InfoHub Logo

Uly Moǵoldar Úndistany 1770 jyldarǵa deıin ashtyq degenniń ne ekenin kórip-bilgen emes. Qýańshylyq nemese astyq shyqpaı qalǵan jaǵdaıda el bıligi astyq eksportyn doǵaryp otyrdy nemese sharýalardy salyqtan bosatyp otyrdy. Brıtandyq kolonıalyq rejım bul eldiń tarıhyndaǵy jańa «qara paraqty» bastap berdi. 18 ǵasyrdyń ózinde Bengalıa nababtyǵy buryn bolyp kórmegen tonaýshylyq obektisine aınaldy. Salyq kólemi kúrt artyp, jergilikti saýdagerlerge syrtqy saýda-sattyqpen aınalysýǵa tyıym salyndy. Aǵylshyndar ishki keden júıesin engizip, eldiń ishindegi saýda-sattyqtyń mańyzdy-mańyzdy degen salalaryn monopolıalap aldy. Júzdegen myń bengal qolónershileri májbúrli túrde kompanıalardyń faktorıalaryna tartylyp, olar sol faktorıalarǵa óz ónimin óte tómen baǵaǵa ótkizýge nemese múldem tegin tapsyrýǵa mindetti boldy. Osy tonaýdyń nátıjesinde 1769-1773 jyldary alǵashqy úlken ashtyq bolyp, ashtyq kezinde 7 mıllıonnan 10 mıllıonǵa deıingi bengaldyqtar ajal qushty. Ashtyqtan qyrylý qasireti 1780-1790 jj. qaıtalanyp, taǵy da mıllıondaǵan adam onyń qurbanyna aınaldy. Esesine Brıtanıaǵa kuny mıllıard fýntqa jete qabyl qazyna áketilip, bul bastalyp kele jatqan óndiristik revolúsıanyń tabysty bolýyna septigin tıgizdi.  

Anglıalyq toqyma fabrıkalarynyń arzan ónimi úshin Úndistan naryǵynyń ashylýy úndi toqyma qolónershileriniń jappaı jutaýyna aparyp soqty. 1834 jyly «Úndistannyń jazyq dalasyndaǵy toqymashylardyń súıeginen kóz súrinedi» dep brıtan general-gýbernatory Ýılám Bentınk Londonǵa habarlady. 1800-1825 jj. aralyǵynda 1 mln. adam ashtan óldi, 1825-1850 jyldary — 400 myń, 1850-1875 jyldary — 5 mıllıon adam kóz jumdy.  

19 ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qaıtys bolǵan úndilikterdiń kóp bóligi dúnıejúzilik naryqtaǵy astyq spekýlásıalarynyń qurbandary bolǵan edi. Kolonızatorlar salǵan temir jol jelisi eldegi dándi daqyldardy tolassyz alyp ketip otyrýǵa múmkindik berdi. 1875-1900 jyldar aralyǵynda ǵana Úndistannan jyl saıyn 3-10 mln. tonna astyq áketilip otyrdy. Bul 25 mıllıon adamdy toıdyra tamaqtandyrýǵa jetetin edi. Sol ýaqytta Bombeı men Madrastaǵy «Uly ashtyq» 1876-1878 jyldary 2,5 mıllıonnan 10 mıllıonǵa deıingi adamdy jalmady. Astyqtyń syrtqa shyǵarylýyn shekteý sharalaryn úkimet asa keıigen kóńilmen qabyldamaı tastady: «Nege baı Ulybrıtanıa kedeı Úndistan úshin saýdagerlerin jazalaýy kerek eken!» dep lord Solsberı shaptyǵyp shyqty. 

 

20 ǵasyrdyń basynan bastap brıtan ákimshiligi Úndistandaǵy asharshylyq qurbandary jaıyndaǵy derekterdi búgip qala bastady. Onyń (asharshylyq) qurbandary tyrysqaq pen oba epıdemıasynan qaıtys bolǵandar retinde habarlandy. Mysaly, 1896-1908 jyldary, resmı derekter boıynsha, 6 mıllıon adam«oba aýrýynyń» qurbany bolyp shyǵa keldi. 1942-1943 jyldary Bengalıada, Úndistannyń soltústigi men shyǵysynda aǵylshyndar júzege asyrǵan kúrish pen astyqty rekvızısıalaý nátıjesinde 5,5 mıllıon adam ashtan ólip qaldy. Kóp ńusqanyń biri boıynsha bul ashtyqty bıliktegiler 1942 jylǵy Úndistandaǵy azattyq qozǵalysyn basyp-janshý úshin ádeıilep uıymdastyrǵan.  

Bengalıadaǵy 182 jylǵa sozylǵan brıtandyq rejım kezinde Bengalıada 30-40 ret ashtyq bolǵan (ashtyq dep neni aıtýǵa baılanysty). Bul dúleı apattardyń qurbany bolǵandardyń mólsher sanyn rastaıtyn senimdi derekkózderi joq. Bizdiń qolymyzda bary aǵylshyn kolonısteri usynǵan sıfrlar ǵana. Biraq, ashyq aqparattyń shekteýli bolýyn eskergenniń ózinde, Úndistandaǵy aǵylshyn kolonıalıziminiń bet-beınesin kórýge bolady.

Bengalıada ashtyq sońǵy márte 1942-1945 jyldary boldy. Osy úsh jyl ishinde ashtyq, beri alǵanda, tórt mıllıon adamdy baýdaı túsirdi. Keıbir zertteýshiler ol qurbandardyń sany áldeqaıda kóp bolǵan dep shamalaıdy (tórt mıllıon sany brıtandyq derekkózderinen alynǵanyn este ustaý kerek). Ashtyq qurbandarynyń sany jónindegi kelisim joq bolǵanyna qaramastan, zertteýshilerdiń kópshiligi ol ashtyqtyń qoldan jasalǵanyna daýlaspaıdy. Nobel syılyǵynyń laýreaty Amartıa Sen bul ashtyqqa óndiristik taýarlar óndirisiniń quldyrap ketýi emes, brıtan saıasatynyń naq ózi sebepker bolǵanyn nanymdy túrde dádeldeıdi.  

«Tamyz aıynda men Madrastan Kalkýttaǵa deıin temir jolmen júrip óttim… Qalypty jagdaıda «Madras-Kalkýtta» jolyndaǵy Kalkýttadan 50 kılometr qashyqtyqtaǵy Kharagpýr stansıasynda 1- jáne 2-klass jolaýshylaryna tańǵy as berý úshin poıyzǵa vagon-meıramhana tirkeıtin. Men toıymdy tańǵy astan dámetip, keńpeıil kóńilmen vagon-meıramhanaǵa bet túzedim. Búkil platforma Kalkýttaǵa baratyn poıyzǵa minip ketýden úmitti, erkek-áıeli bar ár túrli jastaǵy sharshap-shaldyqqan, qur súlderi qalǵan adamdardan aıaq alyp júrgisiz bolyp turdy. Olardyń kóbi áýpirimdep áreń qozǵalady. Men jalynysh pen amaly quryǵandyqty bildiretin tobyrdyń ańyraǵan, syńsyǵan dybysyn ǵana este saqtap qaldym… Tańǵy as tamaǵymnan ótpeı, men kýpeme qaıtyp bardym».   

«Árdaıym, 1,5 mıllıon degen tarıhı sandy kózim shalǵan saıyn, men onyń sebebi bolǵan jaǵdaıdy esime alamyn. Qazir men ol san qatty tómendetilgen dep bilemin, onyń ústine joldarda baqılyq bolǵandardy sanap shyqqan joq. Deıtursaq ta, komısıanyń jumysyn synaýshylardyń keıbireýleriniń málimdegenindeı, ashtyq qurbandarynyń sany 3-4 mıllıonǵa jetken joq. Biraq eń tómengi sıfrdyń ózi qasiretke toly». © «Ashtyqty eńserý» 1944 jylǵy shildede Úndistan úkimeti qurǵan ashtyq sebepterin zertteý jónindegi ulttyq komısıanyń múshesi bolǵan Ý. K. Eıkroıd.

---