt, kúńgirt aspannyń reńkinde edireıgen qulaqtary men tógilip baratqan jal-quıryqtarynyń bederin ǵana kóremin. Taýdan qulaǵan tasqyn sıaqty, umar-jumar tolqyn bolyp aǵyp barady. Sol tolqyn teńseltip, shaıqap, meni de áketip barady. Júıtkip kele jatqan aıǵyrlar shyńǵyryp kelip kisineıdi. Daýystary shabystarynan ozyp, uzap ketip, alysqa baryp joǵalady. Qulaǵymda tek tuıaq dúrsili ǵana qalady. Alqynyp, shaıqalyp, jylqy tolqynynyń arqasynda kelemin. Bir jerde qulap ketem be, ushyp túsem be degen qorqynyshym da bar. Birde shabys báseńdep, tuıaq dúrsili álsiregendeı bolady. Kenet osy hal maǵan burynnan tanys sıaqty kórinedi. Iá, buryn da osyndaı jylqy tolqynynyń arqasynda shaıqalyp ketip baratqan kezim bolǵan. Shyńǵyryp kisinegen aıǵyrlar... Uıyqtap jatsam da túsim ekenin sezemin. Buryn kórgen túsime taǵy da qaıtyp oralyppyn. Kóp jylqynyń shyńǵyra kisinegen daýsynan oıanyp kettim. Shyńǵyryp parovoz aıqaılaıdy. Poez da júrisin údetken eken, tómendegi kórinbeıtin dońǵalaqtar dúrs-dúrs etip, vagon teńselip keledi. Tań qylań bergen bolar, qara-qura kórinetindeı vagon ishi keýgim tartyp qalypty.

Úsh kún boldy, aýasy aýyrlap ketken, ıne shansharǵa oryn joq, tyǵyz vagonnyń ishinde, demim tarylyńqyrap qınalyp oıanam da, kishkene uıqymdy ashyp, qaıda kele jatqanym esime túskende, ón boıyma qýanysh kiredi. Esik jaqta qozǵalyp, qımyldaǵan bireýlerdiń dybysy bolmasa, ózge jurt jatyr. Aqyryn basymdy kóterip jan-jaǵyma qaraımyn. Qara kóleńkede vagon ishi tolǵan adam emes, bir-birine súıeı salǵan kileń aýzyn býǵan qapshyq sıaqty, kerilip jatqan biri joq, otyrǵan kúıi qabyrǵaǵa, jaqtaýǵa qısaıyp, biriniń ıyǵyna biri moınyn salyp, kileń otyryp uıyqtaǵan jandar. Astyńǵy bir polka ońasha tıgen men ǵana, eki balanyń birin joǵary, birin tómen, irgege salyp, shet jaǵynan ózim jatyp, tar da bolsa, kerilip uıyqtaımyn. Bul oryndy talasyp-tarmasyp alǵanym joq, meniń hal-jaǵdaıymdy surasyp bilgen jolaýshylar yqylastary túsip ózderi syılady. Kóńil syısa bári syıady dep, tarshylyq ta bolsa jaıly kele jatyrmyn. Tek bir qıyn qaıdan kele jatqanymdy bilip alǵan jurt anany, mynany surap, ótkenimdi oıatyp mazamdy ala beredi. Túri bólek bop turǵan soń shuqylap Svetanyń tegin suraıdy. «Sheshesi jaqsy adam edi, qaza tapty. Jaýdyń ishinde jansyz bolyp edi» deımin. Óz kúıeýimdi suraıdy. «O da qaza boldy. Komandır edi» deımin. Bilmegen, kórmegen adamdarǵa odan artyq ne aıtam. Olarǵa Qasymbek kim, Sveta kim... basqalary kim? Áıteýir bir top partızandar soǵysypty, qyrylypty, qudaı saqtap saý qalǵan bir áıel eki balany jetelep eline kele jatyr. Mynaý áli de bitpeı jatqan obyr soǵystyń tıtimdeı bir bólshegi ǵana. Búgin estise erteń umytyp qalady, tek men úshin ǵana, kókiregime otpen qaryp jazyp qoıǵandaı, olardyń biri de umyt bolatyn emes. Qasymbegim de, Abanym da, Svetam da... Olar túgil osy taýqymettiń eń basynda birge bolǵan ózimizdiń polktyń áıelderi... bastyǵymyz baıǵus Elızaveta Sergeevna, Alevtına Pavlovna, eki balasynan aırylyp, eki balasymen poezdan qalyp qoıatyn keń peıildi, kónbisti syrbaz áıel Iraıda Ivanovna... Óli me eken, tiri me eken baıǵustar. Taǵdyr olardyń mańdaıyna ne jazdy eken? Urysqaq Mýsá baıǵus qaza boldy, jeti jasar qyzy jetim qalyp edi. On alty jasar partızan Prosha... Qyrshyn jas qaza tapty. Onyń sheshesin kórmesem de balanyń kóp aıtýynan kórgendeı bolýshy edim. O da, Iraıda Ivanovna sıaqty kóp balaly, kónterli kelisti adam bolsa kerek. Bizdiń elde at qoıyp, aıdar taqqysh qoı. «Baıdyń balasy, halyq jaýynyń týysqany» dep te kózge túrtkileı beredi. Kámpıt sorǵandaı eki urty qýsyrylyp, ústińgi erni dúrdıip turatyn súıkimdi Prosha... Qyrshyn jasyńdy qurban etip, shesheń men ini-qaryndastaryńdy ákeń sorly ákelgen abyroısyzdyqtan qutqaryp kettiń ǵoı. Endi seniń shesheńdi «satqyn polısaıdyń áıeli» dep múıizdemeı, «qaza tapqan jas partızannyń anasy» dep syılaıtyn bolar. Aqshunaq shal Kýzmıch... Aban qaza tapqannan keıin meni izdep kelip, eki balammen ormannan alyp shyqqan sol edi... Úsh kúnnen beri, men kóbine myna vagon ishindegi syǵylysqan jolaýshylarmen emes, ólisi bar, tirisi bar, orman ishindegi óz adamdarymmen birge kele jatqan sıaqtymyn. Bir ǵajaby, aqyry aman-esen qutylyp, arman etken aýylyma qaraı bet alǵanda... Sol arman etken aýylymdy, qaýyshar qýanyshty saǵattarymdy kóp oılaı bermeımin. Qamqa ájem... qartaıǵan shyǵar. Seıilhan aǵam Álmuqan qurdasymen, aman bolsa bir jerde soǵysyp júrgen bolar. Ákem de áskerde me eken?.. Kórip kelemin, eldiń de yńyrshaǵy aınalǵan eken. Eldi oılaıyn desem, endigi bar tirshilik qareket te, sheshiler túıin de, keıinde, keshegi ózim shyqqan jaqta qalyp qoıǵandaı, oıym keıin qaraı alyp ketedi. Qazir de terezege qarap otyryp, tań ábden atyp, jurt oıanyp vagon ishindegi belgili tirshilikterine kirisip ketkenin ańǵarmaı qalyppyn.

Bulardyń tańǵy tirshilikteri de maǵan tanys boldy. Qazir úlkendeý stansıa bolsa, ydysy barlary júgirip baryp ystyq sý ákeledi, sodan soń ár qaısy sómkelerin ashyp, kóbinde sómke, chemodan az, túıinshekterin sheship, erteńgi asqa kirisedi. Soǵystyń aldynda da asyp-tógilip jatqan el emes edik, qazir jurt ábden júdeý. Biraq joqshylyqtyń ózi de adamdy teńestirmeı me deımin, osy jolaýshylardyń ishinde de kúılisi, kúısizi, tipti joǵy bar. Bireýlerdiń sómkesinen kolbasa ne konservi tabylyp jatsa, bireýlerinen jumyrtqa men pisirgen nan shyǵady, al, keıbireýleri qatyp qalǵan qara nanyn qytyrlatady. Bizdiń partızandardaı, munda bar-joǵyn ortaǵa salmaıdy, árkim urlyq qylǵandaı, ózgelerden kózin jasyryp, tizesine úńilip, túıile shaınap jatqany. Azyǵy joqtary oryndarynan turyp ketip, kári-qurtańdary kúısep jatqandarǵa qaramaýǵa tyrysyp, namaz oqyǵandaı múlgip otyrady. Moskvadan bergen, men de kúısiz emespin, ózimizge jetetin qoregimiz bar, endi sony jeýdiń ózi qınap keledi.

— Tuzdy qıar... Tuzdaǵan ashshy qıar jemeısiń be?

Burylmaı jatyp-aq daýsynan tanydym, jol ótetin jerdegi kóldeneń polkada otyratyn kishileý betin ájim aıǵyzdaǵan, orystyń qaımyjyq erin, qaıqy tumsyq shúıke kempiri.

— Má, bireýin jep al. Ashyrqanyp qalasyń, — dep áınek bankisinen bir qıardy alyp maǵan usynyp jatyr.

Keshe osy kempirdiń tuzdalǵan qıaryn kórgende, qatty aýsarym aýyp ketip, aýzym sýǵa tolyp, kózim jasaýrap shydaı almadym. Jolyń bolǵyr, túsinikti adam eken, meniń jaýtańdap qaraı bergenimdi baıqap, «baıqaımyn, ashylaǵyń kelip otyr-aý, shamasy. Má, jeı ǵoı» dep bir qıaryn ustata salǵany. Meniń opyra asap, qapyl-qupyl shaınap, qıardyń ashshy sólin rahattana sorǵanymdy kórip, taǵy sóılep ketti. «Baıqaımyn, óziń jerik bolyp qalǵansyń-aý deımin. Endi jas adamsyń ǵoı, bolmaı tura ma» dedi. Tek bir jamany, ózi tym sózsheń adam eken, aıaq astynan sart etkizgen myna sózin men uǵyp bolmaı jatyp, «kúıeýiń bar ma edi, qaıda edi?» dep bastyrmalatyp, túp-tuqıanymdy qazbalap mazamdy alyp barady. Kempirge jaýap berip, onyń aýzyn sylp etkizip aıtqan aıanyshty sózin tyńdaımyn dep, óz hálimdi oılap túıindeýge pursatym ázer jetti.

Ózim de bir sekem alyp edim, ras boldy-aý, shamasy. Bir emes, eki jetimekti moınyma artyp alyp, endi qaıtemin dep kele jatqanda, taǵy da aıaǵym aýyrlap qalǵany ma? Qazir eldiń de turmysy kúızelip turǵan shaqta jalǵyz áıelge úsh balany súıretý ońaı bolmas degen ýaıym kire bastap edi, kenet bir oı sap etip, myrs etip kúlip jiberdim. Qaqaǵan soǵysta eki balany qatar arqalap júrgen adamǵa el ishinde úsh bala turmaq on balanyń salmaǵy oıynshyq emes pe. Elge jetken soń tipti tóbemnen taý qulatsa da, meniń osy kórip kele jatqanymnyń shıregine jeter me eken? Adam degen de táýbasyn tez umytatyn jaryqtyq eken-aý. Sál úrkip qalǵan kóńilim ornyǵyp, shym-shymdap qanaǵat sezim keýlep keledi; tiri qaıtam dep túsime kirmegen jerden aman-esen qaıtyp kele jatyrmyn. Tar kezeńde joldas bolyp, oń-solymdy aıyra almaı adasyp qalǵanda qolymnan jetelegen Sveta.. Qıamet qaıymda arqasyna salyp alyp shyqqan azamatym Qasymbegim... Ózderi joq bolǵanymen kózderin alyp kele jatyrmyn. Bul ekeýi turǵanda ol ekeýi de men úshin ólmeıdi, kókiregimniń túkpirinde júpip, kórge birge ketedi. Aban da úıli-kúıli bolmaǵan, jıyrma beske bıyl shyqqan qyrshyn edi ǵoı. O da iz-túzsiz ketpeıtin boldy, amandyq bolsa artynda tuıaǵy qalady. Meni tiri qaldyrǵan da, shahıt bolǵan qylqandaı jastardyń arty joǵalmasyn degen taǵdyrdyń ádileti shyǵar, meniń endigi boryshym solardyń artyn baǵý. Elde kekse áıelder «kúıeýimniń artyn baǵamyn» dep otyryp qalýshy edi, meniń jasym bıyl jıyrma birge shyqty, biraq men olardan da keksemin. Osy jasymda eki ret kúıeýge shyqtym, jar qyzyǵyn, bala qyzyǵyn kórdim; bilmeımin, qyzyǵyn kórdim be, azabyn kórdim be, biraq ótip ketken soń áıteýir bári qyzyq sıaqty.

Oıǵa eligip poezdiń toqtaǵanyn da bilmeı qalyppyn, mynaý bir tanys stansıa eken. Orynbordan keshe ótip edi, elge jaqyndap júrmeıik. Anaý shashylyp jatqan alasa úıler, qyrbyq qary ezilip taptalyp qalǵan las qısyq kósheler. Buryn da bir kórgen, esimde qalǵan kórinis. Qorbıǵan eski syrmaq kıip, etegi shubatylyp, bala jetelegen qazaq áıeli ketip barady. Iá, bul Martyq stansıasy. Qasymbekpen kele jatqanda da osynda toqtaǵanbyz. Túk ózgermepti. Sodan beri qansha ýaqyt ótti? Ol qyryq birinshi jyldyń mart aıy edi-aý. Eki jarym-aq jyl ýaqyt ótkeni me? Aýyldan uzap baratqanyma shoshynyp, balapandaı kózim úrpıip jaýtańdaı qaraǵan jerim edi-aý. «Aýylǵa jetip qaldym-aý» degen qýanysh lúp ete túsip edi, biraq uzaqqa sozylmaı aıaǵy suıylyp ketti. Biraq ǵajaby, aýyl men úshin áli de alysta, jaqyndamas alysta sıaqty bolady da turady, sirá aýylǵa ketken kúni de men oǵan jaqyndaı almaıtyn shyǵarmyn. Sonshalyq jatyrqap qalǵanmyn ba? Men elden ketkeli tutas bir ómir ótip, endi aýyl da basqa, ásirese men basqa sıaqtymyn. Balapandaı úrpıip, uıasynan úrkip attanǵan balǵyn qyz orystyń ormanynyń ishinde ólip, endi talaıdy kórgen, kekse tartqan bala-shaǵaly áıel kele jatyr. Erteń jeńgelerim jylap kóriskende de, bedireıip kózimnen jas shyqpaı qoıar sirá. Qazaqtyń kóńilshek qatyndarynyń kóz jasy qıyn emes-aý, meniń kóz jasym qıyndap ketti.

Biraq meniń de osal jerim kóp eken. Vagonǵa bir orys áıeli kirdi. Qolyna túıinshek ustap kele jatyr ma desem, kishkentaı qyzyn jetelep keledi. bes-alty jasar qyzdyń basyna úlken túbit sháli tartyp, onyń ushyn beline eki qaıyra orap baılapty. Shynynda da túıip tastaǵan túıinshek sıaqty. Kishkene qyz kire sala oramaldy shesh dep qyńqyldaı bastady. Ózi erke bolar, sheshesi degenin isteı qoımaǵan soń, aıaǵymen jer tarpyp, aıqaılap jiberdi. Neden shoshynǵanymdy bilmeımin, tula boıym dir ete túskendeı boldy... Kóz aldyma kishkentaı Parasha kelip tura daldy. O da dál osyndaı túıip qoıǵan túıinshek sıaqty, domalanyp Dýná apaıdyń úıine kirip keletin. Atýǵa apapa jatqanda «aǵataılar, óltirmeńder! Aǵataılar, án salyp berem!..» dep shyryldaǵany. Qasymda otyrǵan eki balany moıyndarynan qylǵyndyryp qysyp alyppyn, olar qoltyǵymnan shyqqysy kelip bulqynǵanda baryp baıqadym.

Balalardyń moınynan qolymdy aldym da, syrtta bir nársem qalyp qoıǵandaı terezege úńildim. Jańaǵy bir baıqaýsyzda shaǵyp alǵan jaman sezim tula boıymnan aryla qoıǵan joq. Oı degen qurǵyr da sýyrtpaq sıaqty bir tartyp qalsań jalǵasyp shyǵa beredi. Meniń de sol Parashamen birge aqtyq saǵatymdy kútip jar basynda turǵanym... Ólimniń eń sońǵy syzyǵyna eki ret baryp, eki ret qaıtqan ekem-aý. (Jalpy ólim qaýpin aıtpaımyn, ol soǵysta júrgen adamǵa kúnine talaı kezdesetin nárse ǵoı). Avtomattyń shúripesine saýsaǵyn basyp, oqtalyp turǵan nemis soldaty... bet álpetin de anyq kóre almadym, tek aq jal sıaqty... Kózine kózim túsip ketkende... shydamady. Onyń da ar jaǵynan bir sezim... adamdyq sezimi oıanyp ketti de, shúrippedegi saýsaǵyn basyp qalýǵa dáti shydamaı, burylyp júre berdi. «Júz kórse bet uıalady... Adam balasy bir-biriniń kózine týra qarasa qaıter edi...

Alashabyr qyrbyq qardyń astynda kósilip, qazaqtyń keń dalasy jatyr. Osy bir qystyń alǵashqy sýyǵy shalǵan adyrly dalaǵa kóńilim endi jylyp keledi. Bári tanys. Ata — babalarymyzdyń baǵzy zamannan beri qaraı kóship-qonǵan jeri. Anaý adyrlardan júk artqan túıeleri qaıtqan qazdaı tizilip, qaptaǵan maldaryn aıdap talaı kóshter ótken shyǵar-aý. Qaptap kóship baratqan qalyń Naıman elesteıdi kóz aldyma. Eki jasty óltirgeni úshin aǵaıynnyń betine qaraı almaı, ata qonystarynan yǵysyp árirek ketip barady. Naıman qolynan qaza bolǵan, tipti Eńlik pen Kebek bolsa da, eki-aq adam edi-aý. Biraq kisi óldi, qan tógildi, aǵaıyn arasyn ajal bólip ketti. Naqaq qannyń uıaty qalyń eldi qonysynan yǵystyrdy. Sol Naıman balasynyń uıatyn adam balasyna berse...

— Balamen oınaımyn. Kishkentaı balamen oınaǵym keledi... Mama... Kishkentaı qyzben de oınaǵym keledi.

Uıqydan oıanǵandaı alyp qashpa oıymnan serpilip, vagon ishine kóz júgirtsem, qıǵylyq salyp turǵan manaǵy kirgen kishkene qyz eken. Sheshesi basyńdaǵy shálini sheship alypty: domalaq bet, kishkentaı qaıqy tumsyq sary qyz; dóńgelek kózi bolmasa Parashaǵa uqsaıtyn jeri onsha kóp emes, erkelik ótip ketken minezi uqsaı ma, qalaı. Sheshesi keıip:

— Qoı, tynysh otyr. Jurt tipti aıaǵyn qoıarǵa jer tappaı kele jatqanda... Qutyrýyn qarashy munyń, — dep keıip tastap edi, kishkene qyz tipti órshelenip ketti.

— Joq, oınaımyn. Meni balanyń qasyna shyǵar...

Ózderinen basqa bala kórmegen meniń eki balam qyńq etýdi bilmeıdi, tynysh, qolyna túsken bir nárseni shuqylap, ún-túnsiz otyra beredi.

— Bala ǵoı, oınasyn. Beri shyǵaryp jiberińiz, — dedim.

Meniń ekeýim beıtanys qyz balany jatyrqańqyrap onsha peıil bildire qoımap edi, ony eleıtin kishkene qyz joq, bórliktirip barady.

— Sen qaıdan kele jatsyń? A, aıtshy. — Tili tastaı, taq-tuq sóıleıdi, — Nege úndemeısiń? Sóıleı bilmeısiń be?

Dýlattyń tili shyǵyp kele jatyr, azdap sóıleıtini bar edi, biraq jaýap bermeı, qyzǵa bajyraıa qarap, únsiz otyr.

Osyndaı kóptiń ishinde bireý úshin jaýap bergish, tıip ketseń, aǵytylyp júre beretin sózsheń erkekter bolady.

— Bul bala maıdannan kele jatyr, — dedi sondaıdyń bireýi.

— Maıdannan?... Joq, kishkentaı balalar maıdanǵa barmaıdy, — dep túsindirdi kishkentaı qyz.

— Nege barmasyn, barǵan, — dep daýlasa ketti sózsheń erkek. — Barǵan emes, sol maıdannyń ishinde týǵan.

— Jo — joq, maıdanda bala týmaıdy. Maıdanda soǵysady. Jaýdy atady, — dep kónetin emes bilgish qyz.

— Joq, bul soǵystyń qaq ortasynan shynyǵyp kele jatqan bala, — dep túsindiredi álgi erinbeıtin erkek, — Erteń naǵyz myqty soldat bolatyn osylar. Bular soǵysta da myqtap soǵysady.

— Osy soǵys az bolyp jatyr ma, saǵan. Myna sábılerdiń basyna soǵys tilemeı tura turshy, — dedi, jolyń bolǵyr, maǵan álgi ashshy qıar beretin kempir.

Syǵylysqan jurttyń arasynan ázer attap kondýktor áıel kele jatyr.

— Qazir Aqtóbe stansıasyna kelemiz. Túsetin jolaýshylar, qamdanyńyzdar, — dep daýystady.

Ýh, elge de jettim-aý, áıteýir.

---