InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

TYǴYRYQ

Ótken ómir qý soqpaq,
Qydyrady talaıdy.

Abaı.

— Bissimillá!

Kópten beri qarý ustamaı balǵyn tartqan salaly saýsaqtar aq sharqat qaltadan aq jaımaǵa saýdyrap tógilgen qyryq bir qumalaqty, qyryq bir jıde tasyn, áýeli úshke bóldi.

Sol jaqtaǵy shoǵyrdy tórt-tórtten sanap, artylyp qalǵan bir qumalaqty sál joǵaryraqqa oqshaý aparyp tikti. Ortadaǵy shoǵyrdy sanap, artylyp qalǵan bir qumalaqty áýelgi bireýdiń oń jaq qataryna ákep shanshydy. Úshinshi shoǵyrdy da álgindeı qyp sanap shyqty, úsh tas artyldy. Oǵan oqshaý tastyń oń jaq qatarynan oryn tıdi.

Qalǵan qumalaqtardy aralastyryp jiberip qaıta tartty. Bul joly sol jaqqa — eki, ortaǵa — eki, oń qanatqa tórt qumalaq shyqty. Olar aldyńǵy qatardyń astyńǵy jaǵynan ekinshi qatar qurady. Úshinshi qatarda sol jaqqa bir, ortaǵa, oń jaqqa úsh tas tústi.

Dóń mańdaıdyń astyndaǵy tostaǵandaı tomaǵa kóz shashyrap jatqan jıde tastaryn sup-sýyq yzǵarymen shaǵyp jiberetindeı shanshyla qaraıdy.

Mólt qara saqal-murt qybyrsyz. Bozaryńqy dúrdik erinder bir-birine jabysyp qalǵandaı.

Tip-tike qaraıtyn dóńgelek júz, syz qabaq, aq sur kisiniń bet aldy tunǵan sabyr. Shyǵyńqy shyqshyt súıek pen shytynyńqy qabaqtar ǵana ishte jatqan shytyrman oıdan nyshan baıqatqandaı.

Nazary aldyndaǵy aq jaımada. Túıilip otyrdy, otyrdy da, bir buryshyn qaıyryp búrkeı saldy. Artyndaǵy qus jastyqqa shalqalaı bere jambasyna birdeńe batqandaı lezde qaıta tikteldi. Aldyndaǵy aq jaımanyń búrkeýin ashyp edi, qoltıdi bop maılaqylanyp qalǵan jıde tastary ıý-qıý aralasyp ketipti.

Ala sharqat qaltanyń aýyzy qaıta baılandy. At shaptyrym aq ordanyń sol jaǵynda manadan beri únsiz otyrǵan súıek basy kúıeýine keletin keń mańdaı, qyr muryn, jaınaq kóz báıbisheniń aq boryq tamaǵyna bolmashy diril júgirdi, biraq bultıǵan etti erinderi sol búlk etpegen qalpy qala berdi. «Sharshadyń ǵoı, dem alsańshy», — degendeı ornynan bıpaz kóterilip, tórdegi aq sur kisiniń tý syrtyndaǵy qus jastyqtyń ústine taǵy bir jastyq aparyp qoıdy.

Aq sur kisi eki qulaǵy edireıip, jelkesinen tónip tura qalǵan jańa jastyqty jaqtyrmaǵandaı, ıyǵynan asyra bir qarap, qabaǵyn shytyndy. Lám-mım aýyz ashpady. Qısaıǵan da joq. Sol ornynda miz baqpaı uzaq otyrdy.

Kóz aldynda — álginde ǵana aq jaımanyń ár jer-ár jerine búrise shońqıǵan jıde tastary. «Shildiń boǵyndaı shashyrap tústi-aý!»

Aq sur kisi kóz aldynda saırap tura qalǵan jıyrma bir tastan qutylmaqshy bolǵandaı soıaý kirpikterin kilgirte jumyp oıǵa shomdy. Jıyrma bir tas báribir tizilip turyp aldy.

«Áttegen-aı! — dedi ol ishinen. — Osyndaıda qasynda Taılan bolar ma edi!»

Ne de bolsa, ózi ashqan baldy ózi jorymaýǵa bel býdy. Esine eki abysynnyń áńgimesi tústi. Býaz áıel tús kórmeıtin be edi. Túsinde eki bóltirik eki emshegin emip jatpaıtyn ba edi. Oıana ketip, abysynyna aıtsa: «Oıbaı, sorly, seni qasqyr jep qoıady eken!» — demeıtin be edi. Otynǵa ketken beısharany, shynynda da, qasqyr talap óltirmeıtin be edi. Apa-sapa bop, marqumdy jerlep qoıǵan soń, álgi jaıdy abysyny enesine aıtqanda: «Qap, júziqara-aı, tústi sóıtip jamanǵa jorýshy ma edi. Ol beıbaq egiz ul tabatyn edi ǵoı», — demeýshi me edi. Bul kúnderi bunyń da býaz qatynnan aıyrmasy qansha! Júreginiń basy maı ishkendeı kilkip júrgende óz balyn ózi jorymaı-aq qoısyn. Kóp bolsa, Taılanǵa at shaptyryp jorytyp alar.

Kózi shańyraqqa túsip edi — kúldireýishterdiń arasynan jylt-jylt syǵalaǵan aspan kúndegideı emes kógisteý kórindi. Shildeniń de nobaılaıyn dep júrgeni ǵoı.

Báıbishe baıqalar-baıqalmas kúrsinip qoıdy. Kúndiginiń bir jaǵyn túrip, syrtqa qulaq tosty.

Áldekimniń aıaq dybysy estildi. Oń jaqqa kep tamaǵyn kenedi.

— Han-ıem!

Báıbishe buryn til qatty.

— Kel, Myrzataı, kire ber!

Esikten qapsaǵaı qara kisi kórindi. Tabaldyryqtan attaı sala qamshysy salańdaǵan oń qolyn omyraýyna aparyp taǵzym etti. Sóıtti de, buıryq kútpesten masaty kilemnen tómenirek, qoshqar múıiz qyzyl ala syrmaqtyń shetine kep tize búkti. Syrtyn aq kıizben syryǵan dalbaıyn alyp tizesine qondyrdy. Orda ishine kúńirsigen kún ıisi men ter ıisi múńkip qoıa berdi.

— Amanshylyq pa? — dedi kelgen kisi aldymen ózi til qatyp.

— Amanshylyq. Al habaryńdy aıta ber! — dedi aqsary báıbishe.

Jolaýshynyń esikten kirmeı jatyp, munshalyq jaıbaraqattana qalǵanynan tap pálendeı tosyn habar ákelmegenin sezip, tórdegi kisiniń álginde ǵana samsap túregelgen soıaý kirpikteri qaıtadan sulq tústi.

— Aıta qoıarlyq habar shamaly, — dedi qapsaǵaı qara, kópten beri ustara tımeı tikireıip turǵan qyltanaq shashynyń arasynan jylt-jylt domalap jatqan búrge tamshylardy jeńimen jasqap.

— Bashqurttar ne deıdi?

— Ne deýshi edi, úndemeıdi.

Han ıyǵyn tiktep otyrdy.

— Jol-jónekeı soqqan elderiń ne deıdi?

— Olardiki bir dúrligis. Bashqurttar ózdiginen qodyrańdap júrgen joq, bir shapqanda bes shapqanyna qaraǵanda qoltyqtarynan dym búrkýshiler bar desedi. Elshi attandyramyz dep, jatqan jylannyń quıryǵyn ózimiz bastyq. Qol qýsyryp músápirsip aldyna barǵasyn, qansha degenmen, aty áıel ǵoı, patsha da qaıdaǵy-jaıdaǵy ótken-ketkendi esine túsirgen shyǵar. İshken-jegenimizdi murnymyzdan syǵyp alatyn bolar. Endi qutyrǵannan qutylǵan dep, orys shebinen alys ketpesek, irgemizge tynyshtyq bola qoımas. Torǵaıyn da, Yrǵyzyn da tastap, Ulytaý asyp ketemiz deıdi.

Hannyń sup-sur beti sol sup-sur qalpy.

— Keıbir aýyldardyń jympıyp jurty ǵana jatyr. Han qozǵalǵysy kelmese, qala bersin. Orystyń qabaǵy jylyp, kósegemizdi kógertedi dep qashanǵy otyramyz. Qashpaǵan qashardyń ýyzynan dámetip, myqtyǵa arqa súıep, taıtańdaǵan bashqurttardyń talapaıyna tóze berer jáıimiz joq deıdi.

— Já, jolaýshylardyń habaryn aıtsaıshy.

Han qabaǵyn shytyndy. Onysy: «Áńgimesin buzbaı tynysh otyr!» degeni bolsa kerek.

Qapsaǵaı qara mynaý qabattasa aıtylǵan eki ámirdiń qaısysyn oryndaǵanym durys dep kóp daǵdaryp jatpady.

— Olardan habar bop jatsa, ózim de aıtar em ǵoı. Sol baıaǵy qańqý. Patsha olardy elge qaıtarmaı ustap qapty deıdi. Baıaǵyda qarap júrmeı, orys shebine kóp tıisken hannyń elshisi ekenin bilgesin tiride jibersin be deıdi.

Hannyń sol jaq qabaǵy sál búlk etti de, qaıtadan typ-tynysh bola qaldy.

— Jurt bashqurttardyń basa-kóktep turǵanyn elshilikten eshteńe shyqpaǵanǵa jorıdy.

Báıbishe mynandaı áńgimeni ári qaraı soza túsýdiń qajeti bar-joǵyn bile almaı kúıeýine qarady. Han ony baıqamaǵansydy. Myrzataı óz áńgimesinen ózi jalyqqandaı.

— Apa, qymyzyńyz bar ma, qatalap keldim, — dedi.

— Áı, bar, aıt. Myrzataıǵa qymyz sapyra bersin, — dedi báıbishe sol jaq bosaǵaǵa zekire til qatyp.

Úı syrtynan áldekim tyrp-tyrp basyp alystaı berdi.

Myrzataı endi tórdegi kisimen sharýasy joqtaı, aq sary báıbishemen sóılesip ketti. Bazar narqyn, ne ákelgenin, aıtqan tapsyrmalarynyń qaısysynyń oryndalyp, qaısysyn oryndaı almaı qaıtqanyn baıandap jatty.

Ornynan kóterile bere:

— Han-ıem, jolda Taılanǵa qondym. Jezdeńe sálem aıt dep edi. Moıynyma borysh bolmasyn, — dedi.

— Sálamat bolǵaı...

— Jezdeńe aıt, urynshylap kelgen kúıeýdeı tumshalanyp jatyp alǵany nesi? El ustaıtyn kisi, eń bolmasa, anda-sanda jurtqa elteń-selteń qarasyn kórsetpes bolar ma dedi.

Aqsur kisiniń bir jaq mıyǵy búlk etti.

— Balasyn kórdiń be? Ósip pe?

— Óskende qandaı, attyń qulaǵynda oınaıdy!

Quba jonda bir jylqy, bir adam ekeýden-ekeý bekitip tartyp keledi. Bıyl qula túzde qulannan basqa tiri maqulyq kezikseıshi! Al qulan degeniń jerge syımaıdy. Yńyp júr-aý, yńyp júr. Jaman tuǵyrmen ıt búlkekke salyp kele jatqan jalba tymaq Itjemesti keleke qylǵandaı jolyn olaı bir, bulaı bir keskestep ábden jynyn keltirgeni. Jóńkilip bara jatqan taǵy úıirge yzasy kelgende kez aldyna qazan-qazan qýyrdaq, tegesh-tegesh et elestep ketedi. Ol úshin áýeli anaý shapqylap júrgen tórt aıaqtyny ustap alyp, sharta býyp jyǵyp salýy kerek. Taı qazanǵa taq toltyryp asyp-qýyrýy kerek. Keń dalany erkin sharlap júrgen tórt aıaqtynyń kókiregindegi shybyn jan qońyr úıdiń túrýli irgesinen keń dúnıege kózin satqan eki aıaqtynyń keýdesine ushyp qoný úshin sodan basqa eshteńe qajet emes. Biraq aıdalada jalǵyz jortqan Itjemestiń qolynan onyń biri de kelmeıtin edi. Endi, mine, kóz aldynan bul-bul ushyp, saǵymǵa sińip joǵalyp jatqan qazan-qazan qyzyl qýyrdaqtan qaradaı qaǵylyp, aýzynyń sýy quryp, sory ábden qaınap keledi.

Qaraı-qaraı kózi de buldyrap ketipti. Iteńdeı-ıteńdeı beli de talyp qapty. At sýytyp alaıyn dep, jýsany men japaǵy qalyń kóldeý oıdyń ortasyndaǵy alda tómpektiń qasyna kep toqtady. Atyn tusap, otqa jiberdi. Sosyn tóńiregine qarady. Urynyń júzindeı jympıyp jatqan keń alqap. Oıyna birdeńe túsirgendeı ıegin qasydy. «Qap, mynaý oıǵa beker toqtaǵan ekenmin, anaý qara jalǵa kóterilip kidirsemshi», — dep ókindi.

Qazekeńniń eń aıaǵy belin bosatyp alý úshin de bıik jer izdeıtin ádeti ǵoı.

Sosyn álgi otyrǵan jerinen jel jaqqa qaraı qyryq qadam uzap, shalqasynan túsip jata ketsin... Kóz aldyna taǵy da taı qazan et pen mólteńdegen sirke sorpanyń tura qalǵany. Qapelimde, jer túbinen túıdek-túıdek kóringen qoıý shańdy da ańdaı qoımapty.

Tek bir ýaqytta jańa ǵana jambasynyń astynda óz taqymyndaǵy býyryl tuǵyrdaı myńq etpeı jatqan qara jerdiń kenet ysqyrynyp-pysqyrynyp, dúsirlep-tasyrlap týlap qoıa bergeni. Manadan beri qarasy joǵalǵandaı jym-jylas jatqan túz qustary qalbalaqtap áldeqaıda usha bastady. Itjemestiń qulaǵyna kúıdeı jaǵyp jatqan tyshqandardyń beıqam shıqyly da tym-tyrs bola qaldy. İn aýzynda kúnge qarap «ándetip» otyrǵan nemeler betaldy qula dúzge beze jóneldi.

Itjemes ne bolǵanyn túsinbeı biraz jatyp edi, býyryl tuǵyr ishin tartyp pysqyryna bergesin basyn kóterdi. Qara jer orynynda eken. Biraq bir dúbir qulaǵyn jaryp barady. Býryl baıtal basyn jerden kóterip alǵan. Sonyń qulaǵyn qaıshylaǵan jaǵyna qarap edi — kókjıek álemtapyraqtanyp ketipti.

Áýeli naızadaı tik shanshylyp, birte-birte jan-jaǵyna jaıylyp, ulǵaıa túsken qoıý shań jaqyndap keledi. Jańa ǵana tunyq kóldeı móldirep jatqan zeńgir aspan tuıaq basty shalshyqtaı qoımaljytyp sala bergen.

Itjemes jaǵasyn ustady. Kálımasyn qaıyrdy. Úsh ret qaıtalaýdyń orynyna otyz ret qaıtalaǵan shyǵar. Áıteýir tozǵan kebistiń julyǵyndaı jaıyn aýyzy áldene dep kúbirleýmen boldy.

Qudaı biledi, mynaý tegin shań emes. Iá bashqurt, ıá jońǵar... Qystykúni bashqurttyń myń attysyna qoǵadaı japyrylyp, jýsap qalǵan qazaqtyń taǵy qansha bozdaqtan, taǵy qansha qylquıryqtan aırylatynyn kim bilsin! Onda osy kúnniń ózinde pushpaq tistelep, zorǵa talshyq aıyryp otyrǵan qazaq qara sýdan qaımaq qarap birjola pushaıman bop qaldy deı berińiz.

Býdaq shań burynǵydan beter zoraıa tústi. Aspan astyn túp-túgel topyraq kómip ketkendeı.

Myń-san tuıaq dyńyldaǵan qatqyldyń ózin qarsh-qarsh shaınap obyp barady.

Pisip, qaıratyna minip turǵan qońyr shóp kirsh-kirsh janshylyp jatty.

Kókjıekten jalǵyz quıyn bop qylań bergen shań endi, mine, jan-jaqtan uıysyp tutasa bastady.

Tutasqan shańnyń astynda jıralańdap áldebir alyp jylandar qaptap kele jatqandaı. Bir-birine ulasyp aspan asty túgel shubarytyp ketkendeı. Aqyr zaman bolarda jer astynan shyǵatyn jeti basty ajdaha osy shyǵar! Ireleńdep kelip qaldy...

Itjemes qaıda keterin bilmedi. Mıdaı jazyqta butadan basqa bas saýǵalar pana joq. Butasy da kisi túgili qoıan qalqalaıtyn qaýqary joq ıtsıgek pen adyraspantuǵyn.

Kálımany qaıtalap aıta berse, jany jaı tabatyndaı, Itjemestiń jalaq erini jalpyldap bir tynym tapqan emes.

Qoıý shań taqap qaldy. Dúsir-dúsir tuıaq úni anyq estiletindeı.

Jan-jaǵyna jaltaqtap taǵy qarady. Endi kózi shaldy — anadaıdaǵy qyrat kún batys betin tastaqqa tirep, kóktumsyqtanyp bitedi eken. Shamasy, jańbyr jaýǵanda sý ustaıtyn ne kúp, ne turan bolsa kerek. Endeshe, buqqan kisiniń bóksesin kólegeıleı alar bir qalqa tabylsa, sol aradan tabylady.

Buqpaqtap salyp keledi. Áldeqaıdan qıqý shyqty. Esi ketip, boıyn tiktep ap, juldyzdaı aqty. Kesirtkeniń basyndaı kók qasqa tumsyq jetkizer emes.

Ýh! Aıaǵy tastaqqa tıdi me, qaıtti?! Birer ret, tipti, tabanyna tas batqandaı da boldy ǵoı! Oǵan qaraıtyn Itjemes bar ma?..

Eki ókpesin qolyna alyp kók tumsyqqa jetti-aý aqyry. Mine, sumdyq! Aldy -tastaq ta emes, kúp te emes, aran or. Qoldan qazǵan or. Bir betin alystan oraǵytyp, doǵasha ıiltip, tas úıip qorshapty.

Ne de bolsa, oılanyp jatarǵa mursha joq. Doǵasha ıilip jatqan uzynsha orǵa qarǵyp ketti.

Qarǵýyn qarǵyǵanmen kózi atyzdaı boldy. Ordyń túbi andyzdap turǵan kóp istik naıza. Qazir-aq bireýi munyń talaı-talaı toqtytorymnyń obalyna qalǵan quzǵyn qursaǵyn jaıratyp jaryp túsetindeı.

Mine, qyzyq! Álgi andyzdaǵan kóp istik andyzdaýymen tur. Al bul bolsa, ushpa jardyń dál túbine domalap tústi. Jol-jónekeı shyntaǵyn tasqa soǵyp alǵany bolmasa, tula boıy tıtteı de zaqym kórmepti.

Sóıtse, oń shyntaǵynda bir istik, sol shyntaǵynda bir istik, dál tumsyǵynyń aldynda jáne bir istik. Tek tý syrtynda ǵana istik kórinbeıdi. Biraq, ol jaq túksıgen jaqpar tas qabyrǵa. Arqasyn soǵan tirep, «ýh» dep bir dem aldy.

Qımyldarǵa dármen joq. Jan-jaǵy jalańdaǵan istik. Kózin satyp qarap baqty. Áldekim kádimgi nar qamysty erinbeı-jalyqpaı ábden keptiripti. Erinbeı-jalyqpaı bir jaq ushyn pyshaqpen súıirlep kesip, istik jasapty. Ony erinbeı-jalyqpaı osynda ákep qondyrypty. Bireý emes, ekeý emes, san jetpesteı qyp samsatyp turyp qondyrypty. Tap kelgenniń ishek-qarnyn sýdaı shashyp, qarnap alýǵa ázir tur.

Sol samsaǵan sansyz istiktiń ortasyna top etip domalap tússe de, tiken kirgendeı zaqym kórmegenine masattanyp Itjemes otyr. «Búıtpesem, Itjemes bolamyn ba!» — dep qoıady ishinen.

Endi, mine, ol óziniń qalaı aman qalǵanyna emes, osynsha kóp istikti erinbeı-jalyqpaı kim shanyshty eken dep basyn shaıqap qoıady. Biraq, sonyń bári qandaı maqsatpen isteldi degen saýal oıyna kirip te shyqqan joq.

Erinin bir sylp etkizip, basyn muzdaı jarǵa tirep, shalqaıa ketti. Sol-aq eken kózi qaıtadan jumylyp júre bergeni. Jan-jaǵyn taǵy da tegesh-tegesh et pen saba-saba qymyz qorshap aldy. Qazan-qazan qyzyl qýyrdaqtyń kúńirsik ısi muryn jaryp barady.

Kenet qulaǵyn jara ashshy aıqaı shyqty. Tátti uıqy jym-jylas joǵaldy. Sóıtse, manaǵy qoıý shań tóbesine tónip tura qapty. Aspan degeniń salaq úıdiń dastarqanyndaı kúldibadamdanyp ketken. Jan-jaǵynyń bári bulqan-talqan...

Itjemestiń esine manaǵy qashqan jerinde qalaı bolsa solaı qaraýsyz qalǵan býryl baıtaly tústi. «Beıshara ne ǵyp tur eken?» — dep oılady.

Sol eki ortada tókpektete shyqqan qoıý dúsir qulaǵyn kómdi de ketti.

Áldene top-top túsip jatyr.

Áldene shar-shar shyńǵyryp jatyr.

Qors-qors... Dúrs-dúrs...

Tas tóbesinen zý-zý ótip jatqan birdeńe...

Kıizdeı uıysyp turyp alǵan qoıý shańnyń arasynan batpan-batpan qara tas burshaqtaı jaýyp turǵandaı. Biraq, únsiz-tilsiz meńireý qara tas emes, qulyndaǵan daýsy qulaqqa jetip shyńǵyratyn jany bar qara tas. Ókire shyńǵyryp qulap jatyr, qulap jatyr.

Áldebir kóp dúsir oraǵyta shapqylap júr.

Myńdaǵan qulyndy shyńǵyrtyp qatar baýyzdaǵandaı ájeptarqy daýys tóbe quıqasyn shymyrlatty.

Qulaǵyn basyp, kózin jumyp aldy.

Áldebir ashshy ún men tasyr-tusyr basylar emes. Munyń mıy zeńip bara jatty. Ne de bolsa jan-jaǵyna qaramaýǵa tyrysty. Ne de bolsa, mynaý alaman-asyr basylǵansha osy orynynan tyrp etpeýge bel býdy.

Kózdi tars jumyp ap áli otyr, áli otyr... Biraq, bul joly kóz aldyna tegesh-tegesh et pen saba-saba qymyz kelmedi. Murynyna qazan-qazan qyzyl qýyrdaqtyń kúńirsigen ısi kelmedi. Júrek loblytar qan ısi, ter ısi keldi...

Kóz aldy munarytyp, mıy zeńip barady. Aspannan burshaqtaı jaýyp turǵan kóp qara tastyń bireýi bunyń dál tóbesine túsip kele jatqandaı.

Jalma-jan kózin ashyp aldy. Qarsy aldyna, ordyń jıegine bir attydan soń bir atty shaýyp kep, qatar túzep qarap tur. Báriniń de kózi shoqtaı jaınaıdy. Báriniń de kózi ordyń ishinde. Tisteri aqsıyp, bir-birine áldene dep til qatady.

Olardyń qazaqsha sóılep turǵanynan, qalmaqsha sóılep turǵanynan, bashqurtsha sóılep turǵanynan bul atymen beıhabar. Qulaǵynda — sol baıaǵy japatarmaǵaı jarysa shyqqan kóp ashshy jańǵyryq.

Or jıeginde turǵan kóp attynyń kózderi bul jaqqa iship-jep qaraıdy. Bastaryn shaıqap, tańdaılaryn qaǵady. Yrjyń-yrjyń kúlisedi.

Bular nege máz-máıram? Jan-jaǵyna qarap edi, manaǵy samsaǵan kóp istikke qarnalyp qorqyrap jatqan kóp haıýandy kórdi. Keıbiri jandármen bulqynsa, keıbiri jaryq dúnıeden kúderlerin birjola úzip sulq qalǵan.

Anda qarasa da — teńkıip jatqan solar. Munda qarasa da — teńkıip jatqan solar. Bul qapelimde jan-jaǵynda jaırap jatqandardyń qandaı janýar ekenin de ańǵarmapty. Sóıtse — qulan eken. Keshe ǵana jolyn keskestep quıyndatyp ótip jatqan túz taǵylary. Keshe ǵana bul olarǵa kijine qarap qalyp edi. Endi, mine, beıshara maqulyqtardy adam aıaǵandaı. Qaıdaǵy bir qaýdyrlaǵan qamys basynan ajal taýyp qapy ketip jatqandary.

Manaǵy qulaq jarar ashshy aıǵaılar tyıylǵan. Ordyń ishi túgel qorqyrap jatyr. Osynaý jantásilim daýystar or jıeginde úzeńgilerin tebinip shirenip turǵandarǵa masa shaqqan qurly kórinse, ne deısiń? Eki ezýleri eki qulaqtaryna jetip máz-máıram.

Sóıtse, olardyń nápahasy — myna orda jaırap jatqan kóp maqulyqty qalshyldata qorqytqan qara júzdi ajal eken. Sóıtse, olardyń qýanyshy — myna tynystary tarylyp, jan ushyra qorqyraǵan jazyqsyz tórt aıaqtylardyń shybyn janyn shyrqyratqan qanypezer azap eken.

Áne, olar attarynan qarǵyp túsip, or ishine sekirdi. Qyndarynan jalańdaǵan sapylaryn sýyryp, jan-tásilim jatqan haıýandardy baýyzdaı bastady.

Shúmekteı shapshyǵan qyzyl qan qoldaryn jýyp júr. Oǵan qaraıtyn aq sapy ma... Kúnge shaǵylysyp jarq-jurq etedi.

Or jıegine taǵy da bir top atty keldi. Top-top attylar jan-jaqtan qaýmalap qorshaı bastady. Mine, munyń dál aldyna sala qulash kók atty kep toqtady. Ústinde — shanshyla qaraıtyn aq sur kisi. Or ishine kózi túskende qasyndaǵylardaı kúlimdep qoıa bergen joq. Qaıta qalammen syzǵandaı jińishke qasy bir túrli tunjyrap sala berdi. Yzǵarly ala kózi qapelimde or túbindegi Itjemeske túsip ketkendeı. Óńmeninen ótip barady.

Onyń tuńǵıyq janarynda qýanysh ta, muń da, ańtarylys ta, abyrjýshylyq ta emes, olardyń bárinen de tereń, bárinen de jumbaq, buryn bul jan balasynan kórmegen bir tuńǵıyq tosyn syr tunyp tur. Tipti onyń munymen de, mynaý qan sasyp jatqan mol qasap pen qarq bop júrgen qasapshylarmen de esh sharýasy joq, áldeqaıda, mynaý dúnıede tek ózine ǵana málim bir tylsym nysanaǵa tesile qarap turǵandaı.

Itjemes sol bir sıqyrly kózqarasqa arbalyp qalǵandaı. Or ishinde ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn da umytypty. Sóıtse, sapysyn jalańdatyp, bir qasapshy buǵan qaraı bettep keledi. Dál aldyna tórt aıaǵy kókten kelip teńkıe qulaǵan bozǵylt haıýannyń basyn kóterdi. Tanı ketti — býryl baıtaly! Janýar tostaǵandaı janary jaýtańdap, osqyryndy da, qasapshynyń qandy pyshaǵyna keńirdegin tosa berdi.

Onyń da, munyń da kózinen jas yrshyp ketti. Qasapshy sharýasyn bitirip bolyp, sapysyn jarqyldatyp, artyna jalt buryldy. Itjemestiń daýsy shyǵyp ketti.

Qasapshynyń kózi atyzdaı boldy. Or jıegindegiler de úrpıisip qaldy.

Jar túbinen jarbıyp ol túregelgende jurt dý kúldi.

Kún uıasyna qona oshaq orynyndaǵy kúldeı bop dereý kógis tartyp qoıa bergen kól-kósir jazyqtyń tóbesine yrysty úıdiń erteli-kesh ottan túspeıtin kúıelesh qazanynyń túbindeı qap-qara tún ornady. Tóbeden salbyrap tóne túsken malaqaıy qoıý qarańǵyny jasqap keri qaıtarǵysy kelgendeı salqyn belde samsap ot laýlady. Ana jerde de lapyldap janyp jatqan ot, myna jerde de — lapyldap janyp jatqan ot. Ot tóńiregi — naızalary shoshańdaǵan kúıek saqal erkekter. Bastarynda — jaltyldaǵan temir dýlyǵa, ústerinde — jaltyldaǵan temir saýyt, belderinde — jaltyldaǵan kise... Myna turystary bir kezde tómen etek urǵashyny aq baqanǵa asyldyryp, bebeýlete sarnatyp dúnıege kelgen qýys ózek pendelerden góri usta dúkeninde kórik pen tóstiń ortasynan shyqqan temir ózek birdeńelerge kelińkireıdi. Tipti jandaryna jaqyndap barýǵa deneń túrshigetindeı. Eki aıaqty olardan góri anadaıda pysqyryp-túshkirip túngi salqynmen qomaǵaılana jaıylyp jatqan kóp tórt aıaqty áldeqaıda etene, áldeqaıda jaqynyraq sıaqty.

Itjemes keý-keý topqa aralasa almaı bólek tur. Esildertteri lapyldaǵan otta bop ıin tirese qalǵan temir kıimdilerdiń munymen esh sharýasy joq. Alda-jalda ol mynaý jalba-julba qap-qara túnniń qoıynyna sińip joǵalar bolsa, tap izdep tabamyz dep tabandarynan taýsyla qoıatyndaı túrleri kórinbeıdi.

Itjemes eki udaı... Tý syrtynda týyryla qoıylyp kele jatqan maılaqy qap-qara tún. Oǵan bir súńgip ketseń, aldyń — aq júzdi azattyq. Aıaǵyń jeter jerge jetip óler erkindik. Basyńda noqta, tirseginde tusaý joq bostandyq. Joǵalǵan taılaqtaı bosa ber, bosa ber...

Al, endi tapjylmaı tura berseń, kóretiniń — mynaý aspanmen taıtalasqan alaý ot. Samala jaryq. Jurt ortasy. Jan-jaǵyń tola oqty kóz. Synaı qaraıtyn, mineı qaraıtyn, qyzyqtaı qaraıtyn, músirkeı qaraıtyn, mise tutpaı qaraıtyn ala kóz, ash kóz, jymysqy kóz... Kóz, kóz, kóz...

Itjemesteı olpy-solpy adamdardyń dúnıedegi sýhandary súımeıtin eki nársesiniń biri — kóz de, ekinshisi — sóz... Ekeýi de — anaý ot basynda.

Ol mańaıǵa barǵysy kelmeıdi. Biraq, kete de almaıdy. Aıaǵy qara jerge shege bop qadalyp qalǵandaı. Qozǵap kórip edi — tabanynyń tap jelimdelip qala qoıǵan eshteńesi joq sıaqty. Endeshe, nege ketpeıdi? Mynaý qaralaı kózin qarlyqtyryp turǵan kóp qynap, kóp naıza, kók saýyt, kók súńgiden nege betaldy qula dúzge beze jónelmeıdi? Nege? Qorqynysh pa... Olaı deıin dese, manaǵy or jıegindegi qasapshynyń qolyndaǵy qara pyshaqtan basqa dál buǵan qaraı tiktele oqtalǵan eshkim de, eshteńe de joq...

Endeshe neden seskenedi? Nege ketpeıdi? Qaımyǵyp turyp qashpaıtyny, betteı almaı turyp bezinbeıtini nesi? Ony mynaý bóten top, bóten ortada osynsha baılap-matap jibermeı turǵan sıqyrdyń aty ne? Itjemes sony bilgisi kelgendeı, mynaý qap-qara aspannyń astyndaǵy ulan-asyr tirshiliktiń barsha qupıasyna bir-aq sátte túp-túgel qanyǵyp alǵysy kelgendeı, jan-jaǵyna alaqtaı qaraıdy. Qalqan qulaǵy odan saıyn qalqaıyp, japyraq tanaýy jybyr-jybyr etedi. Qansha degenmen mynaý tula boıy tunǵan qater qarań dúnıede Itjemes úshin qımas birdeńe bardaı. Sonyń ózi tap onsha alysta da emes, qol sozym jerde turǵandaı. Qarasyn kórmese de, bir ázázil ıis boıyna túsip, elitip alyp bara jatqandaı. Ol ne? Oǵan sanasy jete qoıatyn emes. Áıteýir birdeńe: «Ketpe! Ketpe! Ketpe!» — dep ústi-ústine qaqyldap baqqandaı.

Onyń qulaǵyna osynsha tónip, osynsha qaqsap turǵan bul ne boldy eken?

Jan-jaǵyna kóz tastap edi — jalǵyz tur. Anadaıdaǵy qaz-qatar laýlap jatqan kóp ottyń basyndaǵylardyń buny kózge ile qoıatyn túrleri baıqalmaıdy. Tisteri aqsıyp, ózara áldene dep japyr-jupyr til qatysyp máz-máıram. Biraq eshqaısysy tap buǵan: «Ketpe!» dep sóz shyǵyndaı qoımaǵandaı.

Alaqtap tóbege qarady. Jer betindegi samsaǵan kóp ot aspandaǵy qujynaǵan kóp juldyzdy da kórsetpeı tastapty. Tóńiregin tutasa qorshap alǵan meńireý qarańǵyda buny: «Ketpe!» — dep azǵyratyndaı til de, kóz de joqtaı.

Tý syrtyndaǵy týyrylǵan qarańǵyǵa qulaǵyn tósep edi, qomaǵaı jylqylardyń ústi-ústine pysqyrǵanynan, qalyń ebelekti kúrt-kúrt otaǵanynan ózge dybys estiler emes. Olardyń qıakeldi eki aıaqty Itjemeske: «Ketpe!» — dep jalynyp-jalbarynyp jatýǵa murshalary joq sekildi.

Bul qaıran qalyp ıyǵyn qıqańdatty. Tamaǵy qurǵap bara jatqasyn jutynyp qalyp edi — qyzyl óńeshi qurǵyrynyń shıq ete túskeni. Sol-aq eken, ishegi shuryldap qoıa berdi.

Itjemes manadan beri oǵan: «Ketpe! Ketpe!» — dep qaqyldap baqqan ázázildiń qaıda buǵyp otyrǵanyna endi baryp túsindi.

Tanaýyna áldeqaıdan bir tátti ıistiń kele qalǵany. Jel alyp keldi deıin dese, lúp etken lep joq. Tútin alyp keldi deıin dese, laýlap janyp jatqan kóp ottyń eshqaısysynan asýly qazan kórinbeıdi. Endeshe, mynaý súıek-súıegin balqytyp bara jatqan tátti ıis qaıdan shyǵyp jatyr? Ol anaý tas tóbeden etpettep tóne túsken qoıý qarańǵydan shyǵyp jatqandaı. Ol mynaý kókke shanshyp lapyldap janyp jatqan kóp ottan shyǵyp jatqandaı. Ol tipti qara jerdiń dál ózinen shyǵyp jatqandaı. Budan ári shydap tura almaı, jasqana basyp ot basyna jaqyndady.

Dúnıede ne kóp dese, bilmeıtini kóp eken. Manaǵy kórgeni bashqurttyń da, jońǵardyń da qoly emes, kádimgi qashqan qulannyń shańy bop shyqqany. Qýǵynshydan úrkip jóńkile qashqan taǵy úıir jolynda ne tursa da, qaramapty. Aıdalada jańǵyz jaıylyp turǵan býryl baıtaldy da qaqpaılap ákep, ózderimen birge aranǵa jyǵypty. Endi bolmaǵanda Itjemestiń ózin de tuıaqtarynyń astyna sap tapap ketetin túrleri bar eken. Baıtal túgil bas qaıǵy dep beze jónelgeni mundaı abyroı bolar ma! Keıde júrek jutqan batyr táýekelinen tappaıtyn qaıyrdy qorqaq úreıinen tabady eken. Ókshesi kúnge shaǵylysyp zytyp bermese, Itjemeske qazir mynandaı yljyrap pisken tátti tamaq buıyrar ma edi, buıyrmas pa edi...

Ýyljyp tur-aý, ýyljyp tur. Tisińe tımeı jatyp qarynyńnyń sonaý qurdym quryshynan baryp bir-aq shyǵady. Dúnıede mundaı da tátti tamaq bolady eken...

Sóıtse Itjemes buǵan deıin bosqa júripti. Ne kóp, taǵyny oq shyǵyndamaı jaıratyp salýdyń joly kóp eken. Onyń biri manaǵy aran degen pále kórinedi. Qulandar sýatqa baratyn jol boıyna, kóleńkesi mol qalqa-qaltarystarǵa or qazylady. Ordyń óne boıyna ábden dyńyldap kepken nar qamystyń basyn bizdeı qyp ótkirlep jasaǵan istikter shanshylady. Sońynan qıqý shyqsa boldy, aıaǵyna jalynatyn ańǵal úıir ajalǵa qaıtip ózderi kelip urynǵandaryn bilmeı de qalady.

Al, álgindeı ońtaıly jer tabylmaǵanda, qulandar óretin óristiń kez kelgen jerinen or qazylyp, onyń bir jaq qaptaly tas úıip qorshalatyn kórinedi. Jaraý mingen qaıtarmashylar qaltarystan shyǵa kep, qannen-qapersiz jaıylyp júrgen taǵy úıirdi qıqý salyp úrkitedi. Ańshylardyń ekinshi toby qashqan úıirmen qaptaldasyp shaýyp otyrady. Qýǵynshynyń jolyn kesip ótpese bastary aýyratyn janyqas maqulyqtar qaptaldasqan júırikterdiń aldyn orap ótemiz dep eregesip baǵady. Arǵy jaǵy belgili: tyǵyryqqa tirelgen aqylsyz haıýandar bultarýdy bilmeı aýzyn ashqan aran orǵa opyr-topyr sekirip, narqamys istikterge qarnalyp óledi.

Buzbaı pisirgen qulannyń shylqyǵan semiz etine keńirdekteı toıǵan ańshylar aran jaıyn murttarynan maı sorǵalap otyryp áńgimeleıdi.

Manaǵy aran ishinen súırep shyǵarylǵan qısapsyz qulannyń kópshiligi túıe-túıe qyp aýylǵa artylyp jiberildi. Qalǵandaryn qasapshy jigitter besin aýa osy mortyǵy, ebelegi kóp qara jonǵa kelgen soń terilerin sypyryp, ishek-qaryndaryn aýdaryp tastap, jiliktep buzyp, álekke túsip jatpaı-aq shiliktiń sabaý butaqtarymen qaıtadan búrgen-di. Qaz-qatar jarystyryp tórtkil shuqyrlar qazylǵan-dy. Sol shuqyrlarǵa álgi búrilgen qulandar salynǵan-dy. Ústin topyraqpen myqtap turyp kómgen-di. Kómbeniń betine taý-taý qyp otyn úıilip alaýlatyp ot jaǵylǵan-dy. Manadan beri Itjemestiń kózin arbap turǵan ázázil ottar solar-dy. Al onyń boıyn balbyratyp, áketip bara jatqan ádemi ıistiń kókten de, ottan da emes, kádimgi qara jerdiń ózinen shyǵyp jatqandaı bop kóringeni de sondyqtan-dy. Lapyldaǵan alaýdyń jalyny basyldy. Ornynda jaınaǵan qyzyl shoq qaldy. Ol birte-birte qolamtaǵa aınaldy. Qolamta bozara-bozara kúlge aınaldy. Kúldi jigitter aýlaǵyraq kúrep tastady. Sonyń ózinde ottyń orny qol apartpaı órtenip turdy. Topyraqtyń betiniń qyzýy basyla shuńqyr arshyldy. Jer astynyń ystyq taby bet sharpydy. Qarýly jigitter oǵan qaramastan aq ter, kók ter bop kómbeni arshyp baqty. Bir ýaqyttarda baryp býy burqyrap kómbe de kórindi. Ony kıiz qolǵap kıgen jigitter jer astynan sýyryp alyp, anadaı jerdegi alańqaı kógaldyń ústine apardy. Butamen búrgen kómbe jaryldy. Qynyńnan sapyńdy sýyr da talasa-tarmasa jaıǵasyp jatqan jurtpen birge qatarlasyp otyra ket. Pyshaǵy bar súıgenin jeıdi, pyshaǵy joq tıgenin jeıdi. Óz býyna ózi pisken semiz ańnyń jas eti tańdaıdy julady. Qunyǵa túsesiń. Suǵynǵan jurtpen birge sen de óńmeńdep baǵasyń. Qashan ishińe el qonǵanda baryp keıin sheginesiń. Qaı-qaıdaǵy qysyr áńgime sosyn baryp órbıdi.

Mynaý opyr-topyr da búgingi oljalaryna jaý túsirgennen beter masattanyp baqty. Oǵan basqa túsinbese de, Itjemes túsinedi.

Shyjyǵan shildede qyzylsyrap, tisi qyshyp júrgen qazaqtarǵa mynandaı qan qasap kúnde-kúnde tap bola bermeıdi. Jurt jazda jıyn men toı bolmasa, alystan bir asa qadirli qonaq kelmese, bostan-bosqa qan shyǵarmaıdy. Sonda ashshy irkitke aram shemirshekterinen kerelegen erkekter jaǵy: «Shirkin, osyndaıda tis shuqıtyn qajań-qujań tabylmaıdy-aý!» — dep tańdaılaryn qaqsa, áıelder jaǵynyń: «Terlep-tepship ishetin bir tostaǵan jas sorpa-aı!» — dep aýyzdarynyń sýy qurıdy. Dáý de bolsa, osy jer basyp júrgen qazaqtardyń kópshiligin shesheleri bir tostaǵan jas sorpa men aıaq qaptyń túbinde qystan qalǵan qaqpysh borshaǵa talǵaǵan shyǵar...

Erini tobarsyp otyrǵan aýyldar barymtaǵa jumsaıtyn qarýly jigitterin keıde ań qaǵýǵa jumsaıdy. Qarýly qalyń qol bop attanǵan ańshylar eti kóp tarpańnyń úıiri bolmasa, qaraquıryq, aq bóken sekildi «usaq-túıekterge» bola qyndaryn qandamaıdy. Ondaılardyń ajaly ıt júgirtip, qus salǵan saıatshylar men buta toryǵan qaqpanshylardan keledi.

Mundaı uly dúrmek saıatshylyqqa keıde el basy, rý basylardyń ózi bastap shyǵatyn kórinedi. Manaǵy Itjemestiń qaq aldynda kók at minip tura qalǵan aq sur kisi han deıdi. Kádimgi Ábilqaıyr han sol kórinedi.

Muny estigende Itjemes túıilip qala jazdady. Ol biletin qazaqta ne kóp — sultan kóp, bı kóp, batyr kóp — áıteýir el ústindegi ulyq kóp. Buryn-sońdy ondaılarmen tabaqtas bolmaq túgili, ondaı dáýren oıyna kirip kórmegen Itjemes hannyń qosynan bir-aq shyqqanyn bilgende qaqalmaǵanda qaıtsin! Qolyndaǵy kári jilikti aýyzyna apara almaı biraz otyrdy. Tek qursaǵyna kirip alǵan áldebir ash tyshqan: «Aý, nege kidirdiń?» — degendeı, taǵy da shıyq ete qalǵanda baryp, jalma-jan apyl-ǵupyl asaı bastady. Asaǵan saıyn qaryny ǵana emes, kóńili de toǵaıa tústi. Han ordadaǵy qańqasapqa tap bolyp jatqan qazaq kóp qoı deısiń be? Ondaı nápaqa da buıyratyn kisisine ǵana buıyratyn shyǵar. Itjemeske qudaı berýdeı-aq bergen eken. Ol úshin burnaǵy jyly kórise barǵanda eki órkeshi baladaı taılaq jetektetken naǵashylarynan, arasyna jyl túspeı jatyp joǵalyp ketken sary taılaǵynan, taılaǵyńdy izdep kel dep astyndaǵy baıtalyn túsip berip, jón siltep jibergen jamaǵaıynan, sodan beri taqymynda salpaqtap kelip, búgin aıdalada betine laǵyp júrgen esirik taǵylarmen birge qandy aýyz arannan bir-aq shyqqan býryl baıtalynan, jyl on eki aı boıy qonalqyǵa túndeletip kelgeninde tartynbaı tabaqtas qylǵan mynaý uly túzdiń qaraqalpaǵy men qazaqtarynan, jer túbinde jatyp ap jetkizbeı qoıǵan bashqurttar elinen, mana oıda joqta záresin ushyryp tap bola ketken qoıý shańnan, sonshama bir betkeı bop qyńyr minez jaratylǵan ári ańqaý, ári aqylsyz túz taǵylarynan, olardy osylaı op-ońaı jem etýdiń jolyn bilip alǵan mynaý shaqsha bas eki aıaqtylardan, shyrq aınalyp kelgende, osynyń báriniń oraıyn keltirý úshin jyl jarym ýaqyt boıyna bir habaryn shyǵartpaı qoıǵan taǵy da sol baıaǵy sary taılaǵy men birer aýyldy aınalyp, eline qaıtyp ketpeı, ne de bolsa kúderin úzbeı, qazannan qazan saǵalap, qazaqty qoıyp bashqurt asyp kete jazdaǵan ózinen júz aınalyp, júz ret sadaǵa ketse bolmas pa!» — dep masattandy Itjemes. Endi mine, dý-dý toptyń ortasynda.

— Esimiń kim?

— Itjemes.

— Kimniń balasysyń?

— Salpynyń.

— Qaı atadansyń?

— Báıimbet.

— Qaı Báıimbet?

Itjemes basyn shaıqaıdy. Daǵdaryp qalǵandar sol eki ortada taǵy bir suraq oılap tabady.

— Qaıdan júrsiń?

— Qarataý boıynan.

— Qaıda barasyń?

— Bashqurttarǵa.

— Ne izdep kelesiń?

— Taılaq joǵaltyp em.

— Qashan joǵaltyp eń?

— Byltyr kóktemde.

— Bashqurttarda ekenin qaıdan bildiń?

Itjemes ıyǵyn qıqańdatady. Otyrǵandar dý kúledi. Olar endi ony qoıyp, bir-birine suraq jaýdyrady.

— Qarataý bolǵanda qaı arys bolǵany?

— Qarataýda qaı arys joq.

— Báıimbet bolǵanda qaı rý?

— Báıimbet qaı rýda joq. Ol arǵynda da, qypshaqta da, álimde de, baı ulynda da bar. Bunyń qaısysynan ekenin ıt bilip pe?

— Ata saqaly aýzyna shyqqansha rýyn bilmeıtin bul qandaı maýbas?

— Sary ala tańnan turyp ap, tirsegińdi sýǵa kestirip ketpen shapsań, rýyń túgili qatynyńnyń atyn umytyp qalarsyń.

Qarq-qarq kúlki qaıta estildi. Semiz etke shylqıa toıyp alǵan qazekeń keńk-keńk kúlgennen basqa ne biledi! Kózderinen jas aqqansha kúledi. Taǵy da Itjemesti qajaıdy.

— Iteke, qandaı ónerińiz bar? Itjemes úndemeıdi.

— Aıdalada buta túbinde buqpaqtap júrgen qańǵybastan qandaı óner surap otyrsyń!

Itjemes qıtyqtanyp qalady. Qıaq murtty bir sıpap qoıyp kúńk etedi.

— Bir qazaqtyń qolynan keletin nárse bizdiń de qolymyzdan keletin shyǵar.

Keý-keý áńgime bir sát toqyraıyn dedi. Itjemes kún qaryp, jel qaǵyp qyzaryp ketken kózin bir baǵjań etkizedi de, odan ári úndemeıdi.

Endi jurt shyndap kóńil qoıady.

— Itekesi, sonda ónerińiz aýyzyńyzda ma, qolyńyzda ma?

Itjemestiń qyzyl kózi taǵy bir baǵjań etedi.

— Aýzymda.

— Án salasyz ba?

— Joq.

— Bılik aıtasyz ba?

— Joq.

— Sonda ol qandaı óner bolǵany?

— Anaý bútin qulandy beri ápkelshi.

Sóıtip Itjemeske bashqurttardyń dáminiń shamalyda buıyra qoımas túri bar. Ol han ordanyń mańyna birjola turaqtap qalmasa netsin! As pen jıynǵa dalanyń qaı shonjary júırik jetelemeı, báske túser palýanyn, ánshisin, kúıshisin, meshkeıin ertpeı barýshy edi. Hannyń burynǵy meshkeıi jarty qazaq, jarty qalmaq Anapıa ana joly Hıýada básekege túsem dep júrip, órik-meıizden ushynyp, alty aı jaz aýyryp jatyp, jaqynda dúnıe salǵan-dy. Sonyń oryny, dáý de bolsa, osy Itjemeske buıyratyn shyǵar.

Buǵan deıin samıan saharadaǵy qaı aýylǵa da saqtana kirip, urlana shyǵyp ketetin. Óıtkeni, anada joq qaraımyn degende, astyna at bergen jamaǵaıyny: «Abaıla, kóp uzap ketpe... Basqa rýdyń shashaý shyqqan malyn ǵana emes, janyn da sińirip ketkisi kelip jalanyp otyrǵan qazaq az emes», — degen. Biraq, qaı aýylǵa kelse de, tap buny qoldy qylǵysy kep suqtanǵan eshkimdi kóre qoımady. Óıtip, buny qaıbir qysy-jazy eldiń shetine, jeldiń ótine qoıyp jylqymdy qaıyrtam desin. Ol úshin, eń quryǵanda, soıyl kóterer bilek kerek. Itjemeste qoı túgili taı taýysar aran qursaqtan basqa eshteńe joq edi. Al, aran qursaq pen apandaı aýyz, qudaıǵa shúkir, kez kelgen qazaqtyń ózinen de tabylady. Endi, mine, kisiniń baǵy janaıyn dese, qıyn ba!

Itjemes sol túni qýanǵannan uıyqtaı almaı, jyl boıy «jaırap qalǵyrlap» kelgen sary taılaǵyn myń qaıtara aınalyp-tolǵanýmen boldy.

Jazdyń túninde salqyn belge toqtaǵan qalyń qosynda tań atqansha tóńbekship shyqqan jańǵyz Itjemes qana emes-ti.

Qaq ortadaǵy sary ala shatyrda Ábilqaıyr han qansha aýnaqshysa da, kirpigin aıqastyra almaı-aq qoıdy.

Jazdyń mamyrajaı keshi typ-tynysh. Shatyrdyń tórt buryshynda telmirgen tórt saqshyda da, esiginiń aldyndaǵy eki saqshyda da lám-mım ún joq. Alysyraqtan pyrt-pyrt jaıylyp júrgen jylqylar pysqyrady. Qosyn-qosyndaǵy keý-keý áńgimeler de tyıylǵan. Aspan asty, jer ústiniń bári oǵan: «Uıyqta, dem al!» — dep turǵandaı. Biraq, uıqysy qurǵyr zym-qaıym joǵalǵan. Sary ala shatyrdyń túndigi aıqara ashyq-ty. Tas tóbesinen juldyzy japyrlaǵan túngi aspan emine tónip tur. Mana kókjıekke qarakireýke irkile-aq, ár jerden jasqana jyltyraǵan jypylyq juldyzdar, qarańǵy qoıýlana túsken saıyn qatary jıilep, jaryǵy molaıyp, jarqyraı túsipti. Aspan men jerdiń ara jigin kómip alǵan jelim qarańǵynyń qara shýlan keýdesin tesip ótip, sonaý záýlim bıikten tylsym tuńǵıyqqa saýlap qulaǵan samala nurlar qazir-aq dúnıeni kól-kósir jaryqqa qaryq qylatyndaı. Biraq, manaǵy kól-kósir dúnıe qazir shyrq aınala tumshalanyp alǵan qaraqurym shoshalaǵa aınalyp ketkendeı. Janaryńdy qaıda tastasań da, qara kúıe tik jarǵa — qarańǵyǵa tireledi. Janaryńnyń bostandyq alyp, jaryqqa talpynar jańǵyz baǵyty -zeńgir aspan ǵana.

Ol, mine, Ábilqaıyrdyń kózin de ázázildeı azǵyryp, jiberer emes. Byjynaǵan juldyzdar birinen-biri ótip jypylyq qaǵady. Báriniń de bul bilmeıtin bir jumbaǵy bardaı. Ony el ustaǵan kemeńger hannyń ózi bilmeıtinine masattanyp turǵandaı. Juldyz ekesh juldyzdar da sonaý kók aspannan oryn jetpeıtindeı, birin-biri ıyqtan qaǵyp, tirsekten shalyp, taıtalasa, talasa-tarmasa jymyńdasatyndaı. Keıbireýi aspannyń qaq tórine shyǵyp alyp: «Meni kórdiń be, meni?!» — dep tósin qaǵyp turǵandaı. Bylaı qarasań, qasyndaǵy qalǵan juldyzdardan tap onsha asyp bara jatqan nury da shamaly sıaqty. Qaıta odan góri samaladaı mazdaǵan talaı-talaı shamshyraq sharshy tórden oryn tımeı tym tómenge, kókjıekke qaraı oıysyp ketipti. Ábilqaıyr solarǵa qaraıdy da qaıran qalady. Qudirettiń ózi mynaý aspandy jasaǵanda, ondaǵy mynaý byjynaǵan kóp juldyzdy jaratqanda qandaı josyq ustandy eken? Pende paqyrdyń aqylyna salsań, eń jaryq, eń nurly samalany qaq ortaǵa mazdatyp, onyń tóńiregine ózi taqylettes jaryq juldyzdardy, olardan keıin odan sál kúńgirtteý juldyzdardy, eń shetke, eń etekke eń kómeski juldyzdardy ornalastyrsa kerek edi. Al, aspanǵa qarasań, ondaı qısynyńnyń kúli kókke ushady. Jarqyraǵan talaı samala eleýsiz etekte qalǵanda, óleýsiregen talaı súmireıme sharshy tórge shaljıa qonjıypty. Quddy mynaý juldyz ekesh juldyzdardyń da bireýi báıbisheden týsa, ekinshisi toqaldan týǵandaı. Bireýi esirgen erke bolǵanda, ekinshisi jaýtańdaǵan jan baǵardaı. Bireýleri tórge shyǵýyn shyqqanmen, jan-jaǵyna shashar jaryq taba almaı mólıse, ekinshi bireýleri etekte turyp, nurly bop kórinip qaıtem dep qymsyna jypylyqtaıtyndaı.

Jasaǵan ıe jerdi aspanǵa qarap jaratty ma, joq aspandy jerge qarap jaratty ma, áıteýir máńgi-baqı ermek qylar oıyn kerekteı, ózi jaratqan usaq pen irini, álsiz ben kúshtini, suńǵyla men sý mıdy balalardyń han talapaı oınaǵanyndaı ádeıi byt-shyt qyp ıý-qıý aralastyryp jibergendeı.

Ábilqaıyrdyń juldyzdy aspan kórse boldy, áldenege kókiregi shymyrlap qoıa beredi. Júreginiń basyna zapyran bop turyp alar bir jáıtterdi oılaǵysy kelmeı, kózin tars jumyp alady. Tirshiliktiń baqshıǵan kúndizinde de tirseginen tistelep tynyshyn alyp júrgen qaıdaǵy bir simsik saýaldardan solaı qashyp qutylmaqshy bolady. Biraq, onyń janyn qınaıtyn jáıtter tym kóp edi. Olardyń sesi bilindi-aq, qumyrsqanyń ıleýin jalań aıaq basyp qalǵan kisideı talanyp shyǵa kelesiń. Bir sıraǵyńa júgirgen qumyrsqadan jan ushyryp qashqanyńmen, jalaqtaǵan sumyraıdyń ekinshi balaǵyńdy qalaı qamap alǵanyn óziń de bile almaı qalmaýshy ma eń! Jambasqa batar jaısyz oı da tap solaı. Birinen bezseń, ekinshisi kes-kestep, shaýjaıyńnan ala ketedi.

Endi, mine, byjynaǵan kóp juldyzdy kórgisi kelmeı, kózin jumyp edi, manaǵy aran or elestedi. Naızadaı nar qamysqa qarnalyp qanǵa batyp jatqan beıshara maqulyqtar kóz aldyna keldi.

Shirkinderdiń ajal aldynda jan-jaqtaryna jaýtańdaǵandary netken aıanyshty edi. Tóbe quıqańdy shymyrlatady eken. Keń dúnıede taqym kerip emin-erkin shapqylaǵan az ǵana kún tirshilikteriniń qalaısha bulaı tóten aıaqtalǵanyna túsine almaı qaıran qap jatqandaı. Tutqıyldan tap bolǵan qıanattyń syry men sebebin qıylyp senen suraıtyndaı.

Kisiden taısalmaıtyn Ábilqaıyr sol birte-birte laıytyp maǵynasyzdanyp bara jatqan ólmeshi janarlarǵa qaraı almaı kózin aýdaryp áketti. At ústinde turyp mynaý qoǵadaı jýsap jatqan úıirdiń aıǵyryn izdedi. Kópke deıin taba almady. Bir ýaqyttarda baryp tapty-aý áıteýir... Ózgeleri tilderi salaqtap, kózderi alaryp qyljıa qulasa, ol eki kózine qan tolyp, qara jerdi súze qulapty. «Apyraı, jaryqtyq-aı mynalardy mynaý aranǵa ózi bastap ákeldi me eken, álde sońynan qıqý shyqsa boldy, qudaıdyń keń dalasynda bultaryp ketetin jer tabylmaıtyndaı, qaptaldasa shabatyn aranshymen taıtalasyp, basqa-kózge qaramaı óńmeńdeıtin kári arýaqtary qozyp, esirik jelikke berilgen qalyń nópir ony da yqtyryp ákep orǵa jyqty ma eken?» — dep oılaǵan-dy. Sol-aq eken tula boıy túrshigip qoıa berdi. Atyn tebinip, jurt qyzyqtap turǵan qyzyl qyrǵyn ordan aýlaǵyraq ketti. Júırik ańnyń sońyna túsken júırik jylqynyń jalynan eser esirik jeliktiń býy kúrt ydyraǵan-dy. Kókirek tusy shym ete qalǵan-dy.

Endi, mine, oıyna taǵy da sonyń túsýi muń eken, kózin shaıdaı ashyp aldy.

«Taılannyń aýyly osy tustan kóp alys bola qoımas. Áneýkúngi Myrzataıdan aıtyp jibergeni nazy boldy ma eken, tabasy boldy ma eken? Ne de bolsa, onyń jumbaǵy erteń sheshiledi. Osy saıatqa da soǵan jolyǵa qaıtý úshin ádeıi shyqqan joq pa!» — dedi álgi bir taǵy úıirdiń aıǵyry týraly jáısiz oıdy umytqysy kep. Biraq, kóz aldynda qyzyl qyrǵyn, qan qasap báribir turyp aldy...

— Bal ashtyrǵaly keldiń be, joq tús jorytqaly keldiń be? — dedi Taılan oń qolynda otyrǵan syz qabaq jyltyr qara balanyń kekiline qolyn aparyp.

Ol úsheýiniń otyrǵan jeri shyqyrlaǵan jalańash shoqynyń basy edi.

Jylmıǵan keń jazyqtyń keıde osylaı jaýyr jylqynyń búıirindeı qatpar-qatpar qyrattarǵa kep tireletini bar. Sol qatpar-qatpar qyrattardyń arasynan jyqpyl-jyqpyl saılar qashady. Saı basy — jylymshy bulaq ta, saı tabany — oımaqtaı-oımaqtaı kógal bop keledi.

Taılannyń úıi de bulardyń ańǵa minetin ushqyr kersylań attarynyń áneýgiden beri taqymdaryn aıamaı kerip tastaǵan alataǵanaq jylmaǵaı ústirttiń kenet kúrt synyp kemerlenip bitetin kún batys shetindegi sondaı bir jymysqy ańǵardyń túbindegi jylymshy bulaqtyń basynda eken.

Anadaıda — alaqandaı egistik. Bas jaryp pisip qapty. Saýmal ıisi ańqıdy. Torǵaılar maza bermeı tursa kerek. O jer, bu jerde álem-jálem qaraqshylar qyltıady. Aıdaladaǵy jalǵyz úıdiń azǵantaı jandyǵy anadaıda úńireıip turǵan qara ańǵardy alqymdaı shyqqan seleý murt kók shıdiń arasynda jaıylyp júr. Egistik pen bulaq arasyna qonjıa qonǵan qara úıdiń túndigi salqam kelinshektiń jaýlyǵyndaı tym shalqalap qalypty. Qasynda basyn kekshıte qańtaryp sýytyp qoıǵan kúreń baıtal tur. Jaqyn jerdegi kez asýdan saý etip bir top atty kóringende úı aldynda jatqan qara ala tóbet káýk-káýk úrip atyp turdy. Ittiń úrgenin estip, bir áıel etegi dalańdap úıden júgire shyqty. Taýdan túsip kele jatqan sýyt júrginshilerdi kórip, egistik jaqqa qol bulǵady.

Alaqandaı kógis sharshynyń kún batys betindegi torǵaı qaıyratyn tastan úıgen tómpektiń basynan eki qaraıǵan qımyldaǵandaı boldy. Ol — Taılan men balasy edi. Kesheli-berli ústirt ústindegi taǵy bitken top-top bop qulap, kún batys betten uzynnan-uzaq aı taqyrdy kósip ótip, arǵy bettegi tý Yrǵyzdyń jynys túbekterine jym-jylas sińip jatty. Jańa bas jaryp, dán túıe bastaǵan ýyz salmany tapap tastaı ma dep, Taılan túni boıy kóz shyrymyn almaı, káýkildek qara ala tóbetti ertip, aıtaqtaýmen shyqty. Túz taǵylarynyń túni boıy tysyr-tysyr tas qulatyp, ústirt ústinen bezip, jyqpylǵa kirgenine qarap, sonaý ulan-asyr uly túzde jáne bir uly súrgin kóterilmese jarar edi dep oılaǵan-dy. Sóıtse, ań qýǵandar eken ǵoı... Biriniń sońynan biri qazdaı tizilip túsip kele jatqan on shaqty atty. Aldyndaǵysy -kereqar qapsaǵaı qara, odan keıingisi shubalǵan qarakók...

Ákeli-balaly ekeý myna kele jatqan beısaýbat jolaýshylardy sol ekeýine qarap tanyp otyr. Biraq, áliptiń artyn baqqan kisishe, qapelimde qybyr etip qozǵala qoımady.

Aldyńǵy eki atty da bulardy tanydy. Taýdan túsip tegistikke shyqqasyn sylań qarakóktiń ústindegi kisi shoǵyrdy kidirtip, atynan tústi. Ony kórip, qalǵandary da attarynan yrǵyp-yrǵyp túse qaldy.

— Ábilqaıyr! — dep kúbir etti Taılan. Balasy betine qarady.

Ábilqaıyr tizginin nókerleriniń birine ustatyp, qasyna Myrzataıdy ertip anadaıdan jaıaý saldy. Taılan da orynynan atyp turdy. Eńkeıip balasynyń qulaǵyna sybyrlady.

— Kindik ákeń kele jatyr, aldynan júgir! Bir-birine qaraı enteleı basqan eki erkektiń aqsıyp tisteri ǵana kórinedi. Qara bala ákesine jaltaq-jaltaq burylyp qarap qoıyp, qonaqtardyń aldynan saldy. Balalar qusap júgire jónelmeı, aıańdap keledi. Jete berip sostıyp turyp qaldy. At jaqty, qyr muryn, tomaǵa kóz... «Kúshik, sheshesine tartyńqyrap ketken be, qalaı?» — dep oılady Ábilqaıyr. Iilip mańdaıynan sıpady.

— Tfý! Tfý! Til-aýyzym tasqa! Úp-úlken jigit bolypsyń ǵoı óziń!

Bala úndemeı tómen qarady. Qulaǵyna deıin dý qyzarǵanyna qaraǵanda, mana qara jaldyń basynda kezdeskende amandaspaı ketkenine qysylyp turǵan sıaqty.

Qastaryna jetip qalǵan Taılan anadaıdan aýyzy jalpyldap sóılep keledi.

— Áıteýir, tanyǵanyńa shúkir!

— Kisi artyn kórip qartaıady degen osy eken ǵoı. Ábilqaıyr empeńdep qasyna jete bergen Taılanǵa qushaǵyn jaıdy. Egin shetinde ebil-sebildeý júrgen Taılan ústinen qorynǵandaı sál kidirip baryp, tura umtyldy. Ekeýi qushaqtasyp amandasty. Sosyn anadaı jerdegi japadan jalǵyz qara úıge qaraı bettedi.

Zamanyndaǵy alty qanat aq orda búginde kósh jerden qurym sasıdy. Úıdiń oń jaǵyna shyǵyp, qarap turǵan áıel qarsy júrýge qaımyǵyp, anadaıdan tize búgip sálem etti. Kúıeýiniń qurdasy bolǵanymen atasy ulyq Ábilqaıyrmen basqasha kórisýdiń retin taba almasa kerek.

Sol eki ortada attardyń qasynda qalǵan jigitterdiń eki-úsheýi empeńdep jetip qalǵan eken.

— Ańnan kelemiz. Mynaý jezdemniń balasyna ákelgen syralǵysy, — dedi Myrzataı jigitterdiń qolyndaǵy semiz qodyqty dúrs etkizip úıdiń kóleńke betine jyqqyzyp.

Ábilqaıyr tórge ozdy. Áýelden de qyzyldy-jasyl jıhaz jıyp, dáýlet qýyp kórmegen batyrdyń úıi keıingi kezde tipti jutań tartypty. Keregeniń, baý-shýdyń boıaýy ońǵan. Kıizdiń ishinen ustalǵan shymyraýly shı túıte-túıte. Tórge tastaı salǵan qara ala tekemet te aıaq asty bop ábden irip tur. Oń jaqta tas keli men tomar kelsap. Sol jaq bosaǵada astyndaǵy jez legenge tyrs-tyrs kók sý tamshylatyp qozy qaryn súzbe ilinipti. Úı-ishinen kúńirsigen syz ısi, kóń ısi, óńez ısi shyǵady.

— Sýsap kelgen shyǵarsyń?

Taılan qazan-aıaqtan joǵary, tórge taman ilingen sabaǵa júgirdi. Piskekti ala salyp kús-kús tókpektete piskiledi. Áıeli baıyz taba almaı, etegi dalańdap kirip-shyǵa beredi.

— Shyptańdy ázirleı ber, — dedi oǵan Taılan. Hanmen birge úıge kirgen Myrzataı:

— Taılan aǵa, sharýańyzdan qalmańyz, piskekti men pise turam ǵoı, — dedi.

Taılan syrtqa shyǵyp, bir qulaǵy shuntıǵan or qasqa isekti jetektep tabaldyryqtyń aldyna ákeldi.

— Han-ıe, mynaý jaman balańyzdyń ózińizge baǵyshtaǵan sybaǵasy edi, batańyzdy berińiz, — dedi.

Ábilqaıyr sharta júginip otyryp qolyn jaıdy.

— Qabyl bolǵaı. Balamyzdyń ǵumyr jasyn uzaq qylǵaı. Mereıi asqaı, nesibesi tasqaı. Állaýakpar! — dep betin sıpady.

Úı-ishindegiler túgel betterin sıpasty. İsek jetelegen Taılan kóleńke jaqqa ketti. Myrzataı da oǵan ilesip birge shyqty. Úı syrty kúbir-kúbir. Shamasy, mal soıýǵa kirisip ketse kerek.

Qaq tórge shanshyla jaıǵasqan Ábilqaıyr janyna jaqyndaı almaı, anadaı jerde shoqıyp otyrǵan jyltyr qara balaǵa qaıta-qaıta qarap qoıady. Balanyń otyrysy nyǵyz. Eki qolyn aldyna sap qaqshıa qalypty. Ábilqaıyrdyń esine qaıdaǵy-jaıdaǵylar kelip otyr. Manadan beri qaı arnaǵa túserin bilmeı betaldy sapyrylysyp júrgen kóp oı endi-endi júıe taýyp kele jatqan syńaıy bar. «Apyraý, osy jyltyr qaranyń atyn kim qoıyp edik?» — dep oılady han. Jadyna túspeı qoıdy.

— Qansha degenmen tasqa jaıylǵan taýdyń maly ǵoı, — dedi sol kezde úı syrtyndaǵy Myrzataı. — Tuıaǵy jemirilip qalypty-aý!

«Aıtpaqshy, Tuıaq eken ǵoı», — dedi qalǵyp bara jatqan han oıy bir sát serpilip.

Jaryqtyq sol kezde Máti aqsaqal tiri edi-aý. Ol joly da Ábilqaıyr qulan aýlap kele jatyp Taılannyń aýylyna soqqan-dy. Onda da bular osyndaı ońasha bulaqtyń basynda otyratyn. Ol bulaq biraq bul emes, sonaý Qarataýdyń teriskeıindegi bir jaıpaýyt qoınaýdyń aýzynda-tuǵyn. Ol joly Ábilqaıyrdyń qasyndaǵy qol budan áldeqaıda kóp-ti. Jalǵyz úıli aýylǵa jaqyndatpaı alysqa ıirip qoıǵan-dy. Bul qasyna Taılannyń ózin, Bókenbaı men Esetti ertip jalǵyz úıge bettegen-di. Máti anadaıdan aldarynan shyqqan-dy.

Qyzaryńqy ala kóziniń qıyǵyndaǵy ury tamshyny shyntaǵymen jasqaı sap, qushaqtaı alǵan-dy.

— Aý, ne boldy? — degen Taılan degbiri qashyp.

— Apyraı, kelgenderiń munsha jaqsy bolar ma?

— Ne bop qaldy?

— Kelin tolǵatyp jatyr. Ne isterimdi bilmeı tur em.

— Aıdalada jalǵyz úı otyrǵannyń... — deı berip Ábilqaıyr tilin tisteı qoıǵan.

— Endeshe neǵyp turmyz?

Taılan atanaqtap alǵa túsken. Jastaý jaǵy keıin irkilip, bul turǵylastar ýádelesip qoıǵandaı aıdaladaǵy japa-jalǵyz aq boz úıge qaraı lap qoıǵan.

Oń jaqqa baqan quryp ap bezildep jatqan kelinshek ústi-bastary sup-sur bop bir top erkek saý etip kirip kelgende, júregi ushyp ketip, baqyryp jiberdi. Sol-aq eken, shyryldap ashshy ińgá shyqty.

Erkekter sostıyp-sostıyp turyp qaldy. Batymdy Bókenbaı búgilip bara jatqan áıeldiń oń qolynan ustaı ap, buǵan aıqaılaǵan-dy.

— Aý, naǵyp tursyńdar... Ábilqaıyr, jol seniki. Sýyr qanjardy!

Qapelimde ne bolyp, ne qoıǵanyna túsine almaı, abyrjyp qalǵan hannyń qasyna Myrzataı jetip kelgen-di. Qynyndaǵy sapyny sýyryp alyp, qolyna ustatyp:

— Qurdasyńyzdyń balasynyń kindigin kesińiz dep tur ǵoı. Jol sizdiki! — degen-di.

Bul alaqtap áıelge qarady. Onyń da kózi sharasynan shyǵyp ketipti. Aq ter-kók ter. Myrzataı qolynan mytyp ustap eńkeıte berdi.

Bul súıtip dúnıeni shýlatyp kelgen shyraq-ty.

Aıdalada jalǵyz úı. Jalǵyz úıdiń áıeli jańa bosanyp otyr. Bular júreıik dese, Taılan men Máti jibermeıdi. «Mynandaı aq túıeniń qaryny jarylyp otyrǵan kúni qalaı qur aýyz attanasyńdar», — deıdi.

Sodan Bókenbaı shydaı almady. Syrtqa júgire shyǵyp, qara qolatta ıirýli turǵan qalyń qolǵa qol bulǵady. Bir-eki atty shaýyp keldi. Bókenbaıdyń buıryǵyn estip ap keri shaýyp ketti. Jalańdaǵan jıyrma shaqty jigit taý baýraıynyń qý butasyn taý-taý qyp úıdi de tastady, on shaqty jerden jer oshaq qazdy. Taı qazanǵa anadaı jerde jaıylyp júrgen ala bıeniń jabaǵysy asyldy. Qosyndaǵy kóp erkek lapyldatyp ot jaǵyp, aranǵa jyǵyp ustap alǵan tórt-bes qulandy buzbaı pisirdi.

Aıdaladaǵy jalǵyz úıden basqa jan jýymaıtyn elsiz qolat tap sol kúngideı keý-keýdi kórmegen shyǵar.

Bular sonda qonyp, erteńine attandy. Attanarda jas nárestege at qoıyldy. «Aty — Tuıaq bolsyn!» — degende kesheden beri keńkildep kúlýmen júrgen Máti aqsaqal alaqandaı janaryna shyp-shyp tolǵan ashshy jasty jeńimen silkip, sharta júginip otyryp, shashala sóılegen.

— Endi eshteńe demeımin. Quralaıyn ertip shyń-quzǵa shyǵynyp ketken taǵy quljadaı edim. Qaraǵymnyń sońyna qara ergenin de kórdim. Endi mynaý qarashunaǵymnyń at jalynan tartyp mingenin kórsem, armanym joq. Qudaı dál sol kúni alsa da, peıilmin, — degen.

Bularǵa erip syrtqa shyqqan. Úzeńgisinen ustap turyp «Han-ıem, myna jaman qaradan anda-sanda habar alyp turǵaısyz. Arýaǵynan aınalaıyn ata-babańyzdyń baǵynyń óskenin bermese de, basynyń óskenin bergeı dep tileımin», — degen.

Olar qosh-qosh aıtysyp shyǵa bergen. Ol úı syrtynda sostıyp jalǵyz qalǵan. Dúsirlep qalyń qol qara asyp ketkenshe qalshıyp turǵan da qoıǵan.

Aldyńǵy kúni ǵana balasha shýlasyp, máz bolyp kele jatqan qalyń sarbaz siltideı tyna qalypty. Han qasynda únsiz jortyp kele jatqan ıgi jaqsylardyń kózderin bir túsiniksiz kireýke kómip alypty. Tek munyń oń qolynda kele jatqan Taılannyń ǵana eki betine qan oınap, shabdar attyń saýyryna qaıta-qaıta qamshy apara beredi.

Odan beri de segiz jyldyń júzi aýypty. Ana bir jyly Tuıaq beske tolǵanda Myrzataıdy jumsap, arǵymaq taı jeteletip jibergen. Sodan beri soǵyp otyrǵany osy. Anadaǵy: «Uryn kelgen kúıeýdeı tumshalanyp jatyp alǵany nesi?» — deıtin áńgimesiniń bir ushtyǵy da sodan órbip jatyr. Manaǵy: «Tanyǵanyńa shúkirinde» de mán bar.

Ábilqaıyr qashan da qurdasynyń bopsasyn úndemeı jeńetin. Ol da munyń aýzynan shyqqan sózdi piskektep odan ári qaýzaı bermeıtin. Endi, mine, kóleńke bette Myrzataı ekeýi bular ákelgen qulan men jańaǵy isekti jaıratyp jatyr.

Syńaıy múshelep bolyp qalǵan sıaqty. Bul jókirindi. Taılan til qatty.

— Birdeńe aıtaıyn dep pe edińiz, han-ıem?

— Endigisin Myrzataı uqsatady ǵoı. Tamaq piskenshe syrtqa shyǵyp qaıtsaq qaıtedi.

— Bolsyn, han-ıem.

Sodan olar tysqa shyqty. Qasyna balasyn ertip Taılan erdi. Jaılap basqan ekeýi túbinen shymyrlap bulaq shyǵyp jatqan qara ańǵardyń aýyzyndaǵy bultyń tóbeniń basyna kep tize búkti.

Han qapelimde áńgimeni neden bastaryn bilmeı aıdaladaǵy jalǵyz úıge, kóleńke men jer oshaq arasynda ersili-qarsyly dedektep júrgen ebil-sebil áıelge qarap únsiz otyrdy. Taılanda da ún joq. Onyń kózi han sońyna erip kep, shı arasynda jaıǵasyp jatqan kishkene qosynda. Han joryqqa attanǵaly kelse, qalyń qolyn shubyrtyp júrer edi. Ańǵa shyqqan qalyń qolynan bólinip, shaǵyn nókerimen soqqanyna qaraǵanda bunymen birdeńe jaıly sóıleskeli kelgen ǵoı. Aqyldasatyn-batalasatyn baıaǵy qıqý qoldyń aldynda júrgen serke noıan emes, anaý shybyshtyń saqalyndaı shopańdasqan shókim kók balaýsany baqqan jaryq ókshe, jalańash baltyr eginshimen ne máslıhat qurmaqshy. Shamasy, munyń — qumalaq shashyp, jaýyryn qaraıtyn shaıqy-burqylyǵynan dámetip kelgen shyǵar. Kesheli-berli arqasy qurystap júrgizbeı júr edi. Bireý-mireý bal ashtyra keledi-aý dep, tań atqaly beri jan-jaqqa kózi botalap kóp qarap edi. Osyǵan kóringen ǵoı.

— Bal ashtyrǵaly keldiń be, joq tús jorytqaly keldiń be? — dedi Taılan oń qolynda otyrǵan qarasha balanyń kekiline tanaýyn kóme túsip.

Han tamaǵyn kenedi.

— Basy bes álip, ortada segiz álip, aıaqta segiz álip, júregi men bosaǵasy jup túsip, qalǵandary uıyspaı, shildiń qumalaǵyndaı shashyrap ketse, nege kórinýshi edi?

— İzdegen joǵyń bolsa, habary shyqqanmen, qolyńa tıer-tımesi belgisiz. Al, endi sapardaǵy jolaýshyńa baǵyshtasań, beldeýge at basyn tirep kelip qalypty, biraq júreginiń basynda bir zil bar ma qalaı... Qýanyshtan kúpti me, áldebir kúdik pe... Ne de bolsa, kelýi kelip-aq qaldy...

— Hm! — dedi han.

Orynynan turyp, jyryq balaq qulyn jarǵaq shalbaryna jabysqan shóp-shóńgeni silkip tastap, etektegi jalǵyz úıge qara baý basyp júrip ketti.

Ań-tań Taılan balasyn jetektep artynan erdi.

Kemer shyńnyń kemıek ańǵarynyń arasyndaǵy aıadaı qolattan ushan dalaǵa keshe shyqqan bir top salt atty sar jelispen keledi.

Top aldynda — Ábilqaıyr. Aýyq-aýyq qolyn qabaǵyna aparyp, ilgeri jaqqa kóz tastaıdy. Sol baıaǵy boz qylshyq dala. Bes qarýyn túgel asynyp, sýyt júrgen túsi sýyq jolaýshylardan sekem alǵandaı siltideı tyna qalypty. Kókjıekti kómkere sulaǵan qara jaldar jalǵan dúnıeniń bar qupıasyn jambasyna basyp alǵandaı, endi mynaý aspan asty tirshiliktiń bitpeıtin de qoımaıtyndaı kóp kúıbeńinde esh sharýasy joqtaı, teris qarap, búk túsip jatyp apty.

Kún ekindige taıanǵan. Jaryq barynda el qarasyna jetýge asyǵyp kele jatqan han qarsy aldynan kúlimdep turyp alǵan kún kózin jaqtyrmaǵandaı, júzin tómen saldy.

Keshe atyna sergek qonǵan sıaqty edi, búgin boıy zil tartyp qalǵan ba qalaı...

Mynaý taǵy da taýsylýǵa taıaý jaz kúni kóńilge jabyrqańqy oı qashyrǵandaı. Kúni keshe qymyrannyń betindeı kópirship shyǵa kelgen jelbirek kóńil arada kún ótpeı jatyp baıaǵy kermek dámin qaıta tapqandaı. «Álgi Taılannyń úıinde tym jelpildeńkirep ketken joqpyn ba osy?» — dep oılady ol. Kópten at izin salmaǵan dosynyń yqylasynyń býy ma, joq balynyń jaqsyǵa kóringeni me — áıteýir aldyna shanshyltyp úıip ákelgen shara tabaqty áı-páıǵa qaratpaı eńserip tastapty. Qasyndaǵylarǵa da sheńgelin toltyryp ústi-ústine asatyp baǵypty.

Syrdeste Taılannan basqasy tańǵalsa, tańǵalǵandaı eken. Aldy sýyq syzqabaq han búıtip jalbyraı qalsa, kim tańǵalmaıdy? Ásirese, bunyń minezine qanyq emes Taılannyń áıeliniń ne oılaǵanyn kim bilsin! Báse, balaǵyn jınaı almaıtyn dalańbaılyǵy bolmasa, basqa mini joq, dóńgelek júz, qyr muryn, ulpa erin jas áıel tórdegi meımanǵa týra qaramaı, nur toly úlken kezderin bir qyryn tastap, qymsyna jymıyp otyrǵany bar edi-aý! Ákesiniń oń tizesine minip alǵan kekildi bala budan kózin aıyrǵan emes. Tek Taılan ǵana qaqqan qazyqtaı qadaldy da qaldy. Múıiz sap qara pyshaqpen qolyndaǵy jilikti aınadaı qylyp tazalap mújip baqty. Ara-arasynda áıeli usynǵan zeren men maılyq-sýlyqqa qol jalǵap qoıady.

Tamaqtan soń qonaqtar dúr kóterilip syrtqa shyqty. Taılan qurdasyn qoltyǵynan demep atyna mingizdi.

Ábilqaıyr er ústinen eńkeıip qara balanyń mańdaıynan sıpady.

— Anda-sanda óstip at basyn buryp tur!

— Óziń de kópshilikke kórinip qoısaıshy!

— Kóriskenshe kún jaqsy!

— Saý tur!

Anadaıda attaryna minip, buny tosyp turǵandar tebinip-tebinip qalysty.

Saıatqa miniletin qý aıaq jylqylar qýnaq jelispen jalǵyz úı otyrǵan qulama qoınaýdan uzaı berdi. Uzaǵan saıyn Ábilqaıyrdyń kókiregin kernep alǵan býsań sezim basyla tústi. Búk túsip jatyp alǵan búkil jaldar da, oqtyn-oqtyn basyn qyltıtyp, jaqyndaǵanynda jermen-jeksen bop buǵa qalatyn montany tóbeler de, tús qyńǵasyn-aq irigen shalaptaı reńinen aıyrylyp júre bergen bozaryńqy aspan da -bári-bári: «Sabańa tús... Tap sonshalyq alyp ushatyndaı dáneńe joq», — dep turǵandaı.

Shynynda da, osy balaǵa uqsap, aıaq astynan lepildeı qalǵany nesi? Taılan buǵan tap qulaq selt etetindeı eshteńe aıtqan joq sıaqty edi ǵoı! Álde kópten taǵatyn saryqqan ańsarly kúnniń ne de bolsa jýyqtaı túskenine, mynaý jigerińdi qaralaı qum qylatyn eki udaı dúdamal kúıden qutylatyn bolǵanyna qýandy ma eken... Áıteýir, nege ekeni belgisiz, aıaq astynan kóńili ósip, marqaıyp shyǵa kelgeni. Nege óıtti? Túsinse, ne deısiń?! Taılan osy jolaýshynyń júreginiń basynda bir kúptilik bar dedi-aý. Qýanyshtyń kúptiligi me, ýaıymnyń kúptiligi me? Sonda... Sonda... Taǵy da bul baıaǵydaı el jurttyń aldynda...

Kókireginiń basy kilk etkendeı boldy. Ózegin ýdaı jalaǵan ashshy kermek alqymyna tyǵylyp turyp aldy.

Apyraı, rasynda da, ol joly da kóńili tap osylaı alyp ushqan joq pa edi?! Ol joly da tap osylaı jyl on eki aı eki kózi tórt bolyp edi ǵoı! Ol joly da osy Taılanǵa kelip bal ashtyryp edi-aý...

Taılan shildede soıylǵan semiz marqanyń qalaqtaı jaýyrynyn tis tıgizbeı tazalap mújidi. Sosyn alaqandaı ala kózin aınalasyna bir júgirtip shyqty. Temir oshaqty, kóseýdi, kúlge bóksesin tyǵyp turǵan shoıyn qumandy syrtqa asyrdy. Bosaǵadaǵy qazandy túıeniń jabýymen tas qyp qymtady. Tóńireginde beti ashyq jatqan temir-tersek joǵyna kózi ábden jetken soń baryp, qolyndaǵy jaýyryndy: «Bismillá!» — dep otqa tastady. Úıdiń ishi qońyrsyp ala jóneldi. Maıly súıek lap ete qaldy. Sol bir ýys jalynǵa enteleı tóngen Taılannyń qasynda kóz almaı baǵyp Ábilqaıyr otyrdy.

Ot áýeli mazdap tútinsiz jandy. Maılaqy qaraqoshqyl qalaqtaı jaýyryn eń aldymen qońyraıdy, sosyn qaraıdy, sosyn bozardy, ábden janyp bola bergende lapyldaǵan qyzyl jalynnyń arasynda bir sabaq jipteı bop, jip-jińishke qoshqyl tútin kóterilgeni...

Appaq bop ábden janyp bitken súıekke túsken bolmashy syzattarǵa qarap, Taılannyń onsyz da qabaryńqy júzi onan saıyn tunjyraı tústi. Qalaq jaýyrynǵa qasqıyp tike túsken syzyq baryp-baryp eki tarmaqtanyp, bir tarmaǵy solǵa bultarypty.

— Jolaýshyńyz jol astynda. Júrisi sýyt. Biraq qanjyǵasy jutań, qabaǵy salyńqy ma, qaıdam...

Halyq arasynda «kóripkeli bar tuqym» atanǵan áýletten shyqqan Taılannyń mynaý kúmilji sózi onyń baıaǵydan beri keýdesine syımaı alyp ushyp júrgen lúp-lúp júregin kórikke ustaǵan kóseýdiń ushyndaı bop shyj etkizip qaryp aldy.

Tıgen jerin oıyp túserdeı shyjǵyryp alatyn sol bir aıar shoqtyń onyń kókiregine túskeni tek sol kúni ǵana emes-ti. Onyń, sirá, osylaı tyz-tyz shymyldatpaı tynysh jatqyzǵan kúni bar ma eken, sirá! Mana bultyń tábeniń basynda Taılanǵa balyn jorytqanda sol bir yndyny ashylǵan jeginiń basyna bir sát sý quıylǵandaı bolyp edi. Endi, mine, qaıtadan jybyrlaı bastady.

Áldekim eki ıyǵyna eki batpan júk artyp qoıǵandaı, er ústinde shóge tústi. Kóz aldyna Qoıbaǵardyń mysyq murty keldi. Maımen sylap qoıǵandaı. Jylmıyp tur. «Han-ıem, — deıdi kúrek tisin kestıtip. — Kúlbilteleıtin nesi bar! Jyly murnyńa!..».

Solaı degen de, qolyndaǵy eki jerden soıdıyp eki bezi kórinip turǵan, emennen oıyp jasalǵan maısińdi qońyr sapty aıaqqa bas qoıǵan. Shúkildep turǵan qysyraqtyń qymyzyn basyna bir-aq kótergen. Súzbe toly qaryndaı irkildek moıyny aq ter-kók ter bop byrshyp qoıa bergen. Shamasy, jutqynshaq shyǵar, judyryqtaı birdeńe búlk etkendeı bolǵan. Ústi-basynan bir tańsyq ıis ańqyp qoıa bermesi bar ma? Áli qyrdyń maıbalaq tirshiliginiń uıpa-tuıpasyna túse qoımaǵan sý jańa orys shuǵasynyń ıisi!

Qoıbaǵardyń qabaǵynda sáldekendeı renish bolsashy, sirá. Quddy bireý ony jyl on eki aı boıyna jer túbindegi qaıyn jurtyna urynshylatyp jibergendeı. Tula boıy muntazdaı. Júris-turysy shyp-shıraq. Qımyldasa boldy — aıaǵyndaǵy qurym etigi sarnap qoıa beredi. Syqyr-syqyr, syqyr-syqyr... Qoıbaǵardyń qulaǵyna sol bir jeksuryn ún maıdaı jaǵa ma, joq bóten elden kıip kelgen tańsyq kıimimdi jurt kersin deı me — qoıqań-qoıqań etip, baıyz taýyp otyra almaǵany. Syqyr-syqyr... Qoıbaǵar yrǵala basyp syrtqa shyqty. Syqyr-syqyr... Qoıbaǵar han ordadan uzap barady. Syqyr-syqyr... Zarjaq etik ádeıi muny mazaq etetindeı. Sol bir ázázil dybys óz elshisi Qoıbaǵardyń etiginen emes, jer túbinde syńsyǵan qara ormannyń arasynda at shapshytyp ala almas záýlim tas qorǵan salǵyzyp, maly túgel, sharýasy orynynda, shańyraqqa shyrt-shyrt túkirip shalqasynan túsip shaljıyp jatqan orys patshasynyń bunyń alaqan jaıyp jazǵan ala qaǵazyn tabanyna sap aıamaı taptaǵan saqtıan etiginen shyǵyp jatqandaı. Sol bir seleket dybys keıde munyń qulaǵyna japan túzde jóńkile qashqan kıikteı bop bosyp júrgen eki aıaqty dúrmektiń sońyndaǵy oıbaıshy bıleýshi-symaqtyń esek dámesine shek-sileleri qatqan saba qaryn, sary ala ıyq shonjarlardyń sylq-sylq kúlkisindeı bop estiledi.

Jer túbindegi sary ala ıyq shonjarlar ne dep kúlse, o dep kúlsin! Bárinen de mundaı irgeleriniń kóńi qalyń, kókirekteri azǵan, sasyq keńirdek maıtymaqtardyń ákeleri bazardan kelgendeı bop, eki ezýleri eki qulaqtaryna jetip yrjalaqtaǵandaryn aıtsaıshy...

— Ómáı-aý, — degen olar. — Shirkinniń dámesin qaraı kór! Úsh qazaqtyń ekeýin teris aınaldyryp, bireýin zorǵa ıliktirip júrip, ormandaǵy orystyń arystandaı aqyrǵan azýly patshasynyń aýzyn almaq dámesin kórmeısiń be?!

Áıteýir bul qyz qoıynyna baratyn kúni aı jaryq bolady da turady. Áıtpese, ormandaǵy orysqa qazaqtyń qaı bıleýshisi at shaptyryp, alaqan jaımap edi?! Qazaq qazaq bolam dep irgesin bólektegeli tynysh otyrǵan kúni bar ma, sirá! Shyǵystan tyqyr shyqsa — batysqa, batystan tyqyr shyqsa — shyǵysqa, kúngeıden quqaı kóbeıse — teriskeıge, teriskeıden quqaı kóbeıse — kúngeıge jóńkilgen bu qaýym qashan bótenge kiriptar bolmaı, bireýge qol jaımaı ótip edi? Oshaqtaǵy asýly asynyń býy óziniki de, qazany bireýdiki qazaq qasqanyń óıtpeske amaly qaısy? Baǵy naızasynyń ushynda, yrysy quryǵynyń ushynda saıaq halyq órisi tarylyp, tyǵyryqqa tirelgen qaı tusynda júıriktiń aıaǵy men dilmardyń tańdaıyna jalynbap edi?!

Ózgeden qaıyr, bótennen pátýa izdedi dep muny tildeıdi. Noqtalaryn ustatyp, sońdarynan ergen qaı kóshbasshylary munyń istegenin istemep edi!

Osy bir uıtqymasy kóp urǵashy nıetten aryla almaı-aq qoıdy-aý bu jurt! Ótkeniniń bári qyz kúninde ata-ananyń kózin ala berip kórgen barmaq basty, kóz qysty lázzattaryndaı dińkelerin qurtyp baǵady da, búgingileri beımaza kúıeýdiń beımezgil mekirengenindeı sumpaıy kórinedi de turady. Olarǵa aıtqyzsań, baıaǵy pálenshekemderdiń tusynda qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan mamyra zaman endi, mine, aıaq astynan zymystanǵa aınalyp shyǵa keledi.

«E, joǵalǵan pyshaqtyń saby altyn...» Áıtpese, qazir eki jalba tymaqty kezdese qalsa, «arýaǵynan aınalaıyn dep» qoıa beretin Aqnazardyń ózi de baıaǵyda tórt taraby túgel jaǵalasyp shyǵa kelgende jan-jaǵynda antalap turǵan, meshit saldyryp «allalap» jatqan musylman elderiniń birin kórmeı, jer túbindegi dini bólek, tili bólek aýyzy túkti sary orysqa alty aı jaz at sabyltyp elshi shaptyrmap pa edi! Endi, mine, sony istegen Aqnazardy álige deıin aýyzdarynan tastamaıtyn jurt onyń istegenin istegen buny kúnine syrtynan kók esekke teris mingizedi.

Odan bergi zamanda qazaqtyń qalpaǵyn alshysynan kıgizdi deıtin áz Táýkeńiz Kúltóbedegi qaı jıynynda qaba saqal saýdagerdiń talaıyn taltańdatyp tórge shyǵarmap pa edi?! Qıyn kúnde keregi bolady dep, patshaǵa jaltaqtamasa, olardy Táýke qaı bir qyz berip, qyz alysqanynan oń tizesine otyrǵyzdy deısiń!

Basqany bylaı qoıyp, kúni keshegi Qaıyp ekesh Qaıyptyń da ordasynyń irgesinde eki kúnniń birinde kók arba turmaýshy ma edi?! Olar elshi emeı, Jádik tuqymynyń básire minip ketýge kelip júrgen jıenderi ǵoı deı me eken bul jurt! Sonyń eshqaısysyna shamdanbaǵan kónteri jurt buǵan kelgende shólmekteı shytynap shyǵa keledi.

Erteń álgi patshaǵa ketkender taǵy da baıaǵy Koıbaǵardyń aıtqanyn aıtyp keler bolsa, onda...

Já!.. Ne de bolsa, sol kún tezirek kelse eken. Alys joldaǵy jolaýshylar munyń kóńilinen shyǵyp qaıtsyn meıli, shyqpaı qaıtsyn meıli, ne olardy aq patsha ótkendegi kóp tentekteriniń qarymtasy qyp ustap qalsyn meıli, áıteýir mynaý eki talaı áýre-sarsań tezirek bitse eken!

Sonda bunyń basy ne búkil qazaqqa ortaq altyn tájdiń astynan shyǵar edi, ne qylsha moınynan qyl tuzaq salynyp, áýmeser kóptiń taqymynda keter edi.

Ábilqaıyr aýyr oıdan serpilgisi kelgendeı, basyn kóterip aldy. Tóńirek sol báz-baıaǵy qalpy. Dóńbek jaldar burynǵysynsha búk túsip jatyr. Alashabyr aspannyń sol laıytqan qalpy. Tek tóńirekten habar tosyp, eki qulaǵy tórt bolyp eleńdesip otyrǵan han aýylyna tezirek jetkizgileri kelgen sońyndaǵy kóp attynyń ǵana dúsiri sergek estiledi.

Aýyl qapelimde jetkize qoımady. Jazdyń kólkósir aspanynyń kúnbatys jıegi shaǵyrmaqtanyp, kún eńkeıgende baryp, alystan shubarytyp aýyl kórindi. Aýyl ústinde seldir munar tur. O jer, bu jerge shoq-shoq bop qonǵan úlken aýyl qazir tutasyp ketkendeı. Ábilqaıyr birazǵa deıin orda turǵan oqshaý shoǵyrdyń jelkesindegi kermede baılaýly turǵan bir top atty baıqaı qoımady. Qarsy aldynan jarqyrap turyp alǵan qyp-qyzyl kún batystaǵy qara jaldyń tý syrtyna jarym-jartylaı jasyrynǵanda baryp kózine tústi — ordadan alshaǵyraq kelim-ketimge arnap jeke tigilgen eki-úsh úı men aradaǵy mama aǵashqa on shaqty at baılanypty. Er-turmany alýsyz. Shamasy jaqynda ǵana júrip kep toqtaǵan, sýytýǵa qoıylǵan attar bolsa kerek.

Hannyń kókirek tusy lúpildep qoıa berdi. «Apyraı, á... Kelip te qalǵandary ma?!» — dep oılady. Manadan beri asyǵyp kele jatqan ańsarly sátten júreksingendeı tamaǵy qurǵap barady. Alaqanyn qajap tastaǵan aq bozdyń tizginin bolar-bolmas irikkendeı boldy. Sol-aq eken entedep kele jatqan kóp atty aıańǵa kóshti.

Arada jarty aı ótti. Han aýyly sol baıaǵy orynynda. İrge tozyp barady. Biraq, eki kózi kókjıekte bolyp otyrǵan aýyl bul orynynan jyljyp kóshse, kútken qýanyshynan birjola aıyrylyp qalatyndaı, tyrp eter emes. Kıizderiniń shańy qalyńdap, kúni keshegi aq ýyz úıler búginde buldyryqtyń jumyrtqasyndaı shubarytyp ketken.

Hannyń otyrysy da sol baıaǵy. Arqasynda qos jastyq. Eki qaptalynda eki jastyq. Oń qolyndaǵy patsaıy jastyqtyń astyndaǵy sharqat qalta birazdan beri qozǵalǵan emes.

Taılan aıtqan kóńili kúpti jolaýshynyń kókjıekten bir kórinbeı-aq qoıǵany.

Ótken jolǵy bular ańnan qaıtqandaǵy kermede turatyn kóp atty — Orta júzge baryp kele jatqan Aldarbaı eken. Byltyr mamyrdyń basynda orys patshasynyń atynan elshi bop kep Seıtqul men Quttymbetti Ýfaǵa ertip áketetin bashqurt Aldarbaı. Orystarmen jaǵalasa-jaǵalasa sharshaǵan kókjal bı aqyr aıaǵynda patsha jaǵynan bir-aq shyǵypty. Baıaǵyda Seıittiń shapqynshylyǵy tusynda Noǵaı jolynda tanysqandary bar edi. Byltyr soqqanda ekeýi ábden ish aqtarysqan. Bunyń patshaǵa elshi jibermek nıetin o da quptaǵan. Shamasy, qazaq elshiligin ertip aparyp, orys ókimetiniń aldyndaǵy óz bedelin myqtap alǵysy kelse kerek. Súıtip bir kezde olja jolynda birge taqymdasqan soıyl dos, búginde bılik tórinde birge otyrar qamshy dosqa aınalǵan-dy.

Keshegi júrisi de tegin emes sıaqty. Orta júzdegi jylqy daýy ánsheıin syltaý bolsa kerek.

Ol bul aýylda eki-úsh túnep Ýfaǵa attandy. Qasyna Muhambetjan qojany ertip jiberdi.

Endi, mine, olar attanyp ketkeli de eki aptanyń júzi aýyp barady. Talaı túndi tóńbekship ótkizse de, Aldarbaıdyń myna júrisine túsine almaı-aq qoıdy. Jolaýshylardan áli habar joq deıdi. Osy kúnge deıin Máskeýde jatqanynan da, joq jolǵa shyqqanynan da eshteńe bilmeıdi. Endeshe, nege keldi? Ne de bolsa, bir gáp bar.

«Jolaýshynyń keshikkeninen dámet degen ǵoı», — dep maqaldaıdy. Jubatqany ma, joq áldenege meńzep tabalaǵany ma — jarǵaq bet, shólmek kóz neme ishin ańǵartpaıdy. Tamyry badyraıǵan uzyn moıynyn tabaldyryqtan asyra sozyp, aýyldyń aldyńǵy jaǵyndaǵy munarytqan kókjıekke kóz tastap qoıady. Aýyq-aýyq kerme jaqqa da kóz júgirtip alady. Shamasy, «irgeńnen at sırepti ǵoı!» — degisi kelgeni shyǵar. Qas qylǵanda ol jatqan úsh kúnniń úsheýinde de jan-jaqtan eshkim aıaq seripken joq. Sol nemeniń ózin orystar: «Hannyń aıtyp júrgeni qandaı áńgime? Oıdan shyǵaryp júrgen birdeńesi me, joq ısi qazaqtyń aýyz qosyp pátýalasqan áńgimesi me? Bile kel!» — dep jumsap jibermedi me eken?!

Ony oılaǵanda Ábilqaıyrdyń sup-sur mańdaıy tership shyǵa keldi. Kózin jumyp otyryp-aq kóp nárseni kóretin kári túlki talaı nárseni ańǵarǵan shyǵar-aý. Orta júzde de tap muny kim marapattaı qoıdy deısiń. Sóziniń shıkisi shyǵyp qalyp júrse, Seıitqul men Quttymbet te baıaǵy Qoıbaǵardyń kebin kıdi deı berińiz!

Mizbaqpaı otyrǵan Ábilqaıyr qus tósektiń astynan áldekim ıne suǵyp alǵandaı qozǵalaqtap qaldy. Sol-aq eken, baıaǵydan beri basyn qatyryp kele jatqan shytyrman oı qaıtadan shyrmap alady. Bul osyǵan qashan, qaıda bel býyp júr?

O basta jońǵardan qorqyp, orysqa qol jaıýǵa ishteı qarsy bolǵandardyń biri ózi edi ǵoı. «Mańdaıdan jaý shyqqanda jelkeden dos izdep alaqtaý ánsheıin dalbasa, qalyń jaýǵa qaptaı qaırat qylýdyń ornyna eldi beker eleńdep, esek dáme etedi», — dep oılamaıtyn ba edi.

Onyń ústine ol kezde orystar men qazaqtar onsha syr minez emes-ti.

Qazaq saharasynyń batysy men teristiginde ózen basy bir qamal salyp qýsyra qorshap kele jatqan kók jaǵa, qyzyl jaǵalar qazaqtyń ózi túgili sýatqa barǵan malyn qýalap mańaılatpaıtyn-dy. Buryn balaýsasy belden keletin kók shalǵyndar, shalqyǵan darıalar oty men saıasy mol qyrtysty taýlar qaıdaǵy bir súzitki súıretken, ógizge erip, soqa ustap jer tilimdegen qara shekpenderge buıyrdy. Jaz shyqty-aq aq jumyrtqa úılerdi tizip tastap, kógala jylqyny jaýyp jiberetin talaı kól, talaı ózen kózden bul-bul ushty. Quıqaly talaı óris endigári tuıaq tımeı, sol ketkennen mol ketti... Qazaq shonjarlary shyjyǵan qum arasyndaǵy birli-jarym ketik-kemesh kóne qorǵandarǵa talasyp, kórshi-qolańdarmen qyrqysyp jatqanda, saýmal kól samıan bette tas qamaldar samsap tura bastaǵanyn sezbeı de qaldy. Jaıyq, Esil, Ertis, Tobyl boıy kórer kózge qoldy bop barady. Qıqýlap jylqyńdy qýyp ketpeı, dúsirlep kep túndigińdi serippeı, jalǵyz at, jalǵyz soqamen kelip jer tyrnalap jatar mojantopaı qara shekpender sol ún-túnsiz qalyptary Altaıdyń ný jynysyna da jylystap kire bastady. Qazaqtyń tý syrtynda ne bolyp, ne qoıyp jatqanymen sharýasy joq, jońǵarmen eki ortadaǵy baıaǵy Esim tusynan kele jatqan eski daýdy qozdatyp álek.

Kúnderi shópektep shóp tistelegen qońyr shunaq qoshaqannyń búıiriniń bultıǵan, bultımaǵanyna qaraǵan eki arada halyq óriske talasyp kergilesip jatqanda aq patsha ekeýin tý syrttarynan tas qamal turǵyzyp «qaıda barsańdar da — Qorqyttyń kóri» qyp qamap almaqshy...

Kóńiline osyndaı kúdik eń aldymen qashqandardyń biri osy ózi emes pe edi? Áli qaraqurym qatar túzep qaıratyna mine qoımaǵan orys qonystarynyń shańyraǵyn ortasyna túsirgen oıran-joryqtardyń talaıyna ózi qatyspap pa edi? Sol bir jortýyldar tusynda qazaqty qazaq qyldy deıtin Áz Táýkeniń jel jaq irgeni ashyq tastap, oǵan qam jeýdiń ornyna Tobylǵa kep toqtaǵan patsha ákimderine qaıta-qaıta eki etek qyp elshi shaptyrǵanyna zyǵyrdany qaınamap pa edi? Endeshe, kúni keshe azar da bezer bolǵan nársesine búgin ózi kep urynyp, ony qandaı túlen túrtip júr?! Endi, mine, onyń búkil tirshiligi, túnde uıqysy, kúndiz kúlkisi — kúlli taǵdyry osy jalǵyz aýyz saýalǵa ǵana tirelip turǵan joq pa? Jurttyń aıtyp júrgenindeı basyna at teberi de, baǵynyń janary da tek osyǵan, osy bir qıturqy saýaldyń jaýabynyń arty qandaı bolaryna ǵana baılanysty emes pe...

Sony oılaǵanda Ábilqaıyrdyń ishi qan jylap qoıa beredi. Túrýli esikten jylt-jylt syǵalap, tabaldyryqtan boı asyrar-asyrmas bop, jermen-jeksen buldyrap turǵan kókjıekke qarap telmirip uzaq otyrady. Munarytqan kókjıekte qylt-qylt asyr salyp júrgen kóp buldyr kók saǵym emes, ótken men ketkenniń kókeıden óshpeı turǵan, qapelimde, óshe de qoımaıtyn kóleń-kóleń kóp elesindeı. Sol bir kóleń-kóleń kóp eleste Ábilqaıyrdyń jadyna jańa oıda joqta túsken tosyn saýaldyń da jaýaby emis-emis buldyrap turǵandaı. Sol bir kólkigen kók saǵym kókireginiń basynda maı ishkendeı qyp kilkip turǵan talaı sherdi aqtara jóneletindeı. Sol bir kólkigen kók saǵym bunyń qıalyn taǵy da ótken men ketkenniń kól-kósir hıkaıasyna bastaǵandaı. Oıyna qaı-qaıdaǵylar oralyp otyr.

Kóz aldyna segiz qanat aq úıdiń qaq tórinde qan kúreń qyrmyzy bóstektiń ústinde kúreń buıra úndi sháıin soraptap tartyp otyrǵan Máti keledi, shynashaǵyn shoshaıtyp sháı quıyp berip otyrǵan Pátsháıim keledi, onyń mıyǵyna bir sondaı súıkimdi, sondaı susty, sondaı tákappar kúlki ilikken albyraǵan alqyzyl erinderi men kókiregińdi shoq bop qarıtyn nárkes kezderi keledi, shyny aıaǵyńdy berip jatyp, kóziniń astymen qarap qymsyna kúlgeni keledi. Óziniń sonda ishinen qatty qysylǵany, artynan birneshe kún boıy basy qatyp kóp oılanǵany keledi.

Shynynda da, sol bir oqıǵa munyń ómirin asty-ústine shyǵaryp, astan-kesten tóńkerip tastaǵandaı bolyp edi. Kúni keshe ǵana burys dep júrgen talaı nárseniń aıaq astynan durys bop shyqqanyna, durys dep júrgen talaı nárseniń aıaq astynan burys bop shyqqanyna qaıran qalǵandaı edi.

Sóıtse, barsha burys pen durystyń, obal men saýaptyń, qıanat pen sharapattyń, buzyq pen túziktiń, aýyr men jeńildiń, jalǵan men shyndyqtyń, azap pen raqattyń birden-bir sarapshysy baıansyz syldyr-suıyq ýaqyt qana eken ǵoı. Odan asqan qazy, odan asqan aqtaýshy, odan asqan dattaýshy, odan asqan mámleger, bitýajaı joq eken ǵoı.

Ol da osyndaı shyjyǵan shilde kúni-tuǵyn. Ol da osyndaı jal-jaldyń basynda sapyrylysyp saǵym jamyrap jatqan besin qezi-tuǵyn. Besin kezi beısaýbat jol shekken júrginshige qaýip deýshi edi. Óıtkeni, besin kezinde kúni boıǵy shyjǵyrǵan ystyqtan qalqa-qaltarys saǵalap, buǵyp-buǵyp alǵan tiri maqulyqtyń báriniń orynyn qaıdaǵy bir ibilis, ázázilder jaılap, asyr salyp oınaqtap máre-sáre bolady deýshi edi. Sol máre-sáre, máz-máıram bolyp jatqan jyn oınaqtan kózińe neshe túrli qos kórinip, neshe túrli qubyjyq, neshe túrli páleket elesteıdi deýshi edi. Saǵym shalǵan kókjıekke kóp qarama, kóp qarasań — saıtan ıektep ketýi múmkin deýshi edi. Sondyqtan da túzdegi jolaýshy kún qyzǵansha bir kóleńkesi mol saı-sala, saıaǵa jetip alyp, besin aýǵansha sonda tynyǵa turatyn-dy.

Ábilqaıyr sol kúni ne túlen túrtkenin ózi de bilmeıdi, mı qaınatqan ystyqqa qaramaı bultyń qulany búlk-búlk jeldirip tarta beripti. Saǵym jamyraı bastaǵan besin kezinde jaǵasyna qalyń quraq ósken jylanshyq ózenge kez bolǵany. At sýaryp alaıyn dep toqtaı saldy. Atyn jerge túsip sýarǵanyn da bilmeıdi, joq er ústinde turyp sýarǵanyn da bilmeıdi, áıteýir ysqyryp at sýaryp turǵanyn biledi. Atynyń kenet basyn sýdan kóterip ap, qulaǵyn qaıshylap osqyrynǵanyn biledi. Bul da basyn kóterip ala qoıdy. Anadaıda birdeńe qalyń qamysty quıyn tıgen úıdiń týyrlyǵyndaı týlatyp, japyra jaryp, jaqyndap keledi. Bul qalaı ekenin bilmeıdi, túk eti shimirikken joq. Qolyn qoramsaqqa soza berdi. Qamys arasynyń oqys tarǵyldanyp bara jatqanyn baıqady da, álgi jer-jahandy túgel satyrlatyp kele jatqan joıqyn dúleıdiń mańdaı tusy, dáý de bolsa, osy shama-aý dep, shirenip turyp tartyp kep jiberdi. Áldene ars etip joǵary shapshyǵandaı bolǵasyn, búkir sadaqty búgilte taǵy da zý etkizdi. Sulq turǵan sur qamys túgel bulqynyp, astan-kesten boldy da qaldy. Biraz ýaqyt týlap-týlap, aqyry o da basyldy. «Apyraý, bul ne eken?» — dep, aıaǵyn eppen basyp, jaqyndap baryp kóz tastasa — sala qulash sary ala jolbarys kóldeneńinen túsip sulap jatyr. Bul shap berip selebesin sýyryp, jaqyndaı tústi. Kenet... álgi sulq jatqan sary ala jolbarystyń qursaq tusy búlk ete qaldy, qulaǵy jymıǵan arlan bóri atyp shyǵyp, qalyń quraqtan biraq sekirip qara adyrǵa qaraı tura aǵyzsyn kep. Bul da atyna qamshyny basyp, sońynan tura qýsyn kep. Qulaǵyn tas qyp jymıtyp ap, tórt aıaǵyn taǵy aırylǵansha qulashtaı sozǵan kók bóri jetkizer emes. Ánsheıinde boıyn jasyryp, moıynyn tómen salyp, búlk-búlk jeletin bultyń qulan mundaıda tipten arýaqtanyp ketýshi edi. Juldyzdaı aqqan bórige báribir jetpeı qoıman dep ol da saldy. Aqyrynda arlan sasaıyn dedi. Qara jonǵa jete bergende jata ketip, keri qaıyrylyp, azý tisin aqsıtyp, ars etip ózine atylǵany. Bul da jalma-jan taralǵysyn aǵytyp, shar bolat úzeńgimen qaq mańdaıdan qulashtaı siltep bir soǵyp ótti. Dopsha atylǵan dúleı bóri aýyr soqqydan ashyǵan qamyrdaı ıreleńdep sozylyp baryp qulap tústi. Bul taǵy da qynynan selebesin sýyryp sekirip túse bermekshi edi. Sereıip jatqan bóriniń shabynyń arasynan bir qyzyl túlki atyp shyǵyp, quıryǵyn súıretip zyta jónelgeni. Álginde ǵana kúdireıip jatqan tyǵynshyqtaı arlan aıaq astynan salańdaǵan kók terige aınalyp, buta basyna ilinip qala bergeni. Oǵan aınalsoqtap jatar jaǵdaı joq. Quba dalaǵa zymqaıym sińip joǵalýǵa aınalǵan qyzyl túlkiniń sońynan tópeı jóneldi. Ákki túlki aldyrar emes. Jyra-jyqpylǵa salyp ábden ıt zyqysyn shyǵardy. Sonda da sońyńan qalmaı keledi. Túlki endi túzge qashyp qutyla almasyn bilgesin, ólermendikke basty. Anadaıda kúmbirep jalǵyz turǵan aq shańqan úıge qaraı tura aǵyzdy. Bultyń qulannyń da aıaǵy ábden qyzyp alypty. Tapap keterdeı bop eminip jetip baryp edi, aıar maqulyq artyna jalt etip bir qarap, jalp etip jata ketkeni. Aǵyzyp kep doıyr qamshymen bir tartyp ótti. «Áı, janyń qansha siri bolǵanmen, tap osy joly aýyzyńdy baqadaı ashqan shyǵarsyń», — dep jalt burylyp, art jaǵyna kóz tastady. Jaǵasyn ustady. Álginde ǵana qyzyl túlki qyljıa qulaǵan jerde áli degdip úlgere qoımaǵan sıyrdyń bir jalpıǵan dáý japasy jatyr. Bul qaıran qalyp, óz kózine ózi senbeı, jaqyn kelip eńkeıip edi, tyrp etpeı jatqan dobal japanyń aıaq astynan jybyrlap qoıa bergeni. Qaıdaǵy bir sýmańdaǵan sary shaıandar, tarbańdaǵan búıiler men buzaýbastar, ıreńdegen túk-túk aq-sarybas qurttar, qara qońyz, sary qońyz, qyzylqońyz, esekjeme, qyryqaıaq — nebir jeksuryn maqulyqtardyń jan-jaqqa tyraǵaılaı qashyp, óre jónelgeni. Bul álgi jerden aýlaq ketýge asyqty. Bultyń qulanyń saýyryn bir tartyp, shaba jónelmekshi edi, anadaı jerdegi alda tómpektiń shańy burq ete túskeni. Sóıtse, álgi sylańdaǵan qyzyl túlki aýnap turyp, taǵy da anadaı jerdegi aq boz úıge qaraı aǵyza jóneldi. Bul endi qýa qoımady. Esalań kisi qusap bireýdiń úıine dúsirletip shaýyp barýǵa uıaldy. Túlki sony bilip qoıǵandaı, búkeńdep jeldi de otyrdy. Qýǵynshy qalyp qoımady ma eken dep, aýyq-aýyq artyna qarap qoıady. Qaraǵan saıyn jymyń etip kúlgendeı bolady. Sol sylańdaǵan jymysqy haıýan aqyry aıdaladaǵy japa-jalǵyz aq boz úıge de jetti. Úıdiń aldyndaǵy jer oshaq basyndaǵy úıýli jatqan tezektiń tasasyna sińip joq boldy.

Kenet aty áldenege súringendeı boldy. Ol selk ete tústi. Tula boıy oqys túrshigip ketti. Sóıtse, indigesh eken. Jolda attyń súringeni oljaǵa kórinedi deýshi edi. Qolyn sozyp bultyń qulannyń jalynan sıpady. Basyn kóterip tóńiregine qarady. Shynynda da, aıdalada jalǵyz turǵan aq boz úıge jaqyndap qalypty. Shynynda da, álgi qyzyl túlki zymqaıym joǵalypty. Sonda atynyń álgi súringeni qandaı oljaǵa kóringeni? Jańa nege selk etti? Qalǵyp kele jatyp oıanyp ketti me, joq atynyń indigeshke súringeninen selk etti me? Kil jumbaq.

Ábilqaıyr ań-tań bop basyn shaıqap, aq boz úıdiń tý syrtyna baryp:

— Habarlasqandaı kim bar? — dep daýystady.

— Jolyń bolsyn, jolaýshym! Attan tús, amandas! — dedi bir tanys daýys úı-ishinen sańqyldaı til qatyp.

Úıge kirip kelse — qaq tórde aq ter-kók ter bop sháı iship Máti otyr. Oń jaqta sýsyǵan torǵyn jibekke malynyp Pátshaıym sháı quıyp otyr. Ábilqaıyr, qapelimde, ańtarylyp turyp qaldy. Ne derin de bilmedi.

— Á, sultan, qosh keldiń, tórge oz! — dedi Máti. Pátshaıym orynynan turyp jol berdi. Ábilqaıyr tórge shyqty. Belin sheship otyrǵasyn Máti jón surady. Ábilqaıyr sháı iship ystyǵyn basyp, óz-ózine kelgenshe jolda ne kórgenin aıta qoımady. İshine qalampyr, talshyn, zánzábil aralastyryp, aıyr túıeniń sútin qatyp, qoıý quıǵan buıra sháı álginde ǵana eki shyqshyty zirkildep zeńip kele jatqan basyn á degennen jeńildetip, óne boıyndaǵy zil ataýlyny túgel qýyp shyqqandaı. Ábilqaıyrdyń betine óń júgirip, kóz aldynyń da álgi bir qabaryńqy kireýkesi tarap, kesesin tóńkerdi. Ol qanǵanmen Mátiniń shamalyda qana qoıar syńaıy baıqalmaıdy. Shalqaıa túsip ysyldap-pysyldap tartyp otyr.

— Máti aǵa, — dedi Ábilqaıyr shyp-shyp terin Pátshaıym usynǵan oramalǵa súrtip jatyp. — Óńim ekenin de, túsim ekenin de aıyra almadym. Men bir nársege qatty tańǵalyp kelip otyrmyn.

— Iá, ol ne nárse? — dedi Máti. Pátshaıym da qulaǵyn tige qapty.

Ábilqaıyr jańa jol-jónekeı ne kórgenin ret-retimen aıta bastady. Aýyq-aýyq Mátiniń júzine qarap qoıady. Máti aýyl arasynyń úırenshikti áńgimesin tyńdap otyrǵandaı anda-sanda samarqaý bas ızep qoıady. Pátshaıymnyń da ezýine bir únsiz kúlki úıirilipti. Ábilqaıyr endi aıtyp otyrǵan áńgimesine emes, qasyndaǵylardyń osynsha jaıbaraqat tyńdaǵandaryna tańǵalaıyn dedi.

Áńgime bitti. Máti kesesiniń aýzyn alaqanymen qaǵyp sháı iship bolǵanyn bildirdi. Sosyn qasyndaǵy súlgimen mańdaıyn, moıynyn, bet-aýyzyn qapysyz súrtip aldy.

Sosyn sóz bastady.

— Súıegiń asyl, tegiń artyq sultansyń. Sen qaıdan tegin bolaıyn dep ediń, Ábilqaıyr. Álgi kórgeniń óń de emes, tús te emes, alla taǵalanyń kózińe ádeıi elestetip otyrǵan bir nyshany bolar, — dep ilgeri ıtinip qoıyp, kósheli áńgimege endi kirise berip edi, Pátshaıym tamaǵyn kenedi.

Máti tyna qaldy.

— Ata, ruhsat etseńiz, sultannyń kózine elestegen nyshandy men joryp kórsem qaıtedi, — dedi Pátshaıym.

— Iá, aıta ǵoı, balam.

Kelinshektiń appaq júzine lyp etip qan júgirdi. Júreksine shyqqan bir ádemi áýezben ángimesin bastady.

— Sultan, bul jolǵa ań qaraı shyǵypsyz. Sultan ańshynyń esil-derti — oıdan qyrǵa júgirgen tórt aıaqty taǵy ǵana emes shyǵar. Qol astyndaǵy halyqtyń qamy men zamananyń ańǵary seıil quryp kele jatsa da, esinen shyǵa qoıady deısiz be? Onyń ústine qara súıek qańǵyma emes, el ustaǵan azamattyń ár qadamyna arýaq ekesh arýaq ta titirkenip jatpaıdy deısiz be? Olar da manaǵy beıýaqta beısaýbat júrgenińizge oryndarynan bir-bir aýdarylyp, ózińiz oılaǵan halyq pen zamana qaqynda bir tuspal jasaǵylary kelgen bodar. Endeshe, áýeli sýat basynda sýdyraǵan qamys ishinde jolbarysqa kezikseńiz, ol baıaǵy halqyńyzdyń júrek jutqan arda kezi shyǵar. Ol zamanda ol kimnen taısalýshy edi, neden taısalýshy edi. Artynan arsyldaǵan qasqyr bop, ózińizge tap berse, onyń da jóni bar sekildi. Jan-jaǵynan tap-tap bergen suǵanaq jaý kóbeıse, taısalmas batyryń da qany qaraıyp, kózine qan tolyp, yzasyna minbeı me? Yzaqor maqulqat ajalyna qarsy shabatyn janyqas bop kelmeı me? Elińizde de tap sondaı aqıkóz kezi kúni keshe edi ǵoı. Endi, ashýǵa minip aıbat shegip te eshteńe bitire almaǵasyn qyryq bultaqqa salar qyzyl túlkiniń kebin kımeı, qaıtedi? Onysynan da eshteńe shyqpasa, qurt-qumyrsqaǵa aınalyp, toz-toz bolyp tozyp ketýden basqa joly qaldy ma? Qurt-qumyrsqadan qaıtadan qyzyl túlkige aınalǵany, halqyńyzdyń qansha quqaı kórse de, kelesheginen kúderin áli úze qoımaǵany ǵoı. Elge jón silteıtin azamatqa jol kórseter arýaq bolmaıdy deısiz be? Dyrdý qýǵan ánshi-jyrshynyń da, qyzyl qandy sýdaı aǵyzar qyrǵyn maıdan, janjal-shaıqas izdegen soıqan batyrdyń da, tún jamylyp jylqy torıtyn qara soıyl jortýylshynyń da tildide bir piri, tilsizde bir piri bolady deıdi ǵoı. Ata-babadan el tizginin ustaýǵa jaratylǵan sizde de jelep-jebeýshi pir joq deısiz be? — degen kelinshek kóziniń astymen bul jaqqa bir qarap qoıyp, sosyn mańdaıyn atasyna túzep.

Máti alaqandaı ala kózin tars jumyp, múlgip tyńdap otyr eken. Kelininiń tolyqsyp shyqqan ádemi daýsynyń kenet tyna qalǵanyn baıqap, kózin ashyp ala qoıdy.

— Durys aıtasyń, balam, — dedi basyn ızep. — Qazaqtyń bir kezde eshteńeden júregi taısalmaǵan arda da, asaý da bolǵany ras. Ol kezde ony jolbarystan da júregi shaılyqpaıtyn nar táýekel ǵana bıleı aldy. Odan keıin ol tap bergenge shap bergen kók julyn arlandaı namysqoı boldy. Ol kezde ony alǵan betinen ólmeı qaıtpaıtyn qaısarlyq bıledi. Endi, mine, aqyldan pátýa, qaırattan aıbyn ketken kezde halyq ta qyryq quıqyljyǵan qyzyl túlkideı qyryq bultań qyrqyljyń bolmasqa sharasy bar ma! Bundaıda bultaratyn jerde bultaryp kete alatyn, jaltarar jerde jaltaryp kete alatyn ámbebap aıla ǵana el qorǵany bola alady. Boıynan alpys eki aıla tabylatyn bıleýshi ǵana eziniń de, eliniń de basyn aman alyp júre alyp, aılasyz, áýpirim, alańǵasar qaıyrmalaǵan halyq qurt-qumyrsqanyń kebin kıip, bet-betine bezip, bordaı tozyp ketetin almaǵaıyp zamannyń da týǵany shyǵar. Mundaı árpil-tárpil kezde el ustaıtyn erdiń de jol bastary táýekelshil jolbarys, ashýshań arlan emes aılaker túlki bolatyn shyǵar. Zamanyna qaraı amaly degen osy ǵoı.

Ábilqaıyr aıdaladaǵy jalǵyz úı Mátiniń aýylynan ań-tań attandy. Shıedeı erinin qymqyra tistep, qymsyna jol bergen ker mıyq Pátshaıymnyń gúl-gúl jaınaǵan júzine kózi ańdaýsyz túsip ketip edi, ádemi kelinshektiń bultıǵan betinde jylt ete qalǵan bir jumbaq kúlkini ańdap úlgerdi. Qoshtap kúlgeni de, moshqap kúlgeni de belgisiz. Atyna minip aýyldan uzap ketkesin de kóz aldynan ketpeı qoıdy. Artyna burylyp qarap edi — súırikteı suńǵaq kelinshek buralańdaı basyp áldenelerdi jıystyryp, úıge kirmeı kúıbeńdep júr eken. Júzinde ǵana emes, júris-turysynda da álgi bir sıqyr kúlkiniń taby jatqandaı. Apyr-aı, osy bir montany kúlkini taǵy qaıdan, taǵy kimnen kórip edi. Tipti etene tanys kúlki ǵoı. Qashan, qaı jerde kórip edi? Tipti jaqynda, jýyq arada ǵana kórgen sıaqty edi ǵoı. Joq, baıaǵydan, tipti, erteden kórip kele jatqan kúlkisi. Aý, sonda... Bul ne taǵy? Mana kózine qos kórinip edi, endi aqylynan aljasa bastaǵany ma? Qaıda kele jatyr ózi? Aınalasyna qarady. Sol baıaǵy jupyny dala. Jarlynyń ıinindegi elbe-selbe kıimdeı jutyraıyp tur. Kózińdi kidirtip, kóńilińdi ashatyn eshteńesi joq. Manaǵy asyr salyp júrgen kók saǵym ydyraǵan. Onsyz da opyraıyp turǵan kóńilsiz dúnıe burynǵysynan beter qulazyp, burynǵysynan beter qońyrqaı tarta túsken. Eshteńeden turaq taba almaı tentirep kele jatqan kezbe janardyń saýabyna qalǵysy kelgendeı kúngeı jaq kókjıekten kókshildenip Qarataý dóńkıedi. Keshqurymǵy aýa tańsáridegi kól sýyndaı móldirep tunyp tur. Jer betindegi sál qaraıǵan badyraıyp anyq kórinedi. Biraq, kózine qybyrlaǵan tiri maqulyq ilikpedi. Manaǵy qyzyl túlki qaıtadan qylań bermes pe eken dep, jalqaýdyń jelkesindeı qyrtystanyp jatqan quj-quj qara adyr jaqqa qarap edi, kózine eshteńe túse qoımady. «Ázázil neme qaıda sińip joǵaldy eken?» — dep oılady Ábilqaıyr. Kóz aldynda jolbarys ta, bóri de qalmapty, tek túlki qalypty, onyń juldyzdaı aǵyp bara jatyp jalt burylyp artyna qaraǵany qalypty. Esine endi tústi. Álgi bir jumbaq kúlkini, baqsa, sol tórt aıaqty haıýannan kórgen eken ǵoı. Qudyreti kúshti qudaı-aı deseıshi! Eki aıaqty adam men tórt aıaqty ańnyń da arasynda tap osyndaı uqsastyq bola beredi eken. Sonda ótken-ketken jolaýshynyń kózin arbaı ketetin qyryq bultań túz taǵysy men bireýdiń álpeshtep alaqanyna salyp otyrǵan qyrmyzydaı qulpyrǵan jas kelininiń arasynda qandaı baılanys, qandaı uqsastyq bolmaqshy? Manaǵy munyń kózin ıektegen sıqyr kúsh endi munyń aqylyn ıekteıin dep júrmese ne etsin! Túsinse ne deısiń! Bul osy qaıdaǵyny qaıdan shatyp keledi. Jolbarys... Bóri... Túlki... Qurt-qumyrsqa... Endi kep jańa ǵana ózi kórip ketken Pátshaıym... Shynynda da, manaǵy túlki men jańaǵy kelinshektiń kisige qaraǵanynda bir adam arbalyp qalatyndaı sıqyr kúsh bar ǵoı! Ol ne kúsh bolǵany? Qyrdyń qyzyl túlkisi de japan túzdiń ańǵal jolaýshysyn kórer kózge ıektep súmeńdetip sońyna ertip alar jyn-shaıtannyń bir túri bolǵany ma sonda?! Qapelimde, ony ushyrastyrǵan adam da qaradaı jolynan qalady emes pe? Endeshe, áıeldiń de sıqyry odan az bola qoımas. Álginde kózine kózi túsip edi, kermedegi atyna zorǵa jetip, ázer attanyp ketti emes pe! Ekeýiniń de sıqyry — qaıdaǵy bir qalǵyp jatqan qupıa qumaryńdy tóbesinen túrtip oıatyp, óz-ózinen emeksitip ákete baratyny emes pe! Biraq, osy bir sıqyr kúlkini túz sylqymy túlki men úı sylqymy áıelden ǵana emes, búr maýyzdaı erkekten de kórgen jeri bar sıaqty ǵoı?! Sonda muny erkek adam nesimen ıektemekshi? O toba! Adam ıttiń oıynyń da simsik tazydaı ıiskelemeıtin jeri bolsaıshy! Iá, ıá... Álgindeı jymsıǵan montany kúlkini áldebir qýqyl murt pen qýqyl saqaldyń arasyndaǵy sýǵa salyp janshyǵan búrkittiń jemindeı qan-sólinen aıyrylyp ábden bozaryp ketken jup-juqa qaımyjyq eringe ilinip turǵanyn talaı ret kórgen sekildi. Apyraý, sol kimniń murty edi, kimniń saqaly edi? Toqta... toqta... Qýqyl murt deıdi? Toqta... Qý samaı... Shunaq qulaq... Kelte muryn... Qysyq kóz... Qıǵash qabaq... Qytyńqy erin... Sıda saqal... Qıaq murt... Uzyn moıyn... Apyraý, mynaý jurttyń bári jaqsy biletin keıip qoı... Iá, ıá... Bilgende qandaı? Onsyz da uzyn moıyny basyna shoshaq tóbe zer qalpaqty kıip alǵanda odan saıyn uzara túsetin. Sonaý bıikten qashyrta qaraǵan qıyq kózdiń júzińe túsip ketkenin baıqasań, ishińdegini kórip qoıǵandaı, dereý kózińdi taıdyryp áketetinsiń. Ol da álgindeı qoshtaǵanyn da, moshqaǵanyn da baıqatpaı bir jymıyp qoıatyn. Sol bir bolmashy kúlkiniń bolymsyz taby qońyrqaı júzinde uzaq ýaqyt turyp alatyn. Ol óńine bir túrli jylylyq beretin. Jurt ta ony sol óńiniń jylylyǵyna bola jaqsy kórmeıdi deısiń be! Ol qaraǵanda kim-kim de: «Qolynda tizgin otyrǵan nemeniń jaqsy qabaǵyna iliktim bilem. Iá sát!» — dep mansap pa, baq pa — áıteýir bir kókeıin tesip jatqan qyzyl qurt áleńkedeı jalanyp shyǵa keletin shyǵar. Sol bir ázázil dámeni óshirmeı, órshite túsken álgibir jyly júz, jymyń kúlkige ábden qulap túsetin shyǵar. Áıtpese, tap osynsha ólip-óshetindeı ol qyryp keldi degen el, ol túsirip keldi degen olja, ol qaıyryp keldi degen jaý estile qoımap edi ǵoı. Týyrlyǵyńnan kók naızalaryn kúnde suqańdatyp ata dushpandaryńnyń aınala qorshap turysy anaý. Erkek kindikti áldeqashan atqa qondyryp, ne búk túsetinimiz, ne shik túsetinimiz belgili bolatyn qan maıdanǵa bastap shyǵýdyń orynyna buta bitkenniń túbine bir-bir buqpantaılap, túlki bultaqqa salyp onyń otyrysy anaý. Túlki bultaq demekshi... Shynynda da, solaı eken ǵoı. Manaǵy tańy jarqyldaǵan qyzyl túlkiden kórgen jymysqy kúlki onyń da mynaý búlk etpeı jatar da qoıar japan túzdeı qońyrqaı júzine teginnen-tegin qonaqtap júr deısiń be...

Ábilqaıyr myna oıyna, qapelimde, qýanyp ta qaldy. Sóıtse, álgi kúlkini baıaǵydan beri áz Táýkeniń júzinen de kórip kelgen eken. Sonda onyń taýsylmaıtyn túlki bultaǵy, buryn bul oılap kelgendeı, jigersizdik sheshimsizdik emes, álgi Máti aıtatyn aılakerlik bolǵany ma... Sonda Táýke aılaker bop ne bitirdi?

Ol el tizginin ustaǵaly jońǵarda eki qontaıshy aýysypty. Ekeýi de qazaqtarǵa ońaı tımepti. Biraq, Táýke tıip-qashty shapqynshylyqqa tıip-qashty shapqyshylyqpen jaýap berýden aspaı typ-tynysh otyryp aldy. Qansha qoqan-loqy kerse de, onyń aýyzynan «attandaǵan» ashshy oıbaı shyǵa qoımady. Áliptiń artyn baqty. Qazaq onyń tusynda otyz segiz jyl boıyna ereýildep atqa minbeı, beıbit zaman keshti. Buryn-sońdy mundaı tynyshtyq bolyp kórmegen-di. Buryn bireý: «Á!» — dese, «Má!» — dep atyp túregeletin aqıkóz qazaq endi basyna tepseń de, myńq etpeıtin bir sabyrly salbókse minez tapty. Syrttaǵy jaǵalasty bylaı qoıǵanda ishtegi jaǵalastyń ózi kúrt azaıyp ketti. Táýkeniń aýyzyn ashsa, aıtatyny — tynyshtyq pen bútindik. Bılerdiń de kómekeıinde kólkip sol eki sóz turady. Qudaı qazaqtyń qolyna qamshyny sharta júgingen bılerdiń aldyna kóldeneń tastap, «Kesseń — bas, mine!» — dep múláıimsip múlgip otyrý úshin ustatqan sıaqty. Kók naızanyń da, búıte berse, tizege sap, ortasynan qaq bólip, ilgeri tartsań, keri sheginetin kótkenshek kók esektiń quıryǵynan túrtýden basqaǵa qajeti bolmaı qala-tuǵyn túri bar. Bul jurt endi saýytty sándikke kıip, sadaqty qyz uzatyp, bala súndettegen toı-tomalaqta altyn qabaq atý úshin ǵana asynatyn shyǵar. Jelkildegen jigitterge bul qazaqtyń jelkek qazdyryp, qyzdy aýyldyń syrtynan qyryndatqannan basqa kásip taýyp bere qoıatyn syńaıy kórinbeıdi. Barymta azaıyp, janaza sıregesin be, kez kelgen jalba tymaqtyń irgesiniń keńi qalyńdap, byqyǵan baı bolýǵa aınaldy. Jurttyń bári aqtyly qoıyn aıdaı almaı jatqany. Sonyń bári buǵan erteń jaýǵa aıdatyp jiberý úshin jınalyp jatqan zaıa dáýletteı kórinedi de turady.

İrgeden jaý kóbeıgen saıyn Táýke jıyndy kóbeıtti. Aı boıy qaýqyldasqan aıǵyr top jıyn: «Erteń shaıqasqa shyǵamyz, bes qarýlaryńdy asynyp, ázir turyńdar!» — deıdi eken deseń, taǵy da eki etegin dalaqtatyp Tobyldaǵy orys shonjaryna elshi shaptyryp jatady. Qashan sondaı bir elshilik orysqa bara jatyp, oırattarǵa qoldy bop ketkenshe solaı bola berdi. Al, álgi bir oqıǵa azýy alty qarys áz Táýkeniń el aldyndaǵy bedelin shaıqaltyp jibergendeı boldy. Endi Kúltóbedegi kúndegi keńestiń de máni kete bastady. Jońǵardyń digiri kúsheımese, tyıylmaı, Tobyl ákimniń sýyq qabaǵy yzǵarlana túspese, jylymaı qoıǵan sol bir qıly kezeńde Ábilqaıyr Táýkeniń salbókseligine ishteı yzalanýshy edi.

Sóıtse, Táýkeniń basqa amaly joq eken ǵoı. Qudaıdyń qutty kúni irgesine kep at oınatqan qıyq qulaq alamanǵa abaı-quqaı bolar ma eken dep, Tobyl boıyna kep tumsyq tireı toqtaǵan orystardan dámetpegende kimnen dámetedi! Kúngeıdegi handyqtardyń eń úlkeni ózi! Ózgeler ózinen dámetpese, buǵan qol ushyn berer qaırandary shamaly. Al, jońǵarǵa bir ózi dúrse qoıa bereıin dese, shet jurttardyń baıaǵydan bergi qoqan-loqysy men ózara alaýyzdyqtan ábden tıtyqtaǵan halyqqa biraz ýaqyt tynyshtyqtyń dámin tatqyzyp, aldyndaǵy maldyń qarasyn kóbeıtip, yryń-jyryń daý-damaıdy tyıyp, el uıtqysyn bekitip almasa, tas túıin jaýdan tas-talqan bop jeńilip qap júrse, odan da múıiz shyǵa qoımasy belgili. Sonda Táýke áliptiń artyn baqpaǵanda ne bitiredi?! Biraq, onyń oıyndaǵysynyń bárin jaıbaraqat oryndatyp jaılaryna qarap jatsa, jaýdyń aty jaý bola ma?! Baıaǵy eńsegeı boıly er Esim men salqam Jáńgirdiń tusyndaǵydaı keńirdekten kenedeı qadalǵan keleli inaıqas kórmese de, oırat birden lap qoımaı mysyq tabandap jyljyp-aq biraz jerge qanatyn jaıyp boldy. Biraq, dándegen dushpan qashanǵy búıtip mysyq tabandaı berer deısiń, bir kúni kókiregińe qarǵyp minip, sheńgeldi molynan salatyn shyǵar. Sonda eńseńdi kóterip, belińdi bekem býyp qarsy shyǵýǵa qazirden bastap qam jemeseń, tásilqoılyqtyń jóni osy eken dep buqpaqtap bultalaqtaǵanmen ne bitiresiń? Al, qazaqtyń ishindegi qyrǵı tildi qıqarlardyń biri dep júrgen Mátiniń ózi qyzyl túlkini jol bastaýshy qyp, alpys eki aıla túgende deıdi. Ol aılań mynandaı almaǵaıyp zamanda eldiń jel jaǵyna qorǵan bolyp tura ala ma, qyzyl kóz jaýdyń aldyn tosqaýyl bop bógeı ala ma? Sonda Máti bularǵa ne demekshi? Jaýǵa shabar jalańdaǵan jas shaqtaryńdy bultaqtaǵan kárilerdiń sońynan buqpantaılap ótkizińder degeni me? Álde... álde... endi nar táýekeldiń de, kózsiz ashýdyń da bitireri shamaly, utyryn taýyp is qyl degeni me? Onsyz da bunyń sharshy topqa shalqyp kirip júrgeni shamaly. Áý basta úlken uldyń belinen jaratylýdy qudaı qımaı, kishi uldyń kindiginen kóbeıip, bosaǵa baǵyp qalǵan bul tuqym aılaly bolǵanda ne bitirmek? Álde kópti kórgen kóne kóz bı buǵan jýan tuqymnyń dóń aıbatyna aılańdy qarsy qoı, olar aıbyn buldap, qaırat jumsap, qaryq qyla almaı jatqanda urymtaldan umtylyp ilgeri shyq degeni me? Bir kezde alty alashty aýyzyna qaratyp, qazir aıdaladaǵy jarbıǵan jalǵyz úıge jarǵanattaı tyǵylyp jatyp alǵan suńǵyla shal buǵan áý bastan-aq ishin jyly ustaıtyn sıaqty edi. Endeshe, manaǵysynyń tegin áńgime bolmaǵany. Qyzyl túlkisi de jáı sóz. Ol buǵan bosaǵa syrtynda buqpaqtaǵandy qoıyp ortaǵa shyq, jurt kúshine sense, sen aılańa sen degeni. Endeshe, ol munyń arǵy ańǵaryn áldeqashan ańǵaryp qoıyp, ony quptaǵan boldy. Báse, á degennen-aq qyrsyq shaldyń buǵan jyly qarap, jumsaq sóıleýinde bir mán bar edi-aý. Jan balasyna aýzynan shyqpaı, tek qana ózim bilem ǵoı deıtin túp qultasyn jer túbindegini kórip-bilip otyrǵan jelmir shal túsinip qoıǵan ǵoı. Tipti baıaǵy barysyn da ádeıi istegenge joryǵan shyǵar-aý. Iá, ol Mátimen de, Taılanmen de ish ashysýǵa kópten qumardy. Biraq, ol nıeti tap sol kúni tap solaı júzege asady ǵoı dep kim oılaǵan!..

Ol bir baıaǵyda ulan-asyr qazaq dalasynyń qaq ortasyna kep zoryqqan túıedeı uzynnan-uzaq sulaı jyǵylǵan Qarataýdyń teriskeı baýyryndaǵy bir tar qoınaýda bolǵan oqıǵa-tuǵyn.

Qaı zamanda da qalyń jıynnyń sharshy tóri buıyrmaı, bosaǵada asyq jiliktiń tabaǵynda kúnderi ótip bara jatqan Óseke balalary ishtegi qyjyldaryn túzdiń tórt aıaqty taǵylarynan qaıtaratyn. Ákesi Abdolla sultan óle-ólgenshe ań qýyp ótti. Odan týǵan Jolbarystyń da esil-derti ań. Mamaı ekesh Mamaıdyń da ań degende ishken asyn jerge qoıyp digirlep turǵany. Ábilqaıyr da kópke deıin taý súzip, taǵy qýalaǵandy jaqsy kórdi. Qyrdyń qylshyldaǵan qyrshyn jasynda ańnan basqa qandaı kásip, qandaı ermek bolýshy edi, Ábilqaıyr qazaqtyń aq súıeginiń de, qara súıeginiń de talaı bozdaǵymen túzde tabysty. Ol tórt aıaqty taǵydan basqa tiri maqulyq jorytpas elsiz túzderde, ásirese, taqymynan soıyly túspeıtin, soıylynyń qany keppeıtin jortýylshylarmen jıi ushyrasatyn. Olardyń aldynda tóremin dep kergimeı, qıa jaqparlardaǵy teri tósegen tar lashyqtaryna birge jata ketip, ısi múńkigen arqar sorpasyn birge simirip, sýdaı sińip, sútteı aralasyp júre beretin. Óıtkeni, mynaý jylqy ekesh jylqyny da quryq emes naıza ustap qaıyrýǵa týra keletin ker zamanǵa tap kelgen eldiń endigi baıy da, bıi de, jaý jaqtaǵy qarasy da, jel jaqtaǵy panasy da buryn óshtesken aýyldarǵa barymtaǵa jumsalatyn soıyly aýyr, qamshysy jyldam sodyr násil bolýǵa aınaldy. Murty áli durystap tebindeı qoımaǵanmen Ábilqaıyr sony birden uqty.

Ol kezde Ábilqaıyr qasyna nóker ertpeıtin. Qolynda bıligi joq áljýaz áýletten ósip kele jatqan bozókpe sultannyń qıada tosyp, qyryndaı jolyǵar, qyrǵı qabaq jaýy bolady desin be! Aıaǵyna qý shoqaı, ústine sur baıtaba shekpen kıip, eriniń artyna qazan aıaq jaqta ys qaltaǵa salynyp, atam zamannan beri ilýli turatyn saýdyraǵan qyryq kári jilikti taǵyp ap beti aýǵan jaqqa tartyp kete barady. Eń azy qasyna ıt ekesh ıt te ertpeıdi. Al, sosyn jurt myqty bolsa, japan túzde jalǵyz jorytqan júdeýbas sursha jigittiń sultan ekenin, ultan ekenin bilip kórsin!

Qaý pisip, máýe túsken quba kúzde qýaryńqy dalanyń ózinen aınymaıtyn qula at minip, kólik terlemes, jolaýshy shóldemes maı búlkekpen kele jatqan osy bir beıtanys júrginshi, qapelimde, kózge de túse qoımaıtyn.

Sondaı bir saparynda qatpar-qatpar qara taýdyń ishine suǵyna boılaǵan tar ańǵarǵa kelip kirgeni. Eki jaq — ózderinen-ózderi úrkip, edireıe-edireıe qalǵan quz jartastar. Aıaǵynyń astynda — áldenege asyǵyp-úsigip, aınalasyna birdeńe dep byldyraı til qatyp, sonaý oıǵa qaraı eki etek bop dedekteı shapqylap bara jatqan aǵyn sý. Manadan beri siltige kómilip, enjar múlgip turǵan jabyrqaý dalada ishi pysqan beıtanys salt attynyń kóńilin sergitkisi kelgendeı jan-jaǵynan antalap turǵan tas qorshaýdyń o jer-bu jerinen qustar shyqylyqtaıdy. Áldeqaıdan kómek shaqyrady.

Ábilqaıyr elsiz ańǵardyń tabanyndaǵy jalǵyz aıaq jolmen shoqytyp keledi. Qaptaldaǵy taý ózenine suǵyna qulaǵan dóńbek tastardyń saýyrynda battıyp-battıyp dymqyl izder jatyr. Syz basyp, topyraq janshyp kelgen sýyq sheńgelderdiń aıǵyz-aıǵyz taby yzǵar shashyp kózińdi qarıdy. Júregińdi odan saıyn muzdata túskisi kelgendeı o jer-bu jerden uılyǵa ósken ný quraq oqtyn-oqtyn sytyr ete qalady.

Ábilqaıyrdyń astyndaǵy qultyń qula eki qulaǵyn qaıshylap, aýyzdyq syldyratyp qoıady. Iesi biraq túk sezbegendeı. Órge qaraı baryn salyp empeńdep kele jatqan janýardy odan saıyn tebinedi. Kenet sol jaq qaptalynan áldene syldyr etti. Saı tabanyndaǵy aqsıǵan joldyń ústine sýdyr-sýdyr tas jaýyp ketti. Qultyń qula kilt toqtady. Ábilqaıyr basyn kóterip dybys shyqqan jaqqa qarady. Qarsy aldynda -bir-birimen súziserdeı bop eki jaqtan enteleı suǵynǵan eki qus tumsyq jartas. Sol jaǵyndaǵysynyń ushar basynda múıizi shańyraqtaı qulja tur. Jaryq jalǵannyń qojasy jańǵyz ózi sıaqtanyp, tóńiregine kekireıe qaraıdy. Tórt taǵandap qazdıa qalǵan nyq turysy, kúnge shaǵylysyp jalt-jult etken daǵara múıizi, qannen-qapersiz jalp-jalp etken aýyzy men jelp-jelp etken saqaly, alshaıyp ketken artqy eki aıaqtyń arasyna syımaı bultıa qaraýytqan taǵy birdeńesi — osy bir haıýannyń tula boıy tolǵan astamshylyq pen asaýlyq ekenin tanytqandaı.

Jas sultan, nege ekeni belgisiz, osyndaı qaraptan-qarap butqa tolyp júretin kerdeń minezdi jek kórýshi edi. Kekireıgen bireý-mireýdi kózi shaldy-aq, qaıdaǵy bir qudaı atqan qıturqy sózder kómeıine lyq ete qalatyn. Biraq, sol bir esil sózder otyz tisten beri aspaı, sol arada dymy qurıtyn.

Ábilqaıyr qoramsaqqa qol saldy. Sýmańdaǵan sur jylandaı basyn qyltıtyp turǵan saı kez oq sup-sýyq ala kózdiń aldyna kele berýi muń eken, elsiz ańǵardyń qatyqtaı uıyp turǵan ýyz tynyshtyǵyn pyshaqtaı tilip zymyraı jóneldi. Sol-aq eken, aspan astyn bir ózi toltyryp turǵan shańyraq múıiz kekjeń ete qaldy da, álginde ǵana jaqpar jartastyń tóbesinde naızadaı shanshylǵan tórt qýatty sıraq kókten kelip, tańy aıyrylǵansha semirip alǵan zilman taǵy oıǵa qaraı domalap bersin...

Ań serkesiniń mynaý qapıa qazasyna ókingeni ekeni de, álde quralaıdy kózden tıgizetin óz ónerine súısingeni ekeni de belgisiz, Ábilqaıyr basyn bir shaıqap qoıdy.

Kenet.

Mine, keremet!

Qarsy aldyndaǵy eki qus tumsyq jartastyń oń jaqtaǵysynyń tasasynan sylań etip bir shubar atty shyǵa kelgeni. Shyǵa kelsin de, ózenniń arǵy bet jaǵasyna baryp qulaǵan quljaǵa qaraı bas qoısyn.

Ábilqaıyr óz kózine ózi senbegendeı ańtarylyp turyp qaldy.

Shubalań shubar atty quljanyń qasyna baryp toqtady. Atynan tústi. Shańyraqtaı múıizin taý-tasqa urǵylap bulqynyp jatqan quljany sapy sýyryp, tamaqtyń astynan oryp kep jiberdi. Sosyn tekeniń baýyzdaý qanyn jýǵaly qasyndaǵy ózenge sulata berip edi, qolyn tartyp ala qoıdy. Ańtarylyp tur. Jelkesin qasıdy. «Apyraý jolbarystaı shubardy shubaltyp mingen bul kim boldy eken? Ne de bolsa, bir ıgi jaqsynyń erke bulanynyń soıy ǵoı», — dep oılady. Sol-aq eken kózi kıimine tústi. Kıgeni — kileń jarǵaq. Al, tańdanbaı kór. Anandaı at minip, anandaı kıim kıgen myna beıtanysty kim dep uqpaqshy...

Jarǵaq kıingen shubar atty... Ábilqaıyrdyń oıyna áldene tústi. Tamaǵyn kenep jótkirindi. Quljanyń qasynda turǵan beıtanys jigit selk ete qaldy, jalt qarady. Torsyq sheke, keń mańdaı, qońqaq muryn. Tostaǵandaı ala kózi shatynap shyǵa keldi.

— Bireýdiń oljasyna osynshama óńmeńdegeniń qalaı? Odan da syralǵy suramaısyń ba? — dedi Ábilqaıyr atyn tebinip jaqyndaı túsip.

Beıtanys jigittiń eki qulaǵy dý ete tústi. Sosyn mynaý tóbeden túskendeı sap ete qalǵan kóldeneń kók atty bireý ne dep tur degendeı yzǵarlana qarady.

— Kimniń oljasyn aıtasyń?

— Aldyńdaǵy quljany aıtam.

— Ony atqan kim?

— Men.

— Ony kim aıtady?

— Myna men aıtam.

Jarǵaq kıimdi jigit qanyn ishine tartyp surlanyp aldy. Birdeńe degisi kelip oqtala túsip, qolyndaǵy jalańdaǵan kezdikti jeńine súrtip, buǵan sol alara qaraǵan kúıi aparyp qynyna qaıta saldy.

Ábilqaıyrdyń nazary sý jıeginde teńkıip jatqan quljaǵa sonda baryp tústi. Shynynda da, adam tańǵalatyndaı eken. Eki oq birdeı tıipti. Bireýi ash qoltyqqa qadalypty. Ekinshisi kózdi aǵyzyp óte shyǵypty. Eki jaraqatynan da daladaı bop qan aǵyp jatyr. Ash qoltyqtan qadalǵan qý jebe Ábilqaıyrdikine uqsamaıdy.

Beıtanys jigit bunyń tańǵalǵanyn ańǵaryp qoıdy ma, atyna qarǵyp mindi.

— Aý, oljańdy almaısyń ba? — dedi Ábilqaıyr.

— Saǵan syralǵym bolsyn!

Sańq ete qalǵan jigit daýysynan maqtanysh pen mazaq qosa estilgendeı boldy. Atyna qamshy basyp ańǵardyń aýzyna qaraı shoqyta jóneldi.

Ábilqaıyr buralań taý jolymen búlkektep bara jatqan shubardyń sońynan tańdana qarap turyp qaldy. Jarǵaq tondy shubalań shubar atty... Endi bul jelkesin qasydy. Tili salaqtap teńkıip jatqan quljanyń qasynda namazdygerdiń kóleńkesindeı bop qashanǵy sileıip tursyn! Baýyzdaý qany áldeqashan soryqqan quljany artyna óńgerip, shubardyń sońynan ol da saldy.

Kóz ushynda qultyldap bara jatqan shubar attynyń jetkizetin túri joq. Bir ýaqyttarda baryp ańǵar da taýsyldy. Eki jaqtan entelep tas qorshaǵan tar qyspaqtan shyqqan soń shubar aıańdy kósiltip, taýdy bókterlep ońǵa tartty. Ábilqaıyr da atynyń basyn solaı burdy.

Bir-biriniń qarasyn sonadaıdan ǵana kórip otyrǵan eki sýyt júrginshi tús qyńa taý qoınaýynan qıa jaqparlanbaı jaıpaýyt qolattanyp shyǵatyn jaıdaq saıdyń jaıylma tabanynda otyrǵan qurym úzik qońyr úıdiń ústinen shyqty. Shubar atty sar jelispen baryp, úı syrtyna dúrs etip túse qap, shylbyryn beldeýge ildi. Jarǵaq kıimdi jigit arshyndaı basyp úıge kirdi. Eshkim shyǵyp qarsy almaǵanyna, úı syrtynda turyp jaı suraspaǵanyna qaraǵanda mynaý óziniń úıi sıaqty. Mańaıda jaıylyp júrgen qara-qurań kórinbeıdi. Eń bolmasa, aldarynan ıt ekesh ıt te úrip shyqpaǵany ma! Ábilqaıyr kópten beri jurt aýdarmaǵandyqtan japyraıyp jerge sińip kete jazdaǵan jataǵan úıdiń tý syrtyna jete berip tamaǵyn kenep dybys berdi.

— Aý, habarlasqandaı kim bar?

— Bar, qarsy al, — dedi úı ishinen bir qajyńqy daýys qasyndaǵy bireýge.

Sol-aq eken syrtqa manaǵy jarǵaq kıgen ańshy jigit shyǵa keldi. Munyń tizginin ustap, atyn tusaı bastady.

Ábilqaıyr erdiń artyna óńgergen quljany kóterip aparyp, úıdiń oń jaq bosaǵasyna jyqty. Aramdap júrer kóldeneń suǵanaq tumsyq joq pa eken dep, tóńirekke qarap edi, tabaldyryqtyń syrtynan abajadaı eki birdeńe qaraýytty. Itaıaq deýge tym úlken. Mundaı ıtaıaqtan ıt túgili arystanǵa as berseń de, artyqtyq etpes túri baıqalady. Sóıtse, aq jemdenip tozǵan, kıile-kıile sirisi qısaıǵan kebis bop shyqqany. Áýeli kózi sharasynan shyǵa tańyrqady, artynan mıyǵynan kúldi. «Úrerge ıti joq deýshi edi, ras eken ǵoı...»

Jas jigit úı aldynda shymyrýly shı esikti bir ıyǵyna asyp ap, buny tosyp tur.

Ábilqaıyr:

— Assalaýmaǵalaıkúm, — dep úıge kirdi.

— Álıkisalam, — dedi tór jaqtan álgi qajyńqy daýys.

Ortada jez legenge lyqa tolyp qyzyl shoq tur. Baıalyshtyń shoǵy. Shoq shetine qısyq tumsyq temir quman bóksesin tyǵypty.

Ottyń tór jaǵynda birdeńe bozarańdaıdy. Ol qaraquıryqtyń ılengen terisinen jasalǵan dastarqan eken. Onda erneýi kemirilgen eki kemıek kese tur. Oń jaqtaǵysyna kenet tarbıǵan-tarbıǵan bes saýsaq tap berdi de, túbinen kóseı kóterip alyp, áldeqaıda áketip bara jatty.

Túndigi túsirýli qara kóleńke kıiz úıdiń tórinde otyrǵan eńgezerdeı qara kisi sonda baryp kózine tústi.

Alpamsadaı kisi butyndaǵy jarǵaq shalbardyń balaǵyn tizesinen joǵary shıyrshyqtap túrip qoıypty. Maldasyn quryp otyrǵanda, eki jilinshiginiń dál qyr arqasyna bitken qalyń túk qulynnyń jalyndaı jalbyrap kórinedi. Eńgezerdeı denesi býyltyq-býyltyq. Eki emshegi apaı tósti qaq bólip, eki jerden salbyraı qulapty. Eńgezerdeı dene judyryqtaı óndirshek arqyly eresen úlken basqa baryp jalǵasqan. Qalǵan bas súıekten dóńkıip bólinip shyqqan aı mańdaı. Qalaqtaı at jaq. Shyqshyttyǵy da mynaý bet dep atalatyn ulan-asyr keńistikte jympıyp jatyp qalǵylary kelmegendeı eki jaqtan ereýildeı boı kóterip, soqıyp-soqıyp shyǵyp tur. Degenmen myrza qudaı osynaý mol pishilgen kisige de esebin taýyp qytyńqylyq jasap baǵypty. Shyqshyt súıektiń tasasynda buǵyp jatqan shunaq qulaqty eshkim kóre qoımastaı. Dál mynaý sharadaı betke anaý kelte tanaýdyń da tap onsha jarasyp turǵany shamaly. Biraq, osy bir ulan-asyr mol dúnıeni bet-betine shashyratyp jibermeı, bas-aıaǵyn jıyp ustap turǵan áldebir sıqyr kúsh bar. Ol alaqandaı ala kózi sıaqty. Qarsy aldynan kelgende, kirpigin qaqpaı tike qaraıtyn úlken kóz qaptalynan qarasań, bir qıyǵynan syǵalaı qaraıtyn synampaz sańylaýǵa aınalyp ketedi eken. Sol bir eki synampaz sańylaýdyń manadan beri munyń ústi-basyn túgel tintkilep shyqqan túri baıqalady.

— Tórlet, shyraǵym, — dedi sál ysyrylyp, oń jaǵynan oryn berip.

Ábilqaıyr órge attap, shaldyń qasynan teri bóstekke tize búkti. Ánsheıinde edáýir boıy bar Ábilqaıyr aqsaqaldyń shyntaq tusynan ǵana keldi.

Manaǵy ańshy jigit qarsy aldyna kep quman tosty. Ábilqaıyr qolyn shaıdy.

— Jol bolsyn, — dedi kárıa kesedegi shaıyn soraptap.

— Áláı bolsyn, aqsaqal, — dedi Ábilqaıyr jigit usynǵan teri súlgige qolyn súrtip jatyp.

— Al, jolaýshym, jónińdi aıta otyr, — dedi shal kesesin sháı quıyp otyrǵan jarǵaq kıimdi jigitke usynyp jatyp.

— Ań qaraı shyqqan ańshymyz.

— Qalaı, qanjyǵa qandanyp tur ma? Ábilqaıyr sháı quıyp otyrǵan jigitke qarady.

— Qandanǵan sıaqty, — dedi.

— Endeshe, syralǵy, — dedi eńgezerdeı kisi basyn keseden kótermegen qalpy.

Ábilqaıyr taǵy da sháı quıyp otyrǵan jigitke buryldy.

— Nege kúmiljidiń, balam?

Ábilqaıyr kesesin sarqyp, betin alaqanymen basty.

— Kúmiljıtin de reti bolyp turǵany, — dedi ol sózin bıpazdap bastap. — Myna zamandasymyz ekeýmizdiń eki qanjyǵamyzǵa bir qulja buıyryp, qaısymyz qaısymyzǵa syralǵy bererimizdi bile almaı daǵdaryp otyrǵan jáıimiz bar. O zaman da, bu zaman eki mergen bir quljany atyp qulatqandy kim kórgen?!

Sháı quıyp otyrǵan jigitke qarap edi, ol tymsyraıyp jaq ashpady.

— Sonda ózderiń qalaı oılaısyńdar, qulja mundaıda kimdiki bolmaqshy? — dedi shal bulardy synaǵysy kelgendeı quraǵyta qarap.

— Kimniń oǵy buryn tıse, soniki bolatyn shyǵar, — dedi sháı quıyp otyrǵan qońqaq muryn jigit julyp alǵandaı.

Ábilqaıyr kúlimsiredi.

— Al, sen qalaı oılaısyń, jolaýshym?

— Kimniń oǵy jyqsa, sonyń ıemdengeni durys sıaqty.

Shaldyń kelte tanaýy búlk ete qalǵandaı boldy. Qoshtap otyrǵany da, moshqap otyrǵany da belgisiz.

— Quljany qaıdan attyńdar?

— Ańǵar boıynda quz jartastyń basynda turǵan jerinen...

— E... e... Oq qaı arasynan tıipti?

— Bireýi ash qoltyqtan, bireýi kózinen...

— E...e...

Shal ekeýine kezek-kezek kóz tastady.

— Apyraı, sonda atqan oqtaryńdy ózderiń tanymaǵandaryń ba?

— Tanydym. Ash qoltyqtan tıgen meniń oǵym, synyq súıem kirip ketipti, — dedi sháı quıyp otyrǵan jigit taǵy da asyǵa til qatyp.

— Ekinshi oq kózin aǵyzyp óte shyǵypty, tabylmady.

— E... e...

Shal otyryp-otyryp baryp, jymıa til qatty.

— Sonda quljany kim jyqqanyn áli bilmeı otyrsyńdar ma?

— Synyq súıem kirgen oq jyqpaǵanda, janap ótken oq jyqty deısiń be?

Shaı quıyp otyrǵan jigit bul joly nyǵyzdaı sóıledi.

Shal taǵy da quraǵyta qarady. Ábilqaıyr úndegen joq. Bir ezýinde baıqalar-baıqalmas kúmilji kúlki turdy.

Shal qasyndaǵy qara quıryqtyń laǵynyń shap terisinen jasalǵan sharshy súlgimen kózine quıylǵan ashshy terdi súrtip jatqanda da eki unjyrǵasy uzaq búlkildedi.

Eki ańshy ańtarylyp qalypty. Eńgezerdeı shaldyń eki ıyǵynyń selkildegeni bir ýaqytta baryp basyldy. Sosyn qaıtadan túk kórmegendeı baısaldy qalypqa túsip:

— Mal zoryqqandyki, ań jolyqqandiki emes pe? — dedi.

Eki ańshy jarysa bas ızesti. Ásirese sháı quıyp otyrǵan jigittiń kózi jaınap qoıa berdi.

— Quljany aldymen kórgen sen ekensiń, balam. Oǵyńnyń synyq súıem kirip ketkenine qaraǵanda qapysyz kózdep tolǵap atqan boldyń ǵoı, — dedi.

Shaı quıyp otyrǵan jigit yrjyń etip kúlip jiberdi.

— Biraq, ash qoltyqtan kirgen oqtyń tý tekeni murttaı ushyra qoıýy eki talaı. Jyǵylsa da, qansyrap baryp jyǵylýy múmkin.

Jigittiń betinde álginde ǵana lyp ete qalǵan qýanysh ushqyny lezde sóndi. Shal qajyńqy daýsyn odan ári soza tústi.

— Al, shyń basyndaǵy taǵyny kózden tıgen oqtyń shyńyraýǵa qulatpaı qoımasy kámil. Balam, birinshi tıgen oq seniki eken de, jyqqan oq — mynaý jolaýshyniki eken. Onyń ústine sen kózdep atypsyń, ol kózdemeı atypty. Kózdep atsa, onyń oǵy da tıgen jerine qadalyp qalar edi. Kózdemeı atyp kózden tıgizgen mergenmen oljaǵa talasqan ábestik shyǵar, — dedi.

Eki ańshynyń da betteri dý ete tústi. Sony baıqaǵan shal sózin sál úzip baryp qaıta jalǵady.

— Jáı qol tuspalmen-aq atqanyn sulata bergenine qaraǵanda bul jolaýshy kóziniń suǵy men betiniń susy mol Abdolla balalarynyń soıy sıaqty. Qalǵandary topyrlatyp qol shubyrtyp, ıt-qus ertip, yzy-qıqy, qym-qýyt qıqýlatyp júrýge qumar edi, shyraǵym, sen osy, dáý de bolsa, álgi Ábilqaıyr sultan shyǵarsyń.

Shaı quıyp otyrǵan jigit orynynan atyp turdy. Ákesi jańaǵydan góri júzin sýyta sóıledi.

— Sultannyń aldynan jolyqqan ańǵa talasam dep, astyńdaǵy atyńnan aıyrylyp qalmaǵanyńa, ıa myna kári ákeńdi kórgensiz ul ósirgeni úshin ata saqaly aýzyna shyqqanda kók esekke teris mingizip el aınaldyryp masqara qylmaǵanyńa táýba de, balam.

Ábilqaıyr shalǵa buryldy.

— Apyraı, Máti aǵa-aı, tym tóndirip jiberdińiz ǵoı.

— Meniń Máti ekenimdi qaıdan bildiń, shyraǵym?

— Myna zamandasymnyń mergendiginen bildim. Shal keńk-keńk kúldi.

— E, ol ústindegi kıiminen ańǵardym degeniń ǵoı. Jigittiń bop-boz betine qaıtadan lyp-lyp qan shapshydy. Ábilqaıyr yńǵaısyzdanyp qaldy.

— Máti aǵa, myna qulja sátke jolyqqan boldy. Sizdi kórýge kópten qumar em, — dedi sultan jigit.

Mysqylshyl shal bul joly myrs etpedi. Biraz daǵdaryp otyrdy.

— Shyraǵym, alystan oraǵytyp sóılegenińe qaraǵanda aqyldy jas bolarsyń. Aqyl súıkimdi kóringenmen, onyń degenin istep, múıizi qaraǵaıdaı bolyp jatqan eshkimdi ázir kóre qoımadyq. Óıtkeni, aqylǵa aıtqyzsań, qapysyz is, qatesiz sóz bolmaıdy deıdi, eń durysy, eshteńe aıtpaǵan, eshteńe istemegen deıdi. Al ne sózi, ne isi kóńilin qozǵamaǵan kisiniń sońynan adam túgili mal ekesh mal ermeıdi. Men bilsem, myna zamanyń tap aqyl suramaıdy, abyroı suraıdy. Bu zamanda abyroıdyń da aty ózgerip ketti. Ony búginde bedel deıtin bolypty. Bedel degeniń esigińniń aldynda kóldeneń túsip jatyp alatyn kúdire jelke kók tóbet sıaqty. Ol da úıiniń sorpa-sýany mol, dáýletti kisige bitetin kórinedi. Sonsoń da, balam, biz sekildi sóz dep atalatyn qotyr shybyshtyń shandyryn tartqylaı-tartqylaı, ony da ábden aqta qyp sýaltyp jibergen, kúni ótken kúńirenshek káriden góri taqymynda shoqpary salaqtap dáýlet qýyp, dáýren izdegen, jalyny qaıtpaǵan jastarǵa úıir bolǵan durys. Táıiri, jón biletin tekti jigitke el ustaý degen sóz be eken! Ol úshin úlkenge izet, qatarǵa qadir, inige iltıpattan basqa ne qajet bolýshy edi! Bul jurttyń sońyna eremiz be dep úmittenetin azamatynan bar dámeteri sol-aq qoı!

Shal sosyn sózin úzip kesesin tóńkerdi.

Ábilqaıyr ol kúni aıdaladaǵy japyraıǵan jalǵyz úıdiń kóleńke betine toqym tósenip, er jastanyp úndemes ańshy jigitpen birge qonyp shyqty. Ol óz basyna talaı ornap, talaı kósher baq pen sorǵa tap osy bir eleýsiz oqıǵa da sebepshi bolady eken dep tipti de oılaǵan joq-ty. Sóıtse, sol eki oq qatar tıgen shańyraq múıiz shal bas teke túzdiń simsik kóz ańshylarynyń talaıynyń qanjyǵasyn qandap, talaıynyń qazanyn maılap, eń sońynda aýyl syrtyndaǵy bir butanyń túbin shiritip qala beretin, talaı-talaı taǵy tórt aıaqtylardaı op-ońaı umyt bola salmapty. Jigittiń atynyń qaıdan shyǵadysy joq eken ǵoı. Qarqaradaı úıiń, qaqyradaı dastarqanyń, yzǵyndaı aǵaıyn-týmań men shalqyǵan dáýletiń alyp bermegen bedeldi qıa tasty qıalaı jaıylǵan qıqar taǵy alyp beredi ǵoı dep kim oılaǵan!

Birde Ábilqaıyr úsh júzdiń basyn qosqan bir uly jıynnan Áıteke bımen birge qaıtty.

Ol da bir qazaqtyń basyndaǵy bult kıizdeı uıysyp qalyńdaı túsken bulyńǵyr jyldar edi. Buryn úsh júzdiń dastarqany birge jaıylyp, qamshysy qatar jatar mundaı jıyndar Saıram shaharynyń kók jelkesindegi Mártóbede ótýshi edi. Ol dáýrenniń shet-shepirin, ol kezde bala bolǵanmen, Ábilqaıyrlar da kóre qalǵan-dy.

Kók aspanǵa elý myń tútin sylańdap jarysa kóterilgen yzǵyndaı shahardyń qyr arqasynda shókken nardaı bop oqshaý tóbe turar-dy. Bir qudiret osy jerge qolmen qondyrǵandaı, teristikke saýyryn, kúngeıge mańdaıyn tóseı jyǵylǵan, uzyndyǵy bes júz qadam, eni otyz-qyryq qadam bar bıik tóbeniń basyna shyǵyp qaraǵan kisiniń kóz aldyna qazaq ólkesiniń biraz toraby túgel saırap kele qalar-dy.

Kún shyǵysta qysy-jazy barystyń jonyndaı shubarytyp Alataý buldyrar-dy.

Odan kúngeıge qaraı sál eńkeıe sol bir alystaǵy ala shabyr uzyn shubaq kóshtiń aldyna túsip, kóshi-qon barlap kele jatqan kósem kóshbasshydaı bodyp oqshaý qaraýytqan ońasha taý Qazyqurt turar-dy.

Teriskeı batystan kók pen jerdiń arasyn tutastyra munarytyp ulan-ǵaıyr Qarataý jatar-dy.

Bir-birine tumsyq tirestire jalǵasyp jatqan osy bir úsh bıik — kól-kósir uly túzdiń mańdaıyna bitken úsh seńgir bıik bir-birine sonadaıdan omyraýyn ashyp, qushaǵyn jaıyp, enteleı umtylysqan bir belden jaratylyp, bir kókirekti emgen úsh baýyr jigit sekildi edi.

Osynaý irgesi ajyramas úsh baýyr taýdyń tý syrttarynda úsh baýyr el jatar-dy.

Mártóbedegi jıynǵa Alataýdyń qoınaý-qoınaýynan saýlaı tógilip, topan sýdaı qaptap ulan-asyr Uly júz toby keler-di.

Qarataýdy teriskeı aınalyp, sonaý Torǵaı men Ertis arasyndaǵy salqyn belder men saýmal kólderdi saırandaı kóshken joıqyn orda — ormandaı qalyń Orta júzdiń qara qurym toby qaptaǵaılar-dy.

Qarataýdy kúngeı aınalyp jylqysy Jaıyq pen Jemge, túıesi Joıqyndarıa men Soıqandarıaǵa, aqtyly qoıy Elek pen Yrǵyzǵa qaptaı jaıylyp, dalıyp jatqan kıizdeı tutas Kishi júzdiń óńmeńdegen ójet qoly batýǵa bet alǵan qyp-qyzyl kún astynan quıyndatyp quıǵyta qular-dy.

Shartaraptan qyzyldy-jasyl kósh kóriner-di. Kóshtiń bári Mártóbe mańynyń maısasyn baspaı, bastaryn alystan irker-di. Bir jaǵy sonaý Qoshqar ata boıy, bir jaǵy mynaý Saıram sý, aldy anaý Qazyqurt, jaǵalaı jazyqqa alqadaı tizilip aq jumyrtqa aýyldar qonar-dy. Saıram mańyndaǵy úsh ózenniń boıynda bir-birine jalǵastyra tartylǵan aıqysh-uıqysh jeliden kóz tunar-dy. Búıiri bultıǵan sál tóskeıdiń baýyr-baýyraıy qylań shatyrlarǵa, qyrań-qyrańnyń basy kúmbiregen aq ordalarǵa tolar-dy. Qaq ortada tuıaq tıgizbeı balaýsa ustaǵan Saıram men Mártóbeni úsh jaqtan kımelep qorshaı qoıǵan úsh ulys aýyldardyń ajary birinen-biri asar-dy. Óıtkeni, munda úsh ulystyń eń ataly aýyldarynyń eń ajarly otaýlary tigiler-di, eń dastarqany mol, peıilderi keń, oralymdy kelinderi osynda keler-di, shaıdy babymen quıyp, kóńilińdi qaralaı toıǵyzar tolyqsyǵan kórikti qyzdary osynda keler-di, asty-ústińe túsip, at ústinen kóterip alar, júziktiń kózinen ótken juǵymdy jigit-jeleńi osynda keler-di. Ol zamanda qazaqtyń qaı aqsaqalynyń da aıǵyr jaldyń basyn bir ózi toltyrar kóp urpaǵy bolar-dy. Sol kóp áýlettiń kóp otaýy Saıramdaǵy uly jıynǵa qaısymyzdy aparar eken dep ishteı básekelesip biter-di. «Álgi pálensheniń baıaǵyda jıynǵa aparyp tigetin otaýynyń sánin aıtsaıshy, saltanatyn aıtsaıshy, dastarqanyn aıtsaıshy!» — keý-keý «Pálensheniń báıgeden ozyp kelgen atyn aıtsaıshy», «Túgensheniń jaýyryny jerge tımegen palýanyn aıtsaıshy» — keý-keýlerden bir de kem túspeıtin. Otaýlardyń ózara jarysyp úı bezeıtini de, ózara jarysyp sán túzeıtini de, kempirlerdiń qolynan urshyq, kelinderdiń qolynan qaıshy, qyzdarynyń qolynan oımaq túspeıtini de sondyqtan-dy. Kórshi otaýdyń ermek quryp, kıiz qarpyp, shı toqyp, taldyrǵy oıyp jatqanyn kórse abysyn-ajynnyń arapshy kórgendeı apshyp qalatyny da sondyqtan-dy. Bári de: «Pálen jerde jıynǵa tigilgen otaý, túgen jerde asqa tigilgen otaý» atanǵylary kelip, tyrashtanyp baǵar-dy. Aýyl kóshkende, elden buryn jónelýge jan salatyn. Aýyl qonǵanda, elden buryn úıin tigýge jan salatyn. Aýyl kóshkende, tekemet qorshaǵan kósh bastar túıege buryn mingen kelinshek, aýyl qonǵanda, túndikti aıqara ashyp tastap, kók sylań tútindi buryn shyǵarǵan kelinshek bozbalanyń kózine ilikken búldirshin boıjetkendeı eki beti albyrap, eki kózi shyradaı janyp, gúl-gúl jaınap qulpyryp shyǵa keler-di. Ol tórin taza, tósegin jumsaq, dastarqanyn keń, tamaǵyn dámdi ustaýǵa jantalasyp baǵar-dy. Saba ekesh saba ystaǵannyń ózine ynty-shyntyn salyp biter-di. Shara toly sary qymyzdy shaıqap ishken meımannyń aýyzynan qandaı sóz shyǵar eken dep qaralaı qypylyqtap otyrar-dy. Sonda az otyryp, kóp synaıtyn meıman: «Paı-paı, arǵyn Kerimbektiń úlken balasynyń úıindegi kelinniń as ustaǵany-aı!» — dep keter bolsa, búkil bir rýly eldiń tóbesi kókke jetkendeı edi. Ol habardy estip: «Aınalaıyn bizdiń pálenshe jan, túgenshe ekem aýylyndaǵy eń maqtaýly kelin kórinedi», — dep aıdaladaǵy tórkinderiniń júregi jarylar-dy. Qotanyndaǵy maldy qudaı aıdap kele qalǵan kezbe qonaqtyń aýyzyna ustaýǵa jıatyn, keıingi urpaqqa sol qonaqtyń el arasyna jaıyp ketken áńgimesin mırasqa qaldyratyn qazekemde at shyǵarǵannan artyq murat bolýshy ma edi!

Ásirese, Saıramdaǵy jıynǵa qaı arystyń qaı rýlarynyń qaı atalarynyń qaı otaýlary kelgeni, qaısysynyń buryn tigilip, buryn kóshkeni, qaısysynyń qymyzy tátti, qaısysynyń sháıi tátti bolǵany alty arys alashqa túgel jaıylar, jer túbindegi jeti atańnyń arýaǵy túgel rıza bolar, jer túbindegi jeti urpaǵyńnyń keýdesin aıaq qaptaı qylar aıyryqsha áńgime-tuǵyn. Ondaı atyńdy shyǵarar aıyryqsha sharýanyń mashaqaty da aıyryqsha kóp bolar-dy. Jıyn bastalmastan bir apta buryn kep, erteń otaýyńdy tiger jer tańdaıtynsyń. Kózge túser, kelim-ketimi kóp bolar ońtaıly oryndarǵa qyzyl keńirdek bop talasatynsyń. Kezdeısoq kesh qalyp qoısań, ókinishiń esten ketpes-ti. Kim kóringenge: «Sán-saltanatymyz eshkimnen kem bolmasa da, jaıbasarlyqtan keshirek qalyp, kózge túse almadyq», — dep jaǵdaı aıtyp, qyzaraqtap bitersiń-di.

Saıramdaǵy jıynǵa qonǵan aýyldardyń qaı-qaısysynyń da ústinen kúni-túni topyr taramas-ty. Tórtkildep qazǵan jer oshaqtarda jabaǵy men baǵylan búlk-búlk qaınar-dy. Úı saıyn gúrs-gúrs pisken saba daýsy shyǵar-dy. Ortadaǵy bas otaýǵa tóbel bıe soıǵyzyp búkil rýdyń bas kótererleri jıylar-dy. Erteńgi uly jıynda ne aıtyp, ne qoıatyndaryn alqaǵa salar-dy. Qalǵan otaýlar aýyl arasynyń qydyrmalaryna tolar-dy. Tobylǵy sapty qamshy ustap, tumar moıyn at mingen qydyrmashy jigit-jeleń bir aýyldan bir aýylǵa sapyrylysyp baǵar-dy. Áıteýir, qaıda qarasań da — yǵy-jyǵy at, yǵy-jyǵy adam. Áıteýir, qaıda qarasań da — asýly qazan. Kúndiz kórseń — sánqoı qatynnyń ıirgen shúıkesindeı ıretilip kók sylań tútin býdaqtap jatqany. Túnde kórseń — keń alqaptyń aýyzy-murynynan shyǵa lyqa tolyp, juldyzdaı samsap kóp ot mazdap turǵany.

Alty aı jaz, alty aı qys qulazyr da turar keń alqap tirshilik dúrbeleńine belshesinen bógip, deni bir jaıylyp qalar edi. Qaıda kóz tastasań da — kóńilińdi tasytar kórik pen sán. Qaıda tumsyq tossań da - kókiregińdi ashar tátti ıis. Qaıda qulaq tossań da — jabyr-jubyr ún, keý-keý áńgime, aspan astyn shatynata shyrqalǵan asqaq án, sylq-sylq kúlki, bozdaǵan bota, kúldir-kúldir kisinesken jylqy... Mynaý ulan-ǵaıyr keń jazyqtan erteń jıyn taraǵasyn da aılar boıyna qymyz ısi ańqyp, dý-dý kúlki estilip turardaı.

Saıramdaǵy jıyn tusynda jurt aı boıyna arman degendi umytady. Óıtkeni, armandaǵan dáýrenińniń tap mynaý irgeńdegi uly dýmannan asar-aspasy neǵaıbyl-tuǵyn.

Saıramdaǵy jıyn tusynda jurt aı boıyna ýaıym degendi umytady. Óıtkeni, dál mynandaı shalqar qyzyqtyń ortasynda shalqyp júrgen pendeniń qaıtyp eńsesi jyǵylyp, qaıtyp kókiregin kireýke shalmaqshy.

Saıramdaǵy jıyn tusynda jurt aı boıyna ertegi, dastan, hıssa degenderdi umytady. Óıtkeni, mynaý tap irgeńdegi dúbirletip jatqan sán-saltanat, jyr-dýmanǵa qaı ertegiń teń kelmekshi.

Sóıtip, qıaldaǵy ujmaq mamyr óte qara jerge, mynaý Saıram túbine ózi kep ornaı qalatyn-dy. Ol kezde kúlli qazaq saharasy sharshysyna tolyp shalqyp qoıa berýshi edi.

Úsh perzenti úsh ulys el bolyp kósegesi kógergen kári Qarataý ol kúnderi jaıdaǵy japyraq beli kóterilip, aspan astyn bir ózi tirep turǵandaı kúdireıip shyǵa keler-di.

Ulan baıtaq dalanyń túkpir-túkpirin tútinge toltyrǵan yzǵyndaı eldiń qara jurty Qarataý ol kúnderi japyraǵy jaıylǵan úrim butaǵynyń jan-jaqtan jamyrasa tabysyp, qatar otyryp bir dastarqannan dám tatqanyn kórýge asyqqan kári anadaı emirenip jatar-dy.

Áýelden enshisi bólinbegen en qazaqtyń ene qazany Saıram bolǵan da, aıaqtarynyń ushynan basyp, aıbynyp kirer ata shańyraǵy Túrkistan-tuǵyn. Pátýa Saıramda baılasylyp, bata Túrkistanda beriler-di. Ol kúnderi Mártóbe men Túrkistannyń arasyn jalǵastyryp jatqan jaıdaq taban Oqjetpes saıynyń atam zamanda qurǵap qalǵan qýań arnasynda arǵymaq minip alshańdaı basqan salt attylardan kóz tunýshy edi. Isi qazaqtyń erkek kindigi kók naızasyn kóterip, bes qarýyn asynyp jaýǵa bara jatqandaı jaraqtanyp kele-tuǵyn. Qarý asynbaı kelgen erkek qatarǵa kire almaıtyn. Mártóbeniń jıyny búkil bir halyqtyń aqyl túgendesip qana qoımaı, qarý túgendeser, aıbyn synasar aıtýly oqıǵasy-tuǵyn. Qazaqtyń mańdaıyna bitken shesheni men batyrynyń bári osynda, palýany men júıriginiń bári osynda, eń azy, básekege túsip qazan taýysyp, saba sarqa alar tamaqsaýlaryna deıin túgel osynda.

«Qazaqtyń qazaq ekenin bilgiń kelse, halyq ekenin bilgiń kelse mamyr óte Mártóbege kel» deıtin sóz de sodan qalǵan-dy.

Mamyr óte Mártóbege kelseń — sóılese sózi saı-súıegińdi syrqyratatyn qazaqtan ótken dilmar halyq joq pa dep qalasyń.

Mamyr óte Mártóbege kelseń — jetim qozynyń jumyryndaı ǵana qara shanaq, eki shek, on alty pernege jer-jahandaǵy ún bitkendi túgel syıǵyzǵan qazaqtan ótken kúıshi halyq joq pa dep qalasyń.

Mamyr óte Mártóbege kelseń — daýsy tórt kerege, tal shańyraqty ǵana emes, aspan astyn túgel áldılep, ushqan qusty, jorytqan ańdy talmaýratqan qazaqtan ótken ánshi halyq joq pa dep qalasyń.

Mamyr óte Mártóbege kelseń — bıi sóılese, dúııe jaratylǵannan bergi yqylym zamannyń jaı-japsaryn túgel jadynda saqtap, keleshegin bárin kórmeı bilip otyrǵan qazaqtan asqan suńǵyla halyq joq pa dep qalasyń.

Mamyr óte Mártóbege kelseń — kópti kórgen kónesiniń ıegindegi kók shýlan saqaldyń tuqylyna, kópti bilgen kemel aqyl aıtqan sózdiń utyryna bas shulǵı toqtaıtyn qazaqtan asqan pátýaly halyq joq pa dep qalasyń.

Mamyr óte Mártóbege kelseń — alqaly jıyndary azamaty túgili kermedegi atyna deıin biriniń jalyna biri basyn tyǵyp shurqyrasyp jatqan qazaqtan ótken baýyrmal halyq joq pa dep qalasyń.

Mamyr óte Mártóbege kelseń — dastarqany jıylmas, sabasy sarqylmas qazaqtyń jomarttyǵyn kóresiń.

Mamyr óte Mártóbege kelseń — qazaqtyń kárisiniń aqylyna, jasynyń qaıratyna qaıran qalasyń.

Mamyr óte Mártóbege kelseń — jigitiniń astyndaǵy atyna qarap, qyzynyń ıinindegi kıimine qarap qazaq jurtynyń yrzyǵy men dáýletin, sáni men saltanatyn kóresiń.

Qazaqtyń ózine-ózi rıza bolǵan maqaldarynyń qaı-qaısysy da sol Mártóbeniń basynda týǵan-dy. Qarǵa tamyrly qazaq «Uly júzdi qolyna qaýǵa ber de malǵa qoı, Orta júzdi qolyna qamshy ber de daýǵa qoı, Kishi júzdi qolyna naıza ber de jaýǵa qoı», — dep te sonda aıtqan-dy. El yrysy — maldy Uly júzge tapsyrsa, peıiline sengeni, el jyrtysy — daýdy Orta júzge tapsyrsa, biligine sengeni, el shyrqyn buzar jaýdy Kishi júzge tapsyrsa, erligine sengeni.

Sondyqtan da mamyr óte Mártóbedegi jıynda toqaılasatyn úsh ulystyń árqaısysynyń oryny bólek, árqaısysy ózinshe ystyq-ty.

Alaqandaı Saıram Uly júz toby kelgende kári-jasy aıaǵynan tik turyp, ákesin kútkendeı elpek qaǵar-dy, Orta júz toby kelgende aǵasynyń aldynan shyqqandaı quraq ushar-dy, Kishi júz toby kelgende qıyrdan qıqar erke inisi kelgendeı máz-máıram bolar-dy.

Mamyr óte Mártóbege kelgender jıyn bastalmaı turyp at begi Ázızbaptan bastap Saıramdaǵy sansyz bapqa, Qojahmet Iassaýıdyń ákesi Ybyraıym ata men sheshesi Qarashash anadan bastap barsha áýlıe-ámbıeniń bastaryna baryp shyraq jaǵyp shyǵar-dy. Dúkennen dúken qalmaı aralap qorjyndaryn toltyrar-dy.

Otyryqshy basynan qysy-jazy bórkin tastamaıtyn, qaýyn eken dep asqabaq jep qoıatyn kóshpendini, kóshpendi qymyz ornyna qysy-jazy bir sary ala sýdy erteli-kesh ysyldap-pysyldap tartar da otyrar otyryqshyny mazaqtap, qyran-topan kúlkige batar-dy. Mártóbeni úsh jaǵynan shyrq aınala qorshaı qonǵan úsh qosyn biri-birine shubyryp, byltyrǵy naýryzdan bermen qaraı qol alyspaǵan aǵaıyn-jekjattyń amandyǵyn biliser-di. Talaı úlkenge tabaq-tabaq sybaǵa tartylyp, talaı kishige sheńgel-sheńgel sarqyt asatylar-dy. Talaı murt maılanar-dy. Toıǵan jurt Uly júzdiń quıryǵy tóńkerilgen kóbesin, Orta júzdiń bal tatyǵan qymyzyn, Kishi júzdiń keńsirigińdi jaryp, kókiregińdi ashar qymyranyn maqtap ózeýreser-di. Talaı jıen naǵashysyn, talaı jezde baldyzyn taýyp qaljyńǵa keneler-di. Sosyn basyna qyzyldy-jasyl kilem, tekemet tósegen Mártóbeniń basynda jarty aıǵa sozylatyn qyzý jıyn bastalar da keter-di.

Shartarapty ózine shaqyryp turǵan sharshy tóbeniń shyrqaý basynda, shaqyraıǵan zer kilemniń ústinde, altyn taqta alshaıyp altyn tajdy han otyrar-dy. Taqyttyń eki jaǵynda, qos qanatta tize qosysyp ulys begi tóreler men sultandar tiziler-di. Taqyttan sál tómen, han aldynda qoldaryna úsh arystyń qamshysyn ustap úsh júzdiń tóbe bıleri jaıǵasar-dy. Úsh bıden tómenirek úsh shoǵyr bop úsh júzdiń rý basy bıleri men batyrlary otyrar-dy.

Keń jazyqqa oqshaý bitken bıik tóbeniń ushar basyn ıgi jaqsylar ıelenip bolǵan soń, tóskeı men etekke qaraqurym qarashy ornalasar-dy.

Murttaryn órge shanyshqan suńǵyla bıler rý arasy daýdan qaıda jaılap, qaıda qystaý, qaı jurtqa jaýshy, qaı jurtqa elshi jiberý kerektigine deıin túgel qozǵap, sol tustaǵy qazaq jurtynyń basynda bar muń men qamnyń bárin túp-túgel talqyǵa salar-dy.

Suńqyldasqan bılerdiń ári yrǵasyp, beri yrǵasyp mámlelesken túp toqtamyn sańqyldaǵan jarshylar han atynan jalpy halyqqa jarıalap, jeńgen jaq jeńilgen jaqtan alapasyn alar-dy, burystyq qylǵan jaq at shapan aıybyn, hanǵa tıesili handyq, bılerge tıeseli bılik aqylaryn tóler-di.

Dýyldasqan jurt qaıtadan sapyrylysa qydyryp bir-birimen qoshtasar-dy, elde qalǵan kári-qurtańǵa aıtar sálemin aıtar-dy. Dalıyp jatqan keń dalanyń pushpaq-pushpaǵyna qultyldaǵan kóp attylar men túıdek-túıdek qoıý shań tarar-dy.

Jıyn ótken soń Mártóbeniń mańy qulazyp qalatyn. Saıram bazary jylan jalaǵandaı qańyrap bos turatyn. Mártóbeniń dýmany qazaq dalasynyń qıyr-qıyrynda ishi pysyp búk túsip otyrǵan kóp aýyldardyń joldaryna qaraı-qaraı kózderi talǵan ıgi jaqsylary, erkek kindikteri aman-esen oralyp, bazarlyq pen habarǵa qaryq qylyp tastar qaqaqý jıyndaryna ulasar-dy. Jıynnan qaıtqandar arqyly salqar saharanyń túkpir-túkpirine buryn estilmegen jańa habar, jańa laqap dúńk-dúńk tarap jatar-dy. Buryn eshkim bilmegen jańa júırik, jańa palýan, jańa sheshen, jańa ánshi-kúıshiniń juldyzy aspandap shyǵa keler-di.

Jıynnan keıin aýyl-aýyldaǵy qyz-kelinshekterdiń ıyǵy jańarar-dy. Talaıdan bergi qyrbaılar bir-birine quda túsip tatýlasyp qaıtar-dy. Aralarynan qyl ótpeıtin eski dostardyń bir-birine atarǵa oqtary joq bop arazdasyp oralyp jatýy da kezdespeı qalmaı-tuǵyn.

Nesin aıtasyń, mamyr óte Mártóbede bas qosatyn uly jıyn bir jyl boıy aýyzdan túspeı aıtyla júretin kól-kósir hıkaıa, hıssa, jyr dastan edi ǵoı.

Nesin aıtasyń, mamyr óte Mártóbede bas qosatyn uly jıyn saharany jaılap, samıanda aýnap júrgen etek-jeńi keń, beıqam halyqtyń mańdaıyna bitken dáýlet pen ónerdiń, yntymaq pen parasattyń han bazar jármeńkesi-tuǵyn.

Mártóbe qazaqtyń mártebesi-tuǵyn. Endi, mine, ol dáýren de kózden bir-bir ushty.

Bir kezde elý myń tútin sylańdap kókke atylyp jatatyn yzǵyndaı Saıram typ-tıpyl qyzyl támpekke aınaldy.

Basynan májilis aýǵan Mártóbeniń taq turar taqıa bıiginde qontaıshy jasaýylynyń mamyrdyń ajyryǵyna jaryla toıyp, majyra bop turǵan mesqaryn aıǵyry býyn-býynyna áldebir ázázil bý júgirip: «Ot pen sýdan da basqa bir muqtajym bar edi. Oǵan taýyp berer neleriń bar?» — degendeı tanaýyn jelge tósep taltaıa kisineıdi.

Alataýdyń qarly jotalarynyń arasynan tý jolbarystyń saýyryndaı sary ala jibek shatyrdyń irgesinen shartarapqa túgel shalqyp jatqan qazaq dalasyna suqtana qaraǵan qandy kózge eń aldymen Saıram iligýshi edi. Onyń jaıma bazaryndaǵy Qytaı men parsynyń jibegi, úndiniń sháıi, buryshy, dári-dármegi, kavkazdyń kúmis qyny men almas qanjary, buqardyń kezdemesi men jonynan jarylǵan tory ala qaýyny, samarqannyń torǵyny men monshaqtaı jáýdiregen júzimi, túrikmenniń qaly kilemi men qanshyrdaı qatqan arǵymaǵy, orystyń sısasy men shoıyn baqyrashy, qyzyl saqtıan bylǵarysy men temir shegesi, orman toly ańynyń terisi men aı baltasy jan-jaqta antalaı toryp turǵan kóp kóshpendiniń aýyzdarynyń sýyn aǵyzatyn. Olar osynaý kól-kósir bazarǵa jan-jaqtan shubyryp kelip jatqan, jan-jaqqa shubyryp shyǵyp jatqan onsan kerýenderdiń sońdarynan kózderin satyp qalatyn. Qaradan uzap, tasaǵa tússe boldy, tóbelerinen tónip, tómpeshtiń astyna alyp, túıelerin baqyrtyp, adamdaryn shýlatyp, toz-toz qyp tonap ta áketetin. Biraq, olar, bárinen buryn, osynaý shartaraptyń qyzyldy-jasyl dúnıesin jıǵan qyzyl kóz saýdagerlerin ózine shaqyryp turǵan ázázil qalanyń ózine ólerdeı yntazar-tyn. Ash otardyń maısa kórse tapap ketkisi kep, shól tabynnyń kól kórse kótere jutyp ketkisi kelip turatynyndaı, kóshpendiler de ózgeniń jerine qol salsa, eń aldymen, bazarly shaharlaryna tap beretin, bári de ondaı shahardyń ózgede bolǵanynan góri ózinde bolǵanyn qalaıtyn. Biraq, shahary qurǵyr jaıma bazardyń shashylyp jatqan kóp jıhazyndaı emes, qorjyndaryna sıa bermeıdi. Sondyqtan da qorjyndaryna sıǵanynsha syqap baǵady da, bizge buıyrmaǵan dúnıe basqalarǵa da buıyrmasyn dep, qalǵanynyń bárin qıratyp, búldirip baǵady. Bazaryń túgili shaharyńnyń ózi typ-tıpyl bop, burqyraǵan shańdaǵy ǵana qalady. Kóshpendi sonysyna da eki ezýleri eki qulaqtaryna jetip máz bolyp eline qaıtady. Kóne shahardyń ordaly halqy qyrylyp qalady da, oıǵa-qyrǵa tyǵylyp aman qalǵandary qaıtadan jıylyp, qaıtadan qalqa kóterip, qaıtadan tútin tútete bastaıdy. Úırenshikti jerge jan-jaqtan qaıtadan saýdagerler aǵylyp, qaıtadan úırenshikti tirshiligine kirisedi. Taǵy da bir qyzyl kóz jaý shyǵyp, taǵy da bir talapaıǵa túsirgenshe, qaıtadan yzǵyndaı qalaǵa aınalyp, qaıtadan jurttyń kózin qyzyqtyra bastaıdy. Saıramdy aqı-taqı talqandaǵan Kúleke batyr, mine, osy úrdistiń inine birjola sý quıyp ketýdi kózdegen sıaqty. Oǵan deıin de Saıram san ret oıran kórgen-di. Jońǵar taǵyna bóksesi tımeı jatyp, kórshilerin týlaqtaı silkip, jastyqtaı jansha bastaǵan Qaldan Besoqty myń da toqsan úshinshi1 taýyq jyly jer aıaǵy taryla kúderlerin úzip keıin shegingendeı bolyp edi. Alty aı jaz aıaqtaryn kósilip sháı de ishe almaǵan shahar turǵyndary tútin basy bir aqsarbas sadaqa shalyp, bórikterin aspanǵa atyp edi. Jaý qamaǵan qysyltaıań kúnderi kimniń ne istegenin eske alysyp, bir mahalla ekinshi mahallany mazaq qyp, qaǵanaqtary qarq, saǵanaqtary sarq máz-máıram bop qalysyp edi. Biraq, o da uzaqqa sozylmady. Kelesi ıt jylynyń qysyn İle boıynda ótkizgen jońǵar jer kókter-kóktemeste qaıta kelip qamaǵany. Ol joly da qorǵandy buzyp kele almaǵan-dy. Biraq, bir qapysyn taýyp, Túrkistannan kele jatqan Táýke hannyń balasyn tutqynǵa alyp, taǵy da keri shegingen-di. Jońǵarlardyń oıynda ne bolǵanyn kim bilsin, tutqyn hanzadany Luqastaǵy Ulamanyń qol astyna jibergen-di. Bálkim, óz dinderine kirgizip, kúnderdiń kúninde qazaq taǵyna óz dindesterin otyrǵyzǵylary kelgen shyǵar.

Syban Raptan da qontaıshy bola sala dońyz jyly Saıramǵa basyp kirdi. Elý myń tútini, seksen shaqyrymdyq maıdany bar yzǵyndaı qalanyń orynynda aman qalsa, ıtaıaq qana aman qaldy. Basqa dúnıe bitken qaptaǵaılap shaýyp júrgen qalyń jońǵarlardyń qorjynynda ketedi. Jan bitkenniń kóbi oqqa ushty, pálen kúndik qorshaýǵa shydaı almaı ashtan qyryldy. Odan aman qalǵandardy Saıramdy alǵan jońǵar áskeriniń qolbasshysy Kúleke kógendeýli qozydaı qaz-qatar turǵyzyp qoıyp, qyryq qaıtara sanap, qyryq qaıtara tekserip shyqty.

Áýeli erkekterden jaýap alyndy:

— Kásibiń ne?

— Usta!

— Seniń kásibiń?

— Tiginshi.

— Sen she?

— Zerger.

— Al, sen?

— Naýbaı!

— Sen kimsiń?

— Deldalmyn!

— Sen!

— Teri ıleýshimin.

— Qasapshy!

— Dármekshi!

Qoldaryna bir-bir doıyr qamshy ustap, at ústinde shirenip turǵan oırattar mynaý eki qoldary artyna qaıyrylyp, dirdektep tura almaı turǵan qý sıraq tutqyndardyń aýyzdarynan shyqqan ár sózge áýeli qarqyldap kúlýmen boldy. Estimegen elde kóp degen osy eken ǵoı. Dúnıede kásiptiń túr-túri bolady eken-aý! Ózi malshy, ózi qasapshy, ózi jaýynger kóshpendige mynaý maýyzdaı-maýyzdaı erkekterdiń betteri shylp etpeı: «Kıim tigýshimin!», «Qazan qaınatýshymyn!», «Ot jaǵýshymyn!» dep turǵandary bir túrli kúlkili kórindi. Biraq, basqalar kúlgenmen Kúleke kúlgen joq. Kúzdiń salqyn tańynda qaljyraı shyqqan qajyńqy daýystarǵa qulaǵyn tosyp únsiz tur.

— Dıirmenshi!

— Etikshi!

— Molla!

— Aspaz!

— Sharap ashytýshy!

— Boza qaınatýshy!

— Boıaýshy!

— Tas qalaýshy!

— Sylaqshy!

— Balger!

— Tas jonýshy!

— Túıme satýshy!

Áldebir ýaqytta uzyn saptyń da shetinen shyqty. Kókala attyń ústinde kek ala temir qursanyp turǵan jylankóz qolbasshy sonda baryp orynynan qozǵaldy. Nebir tepse temir úzgendeı, bulshyq etteri bultyldaǵan jigitterdi qyryp salyp, qaıdaǵy bir sińiri shyqqan silimtikterdi - temir soǵýshy, kórik basýshy, nan pisirýshi, bylǵary ıleýshi, tas qalaýshy, boza qaınatýshy súmelekterdiń jıyrma myńyn kózinen aıdap áketpekshi. Olardyń qandaı aýrýǵa dári bolatynyn bir qudaı men bir qontaıshynyń ózderi biledi. Tizeleri qaltyraǵan jıyrma myń erkek kók naızalaryn kezengen kóp jasaýyldyń aldyna tústi.

Suryptaýshylar qalsh-qalsh etip qaralaı záre-quttary qalmaı turǵan kóp áıeldiń qastaryna keldi.

Bul joly olarǵa lám-mım til qatqan joq. Kózderin syǵyraıtyp ári bir ótedi, beri bir ótedi. Syǵyraq kózder áýeli áıelderdiń qursaq tustaryna tústi. Jalańdaǵan jasaýyldar ishi sál-pál bultıǵandardyń bárin qoldarynan súırelep ilgeri alyp shyqty. Jaý tuqymynyń urpaǵyn arqalaǵan aram qursaq urǵashylardyń jońǵar handyǵyna keregi joq. Beıbaqtar anadaı jerdegi kemıek tas dýaldyń túbinde sebelep jaýǵan sary jebege jem boldy.

Yzǵar shasha qaraǵan syǵyraq kózder endi áıelderdiń shashtaryna tústi. Bir tal aq shashy barlar jelkelerinen túıgishtelip aıdalyp shyqty. Kúndiz kóseýin ustap qarq qylmas, túnde tósegin jylytyp qarq qylmas kári-qurtańdardyń jońǵar saıypqyrandaryna qajeti qansha! Álginde ekiqabat beısharalar opat bolǵan ajdaha tas dýaldyń túbine endi búksheń-búksheń etip kári-qurtań jazǵandar ketip bara jatady.

Kinámshil syǵyraq kózder saı-súıekterin syrqyratyp qosaqtaýly áıelderdi taǵy bir súzip shyqty. Bul joly kózderi qaralaı záreleri ushyp, qoldy-aıaqqa tura almaı turǵan muńlyqtardyń bet-aýyzdaryna telmirgeni. Janarlaryna, erinderine, bir qyzaryp, bir bozaryp turǵan eki betterine súlikteı qadalyp, aıyrylar emes. Kózderi qısyqtar, muryndary ersi úlkender men ersi támpishter, jaıyn aýyz, sekpil better, qalqan qulaq, shot mańdaılar, jyryq erin, jalaq better uzyn saptan alastalyp, alǵa shyǵaryldy. Olar da ajdaha tas dýalǵa qaraı súıretile basyp bara jatady. Kúni erteń aspan astyn bir ózi bıleıtin jońǵar áýletiniń sıqyn buzyp, surqyn alatyn sumpaıylarǵa mynaý qara jerdiń ústinde oryn bolmaýǵa tıisti. Jońǵar tósegi túgili jońǵar esigine tek kózdiń jaýyn alatyn sulýlar ǵana kerek! Seldirep qalǵan áıelder sapyn álgi ınedeı qadalatyn timiski kózder taǵy da bir tintkilep shyǵady. Bul joly olar sonaý bókseden tómengi jaqty qydyryp ketken. Erteń qasıetti jońǵar násilinen kótergen perzentin jaryq dúnıege ákelmeı jatyp azapqa salatyn tar jambas, tar qursaq, juqa súıektiler men buty qısaıǵan, tobyǵy jantaıǵan aqsaq-toqsaqtar kók jelkeden búre ustaıtyn búrkit sheńgelderge iligedi. Dúnıede jońǵar násilinen deni taza, súıegi berik, tulǵa-turpatty násil bolmasqa kerek. Qalǵan násilder tek jońǵarlarǵa esiginde qul, tóseginde kúń bolyp qana ómir súre alýǵa tıisti.

Osylaı eki jynystan syǵalaı suryptalyp alynǵan, erteń qontaıshynyń aldyna aıdap aparylatyn qyryq myń qul men kúń bólek sapqa turǵyzyldy. Endi jer betinen birjolata joǵalatyn Saıramnyń artyn qýmastaı qylyp, keshegi beıbit zamanda bul shahardy aıtqanyna júrgizip, aıdaǵanyna kóndirgen aýyzy dýaly áýletterden alpys aq úıli amanat alý kerek boldy. Arǵy túbi sonaý ázireti Áli men jóıit qyzy Hanıfadan týǵan Imam Muhambet - Hanıfanyń on úshinshi urpaǵy, kúlli Turan atyrabyna musylman dinin shashqan Túrkistanda túmen bap, Otyrarda otyz bap, Samarqanda sansyz bap, bárinen úlkeni Arystan bap bolsa, sol Arystan baptyń júrejaty kúlli Saıramnyń bas piri Ishan Saıd Kamal át-dın baptan shashyraǵan arab tekti qoja áýletinen jıyrma úı, bir kezde Turan atyrabyn bılegen parsy shahtarynyń tusynda Saıramdy basqarýǵa jiberilgen ulyqtan órbigen tájik tekti shah áýletinen jıyrma úı, odan beride Ámir Temir tusyndaǵy ókimnen taraǵan túrki tekti Ámir áýletinen jıyrma úı tuqym-torpaǵymen, dúnıe múlkimen Jońǵar handyǵyna aýatyn boldy. Sóıtip, alpys aq úıli amanattyń sońynan ilesken qyryq myń qul men kúń jylap-syqtap kete bardy. Qoldaryna buǵaý kıip, jaıaý aıdalǵan qara nópir sol ketkennen İlege baryp bir jyl kidirip, odan sonaý kóne Týrfannan bir-aq shyǵypty. Alys Qashqarstanda Saıram degen jańa shahar salyp, birjola meken teýipti degen qaýeset bar.

Saıramnyń basyndaǵy dáýren sol ketkennen mol ketti. Sodan beri Saıram men Mártóbe qazaq kókiregine baıaǵy zamannyń oralmas elesi, óshpes ókinishi, jazylmas jarasy bop ornady. Qazaqtyń sodan bergi jıyny Áńgireń boıyndaǵy Hanabadta, Hanabadtaǵy Kúltóbede ótetin boldy.

Qazaqtar jylma-jyl eki dúrkin — áýeli mamyr týa, sosyn súmbile týa taıly-taıaǵy qalmaı Kúltóbede bas qosady. Bas qosysqan saıyn qars aıyryla bir kúrsinip alady. Óıtkeni, munda salqar saharanyń mańdaıyna bitken úsh bıik kórinbeıdi, úsh ulystyń ulan-asyr taraby kók saǵym jalmap, qaıdaǵy bir kóz kórmes tasada qalady. Jan-jaqtary - keseniń ıegindeı jylmyń tegistik. Tegistiktiń sheti - kólkigen kókjıek. Kóz ushyndaǵy munarytqan buldyr saǵymnyń ar jaǵynda ne turǵany belgisiz. Atamekenińniń qaq tórinde qaqyraıyp otyryp máslıhat qurǵan irgeli halyq emes, aıdalada bas qosyp, pysh-pyshtasqan qashqyn-pysqyn sıaqtysyń. Qarasań kóziń, oılasań kóńiliń qulazyp qoıa beredi. Áıteýir bir súlde súıretken elpi-selpi tirshilik. Baıaǵy eńse birjola jyǵylǵandaı. Baıaǵy aıbyn birjola tarqaǵandaı.

Jıynnan qaıtqandar jol-jónekeı Shash bazaryna soǵatyn. Biraq, baıaǵy Saıramdaǵydaı saırandaı almaıtyn. Taltańdap qalǵan shań etik, dalbaı tymaq, jaıdaq omyraý salqam jurt urshyqtaı úıirilip, asty-ústine túsip turǵan til alǵysh saýdagerlerdiń, qapelimde, qaı aıtqanyna qulaq asarlaryn bilmeı, jelkelerin qasyp, ańtarylysyp qalady. Aıǵaılaı sóılesip, alshańdaı basyp, butqa tolyp qalǵan nemelerge etek-jeńderin jınaqy ustap, eseppen sóılep, eppen qımyldap, syzylyp turǵannan asqan taýqymet bar deısiń be? Qazaq úshin qaı zamanda da ashylyp-shashylyp jatqan arqaıyń dúnıe endi, mine, aıaq astynan qýyqtaı qýyrylyp shyǵa keldi.

Burynǵy keńpeıil dúnıeniń kenet tanaýy qýsyrylyp taryla bastaǵanyn aldymen ańǵarǵan Táýke han jaıylma sýdaı beıbereket shalqyp jatqan qazaq tirshiligin bir júıege salmaqshy bop, el ishinde osynyń aýyzy dýaly-aý degenderdi jıyp ap aqyldasatyndy shyǵardy. Jan-jaqtan antalaı qaraǵan ashkóz dushpannan beıqam jatpaı, beldi býyp bekem otyrýdyń jaı-japsaryn tolǵasa bastady. Oǵan, sirá, qazaq qazaq bolǵaly bir búıirden shanshýdaı qadalyp, qasarysyp turyp alǵan jońǵar naızasynyń sýyq súńgisi az áser etpese kerek.

Jońǵar... Bir kezde kúlli dúnıeni qaltyratqan joıqyn sóz qazir qazaqtyń ǵana júıkesinde oınar julynqurt sózge aınaldy. Ony estigende qazaqtyń qorqaq jaǵy qaltyrap, qaısar jaǵy qalshyldap qoıa beretindi shyǵardy. Qazaq qazaq bolǵaly qaq mańdaıynan túıilgen judyryq bop turyp alyp, adymyn ashqyzbaı kele jatqan da sol. Bir-biriniń qalt etkenin qaǵys jibermeı ańdysýly. Jońǵardyń qazaq bilmeıtin, qazaqtyń jońǵar bilmeıtin syry da shamaly. Ol az degendeı taban jurtynda otyrǵan qara qalmaq pen ádepki ata qonysyn tastap, kún batystaǵy Edil, Jaıyq, Jem boıyna baryp oryn tepken quba qalmaqtyń arasyndaǵy alys-beris, qarym-qatynas bir sát tolastap kórgen emesti. Ersili-qarsyly kerýen bastap shubyryp jatqan alty aıshylyq alys joldyń kóbi qazaq dalasynyń ústinen ótetin-di. Qalmaqtar jol jónekeı úsh arystyń úsheýiniń de baıyna qonyp, myrzasyna tústenýmen bolar-dy. Sapyrylǵan sary qymyz ben bylqyǵan baǵlannyń ústinde neler aıtylyp, neler ashylmaıdy deısiń. Óstip otyrǵanda eki eldiń arasynda qandaı syr, qandaı qupıa jatpaqshy! El ústindegi qazaqtyń ekeýiniń biri óziniń jeti atasynyń jáı-japsaryn qandaı jaqsy bilse, irgesindegi jońǵardyń jaǵdaıyn da sondaı jaqsy biletin-di. Árqaısysy bir-bir arysty aýyzyna qaratqan kónekóz qarıalar túgili endi-endi qamshy ustap, qatarǵa qosylyp kele jatqan Ábilqaıyr syqyldy jastar da jońǵar jaıyna qanyq-tuǵyn. Ásirese, Kúltóbeniń basynda kúnde jıyn kezde qazaqtyń basshysynan keshshesine deıin aýyzdarynan jońǵardy tastamaıtyn.

Sóıtse, jońǵar jurty ózderin oıratpyz deıdi eken. Oıratqa sonaý Shyńǵys zamanynan bermen qaraı mańǵul áskeriniń sol qanatyn qurap kele jatqan qoshaýyt, qoıyt, shoros, dúrbit, torǵaýyt, óleýit taıpalary jatady-mys. Bul alty taıpanyń baǵzy zamannan kele jatqan dástúrli qonysy bar kórinedi. Eń shyǵys qanatta qoıyttar, odan keıin torǵaýyttar, odan keıin shorostar, sosyn dúrbitter, sosyn eleýitter, sosyn qoshaýyttar jaılaıdy desedi. İshterindegi eń kóbi de qazaqtarmen kórshiles kóship-qonyp júretin qoshaýyttar sekildi. Olar áli jońǵarlar kúsheıe qoımaı turǵan kezde qalqalyqtarǵa qarsy soǵysqanda otyz myń qol shyǵarypty, al ol kezde dúrbitterdiń qoly segiz myńǵa, shorostardyń qoly alty myńǵa, qoıyttardyń qoly tórt myńǵa, torǵaýyttardyń qoly eki myńǵa zorǵa jetipti. Al, qazir Syban Raptannyń qol astyndaǵy turaqty ásker alpys myń joryq kezinde júz myńnan asady desedi.

Oırattardy áý bastan-aq qalǵan mańǵuldardaı Shyńǵys áýletinen shyqqan ulandar bılemeı, burynǵy túmen basy noıandardyń áýleti bılepti. Biraq, olar Shyńǵys áýletinen shyqqan kúlli mańǵulǵa ortaq handarǵa táýeldi bopty. Jalpy mańǵul taǵyna Shyńǵys, Úgedeı, Kúıik, Móńkelerden keıin besinshi bop otyrǵan Qubylaı Qaraqorymdy tastap, ordasyn ózi jaýlap alǵan Hanbalyqqa aparyp tigedi. Sosyn-aq Shyńǵys áýleti qytaı yqpalyna den qoıyp ketedi. Olardyń qol astyndaǵy kúngeı mańǵuldary men shyǵys mańǵuldary da jatjurttyq dápke jabyla kóshedi. Mańǵuldardyń qytaılarǵa yqpalynan qytaılardyń mańǵuldarǵa jasaǵan yqpaly áldeqaıda basym túse bastaıdy. Oǵan keıbir mańǵul taıpalary ishteı narazy edi.

Narazy bolatyn da retteri bar-dy. Qytaı bazary ózderine uqsap otyryqshy dápke búırekteri buryp turatyn kúngeı men shyǵys mańǵuldaryn kórgende kópten kútken aǵaıyndary kelgendeı eki etek bop elpek qaǵyp, batys mańǵuldaryn kózderi shalsa boldy, anadaıdan-aq tumsyqtaryn kókke kóterip kekireıip shyǵa keletin kórinedi. Árıne, mundaı kópe-kórneý alalaýshylyqtan alaýyzdyq qozdamaı qoımaıdy. Alaýyzdyqtyń arty janjalǵa jalǵasary, sirá, belgili. Janjaldyń arty — bekisý emes ketisý. Shúrshitterge de keregi sol. Pálen ǵasyr boıyna jelkelerine minip kelgen kóshpendilerdi bir-birine aıdap salyp irıt-soq qyp qoıady. Áýeli kúlli mańǵul taǵyndaǵy Shyńǵys áýletiniń ulany Elbek han oırattardyń kósemine qysastyq qyp óltirtedi. Oǵan yzalanǵan oırattar Elbektiń óziniń kózin qurtady. Elbektiń kózi quryǵanmen, Shyńǵys áýletiniń kózi qurymaıdy. Arada elý jyl ótkende kúlli mańǵul taǵynyń jańa ıesi Adaı han asaý oırattardy jýasytam dep júrip, Elbektiń kebin ózi kıedi. Bas-aıaǵy elý jyldyń ishinde ámbe mańǵul taǵynyń eki ıesiniń túbine jetken oırattardyń endi qalǵan mańǵuldarmen qaıdan basy pissin. İrge ajyratyp ketýge májbúr bolady. Oırat baıǵustardyń bólinip shyqqanmen de, báribir, aıdarlarynan jel ese qoımapty. Bir jaqtarynda — Qanǵaı, bir jaqtarynda — Mańǵolstan, kúngeıinde — Gobı, teriskeıinde — Ertis pen Enıseı arasyn en jaılap jatqan Altyn han ulysy. Qaı jaǵynda da: «Kele ǵoı!» — dep baýyryn ashyp, emeshegi úzilip otyrǵan eshkim joq. Bári de jer astynan jik shyqqandaı, ejireıe qaraıdy. Onyń ústine kóshpendi baıǵustyń bazarsyz kúni bar ma? Malynyń eti men maıyn — astyqqa, jún-jurqasyn — shyt-shybyrǵa aınaldyryp beretin qytaı bazary endi kózderinen bir-bir ushty. Kók naızaǵa tabynyp qalǵan aýsar jurt jan-jaǵyna jas bórideı jalaqtaı qarap, alqymynan ala keter, arqasyna sala keter qońyr qoshaqan izdedi. Kózderine Samarqan, Buqar, Hıýa, Shash, Saıramǵa baratyn qasqa joldy kese kóldeneń bógep jatqan Mańǵolstan iligedi. Esenbuǵynyń zamanynda Mańǵolstan japyra tıgen jońǵarǵa esh qaıran qyla almaı, sonaý Shashqa deıin jiberip qoıdy. Biraq, qansha qońyr qozy bolǵanmen de, yzǵyndaı Mańǵolstanda biraz azý da joq emes edi. Shamalyda berise qoımady. Alaıda, teristik batysynda Sháıban tuqymynan, tústiginde Aqsaq Temir áýletinen, shyǵysynda oırattardan kórgen quqaıy az bolǵandaı, ishindegi ıtir-qyljyń qosylyp ábden tıtyqtaǵan Mańǵolstan aqyry qashqarlyq taranshynyń ıininde ıt silikpesi shyǵyp kónergen alajolaq shapandaı toz-toz jyrtylyp bitti. Bir shalǵaıy Sháıban tuqymynyń, ekinshisi Temir áýletiniń, jaǵasy jońǵarlardyń aýzynda ketti. Oırattardyń degenderi báribir bolmady. Batysqa qaraı óńmeńdegen qyl jalaýly qyrǵı túmenderdiń jolyn keskestep jańa qurylǵan Qazaq handyǵy jatyp aldy.

Sodan beri qazaq pen jońǵardyń qoly bir-biriniń jaǵasynda keledi.

Shyńǵys áýletin taqtan taıdyryp, buryn ózderin kiriptar qylǵan jurtty endi ózderi kiriptar etip alǵan qytaı boǵdyhandary men ámbe mańǵul taǵyndaǵy Shyńǵys tuqymy ulystarynan qysas kórip otyrǵan oırattardyń órisi jyldan-jylǵa taryla berdi. Taıshylardyń keıbiri Edil aýdy, qeıbiri Kókenur aýdy. Biraq, jońǵar shapanynyń etek-jeńi kúzelgen ústine kúzele tústi. Olar Altyn han men qazaq ulystarynyń arasyndaǵy tar sańylaýǵa synalap kirip, Ertistiń boıyn emin-erkin jaılap, Esilge qaraı bet túzedi. Biraq, oırattardyń aldynda jabyla jer tistelegen qońyr qoshaqandardyń búıiri báribir bultıa qoımady. Ol qyrsyqty bireý shúrshitten, bireý halqa mańǵuldarynan, bireý qazaqtardan, bireý teriskeıden timiskilep tynym taptyrmaı bastaǵan orys ákimderiniń sholǵynshylarynan, al bireýler, bárin de qoıyp, qansha óriske aıdasań da, shópektep júrip toıýdy bilmeıtin quzǵyn qursaq qoshaqandardyń ózderinen kórdi. Alaıda, istiń búıtip aırandaı buzylýyna osy bizderdiń de qatysymyz joq pa eken degen kúmán eshbir torǵaýyt, eshbir eleýit, eshbir dúrbit, eshbir shoros, eshbir qoshaýyttyń oıyna kirip shyqsa, ne deısiń! Oırattar solaı qoı sońynda qoı bolyp ta biraz zaman kóshipti. Álgindeı es kirgizip, etek jıǵyzar azamat kúnderdiń kúninde shoros taıpasynan shyǵypty. Bet-betine bytyrap júrgen jońǵar tizginin bir qolǵa jınaqtaýǵa alǵash ret táýekeli turǵan Hara-Hýla taıshy eken. Ol óz degenine jete almaı, armanda ketti. Onyń degenine uly Batyr jetti.

Iá, qaı jurttyń da sondaı ótkinshi janbaǵystyń sońynda dalaqtap shaba bermeı, bir sát aldy-artyna oılana kóz salyp, basyndaǵy qyrsyqtyń syryna úńilip, odan qutylýdyń joly — óz noqtasyn, josyq biletin kósheli azamattyń qolyna senip tapsyrý ekenin uǵatyn kezi de bolsa kerek. Tek halyqtyń sondaı kemel iske qulqy qulaǵan tusta, odan álgindeı kósem azamattyq týaryn aıt. Tek álgindeı kósem azamat týǵanda, halqynyń sońynan ererin aıt. Áıtpese, halyqtyń qulqy túzelgende, buıda ustaıtyn eshkim shyqpaı, ondaı buıda ustar týǵanda, jurtynyń basy pispeı, qashanǵy qara shańyraqtaryn qaraptan-qarap jyǵyp alyp jatqan kemtalaı halyq az ba? Sorǵa batar sormańdaı jurt sondaı bereketsizdikke tap bolady da turady. Alǵa júrer halqy bar da, qarynynyń toıǵany men ıininiń jyltyraǵanyna máz bop qalǵyp qalǵan buıda ustarlar baq baılaıdy.

Ábilqaıyr sony oılaǵanda, moıyn omyrtqasynyń bireýi kúrt omyrylyp túskendeı, eńsesi jyǵylyp eńkeıip ketedi. Shirkin, mynaý aı asty tirshilikte óz jurtyńa ne kerek ekenin bes saýsaǵyńdaı bilip turyp, ony júzege asyrýǵa táýekeliń de, aqylyń da, qajyr-qaıratyń da jetip turyp, biraq ol nıetińdi júzege asyrýǵa aldymen sol emeshegińdi úzgen elińniń ózi des bermeı, betińnen qaqpaılap, kókiregińnen keri ıterip, syrtyń bútin, ishiń tútin kún keshkennen asqan taýqymet bar deısiń be! Al, álgi Hara-Hýlanyń uly Batyr anasynyń qaǵanaǵynan táj kıip, taq minip týǵan netken baqytty jigit edi! Tizgindi ol alǵanda, ánsheıinde, ala aýyz jońǵar qyńq demepti deıdi. Dalaılama oǵan Erden2 Batyr qontaıshy degen qurmetti ataq beripti deıdi.

Sol Erden Batyr qontaıshy óz jurtynyń bas tizginin bir ózi ustap, aıtqany bolyp, atqany tıip, sharshysyna tolyp turǵan abyroıly shaǵynda myń da elý birinshi qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan qoı jylynyń qyrkúıek aıynda baýyraıy semiz jabaǵynyń súbesindeı sary ala, qońyr ala bop qatparlanyp jatqan Tarbaǵataı aıasynda Jońǵardyń, Kókenurdyń, Halqanyń jáne Edil boıynyń taıshylarynyń birde-biri qalmaı túgel jıylǵan Quryltaı3 jıynyn ótkizedi.

Sol kezde Jońǵar aıtyp kelgen qorqynyshty áńgimeler qazaqtardyń áli kúnge jadynan shyǵar emes. Kúlli jońǵar aq túıeniń qaryny jarylǵandaı qatty qýanypty. Qazaq qýansa, óz etegine ózi súrinip dalbaqtap bitedi ǵoı. Al oırat qýansa, qabaǵynan qar jaýyp, arqyrap-kúrkirep aıbyndanyp ketetin kórinedi.

Quryltaı bitken kúni ulan-asyr toı bastaldy. Maısasy jyǵylmaǵan keń kógalǵa búkil bir aýyldyń jany túgel syıyp ketkendeı sary ala jibek shatyr tigildi.

Álgi sary ala shatyr tigilgen dóńgelek kógaldyń jan-jaǵy zerenniń kemerindeı tiresip turǵan tyǵyryq taý. Tyǵyryq taýdyń baýraıy buıra jynys, buıra jynystyń ishi atqylaǵan aq bulaq. Bulaq basy ulys-ulystan kelgenderge tigilgen qyzyl ala, sary ala shatyrlar. Qazaqtardikindeı kúmbiregen búıirli emes, shómeledeı shoshaıǵan qalmaqy úıler. Úı basy jaıraı jyǵylǵan jabaǵy, aq baqanǵa asylǵan qara saba. Tyǵyryq taýdyń baýraıy yǵy-jyǵy adam.

Isi oırat túgel bas qosyp, túgel qýanysqan ulan-asyr toı qyzyldy-jasyl saltanatymen kózińdi qyzyqtyrǵanymen kúnge shaǵylysqan kók naızalary, jalańdaǵan aq almastary, jer qolqasyn sýyrardaı bop kúrkildesken kerneıleri, dańǵyra-dabyldary alp-alp basqan atan túıedeı noıandary, bult-bult etken bulshyq etter men shirene tartylǵan sadaqtar qaralaı júregińdi dirildetip, kóńilińe úreı qashyrar úlken sherýmen bastaldy.

Sherýdi ústerine qan kúreń qyzyl mánji kıgen, úsh-úsh kisi bop bir-bir tý ustaǵan tý kóterýshiler ashty. Jelk-jelk etip kók aspanǵa aıbat shekken qyl quıryq týlarǵa tórt kisi bop zorǵa kótererlik zil batpan jez kerneılerin kúmpildete tartyp kerneıshiler ilesti. Kerneıshilerden keıin etekteri jer sypyryp, malynǵan sary shapan jamylyp, qos qatar bop lamalar ótti. Lamalarǵa shıkil sary japansha kıgen qyryq dańǵyrashy erdi. Bul top bastar sherýdiń eki jaǵynda shashtary jelkesine túsken dindar taqýalar ilesti.

Jońǵar jurtynyń arýaǵyn asyratyn kıeli sherýge óz taıpalarynyń susy men aıbynyn kórsetetin noıandar legi jalǵasty. Noıandar leginde jıyrma-jıyrma kisiden top-topqa bólingen bir qolyna shar bolat qalqan, bir qolyna shashaqty naıza ustaǵan naızagerler, kúnge shaǵylystyryp, jarq-jarq etkizip nar kesken semserin jalańdatqan saıyskerler, ústerine toǵyz qabat saýyt kıip, ıyqtaryna orama myltyqtaryn asynǵan mergender, adyrnalaryn kere tartyp sadaqshylar, qaıqy qylyshtaryn tóbelerinen asyra sermelep qylyshkerler shyqty. Osyndaı aıbatty lektiń eki jaq shetinde buzaý tis doıyr qamshylary salańdaǵan aıdaýyldardyń aldynda belýardan joǵary tyr jalańash sheshindirilgen, jaýyryndaryna kún oınap, tirsekteri maıysyp dir-dir etip qazaqtar men qytaılardan túsken tutqyndar aıdalyp keledi.

Ortadaǵy sary ala shatyrǵa jetken soń bári shyr aınala qorshap turyp ap minajat qyldy. Iilip-búgilip bastaryn úsh ret jerge tıgizip taǵzym etip, tizerlesip otyra ketti. Kún sáskege kelgende bastaryna múıiz baılap, bireýi buqa, bireýi arqar bop kıingen lamalar taırańdap bıleı jóneldi. Birese top-tobymen, birese ekeý-úsheý bop, birese árqaısysy jeke-jeke tapyraqtap baqty. Jaryqtyq Tarbaǵataıdyń kıizdeı tutasyp jatqan kók maısasynan sonda bir syńar tozań kóterilseıshi! Lamalar sol tapyraqtaǵannan besin aýǵanǵa deıin tapyraqtady. Bir ýaqyttarda eki-úsh lama qundaqtap oraǵan bala sekildi appaq birdemeni kókirekterine basyp, asty-ústine túsip, aıalaı kóterip shyqty da, shatyrdyń shyǵys jaǵynda lapyldap janyp jatqan otty kórgende kózderi baǵjań ete qalysty. Álginde ǵana emeshekteri úzilip, álpeshteı ustap kele jatqan qoldaryndaǵy qundaqtardy lapyldap janyp jatqan otqa laqtyrysty. Sol-aq eken jan-jaqtan túksıe qorshap turǵan Tyǵyryq taý osy ortadaǵy sary ala shatyrdyń tóbesine túgel jalp etip qulap túskendeı, birdeńe qulaq jara oqys gúrs ete qaldy. Sary shatyrdyń aldyndaǵy dóńgelek sahnanyń ústinde asyr sap júrgen bıshiler bılerin toqtata qoıyp, gúrsil shyqqan jaqqa qaraı japa-tarmaǵaı júgire jónelisti. Bardy da, laýlaǵan otty shyryq aınalyp turyp ap, tapyr-tupyr bılep bersin. Kenet birneshe lama qaz-qatar tura qap, jez kerneılerin qylǵyna qıqyldatyp dabyl beristi. Tyǵyryq qoınaýdaǵy yzǵyndaı jurt alaman-asyr boldy da qaldy. Árli-berli sapyrylysqan kóp dúrbeleń. Sol eki arada sary ala shatyrdan úsh júz qadamdaı jerdegi qýraǵan qamystan úıip qoıǵan shoshaq maıalar satyrlap jana jóneldi. Shoshaq maıalardan ot kórinýi-aq muń eken, áne jerden de, myna jerden de tars-tars oqys gúrsilder kóbeıdi. Kúlli Tarbaǵataıdyń kúli kókke bir-aq ushqandaı. Kók ala tútin. Kúńirsigen ıis. Bet sharpyǵan qyzyl jalyn. Baqyrǵan-shaqyrǵan yzy-qıqy aıqaı. Oırattar mynaý alaman-asyrdan qorqýdyń orynyna, álgi gúrsil shyqqan jaqqa qaraı aıqaı salyp júgirip barady. Qoldaryna túsken nárseniń bárin ilgeri qaraı laqtyryp, kúnshyǵysqa qaraı qaptaǵaılaı jónelisti. Sol jabyr-jubyr japa-tarmaǵaı jóńkilistiń qaq aldynda qoıqańdap qontaıshynyń ózi de júgirip barady. Sóıtse, manaǵy kerneıler: «El shetine jaý keldi» dep dabyl beripti. Er júrek oırat jurty oıda-joqta tap bergen shúrshitterdiń áp-sátte-aq ıt terilerin bastaryna qaptap, tas-talqandaryn shyǵarmaqshy. Kóp uzamaı álgi qıqýlaǵan qara nópir syrnaılatyp, kerneıletip, sekirip, bılep, sary ala shatyrdyń qasyna qaıta oraldy. Besin aýa dastarqan jaıylyp, tabaq-tabaq et tartylyp, saba-saba qymyz sarqyldy.

Sol toıdy bastan-aıaq kózderimen kórip, kópshilik aldynda jondaryn qamshyǵa tosqan kóp tutqyn toı ótkesin túp-túgel bosatylyp, eldi-elderine qaıtaryldy. Qontaıshy olar óz elderine jońǵardyń qazirgi aıbaty men qaýqaryn aıtyp baryp seskendire bersin dep ádeıi bosatsa kerek.

Ólip-talyp elge jetken kóp muńdyq, shynynda da, oırattarda tutqynda bolǵanda ne kórip, ne qoıǵandaryn aıtyp zarlaı jónelisti. Olardyń áńgimesin tyńdap otyryp jurt jaǵalaryn ustasty. Qalmaqtardyń álgi kúbinisi ánsheıingi barymta-sarymtaǵa kelińkiremeıdi eken. Ásirese, tutqynda bolyp qaıtqan kárıalar jońǵarlardyń jańadan qabyldaǵan josyǵyn ejikteı ángimelegende, tóbe-quıqań qaraptan-qarap shymyrlap qoıa beredi. Ol mynaý neǵaıbyl erteńniń aldyndaǵy qorqynysh pa, álde ıegińniń astynda otyryp ap, seniń qolyńnan kelmegen talaı nárseni op-ońaı júzege asyryp jatqan bóten jurtqa degen qyzǵanysh pa, joq jan-jaǵyńnyń bári quz basyndaǵy qarshyǵa qustaı tas túıin bop jınaqy otyrǵanda, óz elińniń delquly kisiniń etegindeı áli kúnge ashylyp-shashylyp jatqanyna namystanasyń ba — áıteýir qaraptan-qarap ishi-baýyryń jıdip, on eki jiligiń birdeı kemirilip mojap qoıa beredi ekensiń.

Bul áńgimeniń bárin kóp keshigip estigen Ábilqaıyrdyń ózi áńgimeshi qarıalardyń qasynan siltige túsip shyqqandaı bop-boz bop, boldyrtyp túregeletin.

Oırattardyń Tarbaǵataıdaǵy quryltaıǵa qýansa, qýanatyndaı-aq retteri bar eken. Onda ánsheıin aýyl arasynyń daý-damaıy talqylanyp qana qoımaı, eldiń keleshegi keleli keńeske túsipti. Tórt jaǵy túgel qyspaq eldiń budan bylaı qaıtip kún kóre alary sarapqa salynypty.

Dúnıe jaratylyp sý aqqaly jer betinde el birligin, aǵaıyn tatýlyǵyn qazaqtan kóp aıtqan halyq bar ma eken, sirá! Baıaǵyda Sháıban tuqymymen at quıryǵyn úzisip, Kereı men Jánibektiń sońyna erip, Shý boıyna kelip ońasha tútin tútetisken kúni-aq olar: «Al burynǵy sary jurt sahara elden kettik. Bóten el, bóten jurttyń yǵyna kep panaladyq. Endi bizge aldymyz da jat, artymyz da jat. Bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵarsaq qana el bolyp, irge kóterip kete alamyz. Aýzymyzdan jazyp, aramyzǵa alalyq kirer bolsa, taǵy da tabanǵa túsip, bótenniń bodanynda qalamyz», — desken-di. Sol qaqsaý áli qaqsaý! Taqqa otyrar hanyńnyń taǵyna otyrmaı jatyp taqyldap aıtatyny sol. Alqaǵa túser bıińniń qamshy ustap turyp sarnaı jóneletini sol. Qara shoqpar qaraqshylardan qansyrap qalǵan shabyndy eldiń zar eńirep otyryp aıtary sol. Qandy búlik barymtaǵa bara jatqandaryńnyń kúndeı kúrkirep jar salary jáne sol. Qazaqtyń toıdaǵy batasynan bastap janazadaǵy jylaýyna deıingi barlyq áńgimesiniń «járákimallasy» álgi. «Tatý bolaıyq» aıtylmaǵan sóz qazaqtyń qulaǵyna tuzy tatymaı turǵan bádik áńgimedeı estiledi. Biraq, olar dúnıedegi eń bir pátýaly sózdi oryndy-orynsyz kóp aıtyp, bádik áńgimege aınaldyryp alǵandaryn ózderi sezbeıdi. «Alaýyzdyqty qurtaıyq», «bizdiń osy alakózdigimiz jaman», «qyzǵanǵanymyz qyzyl ıtke jem bolady» dep qaqsap aıta bersek, qaqyrap turǵan halyq birligi ózinen-ózi qalpyna túse qalatyndaı kóredi. «El tatýlyǵy» dep taqqa mingender ol jaıynda eshteńe oılap, eshteńe bitirmesten taǵynan túsedi. Taqtan túsedi de: «Áı, bizdiń qazaqty qoısaıshy, basymdaǵy baqty kóre almady ǵoı. Jabylyp júrip, etegimnen tartyp túsirip tastady. Bul jurt endi myń jylda da el bolmaıdy», — dep qaıtadan etegi tolyp eńirep qoıa beredi. Biraq: «Sol birlik, sol tatýlyqqa ózim ne istedim eken?» — degen oı mıyna kirip shyqpaıdy. Sóıtip, qazaq talaı zamannan beri óz birligin ózine-ózi ókpelegen shaldýar qyzyl sózge qyzyl ıtteı talatýmen keledi. Birlikke sóz bastamaıdy, is bastaıdy. Ony áne qazaqtan kem kóshpendi, qazaqtan kem alaýyz emes oırattyń jańa josyǵy kórsetip otyr. Ol «tatý bolaıyq, tatý bolaıyq» dep kez kelgen qýysqa uıa salǵan sasyq kókekteı erteden qara keshke qıqyldap qaqsap turmaıdy, tatýlyqqa qol kótergenderdiń tap berip qylsha moınynan qyrqyp ala qoıady. Bir ulys ekinshi ulysqa ozbyrlyq jasasa, zorlyqshynyń dúnıe-maly túp-túgel talaýǵa túsedi, ózi jazaǵa kesiledi. Talaýǵa túsken dúnıe-maldyń teń jartysyn jábir kórgen jaq alyp, qalǵan bóligi qalǵan ulystarǵa qyldaı bólinip beriledi. Jábir kórgen jaq tipti shaǵyn rý bolsa, onda oǵan zorlyqshy alǵan malyn qaıtaryp berýmen birge ústine júz qalqan, júz túıe, myń jylqy ústeme aıyp qosady. Budan keıin: «Qudaı-aı, bir esersoq kep meni talap alǵaı da!» — dep tilemeseń, ózgeniń qyzylyna ólip ketseń de kóz alartarmysyń!

Eldi is biriktirip, sóz buzatynyn baıaǵydan bile turyp, qaıdaǵy bir ıt jylǵy kóten ókpeniń sońyna túsip, biter isti bitirmeı, silekeı aýyzdyń silimtigine salamyz da júremiz. Búginge kerek ádildiktiń arqaýyn baıaǵydaǵy daýmen izdeımiz. «Pálen ýaqytta ákeńniń ákeme qamshysy tıipti, shesheńniń shesheme tili tıipti», — dep búgingi tabysqaly turǵan múddemizdi keshegi kıkiljińniń jolyna qurbandyqqa shalamyz. Al álgi oırattaryń onyń da jolyn qyrqypty. Tarbaǵataı quryltaıy baıaǵy torǵaýyttar Edil aýyp ketetin bir myń otyz jetinshi4 jylǵa deıingi daý-shardyń báriniń zamany ótti, ony byqsytqan adam búgingi tatýlyqtyń qas dushpany dep taýyp, óz ulystaryn ózara ókpe-bopsany umytýǵa shaqyrypty. Budan bylaı oırattyń oıratta kegi bolmaýǵa tıisti. Oıratqa óshtesetin-kektesetin dushpan basqa jaqtan da tabylady. Oırat batyr bolsa batyrlyǵyn solarǵa kórsetsin, namysqoı bolsa, namysqoılyǵyn solarǵa kórsetsin. Oırat úshin mynaý qara jerdiń ústinde, kók aspannyń astynda qalqıyp tiri júrgen óz qandasynan asqan qasıetti nárse bolmasqa kerek. Onyń tileıtini tek óziniń ǵana tilegi emes, ózge qandastarynyń da tilegi. Onyń muńdaıtyny — tek óziniń ǵana muńy emes, ózge qandastarynyń da muńy. Sonda ǵana ár oırattyń tilegi kúlli oırattyń ortaq tilegine, ár oırattyń muńy kúlli oırattyń ortaq muńyna aınalmaqshy. Áıtpese, jan-jaǵynyń bári taýyqsha jumyrtqalap, ıtshe kúshiktep jatqan qaǵyndaı jurttardyń qyspaǵynda otyrǵan jońǵardyń basy qaıtip óspekshi, qatary qaıtip kóbeımekshi. Kúshtisi álsizine, kóbi azyna qojańdap baqyt taýyp, abyroı asyryp jatqan myna zamanda qansha basyń altyn, bókseń kúmis dúldil bolǵanmen, qataryń seldir, aldy-artyń tuldyr bop jatsa, óz ıyǵyńdy óziń julyp jegenmen báribir qarq bolmaısyń. Eldiń baǵy malynyń basyna qarasa, eldiń baǵy janynyń basyna qaraıdy. Olaı bolsa, az jurt úshin beli qutsyz erkekten ótken sumyraı, tul qursaq áıelden ótken surqıa bolmasqa kerek. Óz belin ózi baılaǵan jurt óz basyn ózi jutqysy kelgen jurt. Halyqtyń kósegesin arǵymaqtaı sylanǵan kermıyq qysyr sulýdyń sylańdaǵan symbaty emes, salpy etek sary balaq urǵashynyń qashan kórseń de, qampyıyp turar kebeje qursaǵy kógertedi. Balıǵatqa tolǵan qyzy otyryp, oń jaqqa ońasha jatqyzyp qoıǵan shańyraqtan asqan qarabet qaýym bolmaqshy emes. Sondyqtan da, oırattardyń árbir qyryq tútini jylyna eń kemi tórt boıdaǵyn aıaqtandyrady. Árbir on tútin óz ortalarynan qalyń mal jıyp, jylyna bir jigitin úılendiredi. Eger ol jora oryndalmasa, álgi on tútin eki túıe, bes jylqy, on saýlyq aıyp tóleıdi.

Oırattar úshin balıǵatqa tolǵan ul men qyzdan urpaq kórmeýden keıingi aýyr qylmys — oıratty oırat óltirgeni. El shetine jaý kelgenin estip, bilip, kórip turyp, habar bermegen adam ǵana, joryqqa jınalatyn ýádeli jerge dabyldy estı turyp kelmeı qoıǵan adam ǵana, urys dalasynda ulanyna, taıshysyna, zaısanyna, noıanyna, sardaryna qaýip tóngen kezde qol ushyn bermegen adam ǵana ólim jazasyna kesiledi. Ondaı qatań úkimdi tek qontaıshy ǵana shyǵarady. Al, noıan qol astyndaǵy jaýynger aıtqanyn eki etken kúnde qolyn shaýyp tastaı alady, qulaǵyn kesip tastaı alady, biraq keýdesindegi shybyn janyna qol kóterýge qaqysy joq. Eger týǵan ákesi óz belinen jaratylǵan balasyn óltirse, masqara azapqa ǵana buıyrylyp qoımaı, búkil áýleti, dúnıe-múlki túgel talaýǵa túsedi. Oırattan týǵan oırat túgili jońǵar qarýyn ustaı alatyn qul men oırattyń belinen qursaq kótere alatyn kúńge jazym salýǵa jol berilmeıdi. Quldyń basyna qyryq bes qara, kúńniń basyna jıyrmas bes qara qun tólenedi.

Árıne, maldyń basy da, jannyń basy da tek ýyzdaı uıyǵan tatýlyq bar jerde qaýlap óspekshi. Al, ondaı tatýlyq, ondaı birlik tek temirdeı tártip bar jerde ǵana júzege aspaqshy. Óıtkeni azdy qurtýdyń joly — keńdik. Mol dastarqanǵa shasha salǵan bolymsyz dám kimdi toıyndyryp qaryq qylady. Kópti qurtýdyń joly — tarlyq. Tar astaýdyń basynda qany keýip qatalaǵan tórt aıaqtylar birin-biri tapap óltirmeı me?! Az jetilip, qatarǵa qosylsyn deseń — uzyn arqaý, keń tusaý tirshilikke jibermeı, belin bekem býdyryp, sara jolǵa sal. Kóp kóbeıip, deni jaıylsyn deseń — tar qamajaýǵa tyǵyp tumshalaı bermeı keńge shyǵar! Bizdiń qazaq osyny bilmeıdi. Aıaǵyn kórpesine qarap kósilmeıdi. Dalasynyń keńdigi malynyń baǵy da, óziniń sory bolýǵa aınaldy. Jan basyna bir jal jetedi. Jal basyna bir aq úıdi tik te, qyranyńa qoıyńdy, quraǵyna jylqyńdy órgiz de, shalqańnan túsip, shańyraqqa túkirip jata ber! Jer ózińdiki, mal ózińdiki, sý ózińdiki, úı ózińdiki. Sende kimniń sharýasy bar. Bir ózi bir óńirdiń ıesi bolsa, qazaqtyń kez kelgen jalba tymaǵy shalqaqtamaǵanda kim shalqaqtaıdy?! Qazaqtyń aqsaǵy da, toqsaǵy da, shartyǵy da shalqaqtaıdy. Tipti taz ekesh tazyńa deıin shalqaqtaıdy. Bórkim túsip ketip, basymnyń jarasyn kórsetip alarmyn-aý dep qoryqpaıdy. Aıdalada ony kórem degende kim kóredi. Bir qyrdyń basynda bir ózi ysqyrynyp otyrǵan qaptaǵan jer táńirdi kim kóndire alady, kim ıliktire alady. Qara ańsap, aıdalada ketip bara jatqan beısaýbat jolaýshyny sońynan qýyp baryp, aty-jónin, ata-babasyn surasa kele qaryn-bóle shyǵyp, úıine shaqyryp ákep, baǵylan soıyp, nasybaı atysyp, erteńine tós túıistirip jylap aıyrylysatyn baýyrmal qazaqtardyń basyn bir alqa qotanǵa qossań, árqaısysy ár jerden shirenip, ár jaqqa shalqaıady. «Ortaq ógizden ońasha buzaý» dep kergıdi. On qazaqty bir dastarqanǵa jınasań, bári de bir-bir bas, bir-bir jambas ustaıtyndaı on basty, on jambasty, qyryq aıaqty, jıyrma kóz, jıyrma qulaqty qoı taýyp soıýyń kerek. Ondaı qoı qandaı taptyrmaıtyn bolsa, qazaqtyń baby da sondaı taptyrmaıdy. Bas-basyna shalqaıýdy bostandyq, bet-betine shirenýdi erkindik kóredi. Olar erkin júrip, erkin turý dep osylaı toz-toz shashyrap júrgendi uǵady. Shirkin, zamana degen qazaǵyńa da, jońǵaryńa da, bashqurtyńa da, kim ekenińe de qaramaıtyn, aıtqanyn istetip, aıdaǵanyna kóndiretin qatygez ákim bolmaı, baıǵa qonyp, myrzaǵa tústenip júrer sharýasy jaı, jaǵasy jaılaý qydyrma qonaq bolsa, onda onyń babyn qazaqtan tapqysh halyq bolmas edi. Sorlatqanda zamany qurǵyr, ýaqyty qurǵyr tóreniń tóleńgiti sıaqty eki aıaǵyńdy bir etikke tyǵyp, apshyńdy qýyra keledi. «Aıtqanyma qulaq as!», «Tynda!», «Baǵyn!» — deıdi. Qazekeń baǵynýǵa qyrsyz halyq. Sodan ylǵı qandaı zaman kez kelse de, onymen áýeli bir silkilesip almaı, til tabyspaı jatqany. Ol tek baǵynsa, kúnde kózińe kórinip: «Óıt, búıt» dep mazańdy ala bermeıtin haq taǵalaǵa ǵana baǵynǵysy keledi. Ol qulaq assa, tek ózi shirenip aldyńda turmaǵan, aıtarynyń bárin túsiniksiz tilde sary ala qaǵazǵa jazyp ketken, onysyn qalaı uǵyp, qalaı oryndaý óz erkińdegi paıǵambarymnyń aıtqandaryna ǵana qulaq asqysy keledi. Al, bir jerdi jaılap, bir kásippen shuǵyldanyp, bir tilde seıleıtin dál ózindeı eki aıaqty pendege baǵynýǵa da, qulaq asýǵa da qulqy joq. Onyń aıtyp turǵany burys bolsa da, mıyna kirmeıdi, durys bolsa da, mıyna kirmeıdi. Súıtip «menen onyń nesi artyq, nesi kem» dep jilik sanasyp, bir pendege moıyn usynbaı, eshkimge buıdamyzdy ustatpaımyz dep júrgende bir buıda ustardyń orynyna on buıda ustar taýyp alady. Sosyn buıda ustar men buıda ustar qyrqysyp, eki ortada eldiń arasyna iritki túsip, qıyrman-shıyrman bolyp jatqany.

Al, Tarbaǵataıdaǵy jıynda budan bylaı kúlli oırat basshysynan keshshesine deıin bir josyq, bir jónmen júremiz dep pátýa baılasypty. Budan bylaı tórt-bes atadan tabylatyn atalastar qotan quryp, óz sharýalaryn birge kúıitteıdi. Ózara atalastyǵy bar birneshe qotan aımaq quryp, ortaq qonys ıemdenip, ony kóldeneńniń kózinen birigip qorǵaıdy. Atalas, óristes birneshe aımaq bir týdyń astyna jıylyp bir ótek túzedi. Birneshe ótektiń basy birigip bir noıan bıleıtin ulys atanady. Aımaqtardy zaısan, ulystardy noıan, taıpalardy taıshy bıleıtin bolady. Qaı taıpanyń qaıda jaılap, qaıda qystaıtynyn kúlli jońǵarǵa bıligi júretin bas taıshy — qontaıshy sheshedi. Qontaıshy zaısandar men zarǵarlar (qazylar) keńesin shaqyryp sheshim qabyldaıdy. Árkim óziniń jónin biledi. Biri ekinshisiniń bıligine qol suqpaıdy.

Al, bizdiń qazaqta on qaranyń basyn túzese baı, on balanyń basyn qaraıtsa bı bolyp shalqaıyp alady da, ortaqtasyp qam jasaıtyn sharýada eshkimge des bermeı qasarysyp otyrǵany. Sóıtip júrip kim kóringenge ol kóz túrtki bolmaǵanda, kim kóz túrtki bolady?! Sóıtip júrip, bir jaldyń arǵy jaǵyndaǵy ózindeı kóshpendi, ózindeı malshy eldiń ne istep, ne qoıyp jatqanynda esh sharýasy joq.

Oırattar mundaı temirdeı tártip, joıqyn josyqqa teginnen tegin kónip kórgen joq. Olardyń kózdegeni tek el birligi emes. Olardyń oıy áride. Tek jan basyna ǵana emes, qarý-jaraqqa da qatań esep júrgizip, eshteńesin shashaý shyǵarmaı, saqadaı saı otyrǵany teginnen tegin ǵoı deısiń be? Jońǵarǵa tek qarý ustap shyǵar qalyń qol ǵana emes, sol qalyń qol ustap shyǵar qarý da sondaı qadirli. Árbir qyryq tútin jylyna eki saýyt toqıdy. Ony oryndamasa bir túıe, bir jylqy aıyp tóleıdi. Jońǵarda tyshqan tumsyǵyn qanatsań da, at-shapan aıyp berip qutyla salmaısyń, mingizgen atyń, jetektetken túıeńniń ústine ne qalqan, ne saýyt qosyp qana qutyla alasyń. Jońǵar sarbazy úshin aldyndaǵy noıany, astyndaǵy aty, ústindegi saýyty, qolyndaǵy qalqany, myltyǵy, qylyshynan aıyrylýdan asqan masqara bolmaq emes. Jaýyngerlik tártip taıshyǵa, da qarashyǵa da birdeı qatań. El shetine kelgen jaýdy kórip turyp, bilip turyp, estip turyp habarlamasa, ekeýi de búkil áýletimen ólim qushyp, qara ormany talaýǵa túsedi. Urys dalasyn óz betimen tastap ketse, qontaıshy — júz saýyt, júz túıe, qatyn-bala, qara ormanymen elý úı, myń jylqy, taıshy — elý saýyt, elý túıe, qatyn-bala, qara ormanmen jıyrma bes úı, bes júz jylqy, noıan — on qalqan, on túıe, qatyn-bala, qara ormanymen on úı, júz jylqy, qontaıshynyń qyzmetshileri — bir úı, bir qalqan, segiz bas mal, qatardaǵy sarbaz — jalǵyz aty men jalǵyz qalqanyn, qarashy — aty men sadaǵyn aıypqa tóleıdi. Onyń ústine qoıan júrek qorqaqtyǵy úshin basyna áıelderdiń tiz kıimin orap, betine kúıe jaǵyp, el aldynda masqaraǵa ushyraıdy. Oırat úshin áýeli noıany, sosyn qarý-jaraǵy, sosyn baryp qatyn-balasy qadirli bolmaq. Bireýdiń qalqanyn urlasań — jıyrma jeti bas mal, saýytyn urlasań — toqsan bes mal, qylyshyn urlasań — toǵyz bas mal aıyp tóleısiń.

Halyq birligine, el tatýlyǵyna shynnan tilektes bolsań, osyndaı qatań zańǵa aldymen óziń kón, sosyn ózgelerdi kóndir. El uıtqysy buljyr ma eken, buljymas pa eken!

Tarbaǵataıdaǵy quryltaı, árıne, munshalyq temirdeı tártipti tek aǵaıynnyń aýyzy ala bolmaı tynyshtyqta, yntymaqta otyrasyń, bóten bireýler qol suǵa qalsa, qapymyz ketip júrmesin dep ornatqan joq. Tap sol jıynda qontaıshy bastap qalyń nópirdiń shyǵysqa qaraı lap berýi de teginnen-tegin emes. Olar endi shúrshitterdiń tynysh qoımasyn ábden bilip bolǵan-dy. Sondyqtan oırat jurty osy bastan olardy qas dushpanym, ata jaýym dep qarap, jan tánimen jek kórýi kerek edi. Sol óshpendiliktiń arqasynda ǵana olar ózara yntymaqtasa alady. Áıtpese biriniń jylqysyn biri qýyp, eski irı-tirı tirshilikke qaıta kóshe salýlary da yqtımal-dy. Qandary qaraıyp, ólerdeı jek kóretin qytaı tutqyndarynyń qasyna qazaqtardy qosyp qoıyp, qosaqtap aıdaýlarynda da mán bar. Oırattardyń qumyrsqadaı qujynaǵan qalyń shúrshitke óz betterinshe toıtarys bere almasy haq. Ol úshin áýeli bir kezde mańǵuldardyń qol astynda bolǵan, qazir de Shyńǵys áýleti bılep otyrǵan sonaý Edilden bergi ulan-ǵaıyr ólkeni jaýlap alýlary kerek. Oırat sonda ǵana óriske de, bazarǵa da qarq bolady. Aqtyly qoı, kók ala jylqynyń aldyn Edilge, artyn Enıseıge jaýyp, Buhara, Samarqan, Hıýa, Shash, Saıram bazarlaryna aǵylatyn kerýenderdiń jibek buıdasyn óz qoldarynda ustap otyrsa, oırattyń murtyn balta shaba alar ma! Kúlli mańǵul jáne bir kezde mańǵuldyń qol astynda bolǵan elder túp-túgel tize qosysyp qarsy shyqqanda ǵana qaptaǵan qara qytaıǵa bir daýa tabylmaqshy! Qumyrsqadaı qujynaǵan, búrgedeı byjynaǵan shı borbaı shúrshitter men sol bir «úp» deseń qulaı ketkeli turǵan qýyrshaq jurtqa kiriptar bolyp otyrǵan, arystandaı aqyrǵan aıbyndy babadan ul bop týmaı, shajyrqaı bop týǵan Shyńǵys áýleti kóresini sonda kórmekshi! Bir kezde kók naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen Shyńǵys jaýlap alyp berip ketken kól-kósir qonysty mańǵuldardyń qol astyna qytaıtekti bop ketken Qubylaı tuqymy emes, áý bastan-aq tórlikten jórgek, erden jastyq buıyrǵan jońǵarlar ǵana qaıtaryp bere almaqshy. Olardyń bul armanyna kedergi keltirip turǵan — ózderindeı kóshpendi, ózderindeı jaýynger qazaqtar. Sol mańqa nemelerdiń julynyn úzip, jotasyn opyrar kún týsa, qyl jalaýly mańǵuldyń juldyzy taǵy da zyrqyrap kókten biraq shyqty deı ber! Sondyqtan da, keleshekte shúrshittiń keńirdegin keser bolar qanjardy áýeli qazaqtyń qanyna sýar! Bolashaqta kúlli álemniń tóbesinde oınar kók naızańdy áýeli qazaqtardyń shańyraǵynda oınat!

Batyr qontaıshynyń bul kómeıi kóp uzamaı-aq belgili bolyp qaldy. Ol qontaıshylyq qurǵan jıyrma jyldyń ishinde qazaqtarǵa qarsy úsh ret joryqqa shyqty. Jetisýdyń kóp jerin jambasyna basyp, bas ordasyn jer jetpegendeı Qara Ertistiń basyna tikti. Odan keıin tizgin tıgen Qaldan Besoqty Qara Ertisti de mise tutpaı, sary ala shatyryn İle basyndaǵy Urǵaǵa ákep ornatty. Jetisýdyń kók shalǵynyn az kórgendeı, Qarataý boıyndaǵy qazaq qalalaryna qol sala bastady. Aınalasyn ajdahadaı jutyp, oırattardyń bórkin daǵaradaı etken Qaldan Besoqty da kóp asqanǵa bir tosqannyń kerine ushyrap, jıyrma alty jyl qontaıshylyq qurǵannan keıin bir aq nóser sirkiregen kóktem túninde Asha-atymtaı degen jerde elý eki jasynda ý iship ólipti. Kókjal nemeniń súıegin órtep, kúlin kókke ushyryp jiberipti. Jer betinde, eń bolmasa, kári kempirdiń bóksesindeı opyraıyp, molasy qalmasa da, estir qulaqty túgel titiretken aıbyndy aty qaldy. Onyń atyn estigende, ásirese, qazaqtardyń tóbe quıqasy shymyrlap qoıa berýshi edi. Onyń orynyna qontaıshy bolǵan Syban Raptan da qazaqtar úshin odan kem soıqan bolǵan joq. Tusaýyn Saıramda kesken bul qontaıshy azýyn aldymen Orta júzdiń shekesine saldy. «Meniń bul joryqqa shyǵýyma qazaq hany Táýkeniń eki júzdiligi sebepshi bolyp otyr, — dep jar shashty ol. — Qaldan Besoqtynyń tusynda tutqynǵa túsip, Luhasta dalaılamanyń esiginde júrgen balasyn elime qaıtara kór dep jalynǵasyn, qasyna bes júz kisi nóker ertip eline attandyryp em, jaqsylyqty bilmeıtin kisápir neme sarbazdarymnyń bireýin de tiri qaldyrmaı, túgel qyryp tastady. Onysyn az kórgendeı, maǵan baǵynyshty Úgedeı — batyr taıshyny óltirip, adamdarynyń aıaq-qolyna temir kisen salyp tutqyndap áketti. Uranqaıdaǵy maǵan salyq tóleıtin júz tútindi qatyn-balasymen, qara ormanymen ózine qaratyp aldy. Edil boıynan kele jatqan kerýenimdi tonap, qalyńdyǵyma — Aıýke hannyń qyzyna qolyn saldy. Qazaqtar menen endi eshqandaı jaqsylyq kútýshi bolmasyn!»

Mártóbeden májilisti aýdaryp, qazaqtardyń kúnin Kúltóbege qaratqan da sol Syban Raptannyń kúrkiri edi.

Syban Raptannyń tusynda qazaqtyń arqasyna aıaz shyndap bataıyn dedi. Bir sát aýyl arasynyń daý-damaıy umytylyp, eldiń erteńi sóz bola bastady.

Ol tusta áýelden týyp el ústinde kún keshken kıeli tuqym-tórelerdiń emes halyqtyń ózinen órbip, halyqtyń ózi qamshy ustatqan jaby tuqym — qyzyl tilin bezegen bılerdiń abyroıy aspandap shyǵa kelgen-di. Sultandardyń ne marqasqalaryna bir taıpanyń tizgini ne tıip, ne tımeı júrgende, ot tildi, oraq aýyzdy bılerge bir-bir ulystyń tizgini buıyrdy. Qazaqtyń tórindegi Táýkeden keıingi arýaqty adamdar da solar bolyp aldy. Uly júzdiń tizgini de, qamshysy da úısin Tóle bıdiń, Orta júzdiń tizgini de, qamshysy da arǵyn Qazybektiń, Kishi júzdiń tizgini de, qamshysy da álim Áıtekeniń qolyna kóshti. Ol tusta taıpa basy tórelerdiń qatarynan tabylǵanǵa bıler emes, orda basy bılerdiń qatarynan tabylǵanǵa tóreler masattanyp qalýshy edi.

Ol kezde atyn bireý bilip, bireý bilmeıtin bala sultan Ábilqaıyr qazaq tizginin ustaǵan úsh jorǵanyń bireýi qataryma júr dep shaqyrǵanda óz qulaǵyna ózi senbeı, júregi jarylyp qýanǵan-dy.

Jıynnan qaıtqan uly dúrmektiń aldynda turqy esik pen tórdeı shubalǵan shabdar jorǵanyń ústinde shalqaıa yńyldap eki ıyǵyna eki kisi mingendeı apaı tós alpamsa kisi kele jatty.

Ol — ataqty Áıteke bı. Tulǵa-turpaty, júris-turysy, jan-jaǵyna kóz tastasy eldiń qas-qabaǵyn baqqan bıden góri qasyndaǵylardyń bárinen aıdynyn asyryp asqaqtaı qaraıtyn batyrǵa kelińkireıdi. Biraq, bılik degeniń de batyrlyqtyń bir túri ǵoı. Shyrǵalańy men shytyrmany kóp qyr tirshiliginde qyryq quıqyljyǵan qyrqyljyń daýlarda bir pátýaǵa turaqtaý barymtaǵa baryp qaıtýdan áldeqaıda qıyn sharýa. Oǵan da tildiń ebimen qosa júrektiń táýekeli kerek-ti. Al, táýekel qazaqta bir kiside jetkilikti bolsa, osy Áıtekede jetkilikti bolar reti bar. Ol mynaý dalıǵan dalanyń tórdegi aq súıegi men esiktegi qara súıegine birdeı qadirli, birdeı batymdy edi. Ana jaǵy Buhara men Samarqan, myna jaǵy Elek pen Torǵaı arasyn alyp jatqan ulan-ǵaıyr ulysta onyń betine qarsy kele alar kisi joq-ty. Ony kórgende kóshpendisi túgili otyryqshysy jaıylyp tósek, ıilip jastyq bolar-dy. Maquly túgili tentegi men telisi tilin qaıtarmas-ty. Onyń sebebi bar-dy. Áıteke Kishi júzdiń5 súıegi bolyp tabylatyn Alshynnan, Alshynnyń aǵa atasy Álimnen, Álimniń alty balasynyń eń jýan tamyry Tórtqaradan, Tórtqaranyń Qarashynan, Qarashtyń Seıtqulynan edi. Tórtqara túgili Álimniń, Álim túgili Alshynnyń, Alshyn túgili Alashtyń atyn shyǵarǵandardyń biri osy Seıtqul bolatyn. Áz Táýkeniń tórtinshi atasy, Jádik uly Shyǵaı sultan toǵyz júz toqsanynshy jyly Kishi júzdi bılep turǵan tusynda kúlli ulysymen jutqa ushyrap, Syrdarıanyń saǵasyndaǵy qonysyn tastap Nurata taýyna kóshkende eń ulysynan qasyna ertip ketkeni de — osy tórtqara Seıtqul edi. Onda Seıtquldyń segiz balasynyń eń ataqtysy Jalańtós bar bolǵany beste eken. Nurataǵa barǵasyn jeti jyldan keıin on eki jasar Jalańtós Buhar men Tamdy mańyndaǵy qazaq ulystaryn bılep otyrǵan Aqnazar uly Dinmuhambet hannyń kózine iligedi. Sosyn-aq ári aqyldy, ári batyr Jalańtóstiń Buhara, Samarqan, Geratta otyrmaǵan tóri qalmaıdy. Ári Samarqannyń ómiri, ári bes sardar Jalańtós zamanynda kórshiles elderge hannan beter qadirli bolǵan kisi deıdi. Oǵan syılyqqa kelgen tartý-taralǵynyń ózi hannan týyp bolǵan nebir altyn súıekti, asyl tekti tórelerdiń ata dáýletinen asyp túsken kórinedi. Shekten asqan batyr shekten asqan jomart ta bolypty. Buhar men Samarqandaǵy kórgen kezdi tánti etken talaı kók kúmbezdi sol saldyrypty. Jalańtóstiń buzaý tis doıyry musylman elderiniń shetine kelgen talaı basqynshynyń qaq mańdaıyn qasqıta tilip, el shyrqyn qashyrǵan talaı surqıanyń shondanaıyn shortandaı shorshytqan-dy. Qazaq taǵynyń qazirgi ıesi áz Táýkeniń týǵan ákesi salqam6 Jáńgir qıyn shatqaldan taý sýyndaı lap qoıǵan Jońǵar tasqynyna qarsy turar dármen taba almaı jany qarqaraǵa kelgende jer túbinen qol sozǵan da sol Jalańtós-ti. Endeshe, han Táýkege atasy atasyna qadirin ótkizgen Áıteke batymdy bolmaǵanda kim batymdy bolmaqshy! Áıteke — Jalańtóstiń ákesi bir, anasy bólek baýyry Aqshanyń úshinshi balasy Báıbekten týǵan-dy. Jalańtós tusynda tóbesi kókke bir jetip qalǵan ısi Seıtqul, ısi Tórtqara, ısi Álim, ısi Alshynnyń qazirgi mańdaıǵa ustaǵany da osy — Áıteke-tuǵyn. Sonysyn buldap, jýan tamyrdan órbigen óktemdigine basa ma, úsh arys suhbattasqan uly jıyndarda, áıteýir onyń daýsy tym iri shyǵýshy edi. Bylaıda da ashshy daýysty Áıteke jıyn kórgende arqasy qozyp, qyzyl kórgen ash qyrandaı sańqyldaı jónelýshi edi. Onysyn jurt qasyndaǵy eki bıden góri jýan tuqymynan órbigendigin kórsetkisi keletindigi dep pysh-pyshtaıtyn. Shynynda da, Uly júzdiń qamshysyn ustaǵan Tóle bı qazaqtyń eń iri arysy Úısinniń, Úısinniń eń iri taıpasy Dýlattyń, Dýlattyń eń iri rýy Janystyń eń az taqtasy Qojamberdiden edi. Qojamberdiniń ishinde de Tólege deıin aýylynan on tóbet qatar úrip shyqqan baı da, toqtyly qoıdyń daýyn sheshken bı de týmaı, «toǵyz uldy qarashoǵyr» atanǵan Qudaıberdi áýletinen-tuǵyn. Qudaıberdige qudaıdyń berip turǵany da osy aýzyn ashsa kómeıinen serke sóz sekirip shyǵatyn aıtqysh Tóleniń tusy edi. Al, Arǵyn Qazybektiń óziniń tegin moshqaǵan bir meımanasy asqan nemeni: «Ákem — qara tún, sheshem — qara kúń, ózi bolǵan jigittiń tegin surap ne etesiń?» — dep qalaı otyrǵyzyp ketkenin bilmeıtin kisi ısi alashta kem de kem shyǵar.

Halyq ne dese, o desin, biraq ol úsh jorǵanyń jurt aldynda bir-birimen kermar kelgenin eshkim kórgen emes. Biri bastap bergen áńgime ekinshisi qostaı jónelgende toty qustyń qaýyrsynyndaı qulpyryp, aıaq astynan ajarlanyp júre berýshi edi. Sol úsheýiniń aýzynyń daýsyndaı birlik bergende qazaqtyń juldyzy qalaı-qalaı jarqyrar edi! Qandaı qıyn túıindi de Áıteke baýyzdap, Qazybek ushalap, Tóle múshelep berer edi. Qandaı qıqar daýkesiń de Áıteke aıtqanda — qulaq aspasqa, Qazybek aıtqanda — quptamasqa, Tóle aıtqanda — «tóresi osy» dep jyǵyla ketpeske jaǵdaıy joq-ty.

Áıteke jaryp aıtady, Qazybek qazyp aıtady, Tóle taýyp aıtady degen de sodan qalǵan-dy. Úsh arys qazaq olardy sóıletip qoıyp, qaqaǵan qańtarda arqar sorpasyn ishkendeı býsanyp, tal boıy túgel erip, balbyrap otyrar edi-aý! Tipti qaralar daý qaralyp, sheshiler túıin sheshilip bitkesin de, taraǵylary kelmeı úsh bıdiń aýyzyna qarap tamsanyp baǵar-dy.

Osy joly da, áz Táýkeni kúlli qazaqqa ortaq han saılap, supy Ájini kúlli qazaqqa pir saılap, jeti jarǵynyń josyǵyn qabyldaǵan uly jıyn aıaqtalǵasyn da jıylǵan jurt. «Erteń elge barǵanda aıta baralyq. Úsh bı bizge ne deıdi eken? Sony estip ketkimiz keledi», — dep tyrp etpeı turyp alǵan-dy.

— Sonda úsh bıden ne suraısyzdar? — degen-di han Táýke.

— Úsh bı bizge, eń áýeli, zaman qulqynan úsh aýyz sóz aıtsyn! — desken jurt.

Sonda tóbeniń basyna qamshysyn ustap Tóle shyqqan-dy.

— O, áleýmet, qalaı osy, jylqy bitken kóp kisinesip ketken joq pa, áıel bitken kóp kisimsinip ketken joq pa? — dep qaıta túsip ketken-di.

Odan keıin tóbege Qazybek kóterilip, sonaý munarytqan kókjıekke qarap turyp:

— Jylqy bitken kóp kisinese, el shetine bir dúbir jeteıin dep júrgeni bolmasyn, áıelder kóp kisimsinse, qadirleriniń óteıin dep júrgeni bolmasyn! — dep topqa qaıta qosylǵan-dy.

Áıteke qamshysyn kókke kóterip:

— El shetine dúbir jetse, atyńnyń jaly panań bolar, kók saýytyń — qatyn, kók naızań — balań bolar! — degen-di.

Qaraqurym halyq ún-túnsiz bastaryn shulǵyǵan-dy.

— Endi ne suraısyńdar? — degen han Táýke.

— Endi úsh bı bizge kárilik pen jastyq qaqynda ne máslıhat qosady eken? — degen jıylǵan kóp.

— Úı syrtynda tóbeń bolsa — ertteýli turǵan atyń ǵoı, el ishinde kárıań bolsa — jazýly turǵan hatyń ǵoı, — degen-di Tóle.

— Jaltyldaıdy eken dep jastyqty sókpe — bárińniń shyqqan tegiń sol, qaltyldaıdy eken dep qarttyqty sókpe — erteńgi jeter shegiń sol! — degen Qazybek.

— Ar satyp alǵan ataqtan ter satyp alǵan mal artyq, saqalyn tosqan káriden eńbegin tosqan bala artyq! — degen Áıteke.

— Taǵy ne bilgileriń keledi? — degen Táýke.

— Endi bizge úsh bı: jomarttyqtyń qandaıy jaman, sarańdyqtyń qandaıy jaqsy — sony aıtsyn, — dep óńeshtegen bir shunaq qulaq, qý saqal.

— Jomarttyqta sýaıttyń kýáge jomarttyǵy, moldanyń dýaǵa jomarttyǵy jaman, — dedi Tóle.

— Jomarttyqtyń jáne bir jaman túri: erkektiń jetekke kóńilshektigi, urǵashynyń etekke kóńilshektigi, — dedi Qazybek.

— Dýaǵa jomart molda malynan qaǵylar, kýáge jomart sýaıt abyroı-arynan qaǵylar, jigittiń kóńilshektigi — atynyń sory, áıeldiń kóńilshektigi — sory, eń jaman jomarttyq — ýádege jomarttyq, — dedi Áıteke.

— Eń jaqsy sarańdyq: qasyń suraǵanda «barǵa» sarańdyq, dosyń suraǵanda «joqqa sarańdyq», — dedi Tóle qamshysyn qolyna qaıta alyp.

— Kórse qyzardyń aldynda — jaryńa sarańdyq, aınaldyrǵan aýrýdyń aldynda janyńa sarańdyq lazym, — dedi Qazybek kóp aldyna qaıta shyǵyp.

— Tamyr men tamyrdyń arasynda boqshaǵa sarańdyq, dos pen dostyń arasynda bopsaǵa sarańdyq, — dedi Áıteke eki bıdiń sońyn ala sóılep.

Jurt bul joly bir-birine bas ızesip jelpinisip qalysty.

— Taǵy qoıar suraqtaryń bar ma? — dedi Táýke.

— Endi úsh bı bizge ul men qyz qaqynda ne aıtar eken? — dedi kópshilik.

— Ul ósse — urpaq, qyz ósse — óris, — dedi Tóle.

— Ul bala aptyqqannan ólsin, qyz bala tunshyqqannan ólsin, — dedi Qazybek.

— Dáýletińniń qadirin ulyń óskende bilersiń, abyroıyńnyń qadirin qyzyń óskende bilersiń, — dedi Áıteke.

— Endi úsh jorǵa erli-zaıypty ekeý týraly birdeńe aıtsyn, — dedi bireý jıylǵan jurtty dý kúldirip.

— Jaraqtydan qutqarsa — atyń mura, jalǵyzdyqtan qutqarsa — qatyn mura, — dedi Tóle.

— Tósekte qyzyq kórmegen, tamuqta jany shoshymas, jar qushyp baýyry kúımegen, qul súıip erini tushshymas, — dedi Qazybek.

— Azynaǵan aıǵyrdy úıirinde kór, ańqyldaǵan jigitti úıinde kór, — dedi Áıteke.

Qaraqurym halyq taǵy da gý-gýleı jóneldi.

— Endi de suraqtaryń bar ma? — degen han Táýke.

— Úsh bı bizge endi adam qulqynan úsh aýyz sóz aıtsyn! — degen jıylǵan jurt sol tyrp etpegen qalpy.

Qamshysyn alyp Tóle bı qaıta ortaǵa shyǵyp:

— Bıikke shyqsań — kóńiliń ashylar, jaqsymen tildesseń — zeıiniń ashylar, — degen.

Qazybek qamshysyn ustap turyp:

— Aty jamannyń armany keter, balasy jamannyń dármeni keter, — dedi.

Áıteke jurtqa qarap:

— Nıeti jamannyń ımany keter, áıeli jamannyń meımany keter, Allanyń súıgeni — azan, halyqtyń súıgeni — qazan. Kúltóbege jaqyn aýyl bizdiki eken. Jınalǵan kóp áleýmet, júrip dám tatyńdar, — dedi.

Bul joly jurt gýildesip ala jóneldi. Sol-aq eken bireý art jaqtan sańq ete qaldy. Shabdar qasqa mingen shalǵy murt erkek:

— Oý, jamaǵat, ne baıqadyndar? Qazaqtyń ıgi jaqsysyn jıyp, batasyn alyp, ısi alashtyń yrym-nesibesin Janarysqa qaldyryp ketsin dep tur ǵoı bul syǵyr! — dep minbeledi.

Tóle mynaý áýpirim nemege birdeńe deıin dep, aýzyn asha berip edi, Qazybek kıip ketti:

— Tóke, jol úlkennen, qyzmet kishiden degen ǵoı. Jolymyzdan qalmaıyq! — dep tóbe basynan túse berdi.

Kúltóbeniń basyndaǵy jıylǵan jurt Qyzylqumdy jelkeleı qonǵan Bókenbaı aýylyna qaraı shubyrdy. Aı boıǵy jıynnan qaıtqandar úsh kún boıy baı aýyldan baǵlannyń etin ashshy qymyzǵa malyp jep, meldekteı toıyp eldi-eline tarasqan-dy.

Áıteke Ábilqaıyrǵa:

— Birge júr! — dep osy Bókenbaıdyń aýylynan shyǵa bere aıtqan-dy.

Maıqara jýsan semiz marqanyń jon terisindeı buıralanyp, aq seleý aq aıran teńiz betindeı tolqyndanyp, arttaǵy kókjıek ótken dáýrendeı kózińe ystyq kórinip, aldaǵy kókjıek beımálim keleshekteı kómeski buldyrap turǵan ulan-asyr jazyqqa qaıta shyqqasyn er ústine shaljıa qonǵan ataqty bı úırenshikti kóıgóıine basty. Top kórse, kózi shoqtaı jaınap, arýaqtanyp shyǵa keletin Áıteke ońasha qalsa, osylaı óz-ózinen tunjyrap sala beredi eken. Ne aıtyp, ne oılap kele jatqany belgisiz. Áıteýir kúzgi dalanyń yzynaǵan jelindeı salqyn saz. Kári bı eshkimge eshteńe demeıdi. Buldyr kókjıekke tunjyraı telmirgen kúıi yńyldap keledi. Únemi syrttap júretin osy bir sursha jigitpen ońasha suhbaty bardaı. Qalǵan nókerdi jýytpaı, kópke deıin ekeýden ekeý únsiz jortysty. Ábilqaıyr óz-ózinen yńyldap kele jatqan bıdiń oıyn bólgisi kelmegendeı, astyndaǵy sylań sur arǵymaqty sıpaı qamshylap jym-jyrt keledi. Kenet bı sóz bastady.

— Osy Taılan ekeýińizdiń arańyzda qandaı jekjattyq bar?

Ábilqaıyr qapelimde ne derin bilmeı qaldy. Biraq, boıyn tez jıyp, sazaryńqy qabaǵyn kere túsip, sál oılanyp baryp jaýap qatty.

— Qurdaspyz ǵoı.

Bı taǵy da yńyrsı jóneldi. Kúzdiń jelkem sýyq jeline dirdekteı qaltyrap turǵan túz seleýlerine túksıe qarap, únsiz kele jatyp:

— Durys qoı, durys, — dedi.

Sodan olar alty shektiniń qonysyna jetkenshe lám-mım til qatysqan emes. Aıyrylysar jerde ǵana bı atynyń basyn irkip tamaǵyn kenedi.

— Tegiń — sultan. Basyń jas. Kóreriń alda. Jigittiń esi kiretin tusqa endi jettiń, Alashtyń almaǵaıyp zamany taýsylmas. Tóreniń baǵy — qarashynyń qaıraty. Qarymdydan qurdas jıǵanyń jón eken, — degen de, qosh aıtysyp júrip ketken.

Áıtekeniń álgi sózi sultannyń sup-sur betine lyp etkizip qan oınatqan. Ótken jylǵy Mamaıǵa atqan oǵynyń múlt ketpegenine sonda baryp túsingen.

Sulý at minip, sýyt jelisken ala shubar top elsiz taýdyń qoınaýyna kire bere beısaýbat dúsirdi estip eleńdeı toqtasty. Abalaǵan ıtterdiń daýysy tipten taqaý kelip qaldy. Sol-aq eken, qaptaldaǵy quj-quj qara shoqynyń tasasynan saý etip qyryq shaqty atty shyǵa keldi. Bulardy kórip, keri jaltarýǵa murshalary bolmaı, kese kóldeneń aǵyzyp óte shyǵýǵa yńǵaılanysyp edi, jıynǵa kele jatqan ala shubar aıǵyr top japatarmaǵaı qol bulǵap, aıqaıdy salsyn kep. Beıýaq júrgen qyryq atty qol bulǵaǵandardy tanyp, at basyn tejep, qulyqsyz aıańdap, jaqyndaı berdi.

Top basyndaǵyny jurt birden-aq tanydy. Mamaı anadaıdan narttaı qyzaryp albyrap keledi. Jıren tulymy sýsar bórkiniń astynan dýdyrap shyǵyp ketipti. Eki kózi qaraptan-qarap qyzarady da júredi. Eshqashan eki ezýine ıe bola alyp kórgen emes. Qashan kórseń de yrjıady da turady. Óńmeńdep shabynady da júredi. Shabynyp sóıleıdi. Shabynyp kúledi. Ashýlanǵanda da tósin qaıqaıtyp, basyn shalqaıtyp, kimge de bolsa, ózeýreı til qatady. Áne, at ústinde de kúmis bas erdiń qasyn syndyryp jibererdeı bop, kindigimen tirep, shabyna shalqaıyp apty. Osy minezinen de al aýzynda Sary aıǵyr atanyp ketken. Ózi súıtip júrip, ań qumar. Qysy-jazy attan túspeıdi. Tazymen birge as quısań, tastaı qatyp jalap-suqtap jutyp salýǵa peıil, qaqpan jastap tósek sap berseń, qus mamyqta jatqandaı raqattanady. Ol úshin qasyna qaraqurym jigit ertip taý-tasty súzip júrgennen artyq baqyt joq.

Ábilqaıyr nókeriniń aldynda óńmeńdeı basyp kele jatqan dóń muryn inisine syzdana qarap tur. Jas jigit áýeli bir túrli qobaljyǵandaı edi, qazir qaıtadan bezerip alǵan. Uly dúrmekke ún-túnsiz jaqyndaı tústi. Astyndaǵy aty ózgergen be, qalaı?! Mynaý álgi Taılannyń anada minip júrgen shubary emes pe? Ol munyń taqymyna qalaı túsip júr? Ábilqaıyrdyń júregi shym ete qaldy. Atty qasyndaǵylar da tanydy.

— Mynaý Mátiniń balasynyń shubary ǵoı!

— Iá, Taılannyń aty!

— Sonda bul qalaı bolǵany? Shubar attyń tógilgen jaly túgel qan.

— Aý, jónderińdi aıtyńdar. Myna júristeriń qaı júris? — dedi astyndaǵy kók teńbildi tebinip ilgeri ozǵan Bókenbaı.

— Taılan qaıda?

Jigitterde ún joq. Mamaı bedireıgen qalpy.

— Eshteńe de bolǵan joq. Tiri. Ana tumsyqtyń ar jaǵynda jatyr, — dedi tistene sóılep.

— Al, atyn nege aldyńdar?

— Aldymdaǵy ańymdy úrkitkeni úshin aýdaryp aldym.

— Aıypqa alǵan ekensiń ǵoı, — dedi top shetinde aq boz attyń ústinde túnerip turǵan ıreleńdegen uzyn boıly, qapsaǵaı qara sur kisi Eset. Daýsynda kekesin bar.

— Aıypty kóp aldynda almas bolar ma! — dedi Bókenbaı bala sultannyń aldyna baryp atyn irkip.

— Kóp kerek bolsa, ózderiń izdep kelip qalypsyńdar ǵoı, — deıdi Mamaı da mizbaqpaı qasarysyp. Biraq, nege ekeni belgisiz, astyndaǵy atyn sheginshektete berdi.

Top ishinen áldekim myrs ete qaldy. Ábilqaıyr jalt qarap edi — Áıteke bı murtynan kúlip tur eken.

Aıylyn jıar Mamaı ma! Shubar arǵymaqtyń tizginine tas qyp jabysyp apty. Ólmeı aıyrylar túri kórinbeıdi.

Uly dúrmek oǵan bir jaltaqtap, Ábilqaıyrǵa eki jaltaqtap yńǵaısyzdanyp qapty.

— Astyńdaǵy atty osy qazir óziń baryp ıesine qaıtarǵanyń durys qoı, — dedi Áıteke enjar til qatyp.

— O neniń aqysy, — dedi Mamaı. — Qarashynyń bıi áýeli anaý qara tabanyńnan meniń at-shapan aıybymdy alyp ber. Men aıyp tartar jerdi ózim bilem.

— Aıyp alam dep júrip aıypty bop qap júrme! — dedi Áıteke, taǵy da selqos til qatyp.

Mamaı qyzyl kózin jalt etkizip Ábilqaıyrǵa qarady. Ábilqaıyr tym-tyrys. Sosyn bir sheshimge bel býǵanyn bildirip, yrjıǵan ezýin jıyp aldy. Zorlyqpen kelgen arǵymaqtyń, eń bolmasa, tuıaǵyn bir qyzdyryp alyp qaıtaraıyn degendeı, saqtana sheginip baryp, shańq ete qaldy.

— Endeshe, bı-eke, tórege qaranyń aldynda atyńnan tús degen qazylyǵyńyzǵa bolaıyn. Tórelikti men hannan surarmyn. Qaıdaǵy bir qańǵyma kereıtti tóbege shyǵarǵanda da, sirá...

Atyna qamshy basa berip edi...

Áıtekeniń óńi appaq shúberekteı bop ketti.

Onsyz da qara sur Eset qanyn ishine tartyp qalsh-qalsh etedi.

Bókenbaıdyń shara tabaq beti qaǵynǵan talaqtaı qabarytyp alypty.

— Apyraı, myna kúshik ne dedi-aı! — dep qoramsaqqa qolyn endi soza berip edi, at jalyna eńkeıe sulap shaýyp bara jatqan bala sultan uly dúrmekten shyǵar-shyqpasta, attan ushyp tústi.

Jurt abyrjyp bir-birine qarady. Manadan beri únsiz turǵan Ábilqaıyr shaba jóneldi. Jer qaýyp jatqan inisine qaramaı, shubar arǵymaqtyń tizginin qaǵyp alyp, kese kóldeneń jatqan quj-quj tumsyqtyń ar jaǵyna sińip joǵaldy.

Mamaıdyń nókeri attarynan túsip, tórelerine júgirdi. Bala sultannyń qamshy ustaǵan qolynyń shynashaǵy julynyp ketipti. Taıaýdan atylyp, tosyn tıgen jebeniń ekpini, janap ótkenmen, er ústinen julyp ap, domalatyp ketse kerek.

Álginde ǵana uıqy-tuıqy bolyp úrpıise qalǵan kóp dúrmek sharýanyń «arty qaıyrly» bolǵasyn attaryn tebinip, ilgeri tartqan-dy. Qaýmalaǵan qyryq jigittiń arasynda qalsh-qalsh etip ne isterin bilmeı Mamaı qala bergen-di.

Sol joly zaýza aıynda Kúltóbede ótken jıynda qazaq qaýymyn qanyna qaraıtyp júrgen taǵy bir kúbirtkeliniń aýyzy alynyp edi. Ol kezge deıin Tama, Tabyn, Kerderi, Kereıt, Jaǵalbaıly, Tileý, Ramadan, Kereı, Ýaq, Taraqty rýlary úsh júzdiń úsheýine de jatpaı, shóre-shóre hal keship kelgen-di.

Mal jaryqtyq shóp kóp ósken jerge emes, kóz kóp túsken jerge bitetin sekildi. Yzǵyndaı irgeli rýlardyń arasynda yqtap ótken álgi aýyldar bas-aıaǵy az ýaqyttyń ishinde mal basyp, jurt jańartyp kóshe almaıtyndaı kúıge jetti. Qyzyl qumnyń buta-butasynyń arasyna kenedeı tolyp ketken Tama, Tabyn, Kerderi, Kereıt, Jaǵalbaıly, Ramadan, Tileýdiń malyn naızasy uzyn Álim men Baı uly talady. Sarysý boıyn shańdatqan Kereı, Ýaq, Taraqty jylqysy azýlary alty qarys Arǵyn, Qypshaq, Qońyrat, Naımannyń taqymynda ketti. Qazaqtyń úsh júzi jylyna eki márte bas qosatyn alash alqasynda álgi aıtylǵan «ógeı rýlardyń» jylap-syqtamaı, kókiregi qaıqy, basy shalqaq «ataly rýlardyń» betterinde ımany bar ıgi-jaqsylarynyń shıedeı bop qyzarmaı qaıtqan kezi bolǵan emes. El ustaǵan kári bıler kópten beri sony oılap kúbirlesýshi edi. Kári bılerdiń arǵy kómeılerin aıtpaı uǵyp qoıǵan jas noıandar quryqtarynan shyǵyp ketkeli turǵan keshegi maıbókse jyly-jumsaq aýyldarǵa: «Qap, bálem, senderdi me!» — dep tisterin qarsh-qarsh qaıraýly. Jigitterin soıylǵa jyǵyp, júırikterin minip ketýdi ádetke aınaldyryp aldy. Tabyn men Tamanyń úıir-úıir jylqysyna kózderin kópten suqtap júrgen alty shektiniń yǵaı men syǵaı súleıleriniń arasynda júretin Mamaıdyń álgi qars jabyq qabaǵynyń arǵy jaǵyndaǵy tomyryq muz salqyndyqtyń syry da sol edi.

Kári bıler jas perilerdiń kijingenin qaıtsin! Isi alashtyń beline bes qarý asyna alar estıarlarynyń aldynda qoldaryna quran ustap, qan quıysyp, ant beristi. Úsh arystyń tóbe bıleriniń ońasha máslıhatynan keıin ortaǵa Tóle bı shyqty. Biri Kereı, Ýaq, Taraqtyny talap, bireýi Tabyn, Tama, Jaǵalbaılylardy talap, aıypker atanyp turǵan eki arystyń Áıteke qamshylaryn kóldeneń ustap bas ıip turýǵa májbúr boldy.

— Bir kezde qazaq dese, arlanatyn jurt edik, — dep bastady Tóle. — Endi, mine, qazaq dese, maqtanatyn kúnge de jetip otyrmyz. Sóıtken qazaqtyń ne tóbe shashy dýdyrap jerden shyqqan eshteńesi joq, ne eki aıaǵy salbyrap kókten túsken eshteńesi joq. Arǵy jaǵy Altaıdyń tarǵyl taýynan órbigen alty alash. Búginde alpys eki baýly alash. Onyń dám aıdap barmaǵan jeri, baspaǵan taýy, kóshpegen dáýreni qaldy ma! Altaıdan Edilge kósilip jatqan kóshpendi dalanyń búgin myna pushpaǵyna baq bitse, keshe ana pushpaǵy dáýirlegen, erteń taǵy bir pushpaǵynyń juldyzy janyp shyǵa kelýi ǵajap emes. Oǵan qarap ótkinshi baq basyna qonǵan bir ólkeniń ózge ólkelerge shekelep shikireıip shyǵa keler reti joq. Qazir bireýimiz uly, bireýimiz orta, bireýimiz kishi atandyq eken dep, bireýimiz ylǵı tórde otyramyz, ekinshimiz ylǵı esikte otyramyz dep oılap qalmaıyq. Arǵy túbi Tóbeıdiń tórt balasy — Qoǵam, Quıyldar, Mekireıil, Maıqydan taraǵan myna Abaq, Taraq, Qańly, Qataǵan áýleti — búgin biz Uly júz atanyppyz. Biraq oǵan bórkimiz daǵaradaı bola bermesin. Bizdiń de qudaıdyń aýzynan, paıǵambardyń belinen túspegenimiz belgili. Kúni keshe ǵana Shaǵataı balalarynyń qol astynda saýdagerdiń bazaryna, dıhannyń egisine jaqyndaı almaı attyń jaly, túıeniń qomy kún keshken kóshpendimiz. Basqalardan artyq shyqqan ataǵymyz da, artyq sińgen eńbegimiz de joq. Shaǵataı balalarynan dáýren ketip, ordamyz on sanǵa ydyrap, tozyp bitkende buryn bir hanǵa baǵynyp, bir taqqa tabynǵan ózge qońsylarymyzdyń eshqaısysyna burylmaı sonaý Saryarqadan aýyp kep, irgemizden oryn alǵan, sóılesek tilimiz bir, ustansaq dábimiz bir ózimiz sekildi kóshpendi aǵaıyndarymyzǵa kelip qosylǵanbyz. Sonda Jánibek pen Kereı áýletiniń qol astyndaǵy jurt baıaǵyda Sháıban tuqymynan quqaı kórip, qonys aýdaryp kelgenimizde oń jaǵynan otaý tigip bergen aǵamyz edińder dep úlken shańyraq atandyrdy. Ýa, Arǵyn, Naıman, Qońyrat, Qypshaq, senderdiń de ortadan oıyp oryn aldyq dep odyrańdaı berer jónderiń jok. Senderdiń de shyqqan tekteriń men keshken kepteriń árkimge-aq aıan. Altyn orda qaq jarylyp, Joshy tuqymy ózara ustasyp ketkende Sháıban balalaryn basyndyrmaımyz dep at quıryǵyn úzisip ketken Orys han torpaqtaryna erip Shý men Talasqa qulaǵansyńdar. Sonda Jetisýdaǵy Esenbuǵy Shý boıy men Qozybasynan qonys bólip berip qońsy qylǵan. Bu jalǵanda kimniń basyna is túspeı, kimniń basynan baq kóshpeı júr. Alshańdaǵan Alshynym, saǵan da aıtarym osy. Sen de murtyńdy ysqyrtyp, irgeńe jaqyndaǵan kóp momynǵa qoqańdaı berme! Olar momyn bolsa, búgin momyn bolyp otyr. Keshe momyn bolǵan joq, erteń momyn bolmaıdy. Baıaǵyda Arǵyn men Naımannyń basyna túsken kún, búgin kep Tama men Tabynnyń, Jaǵalbaıly men Tileýdiń basyna túsip otyrǵan kún bir kezde seniń de basyńda bolǵan. Edige tuqymy bir-birimen qyrqysyp, noǵaılynyń basynan baq taıyp, Ysmaıyl balalary Qazandy alǵan Qara Naýanmen aýyz jalasyp, Qazı bastaǵan az aýyl Qap taýyna asyp, Júsip bıleýshileriniń týysqany Ysmaıyldan ajal taýyp, artyndaǵy eki balasy ormandaǵy orystyń qanjyǵasyna óńgerilip ketip, aıdalada ańyrap bassyz qalǵandaryńda Syr boıynan barǵan Aqnazarǵa buıdalaryńdy jetektetip jibermep pe edińder. Sodan beri buryn Shaǵataı balalary bılep-tóstep qalǵan Úısin, Qańly, Alban, Syban elimizdi, jerimizdi tastap aýyp kelgen jańa qonysymyzdyń túp ıeleri ǵoı dep Uly júz atanyp, olarǵa Saryarqadan orys balalaryna erip aýyp kep, qońsy bolyp, qazaq degen jańa qaýymnyń negizin quraǵan Arǵyn, Naıman, Qypshaq, Qońyrat Orta júz atanyp, ol qosynǵa keıinirek kelip birikken, buryn Edige balalary bılep qalǵan Álim, Baıuly — eki Alshyn Kishi júz atanyp, oty birge janyp, tútini birge shalqyǵan bir jurt bolyp edik qoı. Qarataýǵa temirqazyqtaı baılanyp, irge ajyratpaı birge kóship, birge jaılap jatyr ek qoı. Endi mine, sol dáýrenderdi de umytyp, qasymyzǵa keıinirek kóp jýyǵan óz qandastarymyzdy ózimiz tanymaı, minezsiz jylqydaı tisimizdi ala júgirip, óz shyrqymyzdy ózimiz qashyratyn qyrsyq shyǵardyq. Aınalaıyn Orta júz baıaǵyda óziń tastap ketken Esil, Ertis, Tobylda Kereı, Ýaq, Taraqtymen birge jaılap, birge kóshpep pe ediń. Kúni búginge deıin aýzyńnan túspeı dastan ǵyp jyrlap kele jatqan Er Kókshe men Er Qosaı Ýaq emeı kim edi? Aınalaıyn Kishi júz, baıaǵyda Aqnazarǵa ilesip ata qonysyńnan aýa kóshkende Jaıyq pen Jemdi, Oıyl men Qıyldy Tama, Tabyn, Kerderi, Kereıt, Jaǵalbaıly, Tileý, Ramadanǵa qaldyrmaı kimge qaldyryp eń? Qyzyl sheke jyraýlaryńnyń jıyn-toıda kúni búginge deıin qyzyl dombyralaryn aldaryna óńgerip ap, tańdy tańǵa uryp qaqsap kele jatqan «Qyrymnyń qyryq batyryndaǵy» jeteýi jeti dastan Qaradóń balalary men Nárek uly Shora batyryń búgin, mine, ózderiń tize batyryp, kún bermeı otyrǵan Tamanyń batyrlary emes pe edi! Óz aǵaıyndaryńdy ózderiń tanymaı senderge ne kóringen? El bolamyz desek, budan bylaı ókshe kóterisip, tóbe ólshesip, bilek salystyrmaıyq! Kim buryn kep dám tatsa, peıishtiń tórinen sol shyǵatyn Syr men Shýdyń laı sýy káýsardyń bulaǵy emes. Dám keshe Jaıyqtan buıyrsa, búgin Syrdan buıyryp otyr, erteń, bálkim, Ertisten buıyrar! Aıdaǵany jylqy, tósengeni toqym kóshpendi jurttyń ordasy qaı sýǵa ornamaı, qaı saıda qulamaı jatyr?! Orda irgemizge tigildi eken dep odyrańdaı bersek, ózimizdeı aǵaıyndy el qylmaımyz, jer qylamyz. Búgin aǵaıynnyń keýdesin biz jyqsaq, erteń bizdiń keýdemizdi ol jyǵady! Óz keýdemizdi shuqıtyn kúshigen ózimiz bolmaıyq. Bútin kóılek pen býly qazannyń jeline mastanyp, óz jaǵamyzdy ózimiz jyrtpalyq! Búgingi baq pen búgingi nápaqanyń qashanǵy sozylatynyn kim bilip jatyr?! Aǵaıyn erteń de kerek bolar. Qazaq bolyp qalam dese, eń aldymen atalastyń emes, aǵaıynnyń qabaǵyna qarasyn. Isi alashtyń jaqsysy sony eskerip aqylyn qosyp, mynadaı kesik aıtady: búginnen bastap eki júıe Alshyn, úsh júıe, Qadyrqoja men Qydyrqojadan taraǵan alty ata Álim, tórt ata Shómen, on eki ata Baı ulyna Tama, Tabyn, Kerderi, Kereıit, Ramadan, Tileý, Jaǵalbaıly — jeti rý noqta aǵa bop qosylady. Alty Arǵyn, úsh Naıman, bes tańbaly Qypshaq, segiz Qońyrat — tórt qazyq Orta júz, búginnen bastap sen jeteýsiń! Ýaq, Kereı, Taraqty búginnen bastap seniń noqta aǵań! Noqta iniń emes, noqta aǵań! Bosaǵań emes, tóriń solardiki! Sıraǵyń emes, basyń solardiki! Qazaqtyń burynǵy rýlarynyń momyny jábir kórse, jábirleýshi bir dúre jese, jeti rý, Ýaq, Kereı, Taraqtynyń momynyn jábirlegen eki dúre jeıdi. Ózindeıdi kemsingeni úshin bir dúre, el birligine qol kótergeni úshin eki dúre. El bolam deseń, soǵan kónesiń! Aǵaıynnyń aqyly barynyń aıtqany sol! Paıǵambarymnyń kıeli kitabynyń meńzegeni sol! Osyǵan ata ǵurpymen Quran ustap ant beremiz!

Jer qaıysqan uly jıyn bul kesikti jamyraı qostady. Keshe ǵana jeti rý, Ýaq, Kereı, Taraqtynyń kók ala jylqysyn saıdan-saıǵa qýalap júrgen kóp naıza endi olardy kóldeneń kózden ózderi qorǵaıtyn bolmaqshy.

Elsiz taýdyń arasyndaǵy álgi bir kelissiz oqıǵa tap sol jıynǵa ketip bara jatqan Kishi júz tobyna kezikken-di. Erteńgi talqyda talaı keraýyzǵa saǵyz bolǵaly turǵan kesirdiń oraıyn jurt arasynda sur molda atanǵan, sóılemeıtin, kúlmeıtin syzqabaq Ábilqaıyr ózi keltirdi. Jurt aldynda nemere inisin tóre basymen topyraq qaptyryp ketkenin el elemeı qalýshy ma edi! Uly jıynǵa shartaraptan jıylǵan qara nópirdiń aýzyndaǵy áńgime tek sol boldy.

Aýyzy bir qyzyp alǵan jurttyń talaıdyń basyn shalatyn ádeti ǵoı. Sol joly talaı sultannyń ataǵyna til tıdi. «Olar shetinen bulǵaqbas, myna sursha baladaı emes, túısiksiz», — desti jurt. Osydan birer jyl burynǵy jońǵarmen qaqtyǵystaǵy Ábilqaıyrǵa baılanysty jáne bir oqıǵa el jadyna qaıta oraldy. Kezinde kemdi kún sóz bolyp, keıin atymen umytylǵan sol bir jáı aýyzǵa qaıta iligip, burynǵydan góri de arýaqtyraq, ajarlyraq aıtyldy. Ol sonaý Talas boıynda bolyp edi. Mańdaılaryna bitken jerdiń eń shuraılysyn jambasyna basyp jatyp alǵan jońǵarlarǵa qazaqtardyń qany kópten qaınap júretin. Han ásker shyǵaryp urys ashpasa da, shet ulystaǵy aýsar jigitter oqtyn-oqtyn bas biriktirip baryp, oırattardyń shetkeri otyrǵan aýyldaryn bóri tıgendeı bórliktirip ketip júrýshi edi. Ondaıda jaýǵa ketken jerdi keri qaıtaryp ala almasa da, ata dushpannyń ajaldylarynyń basyn qyrqyp, aıalylaryn qul qyp tizip aldaryna sap aıdap, ajarlylaryn kúń qylyp, at kótine mingestirip qaıtqandarynyń ózin bir mártebe kórip, qalǵyp bara jatqan kek qaıta oıanyp, uıyp jatqan samarqaý qan qaıta týlap shyǵa keler edi. Sondaı bir joryqqa Ábilqaıyrdyń da erip baryp qaıtqany bar-dy. Ol kezde áli jaý túsire qoımaǵan jasóspirim bozbala-tuǵyn.

İle boıyndaǵy jońǵarlardyń birazdan beri irgesinen tyqyr shyqpaı beıqam otyrǵan shaǵy edi. Qapyda urynǵan qazaqtarǵa, qapelimde, esh qaıran qyla almady. Tańǵy uıqyda tap bergen jortýylshylar sáske bolmaı aldyn malǵa, artyn qul-qutanǵa toltyryp, keri qaıtyp kele jatqanda da olardyń jolyn eshkim keskestemedi. Tek Talastyń ótkel berer bir tusyna endi jaqyndap kele bergende qaptaldaǵy qolattan saý etip jońǵardyń shaǵyn qoly shyǵa kelgeni. Qaralaryna qarap, op-ońaı jaıratyp tastaımyz ǵoı dep edi, jońǵarlar qasha soǵysyp kúsh bere qoımady. Olardy tastaı salyp, basqa ótkel izdep ketýge jer de, ýaqyt ta tar. Jońǵardyń jol torýshy tobyndaǵylar shetinen mergen be, kókirekteri aıaq qaptaı bop kele jatqan qazaq qolyndaǵy talaı bozdaq baýdaı ushyp jaırap qaldy. Oljaǵa bógip, artynyp-tartynyp kele jatqan aýyr qol burynǵy qarqynynan aırylyp, shaý tartyp qalsa kerek. Tásilqoı shaǵyn top birese ol jaqtarynan, birese bul jaqtarynan dúrse qoıa berip, qatarlaryn kórer kózge sıretip barady. Qashqaqtaı soǵysqan shaǵyn qolmen ıt áýre bop júrgenderinde art jaqtarynan kókjıekti tutastyra kómgen qoıý shań da kórindi. Qýǵynshy aýyr qoldyń jaqyndap qalǵany belgili boldy. Ony qasha soǵysyp júrgen dushpandar da baıqasa kerek, jyp berip ózen boıyna shegindi. Endi eki jaq ta jantalasa soǵysty. Jońǵarlardyń da qatary seldireıin dedi. Olar shegine-shegine ótkeldiń arǵy jaǵyndaǵy anadaıdan aýzy úńireıip turǵan ury keýekke baryp bas saýǵalady. Úńgirdiń aýzyna qolyna qoram myltyq ustaǵan bir eńgezerdeı qara mergen otyryp aldy. Oqqa qarsy shapqan talaı sabaz bostan-bosqa jaırap qaldy. Aýyr qol aldyn sý bir bógep, oq eki bógep, osharylyp turyp qaldy. Arttaǵy shań qoıýlana tústi.

Sol eki ortada sýǵa tumsyqtaryn tirep daǵdaryp turǵan qazaqtar jaǵynan bir sylań kúreń atty shyqty da, ótkelge qaraı bettedi. Súlikteı sulý kúreń saýyrynda kúliń-kúliń kún nury oınap, bıleı basady. Ústindegi qanjardaı qatqan sup-sur bozbala jigit qannen-qapersiz. Qolyna tipti sadaǵyn da ustamapty. Astyndaǵy sulý attyń sulý júrisinen basqada sharýasy joqtaı jaıbaraqat, óz-ózinen máz-máıram bop kele jatqandaı. Tań atqaly oq jaýdyryp turǵan qoram myltyqtyń da úni óshken. Eńgezerdeı mergen ózi jorǵa, ózi sulý súlik kúreńge qarap aýyzy ashylyp qatqan da qalǵan. «Shirkin, mynadaı jylqyny taqymyna basqan jigitte de arman bar ma eken!» — dep turǵandaı. Sulý attyń aǵyn sýdyń ózi jaq jıekke ótkenin, atqan oǵynyń mynandaı qasa sulý sáıgúlikti emes, ústindegi meımanasy asqan jaǵasy jaılaý jaıbaraqat jolaýshyny ǵana jazymdaıtyndaı jerge jetkenin únsiz tosyp baqqan. Janyqas jigit asyǵar emes. Julyndaı bop jaraǵan kerdeń kúreńniń ústinde shalqaıa túsip qannen-qapersiz otyr. Áne sýdan ótti. Sýdyń arǵy betindegiler: «Apyr-aı, endi ne bolar eken?» — degendeı ańtarylyp qalypty. Endi eshteńe de bolmaıdy. Tek mynaý kerdeń kúreń jaqyndaı tússin. Ústindegi elde joq sáıgúlik minip, aıdarynan jel esip, aqylynan qaralaı aıyrylyp kele jatqan mańqa qazaqqa jańǵyz túıir oq jalynsyn. Ony kúmis erdiń ústinen kúrs etkizip jerge qulatyp, topyraq asatyp tastaýǵa bul áli-aq úlgeredi. Jaqyndap ta qaldy-aý! Áli de jaqyndaı tússin! Myna kúliń jon kúreń arǵy bettegi bir áýmeserdiń qańǵyrma oǵyna buıyryp ketpeıtindeı jerge kelsin... Áı, myna mańqa qazań qaıtedi-aı! Shalqaıǵandy qoıyp, óńmeńdep eńkeıip alǵan ba, qaıtken. Kúreńniń de aıaq basysy jedeldepti. Já, jeter... Aqkez qazaq óz obalyń ózińe... Qap, myna adyra qalǵyrǵa ne boldy... Ot almaǵany nesi... Aý, myna sý muryn qazaqtyń kıesi bop júrmegeı... Qap!..

Sol eki ortada kúreń mingen qazaqtyń taqaý kep laqtyrǵan selebesi qaq júrekten qadala ketkeni. Eńgezerdeı mergen quldılaı domalap baryp, sonaý etektegi aq ulpa topyraqty bir burq etkizdi. Jaıbaraqat kele jatqan jolaýshyny qazir-aq jer qaptyram dep turǵan astamshyl mergen ózen boıynyń syz topyraǵyn ózi qapty.

Súlik kúreń janýar jaqpar jartastyń baýyryndaǵy qara úńgirdiń úńireıgen aýyzyna bir-aq ytqydy. Syrtqa júgire shyqqan jońǵarlar qaq tóbelerinen turyp ap oq atqan kúreń atty sur mergenniń sebeleı jaýǵan qý jebesine jem boldy.

Sonda qazaqtar jumǵan aýzyn ashpaı tym-tyrys júretin osy bir bala jigittiń mynandaı júrek jutqan erligine jaǵalaryn ustaǵan-dy. Endi bolmaǵanda tasyrlatyp tas sabaǵan áýpirim Talastyń ańǵarynda túgel jaırap qala jazdaǵan qalyń qol el shetine aman-esen jetip alǵasyn, Bókenbaı men Eset Ábilqaıyrdy ortaǵa alyp:

— Apyraı, kórer kózge ajaldyń aýyzyna qalaı bardyń? — dep suraǵan-dy.

Ábilqaıyr:

— Kúliń kúreńdeı janýarǵa qyl jalaýly jońǵar men qazaqtyń qyzyqpaı qalýy múmkin emes qoı. Qarsy aldynda oıqastaı basyp kele jatqan sáıgúlikke aýyzynyń sýy quryp turǵan suqty kóz mergenniń myltyǵy sýynǵansha aldarqata turaıyn, sýynǵasyn qoram myltyqtyń piltesi qapelimde qaıtadan ot ala qoımaıtyny belgili, ol eki ortada men de bir amalyn tabarmyn dep oıladym, — degen.

Qalyń qol mynany estip bastaryn shaıqasqan.

— Naǵyz júrek jutqan ekensiń! — degen Bókenbaı.

— Sabazyń qalyń el túgel tańǵalyp jatqanda kirpigin de qaqqan joq. Sazaryp turyp aldy. Sumdyǵyna naıza baılamas qý bolmasa qaıtsin! — degen Eset.

— Arýaǵyńnan aınalaıyn, qazaqtan da Qaldaman týǵan eken ǵoı! — desken bylaıǵy tobyr.

Sodan Ábilqaıyrdyń kózsiz batyrlyǵy men quralaıdy kózden atqan mergendigi el arasyna jaıylyp júre bergen-di. Endi mine, sol daqpyrtqa el arasy eki aıyrylyp kete jazdap turǵan tusta óz baýyryna ózi qol kóterip, alaýyz jurttyń aýyzyna qum quıǵan aqyldylyǵy jaıyndaǵy jańa laqap qosyldy.

Buryn top jarǵan úsh bıdiń aýyzy men altyn taqtaǵy áz Táýkeniń basyndaǵy altyn tájge qarap, qulaqtaryn kesip alsań da bilmeı, ańtarylyp qalatyn Kúltóbedegi jıyn bul joly osy bir qarshadaı bola turyp, ishinde ne jatqanyn bildirmeıtin jap-jas sultannyń sup-sýyq júzine de alaq-julaq qarap, suqtanýmen bolǵan-dy.

Ábilqaıyr ol qylyǵyna onsha mán bere qoımaǵan syńaı tanytty. Kúltóbedegi jıynnan qaıtyp kele jatyp, tabyn Bókenbaı qasyna kelip: «Apyraı, naǵashy-aı, qate ketip, jazym etip alarmyn-aý dep seskenbediń be?» — degende: «Qyzylqumnyń aýzy-murnyn jylqyǵa toltyrǵan baı bolǵanmen, qaıdaǵy bir bozbas balaǵa bola jeti myń jylqy qun tóletip, Tabyndardy qaralaı qara jurtqa otyrǵyzǵym kelmedi ǵoı», — dep qaljyńǵa jeńdirgen-di.

Bókenbaı ana joly Mamaıǵa yza bolyp qoramsaǵyna shap bergeni qate bolǵanyna sonda baryp nazar aýdarǵan-dy. Shynynda da, ashý ústinde tóre tuqymynyń tólin zaqymdap alar bolsa, qazaqqa taǵy da bir taýsylmas dalaba tabylatyn edi ǵoı! Abyroı bolǵanda, qasynda Ábilqaıyr kele jatar ma! Sony oılaǵan Bókenbaı Ábilqaıyrǵa ári tańyrqaı, ári súısine kóz tastady. Sultan onysyn ańǵarsa da, ańǵarmaǵan bola saldy. Biraq úsh júzdiń tizginin ustaǵan úsh jorǵa onyń osy bir qylyǵyn eskerýsiz qaldyrmapty.

Táýke bastaǵan el ustarlar qazaq rýlarynyń arasyndaǵy irmek-tirmekti túgel jazyp, kúzdi kúngi qatyqtaı uıtqyly elge aınaldyramyz dep qansha tyrbynsa da, endi-endi qordalana bastaǵan úsh alashtyń qara basyn jońǵardyń suǵanaq naızasy birese ol pushpaǵynan, birese bul pushpaǵynan túrtkilep tynysh turǵyzbady. Mundaı jaǵdaıda el tizgininiń aýyzy dýaly káriden góri qoly qarýly jasqa laıyq ekeni myqtap seziletin edi. Bir kezde jeti jarǵyny jasaqtaǵan jeti jorǵa áz Táýkemen ári keńesip, beri keńesip úsh ordanyń jebeli jasaǵyn kózderiniń tirisinde jeteli degen jas noıandarǵa tabystaýdy maqul dep tapty. Sonda buryn Áıtekeniń qolyndaǵy Kishi júz tizgini bir aýyzdan Ábilqaıyrǵa buıyrdy. Ol endi kúni keshege deıin biriniń qoly biriniń jaǵasynda kelgen Alshyn men jeti rýdyń basyn biriktirip, bir tutamda ustaýǵa tıisti boldy. Arǵynnyń birer rýy men alty shektige Qaıyp bas boldy. Arǵyn men Qypshaqtyń qalyń jynysyna Sámeke men Bolat, Naımandy Tursynhannan taraǵan Baraq pen Kúshik bólip bıledi. Uly júzdiń uly sherýi Iman han, Rústem handar men Ábilqaıyrdyń ákesi Abdolla sultannyń qoldarynda qaldy. Árqaısysy bir-bir ulystyń tizginin ustaǵan óńsheń jas noıandarǵa aǵa han bolyp Táýke saılandy.

Buryn oqta-tekte ǵana boı kórsetip júretin saıaq sultanǵa endi el aldyna kúnde shyǵatyn kún týdy. Aıda jylda aýyzǵa iligerdeı bir is istep jaıyńa júrý bir bólek eken de, kúni-túni dúıim jurttyń kózinde júrýdiń jóni bir bólek eken. Buryn aıdaladan daqpyrtyńdy estip, qaralaı máz bolatyn tilekshi halyq endi ár is, ár sózińdi kóz jazbaı baqylap otyratyn synshyǵa aınalady eken. Kóńilderinen shyǵa alsań jaqsy... Al, shyǵa almasań, tez toıynyp, tez arıtyn jylqy minezdi jurtyńnyń sál nárseden kóńilderine dik alyp, tumsyqtaryn shúıirip, sheginshektep shyǵa kelýi ǵajap emes. Ondaıda yqlym zamannan taq mingen áýletiń bolsa bir sári, al óldim-taldym dep bılikke qolyń endi jetip otyrǵan shetqaqpaı tuqymnyń tóli bolsań, jamannyń aýyzy asqa tıse, muryny qanaıdynyń kebin kıesiń.

Ábilqaıyr jas kezinen namysshyl edi. Bireý-mireý qolymnan qaǵyp tastaı ma dep suqaqtap ortaǵa umtylmaıtyn. Shapaǵatyn tıgizer me eken dep bolǵan-tolǵandardyń da qas-qabaǵyn qaraǵyshtaı bermeıtin. Jaıbaraqat jyraq júrgendi unatatyn. Ákesi Abdolladan bastap ózge Óseke balalarynyń Jádik tuqymynyń qaıqytósterin kórse quraq ushyp, quldyq uratyn tómen kókirek montanylyqtaryna qaralaı jyny keletin. Bylaıǵy aǵa-inileri sıaqty qolynda bılik bar bolsyn, joq bolsyn, áıteýir, tegim tóre edi ǵoı dep, jalpaq kóptiń aldynda keýde qaǵyp kisimsinýdi de ıt etinen jek kóretin. Jıyn men toı izdep butqa tolmaı, ózimen-ózi ońasha júretini, ańǵa shyqqanda da nóker men ıt-qus ertpeıtini sondyqtan-dy. Odan biraq opyq jegen jeri joq. Kerek kezinde jurt kózine yzy-qıqy, qym-qýyt dúrbeleńdetip baǵatyn ózge týystary emes, tóre basymen betegeden bıik, jýsannan alasa bop, tym-tyrys júretin Ábilqaıyr ilikti. Áýeli jurt: «Tymsyraıǵan osynyń ózi qandaı neme?» — dep nazar aýdardy. Artynan: «Qoıdan qońyr bop júrip qaraı kór ózin!» — dep túımedeıin túıedeı qyp tamsanyp baqty. Endi sol súısingen jurttyń kóńilin sýytyp almaý el tizginine jańa qoly jetken jas sultannyń tursa oıynan, jatsa túsinen shyqpaıtyn boldy. Timiski kóńili baıaǵydaǵy Máti aıtqan bir aýyz sóz ben Áıteke aıtqan bir aýyz sózden shyrq aınalyp shyǵa almaı qoıdy.

Tegine teńdik tımegen adam ebimen ǵana el qataryna qosyla alady. El bılegen ulyqtyń ebi — jurt aldyndaǵy qylyǵy. Ábilqaıyr úshin el — ózi sıaqty sultandar emes qalyń qarashy. Ózinen góri jórgegi jibek, túbegi kúmis altyn besikterden órbigen óreli tuqym bul qansha elpektegenmen báribir kókireginen qos aıaqtap teýip jolata qoımas. Odan qaıta aıdasa maly, atsa oǵy mol qalyń qarashynyń qas-qabaǵyn ańdyǵany jón. Tóre basymen ıligip turǵan sultandy syrtqa ıteretin qarashy, sirá, tabylmaıdy. Al, qazirgideı almaǵaıyp zamanda qarashynyń qaıratyna súıenbeseń, dittegen jerińnen shyǵa alar, shyǵa almasyń ekitalaı. Áıtpese, taqta týyp, taqta kindigi kesilgen Jádik tuqymynyn eń jýan tamyrynan órbigen Táýkeniń ózi qaradan shyqqan qara taıaqtardyń aldynda osynsha quraq ushpaǵan bolar edi. Quraq ushpaı da qaıtsin, mal da solarda, jan da solarda! Al qalyń qarashynyń arasyndaǵy úrkerdeı ǵana qıǵash qabaq, qysyq kóz shúldiregen tóre tuqymda baıaǵyda áıgili Shyńǵyshannyń belinen tarapty-mys daqpyrttan basqa ne qaldy?!

Qarashyǵa el de óziniki, jer de óziniki. Tóreni mingizip tóbege shyǵaratyn aq óre kıiz de óziniki. Ony kókke kóteretin, jerge túsiretin samsaǵan sansyz bilek te óziniki. Endeshe, astyndaǵy altyn taqtyń sıraǵyn kim kóterip turǵanyna baıqas bolmasań, kún astynda kúlim qaǵyp turǵan altyn tájińniń kúl arasynan bir-aq shyǵýy ǵajap emes. Áz Táýkeniń otyz jyl boıyna jurt tóbesinde qaqqan qazyqtaı qadalyp otyryp alǵanynyń negizgi syry osyny qapysyz uǵa alǵanynda. Onyń qarashyǵa júzi ǵana jyly emes, qoly da jomart-ty. Qarashydan eti pysyq bireý shyqsa, aldymen sonyń kózine túsetin. Bir jigittiń mańdaıynan sıpaımyn dep, búkil bir taıpa eldiń aýyzyn alatynyn han jaqsy biletin. Áıtpese, alaqandaı tóre tuqymyn ǵana jarylqaǵanyna máz bolsa, áldeqashan sol «ózimsiń, ózimsiń» dep óńmenin úzgen óz qandastarynyń bir sodyrynyń qandy pyshaǵynan jaırap qalǵan bolar edi. Qazir qarashyǵa arqasyn myqtap tirep alǵan áz Táýkege «arqar» urandylarynyń ońasha otyryp kijinetinderi kóp te, el aldyna shyǵyp ses kórsete alatyndary joq. Óıtkeni, ol dese, japyryla qulaıtyn jalpaq qarashynyń qalyń kók naızasynan qorqady. Táýkeniń sózin pátýaly qylyp turǵan da, ataǵyn aıbyndy qylyp turǵan da — qarashynyń yqlasy. Táýke qarashydan yqlas buıyratyn sál jerdi qaǵys jibermeıdi.

Qarap otyrsa, Táýke tóńiregindegilerdiń áýelden irgelisi tek Áıteke. Basqalary buryn el arqasyna taqymy ilikpegen qoqym tósenip, qoǵa jastaǵan, kókirekterine nan pise qoımaǵan tómenshik áýletterden. Úsh arys alashtyń tóbe bıi Tóleniń arǵy tegi «janys kóp pe, qamys kóp pe» deıtin qalyń eldiń batyr men bıdi egizden balalatqan shúıdeli atalary emes, Alataý men Qarataýdyń arasyna synadaı syǵylysyp ázer kún kórip júrgen áljýaz Qojamberdisi. Ormandaı qalyń Orta júzdiń qaraqurym qolyn basqaryp otyrǵan búginde sonaý Aqjoldan bermen qaraı tizgin bermeı kele jatqan Meıramsopynyń balalary emes, jeti momyn toqal arǵynnan shyqqan qanjyǵaly Bógenbaı men Janataı, shaqshaq Jánibek pen taraqty Baıǵozy, básentın Malaısary men Syrymbet. Jyly jumsaq pen jyltyraq kórse, ólimin satatyn irgeli tuqymdar olarǵa ońaıshylyqpen jol berip júr ǵoı deısiń be? Joq. Olardy ozdyryp júrgen — tek qyzyl tildiń ebi men jýan bilektiń qaıraty ǵana emes, mynaý erteń ne bolyp keteri belgisiz eki talaı zamannyn dúmpýi. Jaý betine, jel ótine shyǵý tórge shyǵý emes. Sosyn da qazir bilik pen bilek ata-tegińniń arýaǵy men dańqynan kem baǵaly bolmaı tur. Onyń ústine, talaı taralǵydan aman qalǵan kári túlkideı qyrqyljyń Táýke óz mańyna áý bastan baǵy aýmaǵan erke tuqymnan góri bılik dámin endi tatqan sony áýletti kóbirek jınaýdyń nege kerek ekenin jaqsy biletin. Ejelden bergi erke tuqym saǵan erkeligi ótpegen kúni tý syrtyńnan pyshaq uryp, týlaqqa aýnatyp ketýge tyrysady, al óz qolyńnan órge súırep, órkenin ósirgen tuqymyń óle-ólgenińshe aldyńnan jel bop kelmeı ardaqtap baǵady.

Soǵan qaraǵanda kók naızaly Kishi júzdiń kóshiniń basyna Jádik tuqymynyń ózge sultandary jetpegendeı, ne Abdollanyń ákesi de aq súıek, sheshesi de aq súıek naq súıer báıbishesinen órbigen ózge balalary jetpegendeı qaıdaǵy bir qara shatys, toqaldan týǵan tomar bas muny shyǵaryp júrgenderi de tegin bolmas. Munyń bilegi men biliginen ǵana dámetip qoımaı, erteń ereýildep shyǵa keler kún týsa, qaraqurym qarashynyń aldyndaǵy ótimdiliginen dámetetin shyǵar.

Endeshe, onyń qansha quısań da, az kóriner qyzyl qumnyń quzǵyn shaǵylyndaı kenezesi keýip qalǵan óz tuqymynan emes, sál búrkisinińe qalqyp qarq bop shyǵa keletin taý bókteriniń qatqylyndaı qanaǵatshyl qarashynyń kóńilin aýlaǵany durys sekildi.

Qazaq qazaq atanǵaly naızalynyń maldyǵa jalynǵan kúni kem de kem, maldynyń naızalyǵa jalynbaǵan kúni kem de kem. Al, qazir naızalynyń maldy, maldynyń naızaly bolyp alǵan zamany. Malyn qorǵaıtyn naızaly elin de qorǵaıdy. Óıtkeni, maldyń aýyzyna qaraıtyn naızalynyń eli — qoıynyń órisi men jylqysynyń tebini. Maly janyna sadaǵa, jany malyna sadaǵa jurtty jaýǵa aldyratyn da, jaýǵa attandyratyn da mal. Olaı bolsa, eldiń túndigi naızamen ashylyp, naızamen jabylyp turǵan mynadaı zamanda bul eń aldymen maldynyń kónilin aýlaýy kerek. Maldynyń kóńilinen shyqsa, naızalynyń da kóńilinen shyqqany. Naızalynyń kóńilinen shyqsa, syrttaǵy dushpannyń taýyn shaǵady, ishtegi dushpannyń saǵyn syndyrady.

Ábilqaıyrǵa qolyna mynaý eki talaı kezde túsken bılikti bekemdeı túsýdiń jalǵyz joly — el tynyshyn ketirip otyrǵan jońǵarlarǵa qarsy qaırat kórseter tusta kózge ilinip baǵý. Óıteıin dese, qazaqtyń júıkesinde oınaǵan ata dushpan at basyn ol bıleıtin batys ulystarǵa emes, ol bılemeıtin shyǵys ulystarǵa tirep tur. Kún shyǵys jaq irgege at baılap jatyp alǵan jaýǵa kún batys bet irgeniń ulys begi óz betimen tıise almaıdy. Ondaı quq úsh ordanyń aǵa hanynyń qolynda. Aǵa hanǵa qolyna tizgin tıer-tımeste «jaýǵa shabaıyq» dep bara almaıdy. Ondaıdy budan buryn da tizgin ustap kele jatqandar aıta alady, ne qalyń qarashynyń betke shyǵar aýyzy dýalylary aıta alady. Al, ondaı aýyz qudyretterge toqtasań, aıtatyndary belgili... Kóshpendiniń aldynda ylǵı eki udaı jol jatady. Bireýi — jerdi qorǵaý, bireýi — eldi qorǵaý. Jerdi qorǵaýdyń joly — qasyq qanyń qalǵansha aıqasyp, basqynshyny basqa uryp qýyp shyǵý. Eldi qorǵaýdyń bir joly — bastan qulaq sadaǵa dep, baýyr basqan jerdi óńmeńdegen qyzyl kóz jaýǵa-aq qaldyryp, qatyn-balań men qara shańyraǵyńdy túıege tańyp ap, azǵantaı dáýletińdi aldyńa salyp ap beze jónelý, sol betińmen bos jatqan jerge, ne ózińnen góri álsizdeý bireýdiń mekenine qonys aýdaryp alý. Jerdi qorǵaımyn dep jelpinip shyǵaıyn deseń, qyl jalaýly jońǵardyń dál qazir saǵan des bere qoıatyn túri kórinbeıdi. Jońǵardy jeńseń -ar jaǵynda qumyrysqadaı qujynaǵan qytaı taǵy tur. Onan da ne usynǵan basty balta kespes dep, úırenisken jaý atyspaqqa jaqsy dep, aqyr túbi bir esep dep, qaptaǵaılap tıgen qalyń jońǵarǵa yń-shyńsyz moıyn usyna salǵan, ne mynaý ata-qonysty túgel tastap, baıaǵyda babalarymyz talaı baryp-qaıtqan Qap taýynyń teristiginde áli kúnge qulazyp bos jatqan ushan dalalarǵa asyp alǵan, ne jekelep tıisse, qaı-qaısysy da qazaqtyń úsh arysynyń úsheýine de jeńistik bermeıtin, al úsh arys tize biriktirip qaırat qylsa, qaı-qaısysy da joldarynda tura almaıtyn Oraldaǵy bashqurt pen Edildegi torǵaýyttyń «sen de jazyq joq, men de azyq joq» dep jerin tartyp alǵanynyń ózi durys sekildi. Qazaqqa osy úsheýinen basqa barar jer, basar taý báribir qalmaǵanǵa uqsaıdy.

Álgilerdi tyńdap otyrǵanda bul áńgime Ábilqaıyrdyń da qulaǵyna kirgendeı bolady. Biraq, bylaıyraq uzap shyǵýy-aq muń, kóńili báribir alaburtyp shyǵa keledi. «Osy qazaq tóńireginen quqaıdy kóre-kóre ábden qoıan júrek bop alǵannan saý ma!» Batysynda Edil men Jem arasynyń qatqylyn jaılap, qumaǵyn qystap torǵaýyt jatyr. Sál jolap ketseń, jonyn aq patshanyń áskerine tirep kúıdirip shyǵa keledi. Teristiginde nýly jerdiń baldyrǵanyn tapap, sýly jerdiń tunyǵyn keship bashqurt tur. Ol da anadaıdan tóbeń kóringennen-aq qamshysyn úıirip aıqaılap baǵady. Kúngeıdiń buırat-buırat qumyna tyǵylyp Hıýa men Buhara jatyr. Jel jaǵynan shyǵyp, birdeńeden jazyp qalsań, qalashyńdy bazaryna kirgizbeı, qatyn-balańdy jalańbut qaldyrady. Sý aǵatyn saı-salanyń bárine tor jaıyp shańqyldap kazak orystyń turysy anaý. Shyǵysta qara býradaı shabynyp qalyń jońǵardyń turysy mynaý. Báriniń ortasynda óz qonysynda ózi sútke tıgen kúshikteı bop qazaq júr. Jalynyp barsa, qaı-qaısysy da: «Jalba tymaqty qazaq, jónińe oına!» — dep kergıdi. Shabynyp barsań: «Buralqy ıtteı jortatyn da júretin buzyq qazaq, pálen jerde kerýenimdi tonadyń, túgen jerde egisime tústiń, byltyr aıdarlymdy aıdap kettiń, bıyl tulymdymdy zorlap kettiń!» — dep sál nárseden ilik shyǵaryp, qudaıdyń joq baıbalamyn salyp, erteńine eminip jetip kelip irgeńdi sabap, órisińdi tonap ketedi. Jaýǵa ketken qyl quıryqty men qyl burymdyny qaıtaryp alam dep jaýyr atqa jaıdaq minip erkek kindiktiń-aq qońy oıylyp bitti.

Ábilqaıyrdyń óz kókiregine salsa, jan-jaǵyńnan túrtip qashqan kóp tentektiń sońynan tyrtańdap qýa jónelgenińnen pátýa joq, báribir qýyp jetip ustaı almaısyń. Qýyp jetip ustaǵanmen óshiń báribir qaıtpaıdy. Eki ortada shóre-shóre bop óziń mazaqqa qalasyń. Onan da táýekelge min, eń qorlyǵy ótińkiregen bireýin ustap al, qapyńnan shyqqansha qyzylsheke bop tóbeles. Janyń shyǵyp ketse de, jaǵasyn jyrtpaı toqtama! Sonda qalǵandary da aıaqtaryn alystan basatyn bolady. Kez kelgen oıyn balasy biletin osy aqıqatty qazaqtyń aýyzymen oraq orǵan aqylgóıleriniń qaıtip bilmeıtinine qaıran qalady. Olar ne týraly aıtsań da, úsh arys alashtyń aýyzynyń ala ekenin aıtyp zarlaı jóneledi. «Oıbaı, bizge óıtý qaıda, búıtý qaıda, ondaı isteıik desek, pálenshe órge tartady, túgenshe oıǵa tartady», — dep baıbalam salyp, at-tondaryn ala qashyp shyǵa keledi. Aqyldymyn degenderi: «Áýeli eldiń aýyzyn biriktirip alaıyq, qalǵanyn sosyn kóre jatarmyz», — dep kergıdi. Eldiń aýyzyn sóz emes is biriktiretini qaperlerine kirip shyqpaıdy. Buǵan álgindeı el jumylyp atqaratyndaı óreli iske bastaıtyn óreli azamat tabylsa, eretuǵyn jurt tabylatyndaı kórinedi de turady. Bireýdiń sáldeı jaqsy qylyǵyn shartarapqa shapqylaı jaıyp, aýyzdarynyń sýy quryp, ańyzǵa aınaldyryp áketetin elgezek halyq shamasy, eren ister tyndyratyn erlerdi ańsaıtyn sıaqty. Qý dalada quıyn qýyp kete jazdap zorǵa shydap, ishi pysyp otyratyn elegizbe qazaqtyń eretindeı kisi tabylyp jatsa, ermeı qalýy tipti de múmkin emes sekildi. Ras, qazaqty áýeli, eń bolmasa, tamaqsaýlyǵyńmen tańǵaltyp almaı turyp, bir nársege ıliktire, ılandyra qoıýyń qıyn-aq, al endi aıtqanyńa bir eliktirip aldyń eken, ertip aparyp orǵa qulatyp, julyn omyrtqasyn úzip ketseń de, saǵan aýzyn ashyp, kózin jumyp tamsanǵanynan taımaıdy. Jurtpen qyzyl keńirdek bop talasyp, seni ábden marapattap bitedi. Qazaqtyń qazirgi kúpildep sóılep kúpsip júrgen kóp jaqsysy bir kezde sóıtip jylt etken birdeńesimen el nazaryna iligip, keıin eshteńe tyndyrmaı-aq abyroı-ataqqa ońaı ıe bolyp júrgender. Ábilqaıyrǵa ondaılar quıryqtaryn zorǵa kóterip júrgen semiz kepelerdiń enelerin kórse suǵanaqtyǵy ustap, áldeqashan kók shandyr bop turalap qalýǵa aınalǵan kóterem beısharalardyń baýyrlaryna bastaryn suǵyp túıgishtep baǵatyndaryndaı soraqy kórinedi de turady.

Ol el aldyna shyǵar bolsa, tipti de óıtpes edi. Biraq, ondaı dáýren qaıda! Táj astynda jaratylyp, taq ústinde jaryqqa kelgen Jádik áýletiniń ker aýyz kergimeleri turǵanda buǵan jol qaıdan tısin! Qoldarynan kelsin-kelmesin tizgin solardiki ǵoı. Bularǵa «baryp kel, shaýyp kel» bolmasa, pátýaly ne tıýshi edi...

«Kim bilipti, tımese, endi tıer» — dep dámetedi keıýaq. Zaman ańǵary tarylyp, jandary qysyla bastaǵanda qazaqqa bitken qyl jalaýdyń bári kúni keshe tórge umtylyp, jambas jilikke jarmaspaı, tómen otyryp sarqyt jep, sıraq mújıtin salpy etek aýyldardyń naıza ustarlaryna buıyryp jatqan joq pa! Jádik tuqymy da mynaý aldaryna aparǵan jaıpama tabaqty japyrta malshylap, ózderi ábden kóresinen shyǵa toıyp alǵasyn sheńgelderin lyqa toltyryp, jurttyń ezýin kerip, jaǵyn jyrtyp, jaǵalaı sarqyt asatýdan góri ishine tobyq ne asyq salyp jiberip, asyǵa qarpyp, jutyna almaı qıqyldap jatqan tamaqsaýlarǵa qarqyldap kúlip máz bolýdan góri qıynyraq is shyǵyp turǵan tusta, bilekteri kótere almas shoqpardy belimizge qystyramyz dep áýrege túsip qaıtedi, berer... Berip te jatqan joq pa!

El aldyndaǵy eleýsizdeý eki qylyǵy úshin qazaqtyń aýyzyndaǵy sóz serkesin ózi qaǵyp alyp sóılegen semser tildi qarjas Buqar aıtqandaı «bileginiń kúshi altyn, naızasynyń ushy altyn Kishi júzdiń» tizginin óz qolynan ákep ustatty emes pe! Kim bilipti kúnderdiń kúninde...

Ondaıda Ábilqaıyrdyń kóz aldyna kókpen talasqan kók kúmbez keledi. Kúnge shaǵylysyp kúliń-kúliń etken kók kúmbezdiń aldynda jyrtylyp-aıyrylyp turǵan jer qaıysqan qalyń qazaq keledi. Olardyń qolynda uzyndyǵy alpys qulash, eni qyryq qulash aılapat aq óre kıiz bar eken deıdi. Aq kıizdiń ústinde qaqpaqyl bop ózi júr eken deıdi. Qaýqyldasqan qaraqurym jurt kótere seripkende bul zymyraı kók kúmbezden de bıiktep ketedi eken deıdi... Basyna baq qonǵan kisiniń kóńiline qus jete alady deısiń be... Aq kıizge kóterilip han saılanǵan adamnyń kóńili de shalqyp jatqan shatyra aspandy shatyrlata syndyryp ári asyp ketetindeı bolatyn shyǵar...

Túbit ıek bala sultan qaıdaǵy-jaıdaǵynyń bárin sary maıdan qyl sýyrǵandaı júıelep oılap kele jatqan sara kóńiline kenetten kılikken álgi bir ádemi eleske arbalyp múdirip qalady. Otyryp-otyryp baryp bir kúrsinedi. Kúrsingeni — ondaı dáýren maǵan qaıdan kelsin dep kúderin úzgeni me, joq sol bir armanyna dál osy qazir jetkisi kelip asyqqany ma — ol arasy belgisiz. Áıteýir oılanǵanda odan saıyn qan-sólinen aıyrylyp qoıa beretin qara sur júzi qabarytyp, eki shyqshyty oınap shyǵa keledi. Eki kózi shoqtaı janady. Birdeńege myqtap eregiskeni, birdeńege myqtap bel býǵany kórinip turady.

Jaman aıtpaı jaqsy joq... Qazaqtyń basyna kún týsa, áz Táýke asaryn asap, jasaryn jasap qartaıyp otyr. Tóńireginde tóreleriniń ishinde jaý betke men shyǵam dep jaǵalasa ketetinderi shamaly. Kári hannyń óz belinen órbigen ekeýdiń biri tirshilikte joq. Ekinshisi Bozymbaı Bolat... Ol da bir júk astyna ósetin aq shópteı áljýaz neme. Onyń ústine pálen jyl jońǵardyń tutqynynda boldy. Damasynyń ordasynda júripti dep edi. Sonyń qıapaty tıgen be, áıteýir óz-ózinen úgilip bara jatqan yljyraq birdeńe. Onyń ne bir shıraq qımyldap júrgenin, ne eldiń esinde qalatyndaı ornyqty sóz aıtqanyn eshkim kórgen de, estigen de emes... Kúltóbedegi jyldaǵy jıynnyń tusynda kóleńkedeı shubalańdaǵan bireý hanǵa erip keledi, hanǵa erip ketedi. El tizgini túgili óz tizginin durys alyp júrse de, Qorasanǵa qoı aıtqandaısyń. Orta júzge han bolyp otyrǵan Qaıyptyń da jasy jer ortadan aýyp barady. Aǵasynyń úlkeıip kele jatqanyn, inisiniń boz ókpeligin ańǵara ma, keıingi kezde aıaq astynan shıraqtyq bitip, kúıek saqalyn kóseı tósep buryn sóıleýge, kósteńdep buryn júrip, buryn otyrýǵa umtylatyndy shyǵarypty. Biraq, qyrqynda jaý túsirmegen neme alpysynda alaman bastap kimdi qyrar deısiń. Al, Orta júz tóreleriniń odan keıingi estıary Apaq uly Sámekeniń aldyna aǵasy jol baılaý boldy. Kúpsip sóılegeninen qaralaı tyjyryntyp bitetin qyzyl kóz Baraq pen onyń áıteýir erqara nemere inisi Kúshikti Jádik tuqymy tórge ózderi de otyrǵyza qoımas. Sonda...

Sonda qazaqtyń bas noqtasy ózine jaqyndap kele jatqandaı kórine me, Ábilqaıyrdyń alaqany qyshyp, taqymy qyz-qyz qaınap qoıa beredi. Bozbala sultan ajarly qyz kórgende de tap búıtip qýtyńdamas. Eki kóziniń jylty oıanyp, eki betiniń ushy albyrap, nurlanyp sala beredi. Tek basqa sultandardaı sulý qyzy kóp aýyldardyń irgesin baǵyp, ań kóp taýdyń júlgesin baǵyp dyrdýlatyp júrip almasa bolǵany. Qımyldap qalar tusy osy tus!

Jońǵar ońaı jaý emes, qazaqtyń seksen myń áskerin qaýdyraǵan kárige, ne bos belbeý bozymbaıǵa bastatyp kósegeniń kógermeıtini sózsiz. Oǵan qylshyldaǵan qyrǵı júrek jas kerek. Qazaq qoldarynyń báriniń de basshylary jańardy. Endi olar ózderin maıdanǵa bastar jaýbasar sultandy da ózderi tańdaıtyn shyǵar. Talaıdy kórgen tarlan boz Táýke mynandaı qıly kezeńde sultandardan góri qolbasylarǵa kóbirek qulaq asar yńǵaı tanytty. Sonda olardyń aýyzyna, shirkin, bunyń aty tússe ǵoı...

Endeshe, «alma, pis, aýzyma tús» dep qysyr qıalǵa berilip jatyp almaı, bir amalyn qarastyrǵan jón. Sonda álgi áńgimeni qaı dýaly aýyzǵa aıtqyzǵany durys bolar edi? Ózi Kishi júzdi bılep otyryp, Alshyndardyń batyrlaryna aıtqyzyp abyroı taba almasy belgili. Qosatyn qolynyń qarasy mol Orta júzdiń batyrlary óz aýylynda tolyp júrgen kóp sultannyń birin kórmeı, aıdaladaǵy bunyń atyn aýyzdaryna tiride alsyn ba! Sonda munyń atyn alqaly jıynda aıqaılap aıtar bir ıgi jaqsynyń tabylmaǵany ma?

Bala sultan manadan beri sýmańdap jele jortyp kele jatqan kóshpeli oıynan jańylyp daǵdaryp qalady. Álginde ǵana betine oınap shyǵa kelgen qyzyl reń aıaq astynda semip, qaıtadan úırenshikti sup-sur keıpine túsedi. Qabaǵyn shytynyp sazaryp otyryp qalady. Baıaǵydan beri yrysy mol, aýyzy dýaly, daýysy jýan bir maıtymaqtyń qabaǵyn alyp qoımaǵanyna ókinedi. Biraq, dýaly aýyz, ıgi jaqsy degenniń ózi de aýdarma-tóńkerme zamannyń ózimen birge aýdarylyp-tóńkerilip jatqan qubylmaly nárse emes pe! Endeshe, buǵan jyly qarap, jymıa kúletinderdiń arasynda sondaı berekeli aýyz bireý neǵyp joq. Nege bolmasyn... bar... On segiz arys Alshyndy bylaı qoıǵanda, kúni keshe noqta aǵa bop qosylǵan Jeti rýdyń ózinde qansha shora, qansha jaqsy bar! Basqany bylaı qoıǵanda, Jıembet Bókenbaıdyń ózi nege turady! Qazir qazaqtyń bar nazaryn bir ózine aýdaryp otyrǵan sol emes pe! Qaraqumdaǵy qaptap júrgen qyl quıryq kimdiki. Bókenbaı men Esettiki. Qara qurym qyl quıryqty qýalap qaptap júrgen kóp qara taıaq kimdiki? Bókenbaı men Esettiki. Ózge qazaq rýlarynan qysastyqty kóp kórgen kim? Bókenbaı men Eset. Sonyń bárin jeńip shyǵyp, el aldynda abyroı-ataqqa ıe bolǵan kim? Bókenbaı men Eset. Olarǵa mal jaǵynan tek Sadyrdyń Jomarty men Mataıdyń Bártesi, Keteniń Balpashy ǵana jýyqtaı alar. Biraq, sońyna ertken jan-jaǵynan Bókenbaı men Esetke olar da mańaılaı almas. Kúni keshe ǵana ekeýiniń aldynda qatarymyzǵa qostyq, burynǵy kóztúrtkige budan bylaı jol bermeımiz dep quran ustap anttasqan úsh arystyń ıgi jaqsylary olardyń sózin búgin kep jerge tastaı qoıar deısiń be? Endeshe qazir eń sózi ótimdi qazaq sol Bókenbaı! Kórshi-qolańnan qysastyqty kóp kórip, jumylǵan judyryqtaı tas túıin qol da sonyń sońynda. Tóńirektegen jaýmen de eń kóp ustasqan sol. Endeshe mynaý «apyraı, qaıtyp keter ekenbiz» degen eki udaı kúnderde «Jońǵarǵa qarsy shyǵaıyq, qol jıyp, kúsh biriktireıik!» — áńgimeni tek soǵan aıtqyzǵan jón. Erteńgi jıynda aıtqany qabyl bolsa, ózi bastaǵan sharýany is qylyp shyǵarý da soǵan tapsyrylady ǵoı. Sonda qazaqtyń qalyń qolyn jaýǵa bastar sardar sultandy da sol tańdamaı, kim tańdar deısiń...

Ábilqaıyr myna oıyna qýanyp ketti. Kóz aldyna atan túıedeı alp-alp basqan shoıqara kisi keldi. Onyń qulaıtyn jardaı túksıip qabarytyp turatyn shara tabaq júzi keldi. Sampyldap kóp sóıleı bermeıtin, sóılese shegelep sóıleıtin sańqyldaǵan jýan daýysy keldi. Sol bir jýan daýystyń búkil qazaq dalasyn dirildeterdeı bop, bunyń atyn atap gúj ete qalǵany qulaǵyna shalynǵandaı. Shirkin, sonda: «Iá, durys aıtasyń!» — dep sańq ete qalar jáne bir daýys bolar ma edi! Ol daýystyń ıesi Kishi júz emes, ne Uly júz, ne Orta júz bolǵany qandaı ǵanıbet! Ol da juldyzy endi janyp kele jatqan jas periniń daýysy bolsa, tipten qatyp keter edi-aý!

Jas sultannyń lypyǵan júrdek jorǵadaı tataýsyz kóńili taǵy da kibirtikteıdi. Biraq, kóp uzamaı kózine qaıtadan jylt oınady. Ezýine kúlki júgirip, ózinen ózi jymıyp qoıady. Esine jýyq arada bolǵan bir oqıǵa oralady. Tip-tik shashynyń arasynan tarydaı shashyrap jatqan monshaq terdi qamshysynyń sabymen silkip tastap, júreleı otyryp ap sampyldap áńgime soqqan Myrzataı kóz aldyna elestep ketti. Aýyl men bazar, ulys pen ulys arasyndaǵy saparda kóp júretin Myrzataı áńgimeshil adam edi. Bir jaqqa baryp kelgende áýeli ne tyndyryp kelgenin aıtpaı, ne estip, ne kórip kelgenin aıtatyn.

Qulaq eleńdeter birdeńe estip kelse, han ordanyń mańynda erteli-kesh tolyp júretin kóp qyzmetshilerge anadaıdan aqyryp-jekirip, jolyn keskestep suqaqtaǵan tazylardy qamshymen bir syqpyrtyp, tóleńgitterdi de tuqym-tuıaǵymen túgel sybap, tabaldyryqtan butqa tolyp zorǵa attar-dy. Ondaıda syrttan qyńsylaǵan ıt dybysy shyǵysymen-aq tórde otyrǵan Ábilqaıyrdyń boıy jazylyp, arqasy keńip qoıa berer-di.

— Á, qara tentek keldiń be? — dep oń jaǵynan oryn yǵysar-dy.

Myrzataı taltańdaı basyp tórge ozar-dy. Apasynan qymyz surar-dy. Al endi eshteńe kórmeı, estimeı, aıta qalarlyqtaı habary bolmaı oralsa, onysy da birden belgili. Onda qul-qutannyń da, tóleńgitterdiń de qulaǵy tynysh bolady. Itterdiń de jon arqasynda qamshy oınamaıdy. Tabaldyryqtan tomsyraıyp attap, bir keregeden joǵary tórge ozbaıdy. Alty qap altyn arqalap kelse de aýyz toltyryp aıtar kóldeneń habary bolmaǵan soń, otyrmaı jatyp qymyz suramaıdy. Qashan qaı tapsyrmasyn qalaı oryndap shyqqanyn táptishtep baıandap bolǵasyn, óz úıine keterde baryp aǵarǵan suraıdy. Ondaıda tórdegi Ábilqaıyr da qurystap otyrady. Kúńkildep birdeńe suraǵan bolady. Oǵan Myrzataı úni murnynyń astynan uzamaı, birdeme dep jaýap bergen bolatyn. Jezdesi men baldyzynyń bar májilisi sonymen bitedi.

Al, sol bir joly Myrzataı bazardan onsha oljaly oralmasa da, anadaıdan aıqaılaı keldi. Tóleńgit Báıbektiń jeti atasy men áli qaralary da joq qyz-qatyny adyrańdaǵan adaı batyrynan kıer kıepesin áp-sátte-aq kıip shyqty. Ábilqaıyrdyń túlki aýlaýǵa ertetin qanshyq tazysy da kópten beri tóbetterde ketip júrgen esesin hannyń qaqshańdaǵan qara shunaq baldyzynan qaıtardy. Tabaldyryqtan tars-turs attap, etigin qonyshynan basyp túregelip turyp sheship, dúrs etkizip oń jaqqa tastaı salady. Juqa másimen kósteńdeı basyp han qasyna ozdy. Basyndaǵy dalbaıyn sypyryp ap, tikireıip turǵan tiken shashyn qamshynyń sabymen tyr-tyr qasyp:

— Amanshylyq pa? — dep dúńk etti.

Jezdesi ezý tartty. Apasy ernin tistedi. Demek, sharýa túgel degen sóz. Bopaıdyń-aq osyǵan sylańdaǵan sypaıy tóre bola qoımadyń dep, ókpesi qara qazandaı. Birdeńe dese, ernin tistelep, qaralaı sharshap bitedi. Týysynda joq tórelik han — sultannyń sarqytyn myń jerden jalap-suqtaǵanyńmen juǵa qoıa ma! Jezdesine qaıta osy arsy-kúrsi minezi unańqyraıtyn sıaqty.

— Momyn jigit, sóıleı otyr, — deıdi Ábilqaıyr oń qolymen baldyzynyń tizesin basyp.

— Apa, qymyz ákelshi. Salǵan jerden saıraı jóneletin sender qusap salqyn kóleńkede saba ıiskep otyr deısiń be? Qudaıdyń kúni kúıip ketti ǵoı, tilim tańdaıyma jabysyp qaldy.

— Áı, Myrzataıǵa qymyz ákelińder.

Shara tabaq máımeńdeı tolyp qymyz keldi. Myrzataı shóldep kelgen kisi sekildi emes, toıyp kelgen kisige uqsap, soraptap, dámin alyp, asyqpaı simirdi. Basyn shaıqap, kózin jumyp qyshyrqanyp qoıady. Sosyn qıaq murtyn qolynyń syrtymen bir súıkep, sharany qaıtardy. Jezdesine qyryndaı qarap, qaltasynan shaqshasyn alyp, jaıǵasyp otyrdy.

— Mine, búgin altynshy kún at ústinen túskem joq, — dep bastady sózin Myrzataı. — Búgin túnde túzge túnedim. Aldyńǵy kúni Keńgir boıynda Arǵyndardyń jylqy qosy otyr eken. Soǵan qonyp shyqtym. Bet-aýzynyń bárin qorasan qazyp ketken, onysy az degendeı, bir jaq ezýiniń aı tyrtyǵy bar bir qujban qara jylqyshysy bar eken. Bala kezinde taı jýasytyp júrip, aýyzyn teptirip alypty. Jalǵyz ezýi jalpyldap tań atqansha talaı jerdiń hıkaıasyn sapyrdy. Eger eki ezýi túgel bolǵanda qaz daýysty Qazybegińe jol tımeı, Ótesh Atansha men Ánetten qalǵan Arǵynnyń qamshysyn ózi ustaıtyn túri kórindi. Sabazyń, sóz degende, sáýirdiń aq nóserindeı seldetip qoıa beredi. Arǵyn atamnyń balalarynyń qaı-qaısysy da óńeshinen jarylyp, ózderi saırap turady ǵoı. Al mynaýyńa basqa túgili Arǵyndardyń ózderi de aýyzdaryn ashyp, kózderin jumatyn shyǵar. Onyń ústine aıdaladaǵy kórqulaq jylqyshy bolsa, oǵan qudaı aıdap beısaýbat jolaýshy tap kelse, ol jáne ózi qusap sýyrylǵan Arǵyn bop shyqpaı, ne syrdeste Orta júzdiń bireýi bop shyqpaı, bir jaqtaǵy kóldeneń kók atty Kishi júz bop shyqsa, sóılemek túgili suraǵanyńa jóndi jaýap bermeıtin biteý bireý bop, bar áńgime, bar kóp ózinde qalsa, ol aqtarylmaǵanda men aqtarylam ba? Jón surasqanda merekesi endi shalqyp kele jatqan jeti momynnyń biri ekenin bilip ap, onsyzda lapyldaı jónelgeli turǵan ottyń astyn kósep: «Á, anaý ósken-óngen aýyldan ekensiń ǵoı», — dep qoıyp em, kújban qarań kósildi-aı deısiń kep...

Álgi bet-aýzyn qorasan talaǵan jylqyshyǵa qansha kúlse de, Myrzataıdyń ózi de sózýar neme-tuǵyn. Áńgimesi qyza kele kezi shoqsha jaınap, qıaq murty tikireıip aýany tyrnap, ıtinip qoıyp, siltep bergende taýsylmas ta sarqylmas sóz darıasyna kúmp berip joǵalatynsyń. Biraq, súıtip júrip jurttyń sóziniń utyryn ańdyǵysh, kómekeıindegisin kórgish, eń bir eleýsiz, ánsheıin ajaly jetip aıtyla qalǵan áńgimege de shuqshıa úńilip, mán bere qoıǵysh. Ábilqaıyr onyń áńgimesin sosyn da qumartyp tyńdaıdy. Mine, búgin de ol bunyń kókeıindegi bir dúdamaldyq tóbesinen túsip otyr.

Jyryq ezý jylqyshynyń áńgimesin óz áńgimesindeı ekilenip aıtyp otyr.

— Shaqshaqtan Baqaı, Kósheı, Dúzeı, Esnazar, Aqnazar, Toǵaı — altaý týǵanda álgi sózýar jylqyshy sonyń Dúzeıinen bop shyqty. Biraq, aıtyp otyrǵan áńgimesi óziniń Dúzeıi emes, Kósheı tuqymy jaıynda. Alty shashaqty eń eti pysyǵy Dúzeı bolǵanda, eń úıden shyqpas momyny Kósheı kórinedi. Alaıda, Shaqshaqtyń naızasy óz tusynda ylǵı jel ótinde júrgen Dúzeı tuqymyna buıyrmaı, úıdiń yǵynan uzamaǵan Kósheıdiń áýletine buıyrypty. Onyń sebebi bar eken. Bar gáp Kósheıdiń qyzdaı alǵan báıbishesinde desedi. Ol ózi aı dese aýzy bar, kún dese kózi bar, kirip kelgen úı qarańǵy bolsa, jarqyrap júre beretin, jaryq bolsa, kózińdi qaryqtyryp qaratpaıtyn asqan sulý adam bolypty. Onyń kórki jaıyndaǵy laqap sol zamanda qazaqtyń úıiniń syrtyna kári úlekteı kúrkildep kóp súıkenetin jońǵardyń bir urynshaq hanynyń da qulaǵyna shalynady. Sol syǵyr jaraqty batyr Dúzeıdiń aýylynan uzap shyqqanyn kútip, tóbe aınalyp tóńirektep júredi eken. Bir kúni Dúzeı bir jaqqa jolaýshylap kete qalady. Bes qarýy belinen túspeıtin Dúzeı bel asysymen-aq qyl jalaýly jońǵar qyr astynan shyǵa kep, beıqam qazaq aýylyna tap beredi. Dúzeıdiń Shaqshaq aýyly da bir, shaqshaqaıdyń uıasy da bir eken. Qunyqqan jaý qalaǵanyn alyp taıyp turady. Úıden shyqpaıtyn úıkúshik Kósheı aıdaı qatynnan tal túste aıyrylyp, kúlge shógip otyryp qalady. Araǵa birer kún túskesin jolaýshylap ketken Dúzeı aýylǵa oralady. Aýylynda — eńirep qalǵan el, jerge qarap qalǵan aǵa. Attan túspesten jaýdyń sońynan salady. Úsh-tórt kún buryn ketken jaý artymyzdan Dúzeı qýyp keledi dep kútip otyrsyn ba, áldeqashan ulysyna jetip apty. Shapanyn sheship, shıdem jamylyp, Dúzeı de bir paqyryna bola salady. El arasynan erterekte bir tanysqan dosyn taýyp alady. Oǵan: «Jeńgemmen tildestir», — dep jalynady. Álgi jońǵar retin taýyp Dúzeıdi jeńgesimen jolyqtyrady. Sóıtse, jeńgesi: «Qıǵash qabaq jońǵardyń tósegine aýnap turǵan qatynnyń qaıtyp oralǵanynan jamalǵan kek qalyńdaı túspese, arylmaıdy. Kegimiz qaıtsyn deseńder, aǵańa jońǵar hanynyń áli jambasy jer ıiskemegen búldirshin qyzyn alyp baryp ber. Ol úshin erteń keshqurym alma baǵynda tosyp jat, hannyń úsh qyzy alma terýge serýenge barady», — depti. Dúzeı erteńine jońǵar dosynan bir aıǵyr, bir bıe jetelep alma baǵyna barypty. Bıesin talǵa baılap, aıǵyrynyń shylbyrynan ózi ustap, buqpaqtap tosyp jatypty. Zaýal aýa hannyń úsh qyzy alma terýge kelipti. Úsheýi de ýyzdaı jas, birinen biri ótken sulý eken. Qapelimde, qaısysynyń kishi ekenin ańǵarý da ońaı bolmapty. Sonda Dúzeı bir táýekelge bel baılapty. «Qazir mynaý aıǵyrdyń basyn bosatyp jibereıin. Ol baryp anaý bıeni jaǵalar. Qazaq pen jońǵar da aıǵyr men bıeniń tójikesine nazar aýdarmaıtyn adam az. Onyń ishinde, on tórt pen on segizdiń arasyndaǵy tirshilik qyzyǵynyń bir dámin bilse de, bir dámin bilmeıtin qyz balanyń nazar aýdara qoımaýy múmkin emes. Eger jambasy jer ıiskese, «mynalar qaıtedi-aı» dep ótirik uıalǵansyp, syrt aınalyp, jan-jaǵyna bir kóz tastap ap, qaıta qaraıdy, al on ekide bir gúli ashylmaǵan ýyz jas bolsa ne mynaý turpaıy kóriniske bulqan-talqan bop ashýlanady, ne aýyzyn ashyp tań-tamasha bop qarap qalady», — dep oılaıdy. Aıtqanyndaı-aq, úsh qyzdyń ekeýi aıǵyrdyń azynaǵan daýysy shyqqanda-aq, betterin basyp, teris aınalyp ketedi de, úshinshisi ashýlanyp, topyraq shashyp, aıqaılap, shát-shálekeıi shyǵady. Tasadan qarap turǵan Dúzeı jolbarystaı atylyp, tentek qyzdy baýyryna basyp atqa qonady.

Kósheıden jońǵar hanynyń sol tentek qyzy Aıý, Qarabas, Qoshqar degen úsh ul týypty. Úsheýine júkti bolǵanda da bir kúni túnde typ qoıyp eline qashypty. Úsheýinde de qaınysy Dúzeı sońynan qýyp baryp, orta joldan qaıtaryp ákelipti. Alǵashynda kelinshek: «Men bul balamnyń tusynda aıýdyń etine talǵap em. Ul týsam, ákemniń senderdegi kegin qaıtaratyn osy bolar dep, kózin ashpaı turyp, qalmaqqa sińirip jibermekshi em», — depti. Ondaı uldan Arǵyn tiride aıyrylsyn ba! Dúzeı jeńgesin aldyna óńgerip aýylǵa alyp kelipti. Ekinshi joly kelinshek: «Bul balamnyń tusynda aqqarabas isektiń basyna talǵap em, ul týsam, senderden ákemniń kegin qaıtaratyn osy bola ma dep tórkinime apara jatyr edim», — depti. Ondaı uldan aıyrylyp Arǵynnyń basyna at teýip pe! Dúzeı jeńgesin taǵy da aýylǵa qaıtaryp ákepti. Úshinshi joly kelinshek: «Bul balamdy aı múıizdi or qoshqardyń olja torsyǵyna talǵap em. Ózi ǵana emes, tuqym teberimen batyr, qol bastaǵan qoshqar bolady ǵoı dep em. Eń bolmasa, osynymdy qazaqtarǵa buıyrtpaı, tórkinime sińireıin dep edim», — depti. Úsh ret bala taýyp, úsh ret ajal aýyzynan qalsa da, zorlyqpen kelgen jerge júregin satpaı, ákesiniń kegin qaıtarar kók julyn azamatty ózi taýyp bergisi kelgen qaısar áıeldi aıap: «Eline jibersem, jibere-aq qoısam ba eken», — dep qatty daǵdarǵan Dúzeı: «Qoı, óıtpeıin búgin kóńilshektik jasap, erteń Arǵynǵa ǵana emes, kúlli alashqa qarsy shabar arlan bórini qoldan shyǵaryp almaıyn», — dep jeńgesin taǵy da jelkelep otyryp aýylǵa qýyp ákepti. Solaı týǵan Aıý, Qarabas, Qoshqardyń úsheýi de batyr bolady. Qalqaman týǵanda qalmaqtyń tentek qyzy kóndigipti, eline qashpapty. Sol eki ortada Arǵyn jigitteri jońǵardy shaýyp, Kósheıdiń qyzdaı, noqtasyn buzbaı alǵan báıbishesin bosatyp ákelipti. Kósheı ony qyryq kún boz bıeniń sútine shomyldyryp, qyryq birinshi kúni qasyna alypty. Odan Tineı týypty. Bes balasynyń ishindegi eń kishisi bolǵanmen, aq nekeli báıbishesiniń tula boıy tuńǵyshy bolǵandyqtan Tineı Kósheı balalarynan Qarabas kúlli Shaqshaqtyń ishinde Dúzeıden keıingi jońǵar hanynyń belin jyqqan belgili eri bolypty. El kózine túsken jigit qyz kózine túspeýshi me edi! Qarabasqa Kishi júzdegi Jappastyń Sary degen ataqty baıynyń qyzy Qıaldynyń, Qıaldyǵa Qarabastyń kóńili qulapty. İsh saraılaryn qas-qabaqtarynan uǵysqan eki jas ata-analarymyz bir-birine quda túser, quıryq-baýyr asatysar dep júre beripti. Batyr ańǵyrt, baı salǵyrt. Eki jaq ta eki balanyń yntyzaryna qapelimde nazar aýdara qoımapty. Qazaqtyń sulý qyzy boı jetip, qutty ornyna qonyp úlgergenshe kókjıekten syǵalaǵan syǵyryq kóz jaýdyń nazaryna ilikpeı qalýshy ma edi. Qıaldy da sol simsik janarǵa tym erteden ilingen eken. Bir kúni Qarabas ish-qusa bop bara jatqasyn qolyna qara dombyrany alyp jiberip, tórdegi aq óre kıizge qyryq eki qara qumalaqty shashyp jibergende kózi atyzdaı bolady. Sarynyń aýylyn jaý shaýypty. Jaýdyń oljasynyń arasynda Qıaldy da ketipti. Shapqan jaý — Qarabastyń naǵashysy. Sodan Qarabas atqa qonsyn. Qýyp keledi, qýyp keledi. Jaý qarasyn anyq shalǵasyn atyn onsha asyqtyrmaı, kókjıekten tóbesin ǵana kórsetip, ún-túnsiz ilesedi de otyrady. Sony baıqaǵan han bir kúni nókerlerin shaqyrtyp ap: «Jetpeı de, qalmaı da qoıǵan mynaý jalǵyz qara tegin emes. Keshe de osylaı kóz ushynda bultyldady da otyrdy, búgin de mine, kóz ushynda qylt-qylt etip ókshelep keledi. Kim de bolsa, ish esebi myqty pále boldy. Dáý de bolsa osy Arǵyn Qarabas shyǵar. Baryp qolqasyn bilińder!» — depti. Nóker: «Lábbaı, taqsyr!» — dep shaba jónelipti. Qarabastan jón suraǵan eken, jónin aıtypty. «Handaryń — meniń naǵashym edi. Naǵashym bolǵasyn shańyma qaldyrmaıyn dep sypaıylyq saqtap kele jatqanym. Áıtpese, shańyraǵyna qobyz oınatatyn retim bar edi!» — depti. Nóker dalaqtap hanyna shabady.

Han: «Kelsin. Jolyǵyp kóreıik!» — dep qoldy kidirtedi. Qarabas jetkesin: «Al, jıen, sharýańdy aıt!» — deıdi. Qarabas jónin aıtyp: «Qıaldyny qaıtar, jolyńnan qaldyrmaıyn», — deıdi. Han tutqyn qyzdardyń bárin aldynan ótkizip: «Osynyń arasynda Qıaldy bolsa, ózińe qaıtardym», — deıdi. Biraq, tutqyn qyzdardyń arasynda Qıaldy joq bolyp shyǵady. Sonda Qarabas qolyna dombyrasyn alyp bezildete jónelgen eken, astyndaǵy typyrshyp turǵan aty jalt burylyp, anadaı jerdegi tóńkerýli jatqan taı qazannyń qasyna baryp, jer tarpyp turyp alypty.

Qarabas:

— Kózińniń tirisinde qazanyń tóńkerilip, munsha ne kóringen! — dep kek naızanyń ushymen túrtip qalypty. Taı qazan aýnap tússe, astynan Qıaldy shyǵa kepti. Sóıtse, sulýǵa yntyq han Qarabastan jasyryp, ústine qazan tóńkerip qoıǵan eken.

Sol arada Qarabas:

— Átteń, basqa jerde altyn tájdi basyńdy atyma teptiretin edim. Aram kálláńdi aq Qıaldymnyń amandyǵyna bola ózińe syıladym, — dep sýyrýly qylyshyn qynabyna qaıta salyp, jaryn mingestirip, jónine taıypty.

Sonda han:

— Kenje qyzym ata dushpanǵa qoldy bop ketip belimdi bir syndyryp edi, endi mynadaı bóltirik týyp eki syndyrdy-aý, — depti.

Sóıtken Shaqshaqtyń, sóıtken Kósheıiniń Qoshqarynan taǵy da dúr ul týypty. Onyń belinen taraǵan Jánibek, Tinibek, Turlyǵuldyń Jánibegi qazir kúlli Arǵynnyń aýyzynda. Sheshesi oǵan talǵaǵanda jarap turǵan qara býranyń júregin tirideı jaryp jepti. Ákesi Qoshqar jaýgershilikten qaıtyp kele jatyp jol-jónekeı túzde túnegende arýaqtar: «Áıeliń ekiqabat, óziń túgili alashtan asqan ataqty batyr týady, atyn Jánibek qoı», — dep aıan beripti. Sodan bala at jalyn tartyp minisimen-aq úsh júzdiń ataqty abyzdaryna baryp bata alypty. Sonda qarakereı Soqyr abyz esikti serpip ashyp kirip kelgen Jánibektiń dıdaryn kórmese de: «El bastap jón alaıyn dep turǵan ul ekensiń, qol bastap jaý alaıyn dep turǵan ul ekensiń», — depti. Soqyr abyzdyń aıtqany kelipti de turypty. Orta júzge qalmaq shapqanda Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Súıindik Oljabaı batyrlarmen birge on jeti jasar Jánibek te attanyp, aq kóz jaýdy jeńip qaıtypty. Qazir ony ısi Arǵyn túgili, ısi Orta júz «endigi kósh bastarymyz osy» dep júrgen sekildi. Jurtta esesi ketkenderdiń bári soǵan baryp jalynatyn kórinedi. Jýyrda kúlli Arǵynnyń ıgi jaqsylary Jánibekti ortalaryna alyp: «Baıaǵyda bizdiń el Kishi júzge qyz uzatqanda Taz, Taǵyshty degen eki jetim balany apalarynyń shańyraǵyna mingizip jibergen eken. Sol eki baladan búginde eki rýly el tarapty. Biraq, Kishi júz olardy «shańyraqqa minip kelgender» dep qatarǵa qospaı, qul orynyna jumsaıtyn kórinedi. Sol eki aýyldy úıirine qaıta qosqymyz keledi», — dep aqyldasypty. Sonda Jánibek: «Áýeli ata jolymen Arǵynnyń on eki aýylynan on eki bı jiberip Ábilqaıyr hannyń aldynan óteıik, oǵan ılikpese, jerge tastaıyn dep júrgen aǵaıynymyz bar ma, turysar jerimizdi aıtarmyz», — depti. Orta júzdiń on eki bıi kóp uzamaı Kishi júzdiń han ordasyna keletin kórinedi.

Myrzataıdyń jyryq ezý jylqyshydan estip kelgen áńgimesiniń uzyn-yrǵaǵy osy eken. Baldyzy sózin bitirip, jezdesine qarap osharyla toqtady. Biraq, hannyń sup-sur betinen eshteńe ańǵara almady. Al Ábilqaıyr myna bir ertegisi men shyndyǵy, kótermesi men kókimesi qoıan-qoltyq aralasyp ketken uzyn-sonar hıkaıadan bir keregin taýyp alǵandaı uzaq oılandy. Júırik minip jelmen jarysyp ósken qazaqtyń áńgimesiniń de jeli men jelpinisi kóp bop keletin ádeti. Aýyzdan-aýyzǵa, aýyldan-aýylǵa kóshken saıyn áýeldegi túımedeı áńgime túıedeı bop óse túsedi. Tek baıaǵy shejireniń ǵana emes, kórshi aýyldyń kúni búgingi óseginiń de ańyzynyń qaısy, aqıqatynyń qaısy ekenin ańǵara qoıý qapelimde ońaıǵa túspeıdi. Qazaqtyń qaı habarshysy da estigen jáıtin kelesi bir qulaqqa jetkizgenshe umytyp qalmaıyn dep ádeıi ásirelep, eresen ertegige, qyrǵyn qyzyq hıkaıaǵa aınaldyryp jibere qoıady. Jańaǵy áńgime de bet-aýzyn qorasan talap tastaǵan jyryq ezý jylqyshyǵa jetkenshe qansha aýyz, qansha qulaq, qansha kókirekte túnep shyqqanyn kim eseptep bilip jatyr? Oǵan álgi jer túbindegini qopara sóıleıtin sýsyldaq jylqyshynyń oıdan qosqany az deısiń be? Onyń lepirmesine bul mańdaǵy ulystan ulys, bazardan bazar tastamaı, qulaǵy ylǵı el aýzynda júretin qaıqy erin, qaısy tós baldyzynyń lepirmesi qosylǵanda áý bastaǵy gápten ne qalyp, ne qoıǵanyn bilse tek bir alla biletin shyǵar. Biraq, qazaqtyń óz syryna ózindeı qanyǵy da eshkim joq. «Jel turmasa shóptiń basy qımyldamaıdy» — deıtin de sol. «Otyz tisten shyqqan sóz otyz rýly elge jaıylady» — deıtin de sol. «Toqsan sózdiń tobyqtaı túıini bar» — deıtin de sol. Mynaý Myrzataı estip kelgen laqaptyń da ar jaǵynda áýelde shóp basyn qımyldatqan bir negiz bar, onyń da áý basta bir otyz tisten shyqqan ornyqty áńgimeden tarap, aqyr aıaǵynda osyndaı jartylaı ertegi, jartylaı laqap halge jetkeni kámil. Toqsan aýyz sózi álgi. Sonda munyń endi tobyqtaı túıini qaısy? Keıingi jyldary Arǵynda báıbisheden týǵan Meıram sopy balalary ǵana emes, toqaldan taraǵan jeti momyn áýletinen de eti pysyq er azamattardyń kóptep shyǵa bastaǵanyn jurt kórip otyr. Sonyń ishinde, ásirese Shaqshaqtyń óndirińkirep turǵany ras. Dúzeıin, Aıýyn, Qarabasyn, Qoshqaryn, Qalqamanyn bylaı qoıǵanda, túbit ıek Jánibektiń dańqynyń ózi-aq qazir úsh arystyń qulaǵyn shýlatyp bitti. Sheshesi býranyń júregine talǵady ma, aıǵyrdyń júregine talǵady ma, joq kádimgi qazanqaptyń túbinde jatatyn qalǵan-qutqan qaqpysh borshaǵa talǵady ma — onysyn ózi biledi, al, biraq, jastaıynan ataqqa iligip, eldi aýyzyna qaratqan Jánibekteı jigit kem de kem. Orta júz ol degende qazir ishken asyn jerge qoıady. Bektas bıdiń jıeni dep Uly júz de áz-áýlıe tutady eken dep estıdi. Endeshe bolǵanynan bolary kóp ondaı batyrdyń osy kúnnen oń qabaǵyn ıelenbeı bolmaıdy. Jas shamalary qatar. Kóp bolsa tórt-bes jas qana kishiligi bar shyǵar. Ekeýi de bir kezde, bir tusta abyroı-ataqqa ıe bop tur. Zamandastaryn buldasa da, tońnyń ishki baýyndaı til tabysa alady. «Men turǵanda sen qaıdan shyqtyń?» — dep kúdireımeı, «Zamanymyz bir, amalymyz bir bastasym ekensiń», — dep ish tarta qarasań, qaı bolǵan jigit óz turǵylasyn syrtqa tebedi. Sultan basymen bul ılikkende, alashtyń qaı-qaı jasy da jabydan shyqqan tarpańdaı basyn alyp qasha qoımas... Endeshe, sonyń sáti endi kelgeli tur eken. Kishi júz arasynda Taz ben Taǵyshynyń bary da ras... Olardyń áý basta shańyraqqa minip kelgeni de ras. Qazir olardyń otyz-qyryq tútinge jetip qalǵany da ras. Shańyraqqa minip kelgen áńgimeleri umytylmaı turyp, qatarǵa qaıdan qosyla qalsyn, eptep kóztúrtki kórip júrgenderi de ras. Soǵan, shamasy, Arǵyn aǵaıyndary apshıdy eken ǵoı. Onyń da qısyny bar shyǵar. Toqal balalarynyń aty alshań basyp turǵan myna kezde el esigindegi eki jetimniń eńselerin kótergileri keletin bolar. Endeshe álgi aıtqan on eki bıi de kóp uzaı qoımas, keler... Sonda bul qaıtpek kerek... «E, aqsaqaldar, jaqsy kepsińder. Suraǵandaryńdy alyńdar da, jetelep júre berińder», — degende utary ne? Onsyz da kókirekteriniń basy besinniń quıynyndaı aspanmen taıtalasyp, astam sóıler áıgili atanyń shaldary aýylyna: «Dúmpýimizge shydaı almady. Aýzymyzdy ashqansha qolymyzǵa ustata saldy», — dep bórikterin aspanǵa atyp lepirip barar. Ondaı saqılyqtan Kishi júz ne utady, Ábilqaıyr ne utady? Joq... Suraýshynyń atynyń basy aýylyńa qandaı eńkek kelse, qalaýyn alǵan kúnde de, tap solaı eńkek qaıtatyn bolsyn. Áıtpese, berýshiniń mereıi qaıtyp óspek...

Ábilqaıyr bir shytyrman oıǵa batty. Kún oılandy, tún oılandy — bir túıinin tapty. Biraq, ol jaıynda eshkimge lám-mım syr ashpady. Basyn Myrzataı qyp, biraz sabaý qamshy jigitterine kórshi Orta júz aýyldaryna at izin saldyrtyp, on eki bıden habar ańdytty. On eki bıdiń ordaǵa jetýine eki kúndik jer qaldy degende, syı qonaqtarǵa arnap balqashynyń nárti kete qoımaǵan tyń tepseńge úı tikkizdi. «Jabaǵy men semiz týshadan basqa mal soımańdar... Ýyz qymyz ben jyly-jumsaqqa baǵyp, jatyp jastyq, ıilip tósek bop qurmettep baǵyńdar... Men kelgenshe qaıtyp ketpeıtindeı bolsyn», — dedi de, aıǵyr top nóker ertip ańǵa shyǵyp ketti.

Han ańǵa attanǵan kúnniń erteńine qyr basynan on eki bıdiń shoshaq bórikteri kórindi. Orda mańy syı qonaqtardy quraq ushyp qarsy alyp, aq boz úı, qus mamyq tósekke jaıǵastyrdy. Aldarynda — jyly jumsaq, aýyzdarynda — qysyraqtyń ýyz qymyzy. Bıler bir kún jatty, eki kún jatty. Renjıin dese — kórgen qurmetteriniń kemi joq. Jata bereıin dese — ańǵa ketken hannan sýǵa batqandaı habar joq. Taǵy da eki kún tosady, úsh kún tosady... Kútýshilerdiń sary qymyzdy sapyryp otyryp aıtatyny: «Habarshy ketken, kelip qalar». Sonymen on eki bı ordada jata berdi. Han uly túzdiń qulany men kıigin qurtpaı qaıtpaıtyndaı samıan dalada saıat quryp júre berdi. Biraq, ol aınalasynan tek ań ańdyp qana júrgen joq edi. Jaǵalaı jansyz júgirtip, óz ordasyna da, Arǵyn ulysyna da qulaǵyn túrip baqty. Kóp uzamaı kútken habary da jetti. Arǵyn aýyly: «On eki bı han ordada sarjambas bop áli jatqan kórinedi. Han áli sóılespepti», — dep abyrjı bastapty. Muny aıtyp: «Endi ne isteımiz?» — dep aqyldasqaly barsa, Jánibek te aýylda joq bop shyǵypty. Qaıda ketkeninen bári beıhabar, áıteýir on eki bı jolǵa shyǵatyn kúni onyń da asyǵys atqa qonǵanyn biledi.

Myna habar Ábilqaıyrdyń qabyrǵasyna qatty batty. Onyń osy kezge deıin kókireginde kómbedeı qymtap, eshkimge tis jarmaı kelgen bir oıynyń kúli kókke ushpasa qaıtsin. Ataqty batyr qudyqqa túsip ketkendeı zymqaıym joq. Bir kún tosady — eshqandaı habar joq. Eki kún tosady — eshqandaı habar joq. Endi han óz oıynyń oryndala qoımasyna kózi jetip, kúızele bastady. Qap, myna kúpildek Arǵyndarǵa qudaıdyń berýdeı-aq berýin-aı. Álgi on eki bı erteń Saryarqany bir ózderi jańǵyryqtyryp daýryǵatyn boldy-aý taǵy da! Olardy endi budan ári tosqyzyp qoısa, irgeles jatqan aǵaıyn jurtpen eldikten qalar. Bul on eki bıdi ańdy syltaýratyp biraz kútkize turmaq edi. Sol eki ortada jalyndaǵan jas batyr qashanǵy shydar deısiń, jelpinip ózi de atqa qonatyn shyǵar. Buǵan da keregi sol edi. Aldynan shyǵyp, orta joldan qushaq jaıyp qarsy alyp, tóbege kóterip, qonaq qylyp, buıymtaıyn óz aýzynan estip, ony sol boıda oryndatyp, ábden rıza qyp shyǵaryp salar edi. Sonda, qansha degenmen, jas qoı, Arǵynnyń pálen jyldan tizginin ustap, aýyzdarymen oraq oryp júrgen on eki bıi, eń bolmasa, hannyń aldyn kóre almaı aptalap jatqanda, ózi eki el atysyp-shabysyp keterdeı aıqaı sharýany ernin qımyldatyp úlgermeı jatyp, jaıǵastyra salǵanyna masattanbas deısiń be? Aǵaıyn-jurt aldynda bedelin osynsha aspandatyp bergen Ábilqaıyrǵa da qatty rıza bolatyn shyǵar. Sonda Jánibek jelpingenmen, qalyń Arǵyn jelpine almas edi. Jel jaqqa ustaǵan on eki bıi myna oqıǵaǵa qýanaryn da, qýanbasyn da bile almaı, jelkelerin qasyp qaıtar edi. Azýy alty qarys qalyń Arǵyn baıaǵydan bergi buıda ustarlaryna emes, endi ǵana at jalynan tartyp mingen jas perenderine qaryzdar bop qalar edi, al Jánibek munyń aldynda boryshtar bolar edi. Sóıtip eki jaqtyń da mereıi ósip shyǵa keler edi. Mine, sonyń bári sorpanyń kóbigindeı kózdi ashyp-jumǵansha jelge ushpaqshy.

Ábilqaıyr endi bolmaǵanda attyń basyn ordaǵa burǵaly jatyr edi, jaldyń basyna kók at minip kóleńdep qaıyn atasy Súıindik batyrdyń shyǵa kelgeni. Han: «Aý, bul qaıdan júr?» — dep ańtarylyp tur edi, qasyndaǵylarǵa: «Ári bara turyńdar!» — dep qamshysyn bulǵap, ózi munyń oń jaq qulaǵyna aýyzyn tosa berdi.

Sóıtse, Súıindik Tabyn aýyldaryna baryp qaıtyp kele jatyp, han ordaǵa kún jarymdaı jerdegi kól tabany astaý oıda basyn kótermeı jaıylyp jatqan on úıirdeı kók ala jylqynyń ústinen shyǵypty. En tańbasy Kishi júzdiń maly sıaqty emes. Jylqy shetinde shalqasynan túsip bir talystaı jigit uıyqtap jatyr deıdi. Astyna kók jona tósenip, basyna súıek bas er jastanypty. Kári batyrdyń ishi birdeńeni sezip, beısaýbat jylqyshyny oıatpaı, han ordasyna da soqpaı, ań aýlap júrgen hannyń qosyna tartypty.

Muny estip ap, Ábilqaıyr: «Dáý de bolsa, sol Jánibek bolyp júrmesin. Sánqoı neme dep edi. Aıdalada astyna kók jona tósenip, basyna súıek bas er jastanyp uıyqtaıtyndaı ol ne qylǵan jylqyshy!» — dep oılady.

Súıindiktiń aıtqan jerine qalyń qoldy tasaǵa qoıyp, shaǵyn toppen salyp uryp jetip kelse, kóldeý oıdy shúpildeı toltyryp kók ala jylqy jatyr. Jylqy shetinde ústine óńirine kúmis talshyq zer júgirtip, boz taılaqtyń júninen qus tańdaı qyp toqyǵan boz shekpen kıip, astyna sý jylandaı sýmańdaǵan boz arǵymaq minip, at jaqty, torsyq sheke, sadaqtaı ıiltip qap-qara saqal-murt qoıǵan bir beıtanys boz jigit tur.

Ańshy kıimimen júrgen Ábilqaıyr qasyndaǵy tórt-bes jigitpen beısaýbat júrgen kisi bola salyp, aıdalada japadan-jalǵyz turǵan jylqyshynyń janyna jetip baryp, tóbeden túskendeı qyp:

— Á, Jánibek, jol bolsyn! Qaıdan júrsiń? — degeni. Boz shekpendi jigit qapelimde jaltara almaı:

— Áleı bolsyn! Ózderiń qaıdan júrsińder? — dedi.

— Men — Ábilqaıyrmyn. Ańnan kele jatyr ek. Jaqsy jolyqtyq. Bizdiń ordamyz bul aradan alys emes, júrip qonaqasyńdy jep ket. Jylqyńa bizdiń jigitter qaraı turar, — dedi.

Jánibekke han shaqyrýyn qabyl alyp, sońyna ilespekten basqa jol qalmady. Ábilqaıyr ony ordasyna aparyp, bir apta qonaq qyldy. At ústinen aıaǵyn jerge tıgizbeı túsirip aldy. Kermeden ordaǵa deıin qaly kilem tósep, batyrdyń etigine topyraq jolatqan joq. Keterinde buıymyn surady. Jánibek jónin aıtty.

— Bolsyn! Eki aýylyńdy erteń jónge saldyram! — dedi han.

Attanar aldynda on eki bıdi shaqyrtyp:

— Al, aqsaqaldar, qandaı buıymtaılaryń bar? — dep surady.

Olar:

— Bizdiń buıymtaıymyz keshegi Jánibekjannyń aıtqany ǵoı! — desti.

— Endeshe ańnyń qyzyǵyna túsip, alysqa ketip qap, kóp tostyryp qoıyppyn. Ol úshin aldaryńda aıyptymyn, — dep ár qaısysyna bir-bir arǵymaq mingizip, ústerine bir-bir qamqa shapan japty.

Arǵyndardyń ala shubar aıǵyr tobyn jolǵa salǵan soń, arada bir apta óter-ótpeste, jel aýyzdardyń qudaıy berse, endi bergen shyǵar degen kezde Ábilqaıyr Myrzataıdy taǵy da bazarǵa jumsap, jol-jónekeı baıaǵy jyryq ezý jylqyshynyń qosyna soǵa qaıtýdy tapsyrdy.

Bir ret dastarqandas bolǵan eski kóztanysy taǵy soqqan soń, bul joly bazarshylap kele jatyp, qonyp, jaz boıy saýmaldan basqa dám tatpaı, aýyzdary borsyp otyrǵan jylqyshy aýyldy órik pen meıizge, aq júgeri men qyzyl taryǵa qaryq qyla kelgen soń, jyryq ezý jylqyshynyń baıaǵysy baıaǵy ma, kópten beri tospasy aǵytylmaǵan toǵannyń sýyndaı lekildeı aqtaryldy.

— Aı, aı, til-aýyzymyz tasqa! Áýelden de salymymyz zor tuqymbyz ǵoı. Biraq, myrza qudaı tap bul jolǵydaı jarylǵaı almap edi ǵoı. Áı, nesin aıtasyń! Jánibekjannyń atqany tıip, aıtqany kelip tur ǵoı. Aý, aý... jýyrda baıaǵydan beri Arǵynnyń on eki atasynyń aq buıdasyn ustap, aýzymen oraq oryp júrgen on eki bıi Ábilqaıyrǵa barypty. Sóıtse, ol ordasynda joq eken. Seıil qumar seri han ań aýlap ketipti. On eki bı ári jatady, beri jatady. Keletin han joq. Keteıin dese — kórip jatqan qurmetteri aǵyl-tegil. Ondaı sıapany attap, ókpelegen balasha torpańdap taıyp turýǵa qıapatynan qorqady. Jata bereıin dese — ańnyń qyzyǵyna túsip alǵan han sonaý túrikpenniń tórine deıin uzap ketken. Qapelimde orala qoımaıdy. Sóıtse, on eki bı attanarda Jánibek olarǵa: «Eger han buıymtaılaryńdy ońaılyqpen bitirip jatsa, taralǵysyna byltyr qalmaqtan aıdap qaıtqan kókala tuqymnan on aıǵyrdyń úıirin tartaıyq, onda men on úıirdi ánsheıin bir kóp jylqyshynyń biri bop aıdap aparyp, kim ekenimdi bildirmeı taıyp turarmyn, al eger Kishi júz degenge kónbeı kergip jatsa, habar tez jetetin jaqyn jerde bolarmyn», — degen eken. Sol ýádesinde turyp, ol úıirdi aıdap aparyp, han ordadan kún jarym jerdegi astaý oıda jatyp apty.

Han da bir bosqan kıik pen qulannan aıaq alyp júre almastaı, túzdegi tórt aıaqtynyń ne túri yńyp júrgen jıdeli baısyn jerge jetipti. Álgindeı óriske endi aıaq basa bergende atynyń basyn keri burypty. Onyń myna qylyǵyna qaıran qalǵanmen amaldary qansha, qasyndaǵy qalyń nóker de joldaryn kes-kestep jón júrgizbeı kele jatqan túz taǵylaryna jaltaq-jaltaq qaraı-qaraı, bıleýshileriniń sońynan salypty. Han eshqaıda kidirmeı sýyt júripti. Sodan bir kúni áldebir qyrqanyń basyna kóterile bere qasyndaǵylarǵa: «Meniń alys jolǵa shyqqanda, aldyma túsip ap jón siltep otyratyn qyzyl túlkim bar edi. Anada oıda joqta tap tabaldyryǵymnyń astynan sylań etip shyǵa kep aıdalaǵa qasha jónelgesin, men senderdi atqa qondyryp edim. Ol qasha-qasha álgi bir ań yńyp júrgen beıtanys ólkeden shyǵardy. İzdegen jerimizge endi keldik-aý deı bergenshe, qyzyl túlki jalt burylyp keri qashty. Sodan dál osy araǵa deıin bastap ákeldi. Mynaý qyrdyń ar jaǵynda kóktemde kól jatatyn astaý oı bar edi. Sony qazir taq toltyryp bizdiń ulysta tuqymy joq kóp kókala jylqy jaıylyp jatyr. Kóp jylqynyń shetinde astyna kók jona tósenip, basyna súıek bas er jastanyp bir beıtanys jolaýshy shalqasynan túsip uıyqtap jatyr. Ony eki ıyǵynan eki arlan jolbarys kúzetip otyr. Meni bastap kele jatqan qyzyl túlki sol eki jolbarystyń aldyna aparýǵa júregi daýalamaı, osy araǵa kelgende, myna jatqan kóp indigeshtiń bireýine súńgip joǵaldy. Jigit áli uıqyda. Eki ıyǵynda mizbaqpaı otyrǵan eki jolbarys ony syrtynan jelep-jebep júrer ıesi bolsa kerek. Kóp uzamaı besin de aýady. Salqyn túse jigit uıqysynan oıanar. Ol kózin ashqanda syrtynan saqshy bop júrgen eki arlan jolbarys ta ǵaıyp bolar. Sender osy arada tosa turyńdar. Biz baryp jón surasyp kóreıik!» — depti.

Ábilqaıyr qasyna tórt-bes jigit ertip, astaý oıdyń tóbesinen tússe, Jánibek uıqysynan shala oıanyp, manaýrap, kózin bir ashyp, bir jumyp kerilip-sozylyp tur eken. Kózin jumyp qalǵanda eki ıyǵynan eki arlan jolbarystyń basy jylt ete qalady da, kózin ashyp alǵanda, álgi ekeýi qaıtadan jym-jylas joǵalyp ketedi deıdi. Tegin kisi han bola ma! Jaryqtyq Ábilqaıyr batyrdy tuńǵysh ret kórip tursa da, birden tanyp: «Aý, Jánibekpisiń, qaıdan júrsiń, jol bolsyn!» — dep jabysa ketip, ordasyna aparyp, apta boıy qonaq qylypty. Buıymtaıyn surap, Taz ben Taǵyshyny uzatqan qyzyndaı qyp, aldyna aqtyly mal salyp, kóshin qyzyldy-jasyldy qyp túzep beripti. On eki bı de elge: «Jánibekjannyń arqasynda daýymyz aıtpaı bitti. Jer túbinen barǵanda ezýdi kórip, bir-bir sóılep jel tarata almaǵanymyz bolmasa, basqalaı ókinish ókpemiz joq», — dep rıza bop qaıtypty. Qazir ısi Arǵyn uzaq jyl shette júrgen eki aǵaıynyna ortalarynan oıyp qonys berip, qoralarynan jyryp saýyn berip, qarasyp-qamdasyp jatqan kórinedi...

Ábilqaıyrǵa da keregi osy edi. Áıteýir, Jánibek eline aıdarynan jel esip rıza bop barsa boldy. Áıteýir, qalyń Arǵyn munyń da tegin kisi emes dep tanysa boldy. Áıteýir, budan bylaı Jánibek bunyń aty atalǵanda eleńdep tursa boldy.

Sodan biraz ýaqytqa deıin jany jaı taýyp raqattanyp qalǵan-dy. Sóıtse, tegin qýanbapty. Qazaqtyń kek kernep qalsh-qalsh etken kók naızasy erteń «jaý qaıdasyń» dep shar tartatyndaı kún týǵanda, «Bizge aldymyzǵa túsip jol bastaıtyn sultan kerek!» dep kúrkiregende, bunyń atyn bir atasa, sol Jánibek ataýy múmkin ǵoı. Biraq kúmisti shaqshasynyń tyǵynyn aǵytqansha erý el kóshin jóneltip, aýyzyna nasybaıyn salǵansha kóshken el úıin tigip úlgeretindeı kerbez neme áńgimesin bastaǵansha, aýyzy jyldam bireýler kerek adamdaryn aıtyp úlgeretin shyǵar. Onyń ústine «myna sharýama júre ǵoı» deıtindeı tize basty dosjar bop kete de qoıǵan joq-ty. Ózi sulý at, júırik tazy, kórikti áıel degende ishken asyn jerge qoıady deıdi. Sol nemeni qyzdary shetinen súırikteı sulý keletin alty shektilerdiń, ne óńsheń kúlimkóz baqqan kónek shómekeılerdiń aýylyn bir-bir aralatyp shyǵatyn eken. Toqtamys aǵasynyń aýylynda da óziniń talaı qaryndasy sylqyp boıjetip otyr. Kim bilipti, kerik nemege solardyń bireý-mireýi unap qalyp júrer. Ne de bolsa, budan bylaı, shama kelse, irge qashyqtatpaı jaqyn júrýge tyrysqan jón. Kóńilin bir taýyp alsa, álgindeı alqaly keńeste bul jaıynda ózi bastap áńgime aıtpaǵanmen, Bókenbaıdyń sózin: «Mine, durys!» — dep birinshi bop qostasa da, talaı qazaqtyń kómeıindegi sóz sol qalpynda kómilip qala bermeı me!..

Ábilqaıyrdyń oılaǵany keldi de turdy. Bir myń jıyrma úshinshi jyl bastalmaı jatyp, Oırat jaǵy qaıta jandandy. Jetisýdyń en maısasyna aýnap-qýnap deneleri jaıylyp qalǵan nemeler qazaqtyń qalǵan ólkelerine kóz alarta bastady. Sarysýdyń en alqabyn jylqy men qoıǵa toltyryp, Bógen, Badam, Arys, Qoshqar ata, Shaıan boıynda aq jumyrtqa úıdi tizip tastap otyrǵan qazaq aýyldarynyń irgesine shı júgirtkendi kúsheıtti. Onysy qazaqtyń qazirgi qaırany qandaı eken dep syr tartyp kórý edi.

İrgesine tyqyr taıansa, úıine syıyp otyra alatyn qazaq bar ma! Aýyl men aýyl, rý men rý, ulys pen ulys arasyndaǵy ersili-qarsyly ala shabýyl bastaldy da ketti. Kúnine bir qyzǵa quda túsip jatqandaı, aqsaqaldarynyń bas qosysýy men batalasýy kóbeıdi. Sol májilis kóbeıgen saıyn Ábilqaıyrdyń júregi alyp ushady. Eldiń delebesi qozsa, erlerin atqa qondyrmaı tyna ma! Erler atqa qonsa, qol bastaıtyn qolaıly noıan izdemeı tura ma...

Tań atpaı turyp, irgeni túrip, keregeniń kózinen qaraýyl qarap eleńdesken sondaı bir kúni kútken habary da keldi. Ol jylǵy jıyn Hanabadta emes Qaraqumda ótetin bopty. Onysy bas kótererleri jıynǵa ketkende arttaǵy el kózsiz qalmasyn degenderi sekildi. Úsh júzdiń órisine de birdeı jaqyn teń orta, shynynda da, Qaraqum edi.

Qum arasynyń qalyń bıdaıyq, erkegi qaptaı boı kóterip, belden kele jaıqalyp turǵan shaǵy. Teńizdeı tolqyp turǵan kók maısa jotanyń saýyryna qyzyldy-jasyldy kilem jaıyldy. Úsh ulystyń erkek kindigi taıly-taıaǵy qalmaı túgel jıyldy. Han Táýkeni ortaǵa alyp májilis bastaldy. Buryn árkimniń aýzynda shala byqsyp júrgen kúmilji áńgimeler jalpaq jıynnyń jarıa ortasyna tústi. «Qap taýy asyp keteıik!» — dep bireýler shyqty. «Bashqurt pen jońǵardyń qaı álsizin shaýyp alaıyq!» — dep bireýler shyqty. «Bárin de qoıyp, qontaıshyǵa kene salaıyq. Olar bizdi báribir órisimizden aıyrmaıdy, tý syrty tynysh bolǵasyn ar jaǵyndaǵy shúrshittermen jaǵalasyp ketedi», — dep taǵy bireýler ózeýresti. Bir-birine des bermeı, shyqshyttary shytynap, qyzyl keńirdek boldy da qaldy.

Áliptiń artyn baqqan Ábilqaıyr oqtyn-oqtyn Bókenbaı jaqqa kóz tastap qoıady. Taq toltyrǵan qara qanardaı ornyqty Bókenbaıdyń qylp etetin túri kórinbeıdi. Kúmis býnaq kók ala doıyryn oń tizesine qadaı shanshyp sóılegenderdi qalt jibermeı qadaǵalap otyr. Eńgezerdeı tórtbaq denesiniń esh jerinen qımyl-qybyr baıqalmaıdy.

Bir ulysqa bir ózi-aq óris bolǵandaı shara tabaq beti búlk etse ne deısiń! Tek júndes qabaǵynyń astynan tomsyraıa qaraǵan ala kózi ǵana aınalasyndaǵylardy iship-jep barady. Eki beti narttaı. Qysy-jazy qara kúreńdenip jyltyraıdy da turady.

Bókenbaıdyń oń tizesin ala otyrǵan Esettiń uzyn moıyny odan saıyn uzaryp ketken. Qalyń jurttyń bárinen basy asyp oqshaý kórinedi. Óndirshegi soraıǵan qapsaǵaı qara kisiniń qońqaq murynynyń qyr arqasy kúnge shaǵylysyp jylt-jylt etedi. Bókenbaıdyń ne oılap otyrǵanyn sol qońqaq murynǵa qarap bile berýge bolady. Murynynyń ushyna kúlki oınasa, Bókenbaıdyń kóńiline onsha jaǵa qoımaıtyn sóz aıtylyp jatqany. Qońqaq muryn qors ete qalsa — Bókenbaıdyń ábden shamyryǵyp otyrǵany. Mine, Esettiń keń tanaýy qýsyryla tústi. Jan-jaǵyna alaıa qaraýy kóbeıip barady. Sóılep turǵan sheshenge, jurtqa, alqa tórindegi ıgi jaqsylarǵa bir-bir quraǵyta qarap qoıady. Jastaıynan birge júrip, birge turyp, birge shaıqasqan eki batyr kele-kele bir-birimen jekjat bolyp ketken-di. Baıaǵyda bir joryqta jaýdyń qolyna túsip qap, bes jyl tutqynda bolyp, ázer qashyp qutylsa, qara ormany men qatyn-balasynyń orynyn sıpap qalypty. Bes jyl boıy tutqynda ustaǵan jońǵarlar Esetten tuqym alamyz dep istemegenderi joq desedi. Qaısar batyr sonda da qasarysyp bolmapty desedi. Sonda jońǵarlar «berse qolynan, bermese jolynan» dep aýylyn shaýyp, tutqyndaǵy kúıeýin kútip otyrǵan aq nekeli jary men ózi joryqqa ketkende ishte qalǵan uly Aqmańdaıdy alyp ketipti desedi. Qontaıshy sosyn: «Endi Esettiń qajeti joq, tuqymy qolǵa tústi. Aqmańdaı, aman bolsa, erteń ákesiniń basyn qyrqatyn qandybalaq jońǵar batyry bolady», — depti-mis. Bes jyl boıy jorǵalaǵan qumyrsqany tiri ótkizbeı kele jatqan qatýly jońǵar saqshylary sol kúni ádeıi uıyqtap qalypty-mys. Sony paıdalanyp batyrǵa kóńili ketip júrgen bir suqsyr qarańǵyda qasyna kep, qolyna qanjar ustatyp, qashyryp jiberipti-mis. Eline kelip, soqa basy soraıyp jalǵyz qalǵan jan dosyn Bókenbaı qaryndasy Eńsep sulýǵa úılendirgen-di. Odan qazir bir ul, bir qyzy bar. Esetke taıaý otyrǵan batpan sary Balpash bı. Keteniń ǵana emes búkil Álimniń, búkil Álimniń ǵana emes, búkil Alshynynyń asqan baıy. Jemdi boılap sonaý Atyraýǵa deıin shubalyp jatqan aqtyly jylqy soniki. Anaý eki tizesin basyp qylqıyp-qylqıyp otyrǵan eki aq sary jigit — balalary. Ájibaı men Aral. Tamanyń mańdaıǵa tıgizeri Kóki balasy Esettiń qoınyna jar salǵan Tabyn Bókenbaı bolsa, aldyna mal salǵan osy týǵan naǵashysy Balpash bı. Qazir Esettiń ózi naǵashylarynan da, qaınaǵasynan da qalyspaıtyn dáýletke ıe bolyp aldy. Sóıte turyp Bókenbaıdyń qasynan qalmaıdy. Qaıda barsa da, oń qolynda sol otyrǵany. Tipti aty ekesh atyna deıin kermede Bókenbaıdyń atynyń oń jaǵyna jaıǵasady. Kishi júzdiń bas batyrynyń qandaı kúıde, ne oıda turǵanyn ákki jurt Esettiń qas-qabaǵyna qarap bile beredi. Mine, Eset typyrshyp qozǵalaqtaı berdi. Qazir Bókenbaı sóz suramaq. Áne uly jıynnyń qaq ortasynda qara shoqydaı qaraýytyp otyrǵan alpamsa kisiniń oń qoly qımyldaǵandaı boldy. Sary úıek jylandaı shubar ala doıyr qamshysyn sylq etkizip ortaǵa tastaı saldy.

— Jamaǵat! — dedi qajyńqy daýyspen jaıbaraqat til qatyp. Jurt qulaǵy eleń ete tústi. — Mynaý ury jortar qalyń bytqyldyń ortasyna nege kelip otyrmyz? Qazaqtyń qaı zamannan bergi daý-damaıyn kidirtip kele jatqan kıeli tórleriniń biri buıyrmaı shaǵyr men júzgen arasynda buqpantaılap bul otyrysymyz ne otyrys? Jetiskendikten ǵoı deısińder me?!

Tostaǵandaı ala kóz biraz mańdaıdy yzǵarymen jalap yqtyryp ótti.

— Boıymyzda, eń bolmasa, ashyǵan qymyrannyń qyshqylyndaı qyjyl bolsa, osy bir olaq qatynnyń yshqyr baýyndaı shubalar da jatar kergime daýdy toqtatatyn ýaqytymyz jetken joq pa! Biz munda alshıyp alshymyzdan túsip máslıhat quryp, qyrmyzy bet qyzyl sózdiń taıtańdaǵan taqymyn qyzyqtap otyrǵanymyzda ana jaqta artta qalǵan qatyn-balaǵa qalmaq digirlep jatpaǵanyna kózimiz qaıdan jetedi? Qylyshyn beldeýińe baılap, naızasyn shańyraǵyńa shanshyp irgede jaý jatqanda myna kergilesimiz býaz qyzdyń qudalyǵynda qalyń malǵa daýlasqandaı uıat áńgime kórinip otyr maǵan...

— Aý, sonda ne qyl demeksiń? — dep aıqaılady bir-eki shydamsyz qyzyl kóz.

Táýke olarǵa «tynysh otyryńdar» degendeı ıek qaqty. Alaıa qarap toqtap qalǵan Bókenbaı áńgimesin qaıta jalǵady.

— Erkek kisi eki jerde: «Ne qyl deısiń?» — dep suramas bolar. Bireýi ata dushpanyń qamshysyn úıirip aldyńda turǵanda, ekinshisi ajarly qatyn tósegin salyp, shamyn sóndirip qasyńda jatqanda.

Jurt dý kúldi. Álgi óndirshektegen qyzyl kózder bastaryn shaıqasty.

— Meniń aıtarym, — dedi Bókenbaı. — Budan bylaı ári yrǵalyp, beri yrǵalatyn ýaqyt joq. Qap taýyna jetkenshe: «E, sender kele jatyr ekensińder ǵoı, ústimizden basa-kóktep óte qoıyńdar!» — dep qoǵadaı ıilip, qamystaı japyrylyp, quldyq usha qoıaıyn dep otyrǵan kórshilerdi sender kórip otyrmasańdar, men kórip otyrǵam joq. Kók súńgilerin kókirekterińe tirep turyp alar áli. Óz jerin jaýǵa aldyryp jaýrap kele jatqan jalań ıin qazaqtarǵa jyp-jyly baspanasyn op-ońaı bere salyp bashqurttardyń bastaryna at tepti ǵoı dep pe edińder? Ormandaı oryspen osy kúnge deıin taıtalasyp kele jatqanda, borbaılap bosyp kele jatqan boz ókpe qazaqqa júregi shydamaı, olarǵa ne kórinipti? Qashyp bara jatyp tógetin qandy biz nege osy atamekenimizde aqtyq demimiz taýsylǵansha shaıqasyp júrip tókpeımiz? Qyrshyn bozdaqtarymyzdyń tógilgen qany men ata-babanyń áziz molasyn attaı qashqanda, ol jaqqa baryp kósegelerińniń kógere qoıatynyn qaıdan bilip otyrsyńdar?

Bókenbaı endi eki qulaǵyna deıin dýyldaı qyzaryp, kózi shatynap, kómeıi bitelip:

— Óz basym osy ata qonysymda mol bop qalamyn. Biraq tirligimde kún shyǵystan bosyp kele jatqan qazaqty kórsem de, meımanasy asyp bósip kele jatqan oıratty kórsem de, qanjarym synǵansha qarnap, naızam synǵansha shanshyp baǵam, — dep ashýǵa tunshyqty da, qolyn bir siltep otyra ketti.

Jurt tym-tyrys. Qoshtap otyrǵandary da, moshqap otyrǵandary da belgisiz. «Aý, nege tynyp qaldyńdar?» degendeı áldeqaıdan torǵaılar shyryldady.

— Qaýqaryń jetpeıtin jaýmen jaǵalasyp, qaraptan-qarap bosqa qyrylǵanda ne bitiredi eken? — dedi bir-eki kúńkildek daýys.

«Káni, buǵan jaýap beretindeı qaısyń bar?» — degendeı Táýke basyn kóterip aldy.

Shetkerirek otyrǵan Ábilqaıyr qolyndaǵy qamshysyn jurtqa kórsetkisi kelgendeı, tóbesinen asyra bir kóterip, ortaǵa tastady.

— Aǵaıyn, qazaq desek bárimiz kúıemiz. Biraq, qazaq tap eline ókpelese de, jerine ókpeleı almas. Basqalar bizdiń kól-kósir qonysymyzǵa bola kózderin alartyp júr. Osyndaı ulan-ǵaıyr otanyńdy tastap barǵanda, ornalasa ketetindeı ıen jer bul zamanda tabyla qoıar ma eken ózi? Qashyp keledi eken dep, qan tógispeı jerin bere salatyn baýyrmal aǵaıyn da kórinip turǵan joq. Shynynda da, bireýdiń jerin tartyp alamyz dep tógetin qandy osy arada nege óz jerimizdi qorǵap tókpeımiz? Bireýler qontaıshyǵa kóne salaıyq, kónsek boldy, bizge de, jerimizge de tıispeıdi, ar jaǵyndaǵy shúrshitpen shaıqasyp ketedi deıdi. Jońǵar óris kerek bolmasa, qazaqtyń jerine qalyń oınap kelip júr deısińder me! Kóndi eken dep qoıa salar olar joq. Óz irgesinen tynysh ketkesin, seniń irgeńniń bel arqanyn qıyp otyrǵan dushpanǵa eliń kerek emes, jeriń kerek, janyń kerek emes, malyń kerek. Meniń aıtarym, biz osy jıynnan ne de bolsa, bir táýekelge bel býyp taraýymyz kerek. Jan-jaǵymyz antalaǵan jaý, jaý aldynda namysty qashanǵy qoldan bere beremiz!!

— Durys aıtasyń, jan-jaǵyńnyń antalaǵan jaý ekeni ras. Erkek kindiktiń bárin jońǵarǵa qarsy salady ekeńsiń, sonda qalǵan jaǵyńa qatynyńdy qalqan qylmaqpysyń? Sol jońǵarmen qan tógisip jatqanda bylaıǵy dushpandaryń jan-jaqtan japyra kirip, arttaǵy elińdi talapaıǵa salsa, qaıtpeksiń?

Tóbeden qoıǵandaı myna saýal kimdi bolsa da, múdirtkendeı edi. Jurttyń bári siltideı tynyp qalǵan. Ábilqaıyrdyń sup-sur júzi odan saıyn yzǵarlana tústi. Daýys shyqqan jaqqa shanshyla qarady.

— Joq, jabylmaıdy. Qaptaǵaılap qazaqty japyryp ótken qalyń jaý erteń ózderin de tapap ótetinin bilmeı bashqurt, túrikpen esektiń mıyn jedi ǵoı dep pe eń. Sen shoshyǵan jońǵardan Buhara men Hıýa da shoshyp otyr. Qaıta jan-jaqtan naızasyn suqaqtatqan kóp suǵanaqty seskendirgiń kelse, osy joly jońǵarmen taban tiresip shaıqas. Quqaıdyń kókesin jerińdi tastap qashqanda kórersiń. Jol-jónekeı jurttyń bári jabyla talaǵanda qaı saǵanaǵyńnyń qaı saıda qalǵanyn bile almassyń áli. Meniń aıtarym, endi yrǵalyp-jyrǵalatyn jaǵdaı joq. Qaıta oılanyp-tolǵanǵanmen qazaqtyń qarý ustary shamalyda seksen myńnan báribir asa qoımaıdy. Sharanasyn jaryp shyqqan boıda bes qarýyn asynyp shabynyp turar daıyn sarbazdy qazaqtyń qatyny da, oırattyń qatyny da týmaıdy. Sonda ne kútip otyramyz. Endi kidirgen saıyn jaý suǵyna túsedi de, qazaqtyń júni jyǵyla túsedi.

Jas sultannyń myna sózine jurt qozǵalaıyn dedi. Gý-gý kóbeıdi. Endigi áńgime basqa jaqqa qaraı oıysatyn yńǵaı tanytty.

— Sonda qoldy kim bastap barady?

Bul joly suraqty Táýke qoıdy. Gýildese bastaǵan Qaraqum alqaby jym-jyrt basyla qaldy. Dýadaqtaı-dýadaqtaı bolyp bóline otyrǵan batyrlar qaısymyzdy atar eken degendeı halyqqa qarap qalǵan. Mynandaı qysyltaıań kúnde kúlli qazaqtyń qanyn moıynyna kóterip alar júrek jutqandyq qaısysynan shyǵar eken degendeı jurt batyrlarǵa qarap qalǵan. Bundaı eki talaı is ústinde salmaqty eldiń ózine salatyn sary ala shapan sultandar men bıler de únsiz. Táýke kózin kóp qydyrtty. Orynynan Bókenbaı kóterildi.

— Eger úsh arys batasyn berse, «Alash» urandynyń týyn men kóterip baraıyn, «Arqar» urandynyń týyn Ábilqaıyr kóterip barsyn!

Jurt, qapelimde, ne deý kerek ekenin bilmeı siltideı tynyp qaldy. Sosyn alqaly jıynnyń artqy jaq qatarynan «Durys! Durys!» — degen batylsyzdaý daýystar shyqty. Ol daýystar birte-birte jıilep aldyńǵy qatarǵa qaraı oıysyp keledi. Gýildegen japa-tarmaǵaı daýystar dýadaqtaı-dýadaqtaı bolyp otyrǵan batyrlarǵa kep tireldi. Batyrlar bir-birine kózderiniń astymen qarap qoıdy. Mundaıda shaqshasyn sýyryp alatyn Jánibek qolyn qaltasyna apardy. Alaqanyna nasybaı tógip jatyp: «Durys qoı!» — dedi. Sál kidirip baryp qalǵan batyrlar da: «Durys qoı! Durys!» — dep gúj etisti. Aqsaqaldar da bas ızesti. Han úsh tóbe bıge qarady. Úsh bı bastaryn ızep: «Durys!» — desti.

Táýke daýysyn kenedi.

— Úsh arystyń bas kótererleri basa kóktep turǵan ozbyr dushpannyń aldynda namysymyzdy qoldan bermeımiz, taban tiresip shaıqasamyz dep otyr. Qazaqtyń qolyn qandykóz jaýǵa qarsy Bókenbaı men Ábilqaıyr bastap shyǵamyz, — dedi. Oǵan úsh arystyń Quran ustap saılaǵan úsh tóbe bıi qosylyp otyr. Ata-babanyń úrdisi úsh arystyń tizgin ustaǵan azamattary Quran ustap, aq boz bıe soıyp, jas qandaryn mańdaıyna jaǵyp anttasqandy talap etedi. Jıynnyń sheshimi osy ǵoı!

— Osy! Osy! — dep jurt oryndarynan dúr kóterildi. Qalǵan jurtqa qas qaǵymdaı ǵana kóringen osy bir sát Ábilqaıyrǵa jyldaı uzaq kórindi.

Jabyr-jubyr aıqaılar, abyr-sabyr júrister bastalyp ketti. Aspannan túskendeı aq shańqan boz bıe kep ortaǵa tura qaldy. Úsh arystyń úsheýinen úsh batyr shyǵyp boz bıeniń aıaǵyn býdy. Muqambetjan qoja qubylaǵa júginip otyryp qudaı joly boz bıeni qabyl qyla kór dep bata oqydy. Jurt betterin sıpasty. Úsh júzdiń úsh bıi mańdaıyna bir-bir tıgizip bergen aı júzdi aq selebeni Bókenbaı qolyna aldy. Aq boz bıeniń alqymyna baryp: «Bissimillá!» — dep oryp kep jiberdi. Saý ete qalǵan qyzyl qan úsh arystyń úsh jigiti ustap turǵan kúmis legenge shúmekteı jóneldi. Bir tamshysyn jerge tamyzbaı quıyp alǵan aq bozdyń qanyna jurt japa-tarmaǵaı qolyn malyp, mańdaılaryna tıgizip jatyr. Budan keıin mynaý alqaly jıynnyń pátýasy boıynsha tógilgen qannyń bári mynaý halyq qamyn qamdaǵan aq jolǵa sadaqaǵa shalynǵan boz bıeniń qanyndaı pák, boz bıeniń qanyndaı qasterli bolmaq! Kóp bolyp kelgen ortaq uıǵarymnyń jolynda tógilgen qannyń bári pák, kesilgen bastyń bári sheıit!

Jurt mańdaılaryn túgel qandap bolǵasyn úsh júzdiń ıgi jaqsylary ata dushpanmen tize qosyp shaıqasamyz dep qudaı aldynda quran ustap anttasty. Jurttyń bári jer tizerlep, ǵazaýat soǵysqa jeńis tilep alaqan jaıysty.

Ábilqaıyr men Bókenbaı! Ábilqaıyr! Bókenbaı! — degen jabyr-jubyr aıqaıdan basy aınalyp bara jatqandaı boldy.

Sol bir jer qaıystyra shyqqan ashshy aıqaı áli kúnge qulaǵynda. Sol bir jabyr-jubyr ún esine túskende áli kúnge mıy zeńip qoıa beredi. Mine, qazir de zeńip barady. Sol bir uly jıyn baıaǵyda emes, dál osy qazir bolyp jatqandaı. Sol bir jabyr-jubyr aıqaı baıaǵyda emes, dál osy qazir shyǵyp jatqandaı... Jer-kók túgel jańǵyryǵyp qoıa berdi.

Apyraý, buǵan ne kóringen? Sary ýaıymǵa túse-túse, qysyr qıaldy qýa-qýa aqylynan aljasa bastaǵannan saý ma? Shynynda da, qulaǵyna jabyr-jubyr ún kele me qalaı? Shynynda da, jurt munyń atyn atap, birdeńe dep japa-tarmaǵaı jabyla aıqaılap jatqan sıaqty ǵoı.

Mynaý ózi ne qylǵan aıqaı-uıqaı! Qaıdan shyǵady ózi? Bul osy qaıda otyr?

Tóńirekke kóz júgirtip edi, tutasyp turyp alǵan býaldyrdyń ar jaǵynan birdeńeler emis-emis buldyraǵandaı boldy. Aý, mynaý óz úıi ǵoı... Álekeı-kúlekeı han ordasy ǵoı! Iá, solaı...

Alaqtap jan-jaǵyna qarady. Bopaı qaıda ketken? Úırenshikti oryny bos jatyr...

— Han ıem!

Mynaý — Bopaıdyń daýsy. Syrttan shyǵady. Bul jurtqa ne kóringen ózi? Nege osynsha ý-shý bop jatyr,

— Han ıem, han ıem!

Oqys shyqqan dybysqa basyn kóterip alyp edi, eki bosaǵany eki ıyǵyna ilip keterdeı bop aptyǵyp kirip kele jatqan Myrzataı eken.

Ábilqaıyr tań atqaly býlyqtyryp tastaǵan aýyr oıdan serpile almaı manaýraı qarady.

— Ne bop qaldy túge?

— Aýyl syrtyndaǵy jalǵa bes-alty atty kóterildi. Myrzataı eki ıininen dem alyp entigip túr. Syrttaǵy jabyr-jubyr kúsheıe tústi.

— Áne, oıǵa qulady.

Han aýylyndaǵylardyń Ábilqaıyrdan basqalary biri qalmaı tysqa shyǵypty. Báriniń de beıtanys jolaýshylarǵa aýyzdaryn ashyp qarap qalǵan syńaılary bar.

Ábilqaıyr sol orynynda basyn tiktep qaqshıyp otyr. Serpile kerilgen qasy men tikireıe qalǵan shunaq qulaǵy ǵana syrttan habar tosyp otyrǵanyn sezdirgendeı. Alaqandaı ala kózge álginde ǵana mólteńdep tunyp turǵan tunjyrańqy oılar áldeqaıda jym-jylas joǵalypty.

Myrzataı syrtqa shyǵyp ketken-di. Qaýqyldaǵan daýysy qaıta estildi.

— Ánebireýleriniń basyndaǵy bashqurt tymaq qoı. Aldar baılary kúni keshe ǵana kelip ketpep pe edi. Kúnara at qurǵatpaı shapqylap bashqurttarǵa sonshama ne kórindi eken.

— Ortalaryndaǵy ánebireý qazaq emes pe? Bashqurttardyń arasynda jalǵyz qazaq qaıdan júredi? Qystykúngi ústi-ústine shapqynshylyqtarynan keıin olardyń qoraly qol bolyp júrmese, qazaq arasyna búıtip shaǵyn toppen kele qoıýy qıyn edi ǵoı. Joldaǵy elder bulardy qalaı aman jibere qoıdy eken?!

— Anany qara! Álgi qazaq dalaqtap shaba jóneldi. Jalǵyz ózi oza shaýyp keledi!

Jalǵyz qazaqtyń qasyndaǵy serikterin tastap, shaba jónelgeni nesi? Qasyndaǵylar qaıtty eken?

— Qasyndaǵylar ilese shapqan joq. Sar jelispen saldyryp keledi.

Sonda qalaı bolǵany? Álde budan súıinshi suraýǵa jiberilgender me eken? Endeshe, bári nege shappaıdy? Iá, bashqurttar bóten aýylǵa, qazaqtyń aýylyna kele jatyp, attarynyń basyn erkine qaıdan jibere qoısyn. Sonda qarqaradaı han aýylyna tasyrlatyp shaýyp kiretindeı ol ne qylǵan júregine jún baılaǵan qazaq? Elshileri bolsa, qalǵandary qaıda? Nege jalǵyz keledi? Qasyndaǵy bashqurttary nesi? Biraq oryspen eki ortaǵa qazaq qasyna ne tatar, ne bashqurt ertpeı júre ala ma?

— Oıbaı-aý, mynanyń basyndaǵy ózimizdiń shómekeı tymaq qoı!

— O toba...

— Ne deıdi? Ne bop ketti ózi?

Aq orda shyrkóbelek aınalyp barady. Syrttaǵy jabyr-jubyr kúsheıe tústi.

— Más-sa-ǵan! Mynaý Rysbaı ǵoı!

Myrzataıdyń daýysy birte-birte alystap barady. Sonda... Toqta... Rysbaıdyń sonda... Jalǵyz kelgeni qalaı? Seıtqul men Quttymbet qaıda? Álde aq patsha olardy amanat qyp ustap qalǵany shyn bolǵany ma?

Ábilqaıyrdyń tý syrty muzdap qoıa berdi.

— Súıinshi! Súıinshi!

— Oıbaı-aý, ne deıdi mynaý?! Elshilikten jalǵyz-aq adam oralsa, oǵan nesine súıinshi suraıdy? Bul jurtta es bar ma, túge...

— Súıinshi! Súıinshi, han-ıem!

— Mynaý ózi kimniń daýysy?

— Súıinshi!

— Rysbaıdyń daýsy ǵoı? Ne bolǵan sonda?!

Ábilqaıyr syrtqa júgire shyqqysy kelgendeı, eki-úsh umtylyp edi, býyn-býyny qaltyrap, orynynan tura almady. Sosyn qýanǵany da, renjigeni de belgisiz, qolyn bir siltep, tý syrtyndaǵy qus jastyqqa shalqalaı berdi.

Qudaı berýdeı-aq berdi ǵoı!

Patshadan Rysbaı oralǵaly han aýylynan at qurǵap kórgen emes. Buryn jan-jaǵyńa kóz tastasań, jaǵalaı qulazyp jatatyn, jamaldatyp ólgen túıeniń kónindeı qabarytyp alǵan qara sur keńistik aıaq astynan ajarlanyp sala berdi. Ana tustan da — aqtyly-qulaly bop shubar top shyǵa keledi, myna tustan da — aqtyly-qulaly bop shubar top shyǵa keledi. Tańerteń de solaı, túste te solaı, keshke de solaı.

Aýyl qarasyna iliger-ilikpeste attarynan túsip, tizginderin qarlaryna ilip ap, han ordaǵa qaraı jaıaý betteıdi. Ordaǵa daýys jetim jer qalǵanda tizilip turǵan jalańdaǵan jas jigitter qonaqtardyń júgenin qoldarynan qaǵyp ap, attardy aýylǵa shańy jetpeıtindeı oqshaý jerdegi kermelerge jeteleı jóneledi. Ordaǵa júz qadamdaı qalǵanda samsap turǵan kók naızaly top meımandardyń naızalaryn alyp qalady. Qyryq qadamdaı qalǵanda ıin tiresken óńsheń bir tórtpaq palýan jigitter kisilerdiń túr-túsine qarap, belgili bıler men rý basylary bolmasa, qalǵandarynyń qanjary men qylyshtaryn sypyryp alady. Han ordaǵa quryq tastam jerge jetkende meımandardyń kiselerine ilingen kishkene qyndaryndaǵy súıek mújıtin sapy pyshaq pen qoldaryndaǵy qamshydan basqa qarý qalmaıdy.

Ol ekeýin alýǵa bolmaıdy. Pyshaǵyn alǵanyń — úıińe tótelep kelgen qudaıy qonaqtyń áýelden enshisi bólinbegen en qazaqtyń qaı shańyraǵynan da tıesili sybaǵaly jiligin aldyna qoımaımyn degeniń. Qamshysyn alǵanyń — tabaldyryǵymnan attaǵasyn aýyzyńdy ashpaısyń, kómeıińe qum quıylyp kirip, qum quıylyp shyǵasyń, han aldynda datyń bolsa — aıtpaısyń, dastarqan ústinde daý shyqsa -aralaspaısyń degeniń. Óıtkeni, basyna daǵaradaı qyp bórik kıip, beline bes qarýyn asynyp, bet júzdik kıimin kıip, bet júzdik atyn minip, azamatpyn dep alshań basyp kelgen erkek kindiktiń májilis ústinde aýyzynan buryn qolynyń qımyldamaǵy, alqaly ortaǵa aldymen qamshysynyń túspegi shart. Qamshysyn ortaǵa tastamaı qoıshy sóıler, qoımanshy sóıler, al ózin syılaıtyn er azamat jaǵyn ashpaıdy. Qamshysyn alǵanyń — «qadiriń joq qaǵyrmasyń» degeniń. Erkek adamǵa odan asqan qorlyq bolar ma! Odan da tymaǵyńdy kúlge laqtyryp, qatynyńnyń tiz kıimin basyńa orap ap, ıyǵyńa qara ala dorba salyp, jaıylǵan sıyrdyń quıryǵyn qaǵyp, tezek terip ketkeniń myń bir ǵanıbet! Qazaq úshin mynaý ulan-ǵaıyr kók aspannyń astynda, jeti qat qara jerdiń ústinde seniń aýylyńnan basqa aýyl, seniń tútinińnen basqa tútin quryp qalǵandaı, atynyń basyn seniń beldeýińe buryp, týralap kelgen qonaqtan qadirli eshkim bolmasqa kerek. Al, tóre aýylynda, ásirese han aýylynda qaı-qaı qazaqtyń da aıyryqsha tyrashtanyp baǵary belgili. Ózińniń kim ekenińdi bilgiń kelse, tóreniń úıine tús degen de sodan qalǵan. Han ústine pyshaǵyń men qamshyńdy tastamaı kirseń — qatarda júrgeniń. Han aýylyna artyńa tazy ertip, nóker ertip kire alsań — el qatarly emes, el ústindegi qadirli azamat bolǵanyń.

Hannyń qonaǵyn qarashy attan túsiredi, aǵaıyn-jekjat aldyna túsip jol bastaıdy, hanzadalar ordanyń qasynan qol qýsyryp qarsy alyp, esik kóterip úıge kirgizedi.

Rysbaı oralǵaly shartaraptan aǵylyp jatqan úlkendi-kishili meımandarǵa osy jol-joralǵynyń bári múltiksiz istelip jatty. Tóri men bosaǵasynyń arasy at shaptyrym aq saraıdaı hanorda erte barsań da, kesh barsań da tizelerin túıistirip shalqaıa jaıǵasqan jaqsy men jaısańǵa tolady da otyrady. Hanmen májilistes bolyp shyqqan meıman anadaı jerdegi ózine arnap tigilgen aq otaýǵa baryp, sybaǵaly qonaqaqysyn jeıdi.

Osynyń bárin bes saýsaǵyndaı bilip alǵan Itjemes kókjıekten qaraıǵan kórindi-aq, tóbesi kókke bir jetip qalady. Qonaq degen qyzyr dep, óz sybaǵasyn ózi ala keledi dep baıaǵyda paıǵambarlar aıtypty, qonaǵy arylmaǵan úıdiń quty arylmaıdy dep qazir joq qarap júrgen qazaq ta aıtady, daý qýyp júrgen qazaq ta aıtady.

Úıinen qyryq qadym uzap shyqqan kisiniń bári qonaq. Úıinen qyryq qadym uzap shyqqan kisiniń paqyry da paqyr, batyry da paqyr. Aldynda asy, basynda qalqasy, astynda tósenishi, ústinde jamylǵysy bolmasa, paqyr bolmaǵanda kim bolady. Endeshe, qonaq adamnyń bári paqyr. Paqyr adamnyń bárine pátıha tıesili. Pátıha berýden bas tartqan adam kisi emes kisápir, eki dúnıede de betiniń kúıesi bes eli qanypezer. Jal-jaldyń basynda shildiń boǵyndaı shashyrap otyrǵan qazaqtyń maly joǵalmas pa, basy aýyryp, baltyry syzdamas pa, uly er jetip, qyzy boı jetpes pe, kárisi opat bop, nárestesi qyrqynan shyqpas pa, tipti basqa sharýasy bári taýsylsa da, kókjıektegi kók saǵymǵa qarap melshıip otyrǵannan, kúldireýish sanap, shańyraqqa qarap shaljıyp jatqannan quıymshaǵy aýyrmas pa, jambasy uıymas pa, ishi pyspas pa — áıteýir bir retin taýyp júrip-turmaqshy ǵoı! Endeshe, júrip-turǵan qazaq basqanyń qazanyna qalaısha kiriptar bolmaıdy. Endeshe kiriptar kisi qaıtip paqyr bolmaıdy. Endeshe, bir kún atqa taqym salmaı úıinde otyrsa, namazy qaza bolǵandaı tyqyrshyp bitetin qý aıaq qazaqtyń bárin paqyr emeı patsha ǵoı dep pe eń! Endeshe qazaqtyń qaı-qaısysyna da pitir tıgendeı. Endeshe, basqa kisápir, basqa qanypezer bolsa da, qazaq kisápir, qazaq qanypezer bola almaıdy, búgin bireýge sen kisápirlik qylsań, erteń saǵan bireý kisápirlik qylady. Endeshe, qazaqtyń qonaqjaı bolmaıtyn amaly qaısy?!

Ony basqa bilmese de, Itjemes biledi. Áýelde túıe qarap shyǵyp, elden el asyp, jerden jer asyp han qosynynan bir-aq shyqqan Itjemes basqany bilmese de, qonaqjaılyqty biledi. Biraq hannyń qonaqjaılyǵyn adam kórgen emes. Qaz-qatar qazylǵan jer oshaqtarǵa qaz-qatar asylǵan taı qazannyń qaısysynyń qaqpaǵyn ashyp qalsań da — bylqyp jatqan semiz jabaǵy, qalqyp júrgen sary ala maı. Tumsyǵyńdy peıishtiń baǵyna bir suǵyp alǵandaı raqattanyp qalasyń. Qatar-qatar tizilgen tory sabanyń bári — aýzy-murnyna shyǵa lyqyldap turǵan qysyraqtyń qymyzy. Bir pushpaǵyna aýzyńdy tósep jata ketkiń keledi.

Kól bop tógilip jatqan tamaq. Taý bop úıilip jatqan tamaq. Sony jan-jaqtan antalap kep, japa-tarmaǵaı jabyla jalmap, yrsyldap-kúrsildep attaryna áreń minip, shartarapqa qaıtadan shashyrap bara jatqan shubyryndy qazaq. Osynsha tamaqty qula dúzde qulandaı bosyp júrgen kóp obyrdyń jemsaýyna tyqpyshtap baǵý da shamaly kisiniń qolynan kele qoımaıtyn sahılyq-aý! Soǵan qaraǵanda, han bolý da anaý aıtqan ońaı sharýa bola qoımasa kerek.

Osynyń bárin óz dáýletińnen jyryp bermek túgili jalańdaǵan tabaqshy jigitter aýzy-murnynan shyqqansha, úıgishtep, tóbelerine qoıyp ap, tógip almaıyn dep máımóńdeı basyp, aq úılerge qaraı apara jatqan sansyz sary ala astaýlardy kórgende Itjemestiń aıdalada turyp, qaralaı ishi ulyp qoıa beredi. Itjemeske aıtqyzsańyz, shirkin, qazaqtyń shanshyla tolǵan sary ala tabaǵynan asqan ádemi nárseni eki dúnıede de taba almaısyz. Biraq, sol ádemi nárse Itjemeske sol ádemi qalpynda buıyrmaı tur ǵoı! Qazan basyna Myrzataı kelse, anadaıda tútinge tumsyǵyn tósep turǵan ony shaqyryp alyp qol basyndaı qazyny, solaqpandaı quıryqty kómeılete asatyp jiberetini bar. Al, endi álgi tóleńgit Báıbek kelse, onda mynaý keń dúnıe kózdi ashyp jumǵansha qaran sý alyp qalqyp shyǵa keledi. «Qonaqqa jetpeı jatqanda osylar-aq suqaqtaıdy da júredi eken!» — dep kózin satqan kóp ıtke qosyp, buny da qýyp jiberedi. Alpys alty atasyna, jetpis jeti sheshesine adamdyq bitpegen, arǵy tegi qyryq temirdiń quraýynan paıda bolǵan qý shunaq shata neme mynaý sap-sary ala mol dúnıeni o basta qara kórttiń pyshaqtaı arqasyna qońyn oıdyryp, qyl arqanmen shandyp baılaýly kelgende qol-aıaǵyndaǵy shynjyr buǵaýmen birge arqalap ákelgendeı qaralaı qoryp bitedi. Bosaǵan tabaqtardy da jylan jalaǵandaı jalap-suqtap, aýzyna eshteńe tıgizbeıdi. Ondaıda Itjemes ózine eshteńe buıyrmaıtynyn bilse de, osynshalyq ádemi kórinisten kóz ala almaı, qazan basyndaǵylar men tabaq tasýshylardyń ár qımylyn ańdyp ańyraıyp turǵany. Onyń kózin qyzyqtyryp, álginde ǵana Qarataýdyń qara shoqysyndaı bop úıilip bara jatqan úıme tabaqtardy aq úılerdiń aıqara ashylǵan esikteri birinen soń birin qylǵyta beredi, qylǵyta beredi...

Keıin bul manaǵy mol dúnıeniń qaıda sińip joǵalǵanyn bilgisi kep, ár nemeni bir suraǵyshtap tabaqshylardyń mazasyn alady. Sonda tabaqshylar aıtady: tósegine qazy-qarta, jal-jaıa sap sary ala qylyp, ortasyna óńsheń júrek, búırek salyp qońyr ala qylyp, eń ústine basty jaıǵastyrǵan tór tabaq hannyń aldyna, tósegin sary ala qyp ústine jambas pen bas salynǵan bas tabaqtar men syı tabaqtar syıly meımandardyń aldyna, al bas pen jambastyń ornyna ortan jilik, toqpan jilik, asyq jilik túsken orta tabaq pen aıaq tabaq olardyń shashbaýyn kótergen jigit-jeleńniń aldyna qoıylady deıdi. San jilik pen tós salynǵan tabaq kúıeýge, ultabar, ishek-qaryn, qabyrǵa-omyrtqa salynǵan tabaq kelin-kepshikke buıyratyn kórinedi. Áıteýir Itjemes pen oshaq basyn kúzetken simsik kóz kóp tóbetten basqanyń bárine de tabaq jetetin túri bar. Alaıda, han aýylyna qonaq kelgenine, ózderine tabaq buıyrmasa da, Itjemes pen ıtter de esteri qalmaı qýanady. Qan-jyn, súıek-saıaq buıyrsa da, qaryndaryna birdeńe barady ǵoı, áıteýir!

Barǵandy qoıyp, Rysbaı kelgeli Itjemestiń tipti kekirigi azaıa bastady. Óıtkeni, han bas bolyp, barlyq aqsaqaldar jurtqa áýeli quıqa úlestiredi, sosyn sarqyt asatady. Dastarhan basyndaǵylar solardyń lyqa toly sheńgeline kezek-kezek aýyzyn tosyp júrip-aq toıyp bolady. Kóp tabaq bóksesinen tómen túspegen qalpy keri qaıtarylady. Ata dástúri aqsaqaldardan qaıtqan tabaqty sálem etip kelinder alýy kerek deıdi. Han aýylynyń kelinderi jurttyń malshylap tastaǵan tabaǵyn qaıtsin, oshaq basyndaǵylarǵa asyrady. Oshaq basyndaǵylar eń malshyndy tabaqty munyń aýyzyna tosady. Sonda osy aýyldyń eń jańa túsken kenje kelini Itjemes bop shyǵa keledi. Igi jaqsylar jas kelinge tabaǵyn sarqytymdy jep mendeı baqytty bolsyn dep beretin kórinedi. Hannyń da, sultannyń da, bıdiń de, baıdyń da sarqytyn jegenmen han bolyp, sultan bolyp, bı bolyp, baı bolyp jatqan Itjemes joq. Biraq, keıde tún ortasynda ish qurǵyrynyń sý ishpegen jylqydaı shurqyrap qoıa beretininen qutyldy. Kelin tabaq jesin, kepshik tabaq jesin — qaryny toısa bolmaı ma! Aldyna kelgendi kókesine kóristirip qaqshyp baǵady.

Ábden ishi syzdaǵasyn baryp aýyl ishindegi malaılar jatatyn qońyr úıdiń oń jaǵyndaǵy kóp jabýdyń birine uzynynan túsip qulaı ketedi. Shalqasynan túsip shaljıa jaıǵasyp alǵasyn aǵyl-tegil qıalǵa batady. Shirkin, osyndaı shireı toıyp ketkende toǵyńdy basatyn, azdap kúshala qosqan, úsh-tórt kún asyp aıýdaı aqyrtyp, kóbigi sheńbirek atyp turǵan ashshy qymyz bolar ma edi! Birer sapty aıaǵyn salyp alsań, júregińniń basynda kilkip turǵan sary ala maı qaıqy quıryq qara ala tóbet kórgen sháýildek kúshikteı jymyp jáneler edi. Áıtpese, mynaý jylqynyń qurt qosqan sary sorpasy kebeje qarynyńdy odan saıyn keptire túspese, toq taratpaıdy, taqyrǵa túsken qaqtyń sýyndaı kókiregińniń basynda lyqyldaıdy da turady.

Biraq, buǵan qymyz qaıda... Eń bolmaǵanda, saba pisýge de jolatpaıdy. Pushpaqqa qoly bir jetse, ári qaraı retin ózi-aq keltirer edi! Ondaı-ondaı paıdaly jerdi Báıbek qusaǵandar qoldarynan tiride shyǵara ma! Buǵan sol mal soıý, ishek-qaryn arshý, qoı úıtý, jer-oshaq qazý... Áıteýir, shıki tamaq bolmasa, pisken tamaqtyń mańaıynan júrgizbeıdi.

Baıaǵyda eshteńeni bilmeıdi eken ǵoı. Han aýylyna kelgeli kórmegeni, estimegeni joq. Han dastarqanynyń basynda kimdi qalaı otyrǵyzǵanynyń ózinde gáp bar desedi. Ol dastarqanǵa ilikkender bılikten de qur qalmaıdy desedi. Mynaý aq taýdy aıyryp, qara taýdy qaıyryp kelgendeı qyp tóbelerine kóterip jatqan Rysbaılary kúni keshe bazarǵa jylqy aıdasatyndaı ǵana abyroıy bar kóp shaýypkeldiń biri eken. Endi, mine, han ıyǵyna qamqa shapan jaýyp, kelgenderge Peterbordyń áńgimesin aıtqyzyp, kúni-túni qasynan shyǵarmaıtyn kórinedi. Rysbaıdyń osy atqa mingeni mingen desedi. Atqa mingeni qurysyn, shetine qol tımegen sary ala tabaqty óz aldyna alyp, shetine erin tımegen sary qymyz toly sapty aıaqty alaqanyna salyp ap, asyqpaı simirip shirenip otyrar bir kúnniń ózi nege turady! Juldyzy janǵan jigit dep, áne, sol Rysbaıdy aıt!

Kúbirlep jatyp kózi ilinip ketedi. Túsinde han ordasynyń kók jelkesine deıin tasyrlap atpen shaýyp baryp súıinshi surap júredi. Súıinshige jylt-jylt etken qamqa shapan jamylyp júredi. Igi jaqsylar tize qosysqan alqaly máslıhattyń ortasynda otyryp júredi. Sapty aıaq toly sary qymyzdy qylqytyp jutyp júredi. Qazy-qarta, jal-jaıa, sybaǵa súıek, sary ala, tory ala shanshyla tolǵan úıme tabaq aldyna kelgende: «Qazir et jep otyrǵanda qamqa shapanymnyń jeńine maı tıgizip almasam jarar edi», — dep ýaıymdap júredi.

— Qudaı berdi ǵoı! — dep qoıady uıyqtap jatyp ta.

Ala jazdaı bir jurtta taban serippeı osharylyp otyryp alǵan ulan-asyr aýyldyń oryny týlaq súıretkendeı qýaryp, qulazyp qala berdi.

Shubyrtpadaı shubatylǵan shubar ala kósh mızam qonaqtap jylt-jylt etken kúzgi shópti basa kókteı japyryp, jańa bir baǵytqa bet aldy.

Súmbileniń týǵany bep-belgili. At qulaǵynyń arasynan soqqan qarsy lepten ınedeı shaǵyp alar tikenek yzǵar esedi. Kósh qozǵala jyly kórpeniń arasynan turǵyzyp ap, túıeniń eki jaq búıirine tórt qulaq kebejege ákep tyqqan kishkene balalar ıekteri ıekterine tımeı dirdek qaǵady. Biraq, mundaıdaǵy ádet etken qyńqyl-syńqyldarynyń bárin umytyp, uıqy tyǵylǵan syǵyraıma kózderin baqyraıtyp ashyp alyp, mynaý tosyn kóriniske aıran-asyr qap tańyrqasa qarasady.

Kókjıektiń jazda ylǵı janaryńdy qajytyp bozarytyp turatyn kilegeı munary búgin jym-jylas. Eki-úsh kúndikte bylpytyp babymen jaýǵan sylbyr jaýyn shóp basynyń sire siltisin ábden aqjem qyp shaıyp ketken. Jýsan basy qaıta qulaqtanyp, keshe ǵana jolbarystyń jonyndaı sary ala, qońyr ala bop jolaqtanyp jatatyn jumyr jondardyń taǵy da kók nil boıaýy kóbeıe bastapty. Alys oıpattar kól betindeı kólkip kógerip kórinedi.

Aspan asty aınadaı taza. Tańǵy samal aýa kókiregińdi sháıdaı ashyp, tynysyńdy keńeıte túsken. Sodan ba jal-jaldyń basyna shuban shyǵa bastaǵan sáńkıtip shańyraq artqan, malyntyp kilem japqan, tyǵyryqtap tekemet qorshaǵan, teńkıtip kebeje teńdegen myǵym basar sary atandar men sıraǵy uzyn qara narlardyń, balalardyń taqymyna buıyryp, qos qaptalda shapqylaı jarysyp sharq uryp júrgen selteń quıryq taı-qunandardyń aıaq alystary tipten shıraq. Kóziń túsken nárseniń bárinen áldenege alaburtqan elgezektik lebi esedi. Tipti mań basyp, mańdyp bolmaıtyn mańqıǵan túıelerdiń júrisin mise tutpaı, anadaı-anadaı jerlerge ozyp baryp, quıryqtaryn seltıtip tura qalyp, ózge kóshterdiń ıtterine alystan áýpildegen or aýyz tóbetter de bir-birine úre til qatpaı, kúle til qatatyndaı.

Ábilqaıyr da kóńildi. Kósheli kók ala aıǵyrdy taıpalta bastyryp, qaraqurym nókeri men qalyń kóshten kóp uzap shyǵyp ketken. Kóziniń aldyndaǵy kópten búk túsip jatyp alǵan kóterem qaıaý joǵalyp, typ-tyǵyz qundyz qara murty ashyq aspannan kúle qaraǵan kún nurymen ymdasyp jylt-jylt etedi. Sulý jylqynyń tostaǵandaı tóńkerilgen kúliń-kúliń saýyryn oıda joqta bir qydyqtap alǵysy kelgendeı kúmis býnaq tórt órme qamshy oqtyn-oqtyn kókke qarǵyp qoıady. Qasyndaǵy qalyń shoǵyr onyń búgingi qas-qabaǵyn aıtpaı tanyp aýyz jappaı qaýqyldasyp keledi.

— Apyraı, kún de tamasha bolyp tur eken!

— İs ońǵa basarda ylǵı osylaı ǵoı!

— Inshalla, bári de degendeı bolyp shyǵar!

Han ol áńgimege aralasqan joq. Murtynan kúlip únsiz keledi. Nazary sonaý kóz ushyndaǵy oqshaý tóbede. Mańtóbe dese Mańtóbe. Bir jaǵynan Yrǵyzdyń tabanynan kóktemde jaıylyp, jazǵa qaraı tartylyp qalatyn birine-biri ilesip, monshaqtaı tizilip jatatyn kóp kól — Amankóldiń turany, ekinshi jaǵynan deńbek jaldar eńis tartyp, kólbeı toqaılasqan dóńgelek oıpat ushtasar jerde qara bas erkek, aqsha otaý uılyǵa ósken qumaq tóbe mama qatynnyń emshegindeı dóńkıip, jer túbinen kózge uryp túr. Onyń tóbesine shyqsań — tóńiregindeginiń bári quddy alaqanyńa salyp qoıǵandaı túgel kórinedi. Qapelimde qapy soqtyrardaı tosqaýyl tasa, ury jyra, jymysqy jyqpyl — eshteńe joq. Qaıdan kim kele jatyr — bári kóz aldyńda. Kún batys jaqtan jer túbinen Aıyrqyzyldyń órkeshi bulańytyp, tumsyǵymen jer súzise qulap bara jatqan qara qabandaı Qabanqulaq taýy qaraýytady. Teristikte Tekshe dese, tekshe qyz jınaǵan júkteı qattalyp, tik shyń kemer taý men mundalaıdy. Torǵaı bette semiz bıeniń saýyryndaı jyltyldap, erkek pen seleý aralas ósken Qaraqudyq alaby jatyr. Al, qubyla bette kúmis aıshyqtaı ıilip jylt-jylt etken Shómish kóldiń saby men Aqsýat kóliniń bir shyntaq ıininiń bir-birine jalǵasqan tusynda jan-jaǵyn qaýmalaı qorshaǵan Taldykól, Shómishkól, Sasyqkól, Ashykól, Quttykól, Sarykól, Sabyndykólderdiń arasynan sıyr tilindeı aralshyq qurap Qaraqoǵa jatyr. Qaraqoǵa — han ordasynyń talaı qonǵan jeri. Tóńiregiń — tutasyp jatqan sý. Odan arǵy dalıǵan dalaǵa tek pyshaqtyń júzindeı kishkene ıin arqyly óte alasyń. Jaraqty jaý kelse, qapy qaldyrardaı jaıdaq jatqan eshteńe joq. Jeri tepseń. Jaǵalaı bal quraq, kóp kóldiń qaz-úıregi kúni-túni qıqýlap qulaq quryshyńdy qandyrady. Sý boıy kókke shorshyǵan sazan, shortaban, taban laqa. Naǵyz jyraýlardyń aýyzdarynyń sýy quryp jyrlaǵan: «Balyǵy taıdaı týlaǵan, baqasy qýdaı shýlaǵan» jeruıyq meken. Mańtóbe men Qaraqoǵanyń arasy shoq-shoq shı, shoq-shoq jyńǵyl. Erteń alystan kelgen elshige «mekenim mynaý edi» dep qorynbaı kórsete alatyndaı jer. Anada Rysbaı kelgesin birer aptadan soń Peterbordan kele jatqan syı qonaqtardy shóbi tuıaqkeshti bola qoımaǵan shań-tozańsyz taza qonysta qarsy almaqshy bop pálen aıtty sabyltyp jer qaraǵan. Pálenbaı kún er ústinde júrip, aqyry, osy araǵa toqtaǵan. Oıy — orys elshisimen mámlesi kóńildegideı shyǵyp jatsa, mynaý domalaq tóbeniń baýyraıynyń bárin jer oshaqqa toltyryp, tóbesine kilem jaıyp, kúlli ulystyń aýyzynan aq maı aǵyzyp, Mańtóbeniń atyn Maıtóbege aýdarý, jer túbinen kelgen sharýasy dittegen jerinen shyǵyp, deni jaıylǵan qurmetti qonaqpen aılap saıat quryp, Amankóldiń aıdyny toly qusy men jynysy toly qabanyn atqyzý.

Endi, mine, sol toqtamyna búgin ózi rıza bop keledi. Kókjıekten shubarytyp shyǵa kelgen shubalańqy kóshterdiń qaısysynyń qaıda qonatynyn oılap qoıady. Hanorda sol Qaraqoǵaǵa qonady. Mańtóbeniń yǵy men shýaǵy mol kúngeı baýyryna, hanordadan qarasyn kórip otyratyndaı jerge aq patshanyń elshiligi jaıǵasady. Mańtóbeniń óz baýyryna sol syı qosynnan basqa eshteńe jolatpaıdy. Qalǵan aýyldar aıdaladan kózińdi shuqyp turǵan aıqaı tóbeni shyr aınala qorshap sonaý tómenge, tegistikke ornalasady. Sonda elshilikti tek tóbeniń ushar basynda kúni-túni kóz ilmeı qaraýyl qarap turatyn saqshylar ǵana emes, búkil aýyl túgel kúzetip otyrady.

Óıtpeı bola ma!.. Jurt arasynan ne shyqpaıdy deısiń! Qymyzdyń býy men qyzdyrma áńgimeniń jeline ylyǵyp, aq patshanyń elshisine qaraýlyq oılap júrer áýleki bireýler tabylyp jatsa, qapy qalmastaı bop abaı otyrǵan jón ǵoı...

Rysbaıdyń aman-esen oralǵanyn syltaýratsh habar bilýge kelgenderden syr tartyp kórip edi, jan-jaǵynyń bári qulaqtary túrik otyrǵan syńaı tanytty. Ázir ish aldyra qoımaǵanmen, kóbi áliptiń artyn baǵýly. Ásirese, kele jatqan elshiniń jón-josyǵyn kóp suraıdy. Noǵaı myrzasy degende tańdanysyp qaldy. Ásker adamy ekenin Ábilqaıyr ádeıi aıtqyzbaı qoıdy. Elshiliktiń jaı-japsaryn jurt túgel bilip qoımasyn dep, Rysbaıǵa erip kelgen bashqurttardy kóp kidirtpeı keri qaıtardy. Qastaryna ertip jibergen qaıyn atasy Súıindik batyrǵa olardy jol-jónekeı aýyldarǵa soqtyrma, eshqaıda aıaldama dep qaıta-qaıta eskertip baqty. Elshilik qashan tóbeden túskendeı bop sart ete qalǵansha, onyń ishinde kimder bar ekenin, qandaı adamdar ekenin eshkim bilmeı-aq qoısyn. Kele jatqan elshiniń qasynda qarý asynǵan sýyq qol baryn estise, kim bilipti, úregeı jaǵy úreıi ushyp, bul tóńirekten ókshesin birjola kóterip, beti aýǵan jaqqa bezip keter, áýleki jaǵy qylyshtaryn qaırap, naızalaryn saılap, jol toryp pále qylar. Eń durysy, qybyr-jybyrsyz otyra almaıtyn jurt arasyna: «Aq patshanyń bizge degen pıǵylynyń túzýligi sondaı, elshi qyp qazaqshaǵa sýdaı, ózimizdiń musylman myrzany jiberipti. Jaryqtyq dindar neme kórinedi. Alty aıshylyq jol ústinde de bes ret namazyn bir de bir ret qaza qylmapty. Aq patshanyń altyn taǵynyń qubyla betine jáınamazyn jaıyp tastap, qurandy sýdyrata jónelgende dini bólek patshanyń ózi uıyp qalatyn kórinedi. Ýfanyń meshitinde oraza namazymdy oqyp attanamyn dep, aıt pen shekti kútip qalyp qoıypty», — dep qańqý taratqan.

Qazir jal-jaldyń basynda aınalaǵa eleńdep otyrǵan qur qulaq aýyldardyń aýyzdary jalpyldap aıtpaı jatqany joq kórinedi. Kóbi han aýylynan qulaqtary shalǵan azǵantaı estimishterin kópirtip aıtyp, patshanyń elshisin Stambýlda oqý taýysqan ǵulama, Mekkedegi baıtollaǵa baryp, paıǵambarymnyń qara tasyn súıgen qajy qyp dabyrlapty.

— Aý, sonda aq patshańnyń ózi kim bolǵany?

— Kápirdiń patshasy kápir bolmaı kim bolýshy edi?

— Endeshe, qasynda ustap júrgen hajysy ne? Daǵdaryp qalǵan jurtqa az-muz kitap aqtaratyndar:

— Aq patshanyń qol astynda kápirler de, musylmandar da bar deıdi. Sondyqtan, aq patshany kápir deý kúpirlik. «Patshańdy ulaǵat tut dep Quranda jazylǵan», — dep kóńilderin birlep qoıady.

Ne de bolsa, búkil el bolyp jol qarasqan jaǵdaı bar. Súıindikke: «Aýzyńdy qý shóppen súrte bermeı, aıbyndy elmiz dep bar. Shalqaıyp ta ketpe, eńseńdi kóp jyǵa da berme. Aq patshanyń aq joltaı elshisine ózine laıqatty qurmet kórsetiledi de. Hannyń úlken uly bes júz kisimen bir aptalyq jerden aldynan shyǵyp tosyp turatynyn aıt», — dep eskertken.

Ábilqaıyrǵa mundaı batpan quıryq abyroıdy qıa almaı qystyǵyrylyp júrgen ishtarlar az emes eken. Jarty aıdan beri jaǵalaı jabaǵy jyǵyp, aýyzdaryn maılap jatqan ıgi jaqsylardyń bárine: «Aq patshanyń elshisin á degennen tiksintip almaı, kelgen eline, jumsaǵan bıleýshisine laıyq qoshamet kórseteıik. Aldynan Nuralyǵa erip balalaryń shyqsyn. Ózderiń ol kelgende meniń ordamnan tabylyńdar!» — dep qansha qaqsaǵanmen, sol arada olardyń qaı-qaısysy da: «Sóz bar ma!», «Maqul!», «Áp, bárekelde!» — dep qaýqyldasqandarymen, bylaı shyǵyp ap árqaısysynyń árqıly qıalǵa túsken syńaılary bar. Kópshiligi sol ketkennen mol ketti. Ózderi de, balalary da qaıtyp qaralaryn kórsetken joq. Keıingi kezde at izi taǵy da sıreıin dedi. Al, aıtýly merzim taıap qaldy. Ne de bolsa, sheshingen sýdan taıynbas, aqyryna deıin kórip alady. Mundaı tas túıin táýekelge bel býǵaly áldeqashan... Sodan beri shıratylyp shıyrshyq atyp kele jatqan júıkesi qurǵyr endi kóbi ótip, azy qalǵanda shı shyǵaryp almasa bolǵany. Qazir burynǵydaı kúıip-pispeı jaıbaraqat júr. Jaıbaraqat júrgenmen, kóńil shirkin kózine túsken jyra-jyqpyldy bir súzip shyqpasa basy aýyratyn ańshynyń sýmaqaı tazysy sıaqty, qaı-qaıdaǵy qıyr men shıyrdy keze jóneledi. Qaıta sonysy jaqsy. Ol, áıteýir, kókjıekke «apyraı, á» dep qaraǵan saıyn, júregińniń basyn tikendeı shaǵyp alatyn tylsym ýaıymdy, bir sátke bolsa da, umyttyrady ǵoı. Ondaıda Ábilqaıyr óziniń qaıda otyryp, qaıda turǵanyn da esinen shyǵaryp alady. Mine, qazir de qasyndaǵy qaýqyldasyp kele jatqan kóp qoshemetshiniń kimder ekenin umytyp, qulaǵyna maıdaı jaǵyp bara jatqan japyr-jupyr únge ǵana elitip keledi. Kim-kim úshin de myna dúnıede óziniń istemek oıyn quptaǵan tilektes sózderden jaǵymdy ne bar deısiń!

Ony baıaǵydaǵy Qaraqum jıynynda qapysyz ańǵarǵan-dy. Sonda bir jyl boıyna tóbesi kókke jetkendeı bop júrdi. Qaýqyldasqan daýystar shyqsa boldy, qasyna qaraqurym jurt jıylsa boldy, jasósripim jigit eki kózinen shoq shashyrap, qapelimde, óziniń jerde turǵanyn joq qanat baılap kókke kóterilip bara jatqanyn ańǵara almaı qalatyn. Tabanynyń astyndaǵy qara jer men taqymyndaǵy qatqyl er de ertegilerde ǵana aıtylatyn mańdaıy bes eli aıyryqsha baqytty jandardy áldebir ǵajaıyp elderine alyp ushatyn samuryq qustyń mamyq qaýyrsynyna aınalyp júre beretin. Ol basyna aǵyl-tegil ornaı qalǵan kól-kósir baqyttyń jeli me, joq áli durystap kóńil toqtatyp úlgere qoımaǵan albyrt jastyqtyń shalyǵy ma — ol arasyn áli ózi de jóndep bilmeıdi, sol bir kúnder esine túskende, álige deıin bir býsanyp qalady.

Nesin aıtasyń, ol tusta dáýrendeýdeı-aq dáýrendep edi-aý! Bókenbaı ekeýi Yrǵyz óńirindegi qatqyl taýsylyp, shoqalaq-shoqalaq qum bastalyp, uly shól endi-endi kúsh ala bastaıtyn jerde aspannan tas jaýǵandaı oqyr-shoqyr bop qonjıǵan Jamanshyńnyń kún batysyndaǵy qara oıdyń qaq ortasyna ertteýli qara arǵymaqtaı qaqshıa baılanǵan jeke shoqynyń mańyna ulys-ulystan ústi-ústine quıylyp baqqan qara nópir qalyń qoldardy kórgen saıyn bir masattanyp qalatyn. Olar mynadaı atoı shoqyny ádeıi tańdap alǵan-dy. Sodan beri «Bókenbaı shoqysy» atanyp ketken bul nysana bıikti bes jaǵynan bes jota oraǵyta qorshap jatatyn-dy. Teristiginde — shókken ingenniń eki tik órkeshindeı Qyzyl aıyr men qubylaǵa qaraı óńmeńdeı umsynǵan qarajal Qabanqulaq, shyǵysynda — oıqy-shoıqy Jamanshyń, qubyla betinde — edireıe-edireıe qaraǵan Qyzylqabaq shoqylary, batysynda -bulyńǵyr munar ortasynda kógere qaraýytqan Temirastaý. Quba qalmaq pen qara qalmaqtyń arasyndaǵy shubyryndy jol bul aradan bir qıan. Osynaý dalıǵan keń qoınaý da ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn qashan tas tóbesinen túskenshe eshkim bilmeıdi. Qazaqtardyń kóńiliniń qurtynyń nege aýǵanyn qapelimde jońǵar da, qalmaq ta seze qoımastaı. Al endi shartaraptan qybyrlap kele jatqan qaraıǵan bolsa, jaǵalaı bes qara jaldyń kóleńke qýys-qýysyna tyǵylyp ap ańdyp jatqan sholǵynshylar men qaraýyl shoqylardyń basyndaǵy saqshylardyń baıqamaı qalýy esh múmkin emes. Kórdi-aq, ústerindegi jalpyldaq kıimderiniń eki jeńin jalp-jalp qaǵyp, oba basynan usha jónelgen qara qus bop belgi berip, oıǵa qaraı júgire jóneler-di. Ol qaq ortadaǵy Bókenbaı shoqysynyń basyndaǵy saqshylardyń kózine qalaı da túser edi.

Sol-aq eken — dabyl beriler-di. Qara shoqynyń baýyr-baýyryna qazdaı tizilip turǵan qalyń daýylpaz moıyndaryna asyp alǵan kón dańǵyralaryn dúrsildetip sabaı jónelgende álginde ǵana besinniń sary saǵymyna malynyp tynysh jatqan astaý oı aıaq astynan tirilip shyǵa keler-di. Jal-jaldyń, saı-saıdyń tasa-tasasyna tyǵylyp, dúken quryp, kórik basyp, qorǵasyn balqytyp, oq-dári jasap, qylysh shyndap jatqan jurt, at oınaq salysyp, semserlesip, sadaq atysyp, naıza shanshysyp, buǵalyq tastasyp básekelesken kóp sarbaz áp-sátte jym bola qalysyp, saqadaı saı bop sapqa turady. Álginde ǵana aýzyna ne tússe sony kókip, nasybaı úgip, shaqsha qaǵysyp, jaǵasy jaılaý jaıbaraqat júrgen bos belbeý jigitter taban astynda qabaqtarynan qar jaýǵan aıbyndy kúshke aınalyp shyǵa keledi. Iyqtaryndaǵy kók naızanyń súńgisi, kúldir mamaı, jeke aýyz, bir aýyz, qandy aýyz, jezdi aýyz, shıti, beren myltyqtardyń qap-qara uńǵysy, belderindegi kók semserdiń jarqyldaq qyny men kiseleri, ústerindegi jalańqat, zere, kireýke kók saýyttary, bastaryndaǵy temir dýlyǵalar men túıeniń qap-qara kóninen jasalǵan jyltyraq jaǵylar ashyq aspannan aıran-asyr qarap turǵan kúnniń nurynan jalt-jult etip, jaǵalaı tizilisken qara nópir qalyń qoldyń kórkine kórik, susyna sus qosa túsken. Úsh arystyń áskeri rý-rý, taıpa-taıpalarymen top-top bolyp, aldaryna sardarlaryn salyp sap túzegen. Astarynda — erteń qan maıdanǵa tebinip kiretin jaýgershilik tulparlary, jetekterinde — ekeýden-úsheýden tósek-ornyn, kıim-keshegin, jolym úıleri men baspanalaryn artqan joryq attary. Bári de túgin tartsań, maıy shyǵyp jyltyldap tur. Ereýilge shaqyrar kerneı daýysyn estigileri kelip eleńdeskendeı aýyzdyqtarymen alysyp jer tarpyp qoıady. O jer-bu jerden ár rýdyń qyl-quıryq jalaýlary jelkildeıdi. Ár rýdyń jigitteri qarlaryna bir óńkeı shúberek baılap alypty. Erteńgi alaman-asyrdyń ústinde bular ánsheıin on eki jilik, bir bas arqalaǵan jumyr basty pende kúnderindegi «pálenshekeń», «túgenshekeń» attarynan aırylyp, pálen rýdyń jigiti, tólen rýdyń jigiti atanady. Olardyń kórsetken erligi men ezdigin de osy qarlaryna baılaǵan eki eli shúberekterine qarap ańǵarady. Olardyń jasaǵan márttigi búkil bir rýly eldiń namysyn qozdyryp, námárttigi búkil bir rýly eldiń súıegine synyq salady. Sondyqtan da mynaý alaman jıynǵa ár rýdyń erkek kindiginiń eń súleıi, qyl quıryqtysynyń eń dúldili kelgen. Ár rýly eldiń ismerleri men zergerleri de ónerlerin salyp baǵypty. Jurt munda qandy maıdan qan qasapqa bara jatqandaı emes, as pen toıǵa kelgendeı qyzyldy-jasyldy jasanyp kelipti.

Qazirden bastap bir jan, bir tánge aınalatyn osynaý bir uly nópir Ábilqaıyr men Bókenbaıdyń qas-qabaǵyn qalt jibermeı ańdyp tur. Osy bir til alǵysh myńdardyń susy asa túsken saıyn eki qolbasshynyń da tóbeleri kókke jete túsedi.

Olardyń ózderine kóńilderi bitip turǵanyn baıqap, kók naızaly qalyń qoldyń da kózderindegi jylt lyp-lyp órshı túsedi. Beıbit júrgende jal-jaldyń basyna shashyrap, árqaısysy ár jaqqa shirene túkirip, qaralaı mardamsyp, kókirekteri aıaq qaptaı bolyp júretin beıbereket pátýasyz tobyr bes qarýyn asynyp sapqa turǵanda aıbyndy elge, asqaraly halyqqa aınalyp shyǵa kelgen. Qaraptan-qarap kóńiliń bosaıdy eken. Qazaq degen mynaý aspan astyn bir ózi toltyratyndaı bolyp dalıyp jatqan sary dala da, sol sary dalada bıdaıdaı bytyrap byrt-byrt kúısep jatqan aqtyly qoı, kókala jylqy da, sol aqtyly qoı, kókala jylqynyń shetindegi jar basyna jarbıa qonǵan kıiz úıler de emes, mine, tap osy tepse temir úzetindeı bula kúsh, jandaryn shúberekke túıgen nar táýekel, birin-biri aıtpaı uǵyp, kórip, bilip otyrǵan yntymaq, jan-jaqqa basyńdy alyp-qashyrmaı, jumylǵan judyryqtaı qyp nyǵyz da sergek ustar temirdeı tártip bolsa kerek.

Solaı eken... Temirdeı tártip joq jerde kóp jurttyń da, tiske iliner shóp kórinse, qýalaı júgirgen quzǵyn qursaq mal da bir eken. Pendeniń qyzyl eńeshtiń kúıtinen asa almaı turyp adammyn deýge, azamatpyn dep alshańdap at minýge, óńsheń qyzyl kóz tobyrdyń basyndaǵy baq pen sordy qapysyz tanyp, birin-biri keýdeden ıtermeıtindeı bolyp janymyz-tánimiz birge bir qubylys, bir uǵym, bir jaratylyspyz dep túsinbeı turyp, halyqpyz dep kekireıip keýde qaǵýǵa qaqysy joq eken. Al, búkil halyq bop jumylǵanda qandaı qarly taý is te ismer qatynnyń qolyndaǵy urshyqtaı shyrq úıirilip shyǵa keledi eken. Ánsheıinde kez-kelgen qazaqtyń úıinde qashanǵy qara shoqpar men doıyr qamshydan basqa qarý tabyla bermeıtin ádeti. Ne baldaǵynan, ne almasynan ketken qylyshtyń jurnaǵy tabylyp jatsa, onyń ózin de mańdaılaryna tıgizedi. Ony da sonaý Buhara asyp baryp satyp alady, ne kerýen tonap tartyp alady. Mundaı qur qol halyqty qarýlandyrý ońaıǵa túspeıdi. Bókenbaı men Ábilqaıyr Qaraqumdaǵy jıynnan keıin ulys-ulystan jaýbasar jigitterdi ǵana emes mıasar qarıalardy da jınady. Olarǵa sonaý oıdaǵy Taldysaıdyń, jelkedegi Aıyrqyzyldyń jyqpyl-jyqpyldarynyń arasynan qos tikti. Taldysaı men Qaıyńdy Yrǵyzdyń boıyndaǵy ný jynystyń talyn otap kestirip, tóbe-tóbeniń kúngeı baýyryna shashtyryp tastady. Qatar-qatar asylǵan taı qazandarǵa aıyr túıeniń órkeshin týrap, shyjǵyryp ertip, ystyq maıǵa álgi ábden qýrap dyńyldap kepken, qapysyz ysqylanyp súrgilengen tal, qaıyń naıza saptardy malyp, qashan qara qońyr tartqanǵa sheıin qapysyz sýarady. Sosyn qaıta keptiredi. Sosyn baryp tıgen jerin nasyrǵa shaptyratyndaı qyp zárge sýarylǵan bolat súńgi qadalady. Erteń jer túbinen týyrlyqtaı uıysyp kóringende-aq, jaý záresin alatyn kók naızalar solaı jasalady. Mıasar qarıalardyń bilmeıtini joq. Qaraptan-qarap azynap jel turatyn aıǵyr jaldardyń basyna shymnan, tastan qorǵasyn aıyrar, bolat quıar qazandyqtar jasaıdy, oǵan qorytylmaǵan tastar tastap, ony maldyń maıyn, qı-tezek salyp, qatty buta aralastyryp órtep qyzdyrady, bylqyǵan suıyq arnaıy tas naýalarmen syz uralarǵa baryp quıylady. Sýynǵan soń ony táske tapap, sapy, selebe, jeke aýyz, qylysh soǵady. Jańa soǵylǵan qarýdy qyzyl jalynǵa ustap shyńdaıdy, artynan ne túrli zár qosqan silti suıyqqa malyp sýarady. Eger qolyńdaǵy aq almas ótkir bolsyn deseń — qoıdyń óti men esektiń zárin aralastyryp, soǵan sýar. Nege salsań da, ketilmeıdi, kesip túsedi. Eger ylǵı qanǵa malyp alǵandaı qyzaryp júrsin deseń — bir mysqal qyzyl totıaıyndy kók totıaıynnyń ertindisine aralastyryp, soǵan malyp alǵan terige orap, bir táýlikke saqtap qoı, álginde ǵana qas dushpanyńnyń aram kókiregine súńgip shyqqandaı, kúreńitedi de júredi. Aq almasyń kórgen jurttyń záre-qutyn qaradaı qashyratyn kókjendet bolsyn deseń — aq totıaıyn men sarymsaqtyń sólin aralastyryp, soǵan malynǵan shúberekke orap, bir kún topyraqqa kómip tasta. Qolyndaǵy kók almastan túsken jara jazylmaı, birden aram qaptyratyn bolsyn deseń — qajyrdyń qany men sarymsaqtyń sóline sýar. Qaǵyndydan tıer qaısar qanjar sol bolady. Shyn mıaskerdiń qolyna tússe, qajetke aspaıtyn nárse bolmaıdy eken. Eger quzǵyn qarǵanyń jumyrtqasyn otqa órtep, túsken kúline esektiń qanyn aralastyryp, naızanyń súńgisin soǵan sýarsań, odan túsken jara kózdi ashyp-jumǵansha qara talaqtaı qaǵynyp, janyńdy jahannamnan bir-aq shyǵarady. Kók súńgi ýly ǵana bolyp qoımaı, tıgen jerin tesip óter qaıratty da bolsyn deseń, esektiń tuıaǵyn órtep, sodan túsken kúl aralasqan sýǵa sýar. Naızanyń súńgisi, qanjar, selebe qylysh sýarýǵa ıttiń qany, esektiń qany, adamnyń zári, sarymsaqtyń sóli, arystannyń óti, aıdahardyń, jylannyń ýy — bári-bári jaraı beredi. Aq almasty tat baspasyn dep raıhannyń jupar ıisti maıymen, maıǵa ertken qalaıy tunbamen, qasqyrdyń maıymen sylaıdy.

Baıaǵyda Taldysaıdyń zadyǵynda Bókenbaı ekeýiniń sońyna ergen qalyń qol jylan, tasbaqa, shaıan, qaraqurt aýlady, quzǵynǵa tuzaq qurdy, taý-tasty kezip, jebege qadaýǵa kerek bolady dep, kúshigenniń qoılyq júnin, tasqaranyń taılyq júnin terdi.

Qalaýyn tapsań qar janady degen osy ǵoı! Qarý-jaraq jasatam deseń, mıasarlar bylaıǵy jurtqa kózińdi satpaı, qazaqtyń ózinen de tabylady eken. Aınalasy alty aı jazda úsh arystyń saldyr-salaq sarbazdary bes qarýyn túgel jańalap shyqty.

Sodan bular Jamanshyńnyń túbinde jaqsy yrymdy bastap, shyntaq qaǵysyp, tebingi súzisip birge attanǵan qazaq qolyn ata dushpannyń qaq mańdaıyna qaraı qarsy alyp júrsin. Eki jyl boıyna qazaq áskeriniń aıdarynan jel essin de tursyn. Qansha jerde qas dushpannyń quzǵyn basy túıeniń qumalaǵyndaı shashyrap qaldy. Astam jaýdyń burynǵydaı emes taýy shaǵylaıyn dedi. Qansha baı qulǵa, qansha shal toqalǵa jaryp qaldy. Nebir suqsyrlardyń ýyzdaı ulpa taqymdary qaıqy bas qazaqy erdiń qasyna qajalyp jaýyr boldy. Qazaqtyń erkek kindigine kerme qas oırat suqsyrlarynyń unaǵandary sondaı basy qarjas Buqar bop: «Otynyń bolsyn jantaqtan, qatynyń bolsyn qalmaqtan, qosynyń bolsyn qazaqtan», — dep maqaldaıtyndy shyǵardy. Jeli ońynan turyp, abyroıy asyp turǵan kisi dúnıeniń basy-kózine qaraı ma! Aldyna túsken oljany ońdy-soldy shashyp baqty. Biraq, sonysy aqyr aıaǵynda ózine taýan bop tıdi. Qazaqtyń ıgi jaqsylarynyń aýyzyn qısaıtam dep júrip, qaıtadan kóz qyrlaryna ilige bastady.

Shirkin, oırattyń basyna áńgirtaıaq oınatyp baqqan sol bir kemdikúngi dáýrende qazaqtan da talaı marqasqalar tabylyp edi-aý! Bunyń baıaǵyda taý ishinde quljaǵa talasyp tanysatyn taýtaǵy qurdasy Taılan ákesi Mátige tartqan kózsiz batyr bop shyqty. Taılan biraq, Mátideı emes, qapsaǵaı. Aıaq-qoly jeńil. Ánsheıinde súzetin buqadaı kózin alartyp, syzdap úndemeı dińkeńdi qurtatyn bir toǵa jigittiń aıqaılap jaýǵa tıgende qımylyna kóz ilespeıdi. Qudaıdyń bir qıyn-qystaý jerlerinde janary jalt-jult janyp, arýaqtanyp alady. Taýda týyp, tasta ósken neme, ásirese, urymtaldy bilgish. Qıadan tıiser qıandarda ylǵı sol júrgeni. Sodan da bolar, eki jyldyń ishinde Taılan aty umytylyp, Taýtaılaq atanyp ketti. Qazir qazaqta Orta júzdegi qanjyǵaly Bógenbaı, Qarakereı Qabanbaı, shaqshaq Jánibek, Básentın Malaısary, Uly júzde Saýryq, Raıymbek, Kishi júzde Tabyn Bókenbaı, Tama Eset, Baıbaqty Sholan, Adaı Aqpan, Sabytaı, Tabyldy, Esenqul, Berish Esbolaı, Itemgen, Álim Kıikbaı, Jaýlybaı sosyn osy Taılan degende ishken astaryn jerge qoımaıtyn kisi joq. Olardy ózderi sıaqty jumyr basty pende emes, aspannan eki aıaqtary salbyrap túsken jer qudiretteı kóredi. Olar týraly shyǵarmaǵan ańyz laqaptary qalmaǵan.

Qazaqtyń qalmaqtan pysy asyp turǵan sol bir zamanda «Arqar» urandy tóreniń abyroıy da az bolǵan emes. Orta júz qoldaryn bastaǵan Sámeke, Baraq, Qaıyptar qysyltaıań kúnderde namysty qoldan bergen joq. Jaýǵa judyryqtary qatty tıip, bir-eki aıaýsyz tómpeshtep alǵan soń, qazekeńniń kókiregine nan piseıin dedi. Qaı halyqtyń da qasiretke batqany birdeı bolǵanmen, maqtanyp-masattanǵany ár qıly. Qazaqtyń baǵy júrse — káýkildegen maqtan áńgimesi, gýlegen ósegi, keńirdegin kúnge, kindigin aıǵa ilgen kerdeń júrisi kóbeıip, qaraptan-qarap ishi jarylyp, butqa tolyp bolady.

Jońǵardan ese qaıtaryp, joldary bolǵan bir-eki joryqtan soń burynǵydaı ısi alashtyń jyrtysyn jyrtatyn áńgime kúrt azaıyp, ár ulys qaı urysqa qansha qol qosqanyn, qaı shaıqasta qaı batyrynyń qandaı erlik jasaǵanyn aıtyp, árqaısysy ózdi-ózi ońasha jınalyp, ońasha jelpinisetindi kóbeıtti. Az kúndik abyroıdy qaıdaǵy bir áljýaz áýlet Óseke tuqymynyń shóp bas sultany ıemdenip ketkenine ishteri tarylatyndar da boı kórsete bastady. «Bizdiń pálenshe bolmaǵanda, tap sol arada dáýreniniń qalaı bolǵanyn kórer edim», — deıtinder kóbeıdi.

Ondaı qańqý áńgimege kelgende Jádik tuqymy áýelden de aldaryna jan salmaıtyn. Teksizden shyǵyp, baǵy oza bastaǵan bala sultandy kekep-moshqaǵanda aýzy-bastary quıyn soqqan úıdiń týyrlyǵyndaı jelpildep ala jóneletin. Ondaı áńgimeni kóbine-kóp Baraq bastaıdy dep esitedi. Sámeke óz janynan sóz shyǵaryp qospasa da, Baraqtyń áńgimesine keńk-keńk kúlip bir jasap qalatyn kórinedi. Qudaı Baraqqa biraz nárseni berýdeı-aq bergen. Er dese er, sheshen dese sheshen, aılaker dese aılaker. Maqtandy da, dańǵoılyqty da, aramzalyqty da, kúnshildikti de, qudaı ekeń, ketse soǵan-aq ketsin dep úıip-tógip baǵypty. Bárinen de baqqumarlyqty aıamapty. Ózine aıtqyzsań, aýzyn qý shóppen súrtkenmen, qudaı ony baqtan da kóp qysa qoımaǵan. Bilektisi kóp ný Naımannyń tizgini sonymen nemere inisi Kúshik ekeýinde. Naıman qoly jaýmen shaıqastyń qaı tusynda da kózge tústi. Orta júzde, ásirese, Qarakereı Qabanbaı men Qanjyǵaly Bógenbaıdyń erligine eshkim daý aıta almaıdy. Tek sol ekeýiniń ózi alyp berer abyroı talaı Baraq, talaı Kúshik, talaı Sámekelerdiń kók jelkesin kúdireıtken-deı.

Al Baraq kókjal degen saıyn kúnge qaqyratyndaı kekshıe túsedi. Astyna ylǵı jalyn tizesine tógiltip qara at minip, ústine jaltyraǵan qara shapan kıip, qara buıra kúıek saqaldy jaltyrata tarap, sońyna birinen-biri ótken qara súlik tazy ertip, qara jaldyń basyna qara nópir qolymen opyr-topyr bop shyǵa kelgende qazaq ulystarynyń eń kemi bir jyl úzigin týlatar qara daýyl kóterilgendeı bolar edi. Kisi men kisini, rý men rýdy, ulys pen ulysty jarmastyra qoıýǵa odan epti eshkim joq. Ol ósekti ózgeler qusap pysh-pyshtap ońasha aıtpaıdy. Sharshy tórge shyǵyp ap, sary alasy men qońyr alasy aralas bas tabaqty býyn burqyratyp aldyna qoıyp, sańqyldaı kúlip, sampyldaı sóılep otyryp aıtady. Talaı tórde talaı baǵylannyń basyn mújip otyryp, buny da jeti atasynan bermen qaraı jerden alyp, jerge salypty. «Jaryqtyq bizdiń jaqsylarymyz da qartaıyp keledi ǵoı. Áıtpese, bir-eki jerde qýlyq-sumdyǵymen aýyzǵa ilikti eken dep, úsh arystyń aıbyndy týyn teginde teke atpaǵan, teke atpa da, eki atpaǵan Ábilqaıyrǵa ustatar ma! Jol ana azýy alty qarys Arǵyndy ustap otyrǵan Qaıyptiki emes pe, jetpis myń jylqy bitken Sámekeniki emes pe!» — dep te talaı shalqaqtapty. Qaıyp pen Sámeke álgindeı bura tartar buralqy áńgimege birden qulap túsken túrleri bar.

Qazaqtyń jelkez keregisiniń arjaǵynda aıtylǵan jelbýaz áńgime jetpeı qalýshy ma edi! Aspan astynan yzyń ańdyp jalanyp otyrǵan ash qulaqtar men súıreń tilder sýmańdatqan sýyq sózder ushqan qus, shapqan ań jete almas alty aıshylyq qıyrlarǵa áp-sátte-aq atanaqtap jetip baratyn.

Ábilqaıyr álgindeı kúıdirgi áńgimeniń eshbirin qalt jibermeı estip baqty. Biraq, eshkimge eshteńe dep tis jarmady. Estigeni estigen qalpynda kókireginiń basyna qonaqtap, baıaǵy Qaraqum jıyny tusynda uıalaǵan jelbirek sezimdi janshyp eze tústi. Biraq, sol bes qarýy belindegi qazaqtyń bárin sońyna ertken kúnderi sál nárseden alaburtyp shyǵa keletin ala quıyn kóńilin qaı-qaıdaǵy qysyr qıalǵa bastasa, qazir «qap, bálem» dep tis qaıratqan tymyrsyq yzaǵa tunshyqtyryp, qaıdaǵy bir ashshy oılardyń azabyna salady.

«Jurt ne dese, o desin!» — dep shalqaıýǵa taǵy bolmaıdy. Qaıta kúni keshe qolyna tý tıgende tómpeshtep kózin asha almaı kele jatqan qazaq jurtynyń aldynda talaı boz ekpe sultannyń kemtáýekel, kemparyq sorlylyǵyn betine basyp berse, endi olardyń sál ashyqsa, eńkelep, sál toıynsa shalqalap qalar pátýasyzdyǵyn áshkerelep baǵýy kerek. Ol úshin jurt ózi týraly ne aıtsa, soǵan kerisinshe is isteýi kerek. Qaraptan-qarap mardamsyp júrgen mańqa nemelerdiń ishterin súıtip kúıdirýi kerek.

Ol jurttyń aýzyn ańdyp baqty. El áýeli: «Ábilqaıyr kimniń arqasynda kim bolǵanyn bilmeı júr. Odyrańdaǵan on shaqty batyry bolmasa, shirkinniń shama-sharqyn kórer edik», — dep keý-keýlesti.

Ábilqaıyr bul áńgimeni estip: «Eń aldymen batyrlardyń kóńilin tabýym kerek eken», — dep túıdi. Sultan basymen «Alash» urandynyń týyn ustaǵan Bókenbaıdyń betine esh jerde jel bop kelip kórmepti. Ol basshy da, bul qosshydaı, ne aıtsa da, quraq ushyp turypty. Bókenbaı, Eset, Taılandardyń aldyndaǵy izetine bola Kishi júz batyrlary Ábilqaıyrǵa á degennen ishteri jylyp sala berdi. Onyń mundaı kishiktigin «Arqar» urandylar áýelden saby tóre, qaby qara shatalyǵynan kórse, basqa ordanyń qarashylary: «Pátshaǵar, tóre ekenmin dep tóbelerimen aspanǵa súıkenip alasuryp júrgen ózgelerindeı emes, qashan kórseń de, tal jibekteı esilip turady-aý... Ol til qatqanda ózi balańnyń balasynan da kishi sıaqtanyp ketedi-aý. İshi-baýyryńa enip bara jatqan mundaı ádepti jigitke ońdy-soldy aıtylyp júrgen áńgime qaıbir ońdy áńgime deısiń. İshiń kúıse tuz jalanyń keri shyǵar», - deıtin kórinedi.

Ábilqaıyr odan saıyn boıyn jasyryp, betegeden bıik, jýsannan alasa bola túsedi.

Mundaı sózderge ne sebep bolyp júrgeni de esinde. Qazaq qoly birde qalmaqtyń shet ulysyn shaýyp, Túrkistannyń bazaryn talaýdyń talapaı malyna toltyrdy da jiberdi. Áskeriniń oljaly oralǵanyna máz bolǵan úsh arystyń eki ezýi eki qulaǵynda.

Mıdaı jazyqtaǵy jataǵan qalanyń tóbesinen kókke shanshylyp boı kótergen kók kúmbezdiń áldebir jerinen azanshynyń sarǵaıyp sar tap bop jatqan kól-kósir dalanyń qıyr-qıyryna jetetindeı qyp kúńirente shyrqaǵan ádemi úni estiledi. Saı-súıegińdi syrqyratar qońyr áýez joryqtan qaıtyp jelpinip kele jatqan jaraqty áskerdiń de, júrekteri jarylyp aldarynan shyǵyp turǵan máz-máıram halyqtyń da qulaǵyna maıdaı jaǵyp barady. Sol bir salqyn saz jurttyń bárin sabyrǵa shaqyrǵandaı. Buryn bıik munaranyń basyna telmirip turyp tyńdaǵanda jermen eshbir baılanysy joq sonaý tylsym kóktiń qushaǵyndaǵy kózge kórinbes ǵaıyp peren perishtelerdiń bular uǵynbas tylsym syryndaı jumbaq saz búgin Ábilqaıyrdyń qulaǵyna ózgeshe ystyq estildi. Osy bir tirshilikte ylǵı baǵy janbaı júrgen beıbaq balasynyń mańdaıynan sıpaı otyryp, muńmen jubatqan sorly ananyń góıgóıindeı sherli áýez búgin tula boıyn eljiretip balqytyp bara jatqandaı. «Maǵan ne bolǵan, bunym ne?» — dep oılady kenet eriniń kúmis qasyna baryp mólt tamyp tuna qalǵan móldir tamshyny kórip. «Tý, mynaýym qalaı...» Álde álgi qýanǵan da bir, muńaıǵan da bir degeni osy ma? Bul mundaı borkemik emes edi ǵoı. Qarshadaıynan qasaryspa edi ǵoı. Sonaý bala kúninen bótenniń aldynda syr aldyrmaýǵa tyrysyp sazaryp óskeni qaıda? Osal minezin, olqy qylyǵyn kórse, onsyz da basynan sekirip ketkileri kep turatyn ózge baýyrlarynyń aldynda ylǵı nyq, shegedeı nyq kórinýshi edi ǵoı. Ózderi basqa tóre áýletinen qaǵajý kórip kele jatqan Abdolla sultan balalary óz oshaǵynda ózderi birin-biri múıizdeıtin. Sonda aqtúıebastyń astyna kóp túsetini osy Ábilqaıyrdyń emshektesteri edi. Abdolla sultannyń qaradan alǵan áıelinen týǵan balalardan Óseke balalary óz qoldarynda báribir joq baqty qyzǵanyp qaralaı búlinetin. Óıtkeni, Abdollanyń tóre qyzy áıeli birazǵa deıin bala kótermeı shańyraqtan «ińgá» shyqpady dep ýaıymdap júrgende alǵan qarashy qyzy áıeli oń jaqqa kelin bop túspeı jatyp qoıdaı qozdady. Tuńǵyshy Toqtamysty báıbishe yrym qyp etegine orap ap, ózi emizip, óz perzenti sanap ketti. Ol sol erkeletkennen erke qalpynda qalyp qoıdy da, baq-dáýlettiń qyzyǵyn kórýdeı kórgenmen bılikke qulyqsyz boldy. Al bul áýlettiń el kóziniń suǵyna ilikkeni — osy Ábilqaıyr men báıbisheniń bul týǵan soń eki jyl keıin kótergen qursaǵy Jolbarys edi. Jolbarysy — Jolbarys dese Jolbarys. Eńgezerdeı jalqyn sary jigit at jalynan tartyp mingesin-aq keýdesin jyqpas, aıylyn jımas qalpyn tanytty. Bul sabyrymen kózge tússe, ol órligimen kózge tústi. Jurt ne de bolsa, Óseke áýletine keler endigi abyroıdy osy ekeýinen kútti. Jolbarys týǵasyn Ábilqaıyrdyń kórer shetqaqpaıy kóbeıe tústi. Ony otyrsa opaq, tursa sopaq qylǵysy kelgen týmalastary: «Naısaptyń sazarǵan túri jaman ǵoı. Naǵyz bezbúırektiń ózi ǵoı», — dep qansha múıizdese de, bul bedireıip turyp alatyn. Syr bermeıtin. Sóıtken Ábilqaıyr tek anasymen ońasha qalǵanda ǵana balalyǵy ustap buldanyp bitetin. Oǵan ókpelep bir bultısa, qansha aınalyp-tolǵansa da ılikpeı qoıatyn. Anasy sonda da qasynan ketpeıtin. Bunyń tikireıgen shashynan sıpap:

— Áı, balam-aı, qasaryspa qıqarsyń-aý. Bul minezińmen óz basyńdy óziń tasqa urmasań jarar edi-aý, — dep qoıady da, kóńiline qaıdaǵy-jaıdaǵy túsip góıgóılep yńyrsı bastaıtyn. Anasynyń sol bir muńlyq daýsy ǵana bunyń kókireginde tastaı túıilgen berishti jumsartqandaı bolatyn. Sonda ǵana bul balbyrap uıyqtap ketetin. Shala uıqy qalpy ózin jas nárestedeı sezinetin. Kómeıine birdeńe keptelip, kózine jas tyǵylatyn. Sony kórsetkisi kelmeı, teris qarap jatyp alatyn.

Endi, mine, búgin de aldynan antalaı qarap turǵan máre-sáre Túrkistandy kórgende, mynaý manaýraǵan qońyr sazdy estigende sol bir balalyq sezimi qaıta oıanǵandaı. Ony da ógeı sanamaı, óz perzenti sanaıtyn adam baryn bilgende bir sát boıyn bılep alatyn osy osaldyǵyn marqum anasy ólgeli atymen umytyp ketip edi. Búgin kep esine túskenine qaraǵanda myna qaraqurym jurt buny «ógeıim» dep emes, «óz perzentim» dep qushaǵyn ashyp turǵan boldy-aý.

Ábilqaıyr dúnıege qaıta týǵandaı, samsaǵan sary qoldyń jolyn tosyp turǵan baıtaq shaharǵa bir túrli emirene qarady. Onyń marqum anasy tirilip kep sonaý uly jıynnyń ortasynda buny kútip turǵandaı.

Qojahmet kúmbeziniń mańy yǵy-jyǵy. Qaqpanyń aldy samsaǵan sary qol. İshte — qaq ortadaǵy kisi boıy qol sozym taı qazandy shyrq aınala qorshap ap turǵan qol basylar men rý basylar. Basyna qaqyradaı qyp sálde orap, tula boıy túgel aqqa malynǵan, aq saqaldy aq sur shal mıhratqa shyǵyp ap ándetip tur. Jurt onyń bordan qashap jasaǵandaı appaq músinine, tars jumyq kózderi men bolar-bolmas qybyrlaǵan qaımyjyq erinderine qarap múlgip qapty.

Jeńiske bata berilip, qol jaıyldy. Sultandar men batyrlar ǵımarattyń tór jaǵyndaǵy naqyshtap tastaǵan emen esikten eńkeıe kirip, shaǵyndaý ǵana sharshy bólmege ótti. Qaq tórdegi bıik tuǵyrda altynmen aptalǵan abaja taq tur. Taqta altynǵa malyp alǵandaı sap-sary ala shapan kıip, esikten tájim etip kirgen ár kisige jeke-jeke basyn ıip, qapsaǵaı kári shal otyr. Astyndaǵy taǵy, ústindegi shapany, qaq mandaıyndaǵy kózdi uıalta ushqyn shashqan qyp-qyzyl laǵyl tasy bári jaltyrap, jarqyrap tur. Biraq, júzi sondaı synyq, sondaı jabyrqaý. Bozqyraý kerik qastyń astyndaǵy qysyńqy qoı kózderinde de jylt etken eshteńe joq. Tunjyrańqy. Keńsirik tusta japyryla jyǵylyp, qaıta kóterilip, súıirlenbeı, eki etegi deldıe bitken etti murynnyń astyndaǵy qıaq murt pen qup-qý shoqsha saqaldyń arasynan ázer qylańytqan solǵyn erinderi qylp etpeı sulq jatyr. Shatynaǵan sýyq ta, kúlimdegen jyly da emes osy bir beıjaı bet-álpetten ashý da, qýanysh ta tabý qıyn. Bárshiń orynyń ar jaǵynda ne jatqanyn ańǵartpaıtyn tylsym sabyr jaılap alǵandaı.

Han qasyndaǵy bıler sondaı jadyrań. Tóle qara sur júzine qan júgirip kúreńitip apty. Ánsheıinde syrbaz Qazybek qazir bireýmen qaljyńdasqysy kelip otyrǵandaı qýlana jymıyp otyr. Zamanynda Qarajigit atanǵan doıyr qara Áıtekeniń seltıip turatyn býyryl murty búgin jyltyraı qapty.

Han májilisi ótetin aq saraıǵa shaqyrylǵan jurt túgel jıylyp bolǵan soń Táýke sóz bastady. Aýyr naýqastan endi bas kóterip otyrǵan adamdaı baıaý til qatty. Úninen qajyǵandyq sezilgenmen, sózi shıraq. Eldiń belin bir kóterip tastaǵan abyroıly joryqqa alǵysyn aıtty. Biraq, dushpannyń áli aıylyn jımaı shabynyp turǵanyn, onyń taýyn birjola shaǵyp, mańdaıyn birjola qaıtarý úshin ylǵı da osylaı búkil el bop qaırat qylyp, birigip kúresýdiń qajettigin eske túsirdi. Sosyn jaýdan kelgen oljany bóliske saldy. Qaı ulystyń aldyna qansha mal, qansha tutqyn túsetinin aıtty. Jurt bir-birine qarap qoıdy.

Han endi bul joryqta aıyryqsha kózge túskenderge sıapat tartylatynyn habarlady. Aty atalǵandar altyn taqtyń aldyna baryp, jer tizerlep taǵzym etip, oryndaryna kep otyrdy. Batyrlar men sultandardyń qur qol qalyp jatqan eshqaısysy joq. Eldiń eń sońynan joryq basy bolǵan Bókenbaıdyń aty ataldy. Oǵan Shý aıaǵynan óris, aq boz at pen narkesken qylysh syılandy. Eńgezerdeı batyr shalt qımyldap baryp, han aldyna tizerlep otyra ketti. Táýke arqasynan qaqty. Bir kezde Ábilqaıyrǵa kezek keldi. Han jas sultannyń tusaý keser joryqtarynyń sátti bop júrgenin aıtyp, Yrǵyz ben Torǵaı arasynan jańa áris, aspahanı qylysh, jaýdan túsken bir suqsyrdy syıǵa usyndy. Ábilqaıyr taq aldyna ımenshikteı attap, tizesin búgip, hannyń qolyna erinin apara berip edi, Táýke ıyǵynan qaǵyp, turǵyzyp alyp, mańdaıynan súıdi.

Qysy-jazy qońyr salqyn qalpynan bir tanbaıtyn aq saraıdyń ishine aptap kirip ketkendeı boldy. Ásirese, ıin tiresip mizbaqpaı turǵan jas sultandardyń qulaqtary ot bop laýlap barady. Ábilqaıyrdyń da eki beti dý ete qaldy. Manadan bergi jym-jyrt jurt gý ete túskendeı kórinedi eken.

Ol ornynan tura bergende búıirdegi esik ashylyp, ar jaǵynan áldene jalt ete qaldy. Malyntyp shytyra shymyldyq japqan bir boıjetkendi jetelep tórt-bes áıel kórindi. Qaq ortaǵa kelgesin, mańdaılaryn altyn taqqa berip jer súıip etpettep jata-jata ketisti. Han: «Turyńdar!» — dep ıshara qyldy.

Sol bir sát áli esinde. Aq shytyra sýsyp túse qalǵanda ishinen shoshyna qaraǵan qos nárkes kóz Ábilqaıyrdy sharpyp ótti. Selk ete qalǵan qyz denesi birte-birte búrisip búgilip bara jatty. Jan-jaǵynan antalaı qaraǵan suqty janarlarǵa shydaı almaı, óz-ózinen órtenip barady. Lúp-lúp etken alaý tamaǵy, tań qalǵany ekeni de, shamyrqanǵany ekeni de belgisiz oqys jarq ete qalǵan nárkes kózi, aıaǵynyń astynda jatqan shytyra jamylǵynyń bir shetinen tas qyp ustap alǵan súırik saýsaqtary — bári-bári álige deıin kóz aldynda. Bolat serippedeı shıryǵyp turǵan jas jigit óz-ózinen úgitilip bara jatty. Qyzben qosa ózi de dý qyzaryp, jan-jaǵyna durystap qaraı da almady. Áıteýir, aldyndaǵy qalmaq suqsyryna taqta otyrǵan hannan bastap jurttyń báriniń kózi tegis túskenin baıqady. Esik jaqta áldekimder áldene dep kúbirlesip jatqandaı boldy. Bunyń oń qolynda turǵan jas sultandar tas baǵandaı sostıyp-sostıyp melshıe qapty. Bókenbaıdyń ber jaǵyndaǵy uzyn boıly taramys deneli Jánibek batyr qyz jaqqa moıynyn ántek buryp, qyzyǵa qarap tur eken. Ábilqaıyrdyń kókiregin bir ystyq shoq qaryp ótti. Sol arada baryp boıyn jıyp aldy.

— Dat, taqsyr!

— Aıta ǵoı datyńdy.

— Taqsyr, bul joryqqa úsh arystyń erkek kindigimen birge shaptym. Olardyń maǵan rıza, rıza emesin bir alla biledi, al men jurtyma dán rızamyn. Men myna yqlasyńyzdy jurtymmen birge bóliskim kep tur.

Han bılerge qarady. Bıler maquldaı bas ızesti.

— Ruqsat! — dedi Táýke.

Ábilqaıyr han usynǵan kók moınaq semserdi Bókenbaıdyń oń qolynda turǵan Uly júz Oshaqtynyń bas batyry Saýryqqa usyndy. Sosyn orynyna qaıtyp kep, jońǵar suqsyrynyń aq bileginen qoly dir-dir etip jasqana ustap, Jánibek batyrǵa qaraı jeteledi.

— Áp, bárekelde! — dedi bireý julyp alǵandaı.

Ol Ábilqaıyrǵa áz Táýkeniń óz aýzynan shyqqandaı bop estildi. Sol-aq eken aq saraı toly jurttyń: «Áp, bárekeldi! Jaraısyń!» — dep qaýqyldasa jónelgeni.

Sodan Túrkistannyń bas ǵımaratynyń abaja qaqpalarynan topan sýdaı lek-lek aqtarylyp, aǵylyp shyǵyp jatqan jurttyń aýyzynda Ábilqaıyrdyń aty ketip bara jatty. Qaı jaǵyna qulaq tossa da, estıtini: «Bárekelde, taýyp ketti!» Sol bir jelpingen keý-keý, sol bir maqtaǵan qaý-qaýdyń qulaǵyna osy ornaǵany ornaǵandaı bop kóringen. Biraq, kóp uzamaı kózi jetti: jaqsy ataq, abyroı, dańq júrgen jerde aýyl syrtyndaǵy tasasy mol ury saı jaqtan jel solaı aýnaǵanda múńkip qoıa beretin kúńirsek ıisteı bir qolqańdy qabar sasyq laqaptar da ilese júredi eken.

Ábilqaıyr ol laqaptardy estise de, estimegensidi. Úndegen joq. Úndegende de bitireri shamaly de. «Qazaq basyna is túsip, daǵdarysqa tap bolǵansha aqyldysy men azýlysynyń qadirin bilgen be! Taǵy da talaı kún týar. Sonda kórermiz!» — dep tistendi ol kezde qazirgideı emes, ózine senimi kámil órkókirek jigit.

Kóp uzamaı ondaı da kún týdy. Shet ulystaryn qazaqqa shaptyryp, qaharyna mingen qalmaq qoly qaıtadan jortýyldaı bastady. Bul joly baıaǵy bir az kúndik yntymaqtan aıyrylyp, árqaısysyn kókirekterine nan pisken bir-bir sultan bılep otyrǵan ár ulys ózinshe qaırat qyp eshteńe shyǵara almady. Jońǵarlar qazaqtardyń budan bir-eki jyl buryn alyp ketkenderin muryndarynan qaıta syǵyp aldy. İleniń ushar basyna qanatyn qomdap qonjıa qonǵan jońǵar kúshigeni Syban Raptannyń ashshy shańqyly qazaqtyń talaı qara shańyraǵyn qaralaı qaqyratyp, talaı bastyń qulaq shekesin qaralaı shymyrlata bastady.

Táýke saraıynda taǵy da keńes kóbeıdi. Endi tóńirekten qol qosysar odaq izdemesek, óz betimizben eshteńe shyǵara almaımyz deýshiler kóbeıdi. Qol qosysar odaq izdegende de tý syrttarynan týyrylyp turyp alǵan Reseıden basqa eshkim joq edi. Kómekeıinde kópten turǵan: «Patshaǵa elshi shaptyrsaq qaıtedi?» — degen pikirin Táýke qorǵalaqtap aıta almady. Óıtkeni, myna jıynnyń aldynda bul gáptiń tóńireginde budan buryn da birer ret myqtap taýy shaǵylǵan jeri bar edi.

Ol kezde orys kazaktar tuz alatyn kólderi men súzitki salar ózenderi mol arqa bette ár jer, ár jerden qalqıtyp-qalqıtyp qaraǵaı úıler turǵyza bastaǵan-dy. Áýeli tańsyq qumar qazaqtar ózenge jylqy jaýyp kele jatyp, ne sortań kólderden tuz alyp kele jatyp, joldaryndaǵy qaraǵaı qıyp, qalqa qalqıtyp jatqan qaba saqal beıtanys adamdardy kórip, olardyń árbir qımylyna aıran-asyr qalyp, tańdaı qaǵysýmen boldy.

Olardyń, sirá, qyzyq emes nársesi bolsaıshy! Erkekteriniń aýyzyna nasybaı túsip ketse, tezek asap qoıǵandaı túkirinip, qaıdaǵy bir qaǵazdy shıyrshyqtap orap alyp, kózińdi jeıtin kók tútinin buıdadaı shubaltyp shylym shegetinderi de qyzyq, qonyshy qara sandaryna jetetin bylǵary etik kıip ap, belýardan sý keship júrip aýmaǵyna aýyl syıǵandaı tor kóz aýmen balyq súzetinderi de qyzyq, bárinen de qaıdaǵy bir shıshaǵa quıǵan syldyraǵan kók sýdy jutyp ap, kúshala qosqan qysyraq qymyzyn ishkendeı qyzara bórtetinderi tipti qyzyq. Súıtip júrip, ózderi qatynnan salymdy. Anadaı arshyn tós, qaz moıyn, aı júzdi, aq baltyr arýlar qaıdaǵy bir ter sasyǵan qara shekpenderden góri qamqa tondy han qasyna laıyq emes pe! Sabazdardyń ıyqtaryna kúnte asyp, eki shelek sýdy ilip ap, balapanyn ertken mama qazdaı bop baıpańdap ózen boılap kele jatqandaryn aıtsaıshy. Ákesiniń aldyna qyryq jylqy, úsh toǵyzyn sanap salyp, aýylyndaǵy shýyldaǵan qatyn-qalashyna qorjyny men qoıyn-qonyshyn túgel tonatyp, otyz kún oıynyn, qyryq kún toıyn jasap ázer alyp, el jatqasyn túnniń bir ýaǵynda baryp birer aýyz sózben zorǵa jaǵdaı surasatyn qudaı qosqan qosaqtarynyń shúberekpen qymtaýly omyraýy men taqymyn ómir boıy bir kóre almaı ótetin qazaqtardyń kózderin qyzyqtyrǵylary kelgendeı kókirekterin dirildetip, aq baltyrlaryn jarqyratyp, aıaqtaryn basyp bolmaıtyndaryn aıtsańshy! Sondaı bulǵaqtaǵan erketotaı aq boryq kelinshekterdiń baıynyń qaýǵadaı saqalyna qaramastan bajańdap ursyp jatqandary. Al, álgi árqaısysy bir-bir nar jyqqandaı qaýǵa saqaldar maýyzdaı-maýyzdaı bastarymen ómir boıy bir ǵana urǵashynyń etegine baılanyp ótedi desedi. Dúnıede ondaı da soraqylyq bolady dep kim oılaǵan! Ár eldiń zańy basqa, ıti qara qasqa degen osy ǵoı!

Olardyń jaıaý jarysyn qyzyqtaımyn dep Jaǵalbaıly Qumarbaıdyń sary shildede kógala jylqysyn sazǵa baılap jatar salqyn jaılaýynan aıyrylyp qalatyny óz aldyna bir qyrǵyn qyzyq áńgime. Sonaý Torǵaıdan bastap Qordaıǵa deıingi eki aralyqta sony estip, kózinen jas aqqansha kúlmegen qazaq joq shyǵar!

Qumarbaı birde qoı toǵytyp kele jatyp, orys qonysyndaǵy toıǵa kezigedi. Kók sýlaryn iship, aq ter-kók terge túsip, ábden máz-máıram bolǵan nemelerge sher tarqatysaıyn dese, ermek joq. Qyryq shaqyrymnan qaraqshy qoıyp, báıge shaptyratyn sý aıaq sáıgúlikterdi olarǵa kim beripti!

Sodan shirkinderiń balaqty tizeden asyra túrip tastap, býradaı sandary bult-bult etip jaıaý jaryssyn kep, qaptaldaı tizilip turǵan qatyn-balalary keńirdekteri jyrtylǵansha aıqaılap ózeýressin kep! Mynany kórip Qumarbaı da, onyń qasyna ergen qara nópir nókeri de kúle-kúle ishek-sileleri qatady.

Alty aı jaz baǵlan jep, bas mújýden basqa, qoshqar súzistirip, bala kúrestirýden basqa ermek taba almaı erikken baıdyń kóńili qurtqa shaýypty. Myna qyzyqty ózi ǵana kórip qoımaı, aýylyna da kórsetip, aıran iship, aýyzy ýylyp júrgen sarbazdardyń saýabyn alaıyn dep, álgilerdi qonaqqa shaqyrypty. Qaýǵa saqal nemeler bir kún aqyldasady, eki kún aqyldasady, bir apta aqyldasady, aqyr aıaǵynda júrek jutqan eki-úsheýi arba jegip, shylymdaryn shegip, Qumarbaıdyń aq ordasy qaıdasyń dep tartyp turypty.

İrgesine kep saldyrlap-kúldirlep túsip jatqan beıtanys meımandardy baı balalary hanzadany kútkendeı qol qýsyryp qarsy alady. Tyraıtyp taı jyǵyp, shirentip saba ákelip, aq maı-kók maı qyp aýyz-muryndaryn tyǵyndaıdy. Túrýli irgeniń aldyna jatqyzyp terlerin basqyzady. Jeli basyna aparyp, qoldaryna quryq berip, qulyn ustatyp toqtaryn tarqatady. Baptaryna endi keldi-aý degen kezde, jeıdelerin sheshkizip, balaqtaryn túrgizip, aýyl syrtyndaǵy aıqaı jazyqqa alyp shyǵady.

Atqa mingen Qumarbaıdyń sońyna ergen atty-jaıaýlyǵa qyzyq kerek. Taıly-taıaǵy qalmaı shubyrady. Shań kórmegen maısa kógalǵa jetken soń baı qonaqtaryna qolqasyn aıtady. Qonaqtary Qumarbaıǵa qoıatyn sharttaryn aıtady. Pátýa: «Biz sizden mal da suramaımyz, jan da suramaımyz. Áýeli bireýimiz júgiremiz. Onyń sharshap jyǵylǵan jerine sizder ekinshimizdi atpen aparyp tastaısyzdar. Ol sol aradan qashan sharshap jyǵylǵan jerine deıin júgire beredi. Onyń jyǵylǵan jerinen úshinshimiz júgiremiz. Úsheýimiz qansha jerdi júgirip ótsek, sol jerdiń bárin bizge beresiz», — dep baılanysady.

«Aqtyly qoıym aman, kók ala jylqym aman. Sonda bulardyń qolqa sap turǵany qudaıdyń qara jeri ǵoı. Qara jerdi qol bastap baryp shaýyp almasa, jaıaý júgirip alyp, ne búıirim shyǵady dep tur eken!» — dep oılaıdy Qumarbaı.

— Bolsyn, — dedi basyn ızep.

Sodan úsh qonaq jigit borbaılap shaba jóneldi. Jer alyp qaıdan qyra qoısyn! Aınalasy taı shaptyrymdaı ǵana jerdi ıelenip, basynda shynjyry bar qulaqty qazyq qaǵady. Alaqandaı ala qaǵazǵa áldenelerdi shımaılap ákep, Qumarbaıdyń barmaǵyn bastyrady. Sosyn olar sol ketkennen mol ketip qaralaryn kórsetpeı qoısyn. İshi pysqan baı bir kúni olarǵa balasyn shaptyrsyn. «Analarǵa baryp aıt, taǵy da eki-úsheýi kep, kóńilimizdi kótersin! Shirkinderdiń, aq ter-kók ter bop shaýyp bara jatqanyn kórip, bir kúlip alaıyq!» — desin. Olar da: «Bolsyn!» — deıdi. Taǵy da kelip, burynǵy alǵan jerleriniń ústine taǵy da bir taı shaptyrym jer qosyp ketsin. Súıtip áýeli baı otyrǵan qara jal men orys qonysynyń arasyndaǵy at shaptyrym kógal jazyq qoldy bop ketedi. Qyzyqqa qushtar Qumarbaı taǵy bir jaldyń basyna jyljyp qonady. Eki aradaǵy eń jazyq taǵy da qaýǵa saqal qara shekpenderge buıyrady. Mynandaı tegin qyzyqqa ábden qunyǵyp alǵan Qumarbaı kúngeıge qaraı jyljyp kóshe bersin, ol bosatqan jer qara borbaı qara shekpenderge kete bersin... Kúz kelsin. Kúle-kúle kúmire bola jazdaǵan Qumarbaı Qaraqumdaǵy qystaýyna birjola kóshsin. El kúzeýge qona Qumarbaıdyń aýylynyń balalary burynǵydaı aq súıek oınamaıtyn bolady, aq taıaqty at qyp minip jaryspaıtyn bolady. Balaqtaryn tizeden asyra túrip tastap, eki judyryqtarymen eki omyraýyn soqqylap, quıryqtaryn bultyldatyp júgirip jarysyp oınaıtyndy shyǵarady. Jazda qara shekpenderdi jarystyrǵany Qumarbaıdyń aýylyna qys boıy ishek-silelerin qatyrǵan áńgime bolady. Jaz shyqsyn... Qyzyqqa qushtar Qumarbaı baıaǵydaı kúle-kúle qumarymnan bir shyǵaıyn dep, atam zamannan beri at basyn tirep úırenip qalǵan, baldyrǵany batpaqtaı óz jaılaýyna kóship kelsin... Súıtse, byltyrǵy birer lashyq kóbeıgen. Qulyn baılaıtyn kógaldary aıǵyz-aıǵyz jyrtylǵan. Byltyr aýylyna kep jaıaý jarysatyn nemeler qoldaryndaǵy aýyzdary úńireıgen qos aýyz myltyqty kókiregine tirep: «Kóshińdi qaıtar, egisimizdi taptaısyń!» — dep edireńdeı ketsin.

Qumarbaı qolyndaǵy bes órme doıyr qamshymen ójeńdegen qara shekpenderdi qasqa mańdaılarynan bir josyltaıyn dep turady da, úńireıgen qos aýyz myltyqtan qorqyp, «Pálesinen aýlaq!» — dep sazǵa otyrǵyzyp ketken olardy bir boqtap, sazǵa otyryp qalǵan ózin bir boqtap, kórshi sýdy jaılaıtyn qypshaq qudalaryna taman jyljyp qonýǵa májbúr bolady.

Qumarbaıdyń óz obaly ózine! Shynynda da, áýeli qoıdan qońyr bop sý boıyna úı turǵyzyp, jalańaıaq sý súzip júrgen nemeler birte-birte kóbeıeıin dedi. Jylqy jaıatyn jaıpaý kemerdi jaǵalaı jyrtyp tastap, qaıdaǵy bir kók qyltanaqtaryna bola kóshińniń buıdasyna, atyńnyń tizginine jarmasyp shańqyldasa ketetindi shyǵardy. Qamshyńnan qaımyqpaıdy, salańdaǵan qaıqy qylyshtaryn belderinen bir tastamaıdy, úreı aýyz qara myltyqtary da ylǵı moıyndarynda.

Qazekeń baıaǵydaı anadaıda at ústinde turyp: «Qumyrsqadaı qunjańdasqan tirligińniń aýzyn», — dep keńk-keńk kúletininen qalyp barady. Qudaıdyń qara jeriniń de suraýy bar ekenin seze bastady. Ótkel men sýat basyndaǵy orys qonystaryna qodyrańdap tıisetindi shyǵardy. Áýeli eginin tapap, aýlaǵan balyqtaryn qaıtadan sýǵa aǵyzyp jiberip, qalpaqtary ushyp túskenshe qarq-qarq kúlip qaıtqandy qanaǵat qylyp júrdi. Artynan reti kelgen jerde ońasha kezikken kelimsekterdi ustap ap, Hıýa, Buhar, Samarqannyń bazaryna aıdap aparyp satyp jiberetindi shyǵardy. Artynan izdep keler joqshysy joq. Búgin qotyr baıtalyn alsań, erteń dúrkiretip jylqyńdy qýyp ketetin ıá qazaq, ıá jońǵar, ıá bashqurt emes. Kórip qalsa, aıyryn ala júgirip, myltyq atyp máre-sáre bolady da, kórmeı qalsa qolǵa túsken mundar kózine kók shybyn úımelep kete barady.

Bir dándep alsa, qanaǵatty biletin qazaq bar ma! Talaı qara shoqpar qalqıtyp úı turǵyzyp jatqan orys qonystaryn kórse, shaýyp baryp, tapap ketýdi ádetke aınaldyrdy. Ol ol ma, orys shebindegi otyryqshy elderge qol salýdy kóbeıtti.

Onyń ústine qolǵa túsken orys ekenin ǵana biledi, atasy qaısy, taqtasy qaısy, rýy qaısy, taıpasy qaısy, arysy qaısy — qaperinde joq, tipti dúnıede ondaı nárseler baryn týǵaly-bitti estip te kórmepti, aǵaıyn-jekjatyn surasań, aılap túgili jyldap júrseń de, jetkize qoımaıtyn jer túbinde bop shyǵady, arǵy irgeli orystyń bularmen esh sharýasy joqtaı, áý basta-aq qatyn-balasymen el aınaldyra qýyp, aıdalaǵa aıdap tastaǵandaı, bulardyń tipti patsha ekesh patshalarymen de esh sharýasy joqtaı, ony qurdasynyń qatynyndaı qyp aýzy-murnynan túk qoımaı shabyna boqtaı jónelgenderin kórgende «asaket alla, aq toba» dep jaǵańdy ustaısyń. Endeshe, qazaq erteń qunyn daýlap keletin rýly eli joǵyn bilse, aǵaıyn-jekjaty men patshasynyń ózine atymen kereksiz ekenin bilse, ondaı artynda suraýshysy joq nemelerge bilgenin istemegende qaıtedi, esek mingen saýdagerge saqaldarynan jetektetip, bes-alty qulash sary ala mata men birer qap astyqqa satady da jiberedi.

Súıtse, orystyń da suraýshysy bolady eken. Ony basqa bilmese de, Táýke jaqsy biletindeı boldy. Bir jaǵynan dándegen qarsaq qulaǵymen in qazady dep, orys shebine qol júgirte bastaǵan qazaq suǵanaqtary shı shyǵaryp ala ma dep, ekinshi jaǵynan Qaldannyń qaharly naızasyna qarsy arqa súıeý bola ma dep, myń da toqsan toǵyzynshy jyly7 Tobyldaǵy orys shonjaryna Táshim batyrǵa bastatyp elshilik jiberedi. Táshim batyr orys saýdagerlerin qazaq bazaryna shaqyra barǵan bop, Tobyl shonjarynyń arǵy kómeıin baıqaýy kerek edi. Eger sary ala ıyq orys shonjary: «Qap, bálem, qolyma tústińder me? Saýda dos bolǵylaryń kelse, áýeli aq patshaǵa moıyn usynyńdar!» — dep qodyrańdaıtyn bolsa, onda mysyqtabandap keri sheginip, «kórmegenim sen bolsyn» dep, saý basqa saqına salyp almaı turǵanda, aıaq-qoldy tartyp ala qoıý kerek edi. Eger jyly shyraı baıqalyp jatsa, onda orys ókimetiniń qabaǵyn odan saıyn jylyta túsken jón edi, ne de bolsa, baǵynam dep bas urmaǵanmen qaq mańdaıdan jońǵar naızasy óńmeńdep turǵanda, jon arqańa orystyń kók semserin suqańdatpaýǵa tyrysý maqsat-tuǵyn.

Orys shonjary Táshimniń taýyn shaqpaı qaıtardy. Sol jyly qabaqtyń artyn sýytyp almaıyn dep, Táýke bas-aıaǵy jeti jyldyń ishinde Sibirge bes ret elshilik jiberdi. Qabaı batyr bastaǵan elshilik Tobyl shonjaryna patsha saraıyna arnalǵan syı-sıapat aparyp: «Ótken ereýil, qalǵan salaýat dep burynǵy ýaqytta aramyzda bolǵan qateliktiń bárin umytaıyq. Budan bylaı aqyldasyp otyryp is qylamyz», — dep shurqyrasyp jatqanda, Sary batyr men Keldeı bı Jámish kóliniń janyndaǵy orys shonjaryna baryp, Rossıa men qazaqtardyń arasyndaǵy saýda-sattyqty kúsheıtý jóninde mámle júrgizip baqty8. Qazaqtar bul sharýaǵa tatar, ózbek saýdagerlerin deldal qyp tartty. Eki kelissózde de is ońǵa basyp kele jatyr edi, oryspen odaqtasýǵa qarsy qara shoqparlardyń Ertistiń sahara betine shyǵyp ap túz qazyp jatqan qara shekpenderdi byt-shyt qyp talap, tonap áketkeni. Mundaı jaǵdaıda mámle ońa ma?!

Jámish kólindegi orys ákiminiń sary ala shatyrynda Sary men Keldeı ekeýden-ekeý uzaq otyryp qalǵany. Kúte-kúte taǵattary taýsylar tusta ulyq ta kórinsin. Kúni keshe ǵana mólteńdep qaraıtyn momaqan kózder shatynap shyǵa kelgeni. Qaıqy murttyń bir qıyǵyna pálen kúnnen beri ilinip alǵan emeksi kúlki jym-jylas joǵalǵany.

— Bul qaı qylyqtaryń? Senderdiń qaı sózderińe senýge bolady? — desin ulyq, shatyrdyń esigin serpip ashyp kirip kelsin de.

Myna sózderi manadan beri artqy eki aıaǵynan qaqpanǵa túsken qasqyrdaı bop, quıymshaqtaryn taqyldaǵan taqtaı tesip, typyrshyp otyra almaı otyrǵan eki elshiniń tóbelerinen jaı túsirgendeı boldy.

Tas tóbelerinen shanshyla tóngen shólmekteı sýyq kók kózderge qapelimde týra qaraı almaı búgejektep qalysty.

— Taqsyr, qazaq degen Jaıyq pen Ertistiń arasyn alyp jatqan irgeli halyq. Malynyń sany túgili janynyń sanyn áli eshkim jóndep bilmeıdi. Ondaı yzǵyndaı jurttyń ishinde alasy men qulasy bolmaýshy ma edi. Bizdi munda ondaı-ondaı soıyly men shoqparyna ıe bola almaı júrgen sodyrlar emes, el tizginin ustap otyrǵan ıgi jaqsylar, olardyń ishinde de, ısi alashqa bas urǵyzǵan altyn taqtyń ıesi áz Táýke hannyń ózi jiberdi. Aq patshanyń qaıdaǵy bir quryq súıretken qıyq qulaqtardyń paryqsyz qylyǵyna kúıip-pispeı, ózi tektes el ustar jaqsylar jibergen bizdiń sózimizge kóbirek qulaq asar dep senemiz. Bizdiń halqymyz eldestirmek elshiden, jaýlastyrmaq jaýshydan deıdi. Hanymyz sizge jaýshy emes elshi jiberip otyr. Úı ishinde elshi otyrǵanda syrttaǵy tentek-teliniń yrdý-dyrdýyna nazar aýdarmas bolar. Bizdiń elimizdiń ata-babadan kele jatqan jón-joralǵysy osylaı, — dedi kúızelip otyrǵan Keldeı kúıine til qatyp.

Keldeıdiń taýsyla sóılegenin kórip ulyqtyń kúreńitip alǵan júzine jylt etip kúlki júgirdi.

— Keldeı myrza, bizdiń estýimizshe, siz ben myna otyrǵan Sary myrza ekeýińiz qazaqtar men orys patshalyǵynyń arasyndaǵy tatý-táttilikke meılinshe kúsh salyp júrgen kisiler kórinesizder. Ras pa?

Tyǵyryqqa tirelip, jandary muryndarynyń ushyna kelip otyrǵan eki bı:

— Álbette! O ne degenińiz! — dep qýana bas ızesti. Ulyqtyń júzi qaıtadan kúreńitti.

— Endeshe, Keldeı myrza, óz halqyńyzdyń orys patshasyna degen kóńilinde ala-qulalyq bar ekenin bilip otyryp, bizdiń kásipshi adamdarymyzdy Ertistiń qyr betine nege shaqyrdyńyz. Álde qazaqtyń qandy balaqtaryna ońaı jemtik taýyp bergińiz keldi me?

Nyq otyrǵan eki bı mynany estigende oryndarynan atyp turdy. Manadan beri sabyr saqtap sózge aralaspaǵan Sary tamaǵyn kenedi.

— Taqsyr, ol tentekterge elshi jiberip otyrǵan Táýke hannyń da, elshi bop kelip otyrǵan myna bizdiń de eshqandaı qatysymyz joq. Qajet deseńiz, hanymyz alty aıshylyq jerdegi myna oqıǵany áli estimegen de bolar. Estise, mundaı soraqylyqty aıaqsyz qaldyrmaıtyny sózsiz. Biz oǵan elshi basymyzben kepildik bere alamyz.

Eki beti shoqtaı janyp turǵan qyp-qyzyl ulyq taǵy da kúlip jiberdi.

— Durys aıtasyz. Oılarymyz bir jerden shyqty. Táýke han orys shebine qol salatyn tentegi men telisin tyıyp alǵansha aq patsha kelissózdi kidirte turǵandy durys dep sanaıdy. Álgi qaraqshylar qazaq zańymen jaýapqa tartylyp, bizdiń kásipqorlarymyzdyń shyǵyny qaıtarylyp, barymtashylar atqa baılap áketken tutqyndarymyz óz úıirimizge qosylǵansha, sizderdi osynda qaldyrýdy maqul dep taptyq. Kóregen de aqyldy hanyńyz orys patshasynyń bulaı etpeske amaly joq ekenin túsiner de, bizdiń mundaı lajsyz sheshimimizdi maquldar, óziniń mártebeli elshilerin mynaý yńǵaısyz jaǵdaıdan qutqarýdyń amalyn tezirek qamdastyrar dep senemiz. Sondyqtan da, qapalanbańyz. Kóp uzamaı bul áńgimeni qaıta jalǵastyratynymyzǵa bizdiń jaqtyń senimi kámil. Árıne, sizder bizdiń qosynymyzda buryn mundaı turmys qurmaǵandyqtan biraz qolaısyzdyqqa ushyraıtyndaryńyz ras. Biraq, maǵan senińiz, sizderdiń mundaǵy jaǵdaılaryńyz álgi qaraqshylar artyna óńgerip áketken bizdiń týysqandarymyzdyń jaǵdaıyna qaraǵanda áldeqaıda jaqsy bolatyny sózsiz.

Ulyq ornynan turyp, basyn kekjıtip shyǵyp ketti. Sol-aq eken, kenet shatyrdyń esiginiń aldyna kók súńgileri jalańdap soraıǵan-soraıǵan eki sarbaz kep tura qaldy.

Eki bı otyrǵan oryndarynyń lezde-aq elshi qabyldaıtyn mámlehanadan abaqtyǵa aınala qalǵanyn birden túsinip, bir-birine bas shaıqasty.

Myna habar dúńkildep Túrkistanǵa da jetti. Táýke: «Qaıdaǵy bir qaraqshylarǵa qarymta qyp qudaı joldy elshini ustap qalý degen dúnıe jaralyp, sý aqqaly estimegen nársemiz edi. Aldıar taqsyr, bu ne qylǵanyńyz», — dep Petr patshaǵa hat jazdy. Máskeýdegi Petr patsha Túrkistandaǵy Táýkeniń bul sálemin aldy ma, almady ma, kim bilsin, Tobyldan elshilik keldi. Elshilik sary ala qaǵazǵa qyzyl sıamen saýdyratyp jazylǵan qysqasha hat ákeldi. Onda «Tentek-telimdi tıam dep ýáde ber» dep talap qoıylypty. Táýke hatty aldy. Kerýendi ustap qalmaı keri jóneltti. Onysy orys ákimderi ashý ústi qylyqtarynan áli de aınyr, elshilerimdi ózderi-aq qaıtarar dep dámetken edi. Onyń ústine qalmaq jaǵynyń da digirleýi kóbeıgen-di. Mundaı jaǵdaıda qazaqqa eki jaqtyń birdeı qyrǵı qabaq qaraǵany qıyn túsetini ras edi. Ol kezde orys shebine shabýyldap júrgender Táýkeniń quryǵynan áldeqashan shyǵyp ketkender-tuǵyn. Reseımen odaq bolý máselesi sóz bolǵanda qazaqtyń ıgi-jaqsylary ádettegideı ekige emes, úshke bólingen-di. Bir jaǵy patshamen odaqtasýdy atymen aýyzǵa alýǵa qarsy boldy. Ekinshi bir toby, ol topta Qaıyp sultan da bar, patshadan kómek surap qana qoımaı, jarym-jartylaı baǵynamyz dep te dámelendirý kerek desti. Al, Táýkeniń ózi bastaǵan top: «Baǵynamyz dep azat basymyzdy qul qylyp almaı, at quıryǵyn úzisemiz dep, jel jaǵymyzǵa shyǵaryp almaı, terezesi teń eldershe dostyq qarym-qatynas ornataıyq!» — degendi jaqtady. Reseımen odaqtasýdy unatpaıtyndar eki arany shıelenistire túsýge jantalasyp baqty. Mundaı jaǵdaıda, Táýkeniń orys ákimshiliginiń úzildi-kesildi talabyn oryndaýǵa da, oryndaı almaımyn dep ashyp aıtýǵa da jaǵdaıy joq edi. Ýáde berip turyp oryndaı almasa, óziniń álsizdigin sezdirip alady. Oryndamaımyz dep ashyq aıtsa, mańdaıdan digirlegen qas dushpannan qutyla almaı turǵanda, jelkeden jáne bir jaý taýyp alady. Sondyqtan da, ákki Táýke qazaq handyǵynyń shyn qaýqarynyń qandaı ekenin patsha sezip qoıǵansha, ne shik, ne búk túspeı, aqyryn ańdaı turǵandy maqul kórdi. Bir myń bir júz on úshinshi jyly9 ol Tobylǵa Tumanshy men Qabaıdy elshilikke jumsady. Orys shebin buzyp júrgen buzaqylarǵa eshqandaı qatysy joǵyn, eger patsha ákimshiligi olardy ustap alyp, jazaǵa tartsa, óz tarapynan eshqandaı qarsylyq bolmaıtynyn bildirdi. Mundaı jaýapqa Tobyl ákimshiligi qaıdan qanaǵattansyn! Táýkeniń máımóńke jaýaby mazaq áńgimedeı kórindi. Abaqtyda jatqan qazaq elshisine júgirdi. Sary ári ish qusa, ári súzek shyǵyp, dúnıe salǵan-dy. Keldeı jalǵyz qalǵan. Oǵan patsha ulyǵy baryp: «Hanyń seni bosatyp alýǵa eshqandaı áreket jasamaı otyr. Qaraqshylaryna tyıym sala qoıatyn túri kórinbeıdi. Bul áńgimege óziń aralaspasań bolmaıdy», — dedi. Keldeıdiń búıtip jyl jarym ýaqyt abaqtyda jatyp qalǵany, ásirese, qaıyn atasy Túrkibıdiń qabyrǵasyna qatty batty. Orys shebine ústi-ústine shabýyldy kúsheıtti.

İrgesinen dúbir kóbeıip, tynyshtyqtarynan aıyrylǵan Tobyl shonjarlary ony kúlli qazaq ordasynyń jasap otyrǵan qysymy dep uǵyp, Táýke hanǵa elshi jiberýge májbúr boldy. Tumanshy men Qabaı kelip ketken soń bir jyldan keıin qasyna Jolaı Shamanaı uly degen tatar tilmashty ertip eki patsha elshisi Túrkistanǵa jol tartty. Táýke ol elshilikti áýeli ońasha áńgimelespeı turyp, birden kúlli rý basylary bas qosqan alqaly jıynǵa shaqyrtty. Rý basylary eki elshini kórgende birden jabyla ketti, qashan Keldeı bosatylǵansha Túrkistanda ustap qalýdy talap etti.

Reseımen eki ortadaǵy qarym-qatynas burynǵydan beter buzyldy. Ásirese, qazaqtardyń bir myń bir júz on besinshi jyly10 Semiz kól janynda orys-tatar jasaǵyn túp-túgel qyryp ketkeni Tobyl ákimderiniń arqasyna aıazdaı bataıyn dedi. Keldeıdi tutqynnan bosatpasa, istiń arty nasyrǵa shabýǵa aınalǵanyn uqqan olar Petr patshadan Táýke hanǵa elshi jiberýge ruqsat aldy. Dál osy kezde, Keldeıdiń abaqtyda jatyp jazǵan hatyn alǵan Táýke Tobylǵa qasyna Túrkistanda amanatqa ustalyp qalǵan orys elshiliginiń qyzmetkeri Aleksandr Alemasov pen tilmash Jolaı Shamanaevty ertip Taıqumyr bı Atalyq ulyn jóneltip edi. Oǵan: «Keldeı elge qaıtpaıynsha, orys elshisi Neprıpasov ta qaıtarylmaıdy, bul talabymyz oryndalmasa at-quıryǵyn birjola úzisemiz», — dep ashyp aıtý qatań tapsyryldy. Táýkeniń oıynsha, mundaı úzildi-kesildi talap eki jaqty ıá birjola uǵystyrýǵa, ıá birjola shyǵystyrýǵa tıisti. Aıtsa aıtqandaı-aq, patsha Keldeıdi bosatyp, at-shapan aıybyn tólep, eline rıza qyp attandyrýǵa ámir etti. Keldeı Tobyl kazaktary Fedor Skıbın men Matveı Troshın degen eki elshi Túrkistanǵa barǵan kezde qaıtarylatyn boldy.

Ádette qazaq hanyna kelgen patsha elshiliginiń quramynda boıar áýletinen bireý bolýshy edi. Bul joly Tobyl ákimshiligi istiń arty ne bop ketedi dep ásirese saqtyq jasap, elshilikti qarapaıym kazaktardan ǵana qurdy.

Eki myń shaqyrymdaı jol júrip Túrkistanǵa ábden ıt zyqylary shyǵyp ázer jetken elshilik Aq saraıdyń tabaldyryǵynan attamaı jatyp qaıdan keldimge tústi. Sup-sur qabyrǵalar da, ıin tirese tizile qalǵan ıgi jaqsylardyń tunjyraǵan qabaqtary da, han taǵynyń tý syrtyndaǵy jasaýyldardyń qolyndaǵy kók naızalar da, esiktiń eki bosaǵasyndaǵy saqshylardyń qolyndaǵy kóz qaratpaı jarqyldap turǵan jalańash qylyshtar da aqpannyń aq qyraý tańyndaı nazar shashyp baqty. Bosaǵadan ımene attaǵan eki jat jerlik hanǵa kelgen elshiler emes, sotqa kelgen qylmyskerler sıaqty taq aldyna kep júginip otyra ketisti. Olarǵa durystap kóz tastaǵan eshkim bolmady. Oń qanatta óńmeńdeı shabynyp otyrǵan irkildek sary kisi kúrkireı til qatty.

— Mynalar ózi qaıyrshy ma, elshi me!?

Sol-aq eken manadan beri oqtaý jutqandaı kekireıip únsiz otyrǵan bıler jamyrasa jóneldi.

— Iá, deseıshi... Elshi bolsa, hanǵa ákelgen tartý-taralǵysy qaıda?

— Aý, bulardyń álgi aq patshamen násildes shoshaq bórik tóreleri bolýshy edi ǵoı...

— Baıyr ma edi, boıyr ma edi... Áıteýir, aq súıekpiz dep tumsyqtaryn kókke kóterip kergip bitetin.

— Durys aıtasyń. Úsh arystyń noqtasyn ustaǵan áz Táýkege kisi quryǵyndaı japataı kıgen japyryq ókshe qara shekpenderin elshilikke jiberip, bul Tobyldyń ulyqtarynyń keýdesine nan piseıin degen eken!

— Iá, mynalary ashyqtan-ashyq basyný ǵoı.

— Toqtasaı, áýeli tilge keleıik te!

— Joq, tilge keltirmeımiz. Arýaqty aq ordanyń qadirin ketiretin qaıdaǵy bir jalań aıaqtarmen myljyńdasyp otyrar jaǵdaıymyz joq. Bul ara Túrkistannyń bazary emes, han ordasy.

— Mine, durysy. Tobyl ókimeti astamsydy eken dep kelissóz bastaýǵa ruqsat etpeımiz.

Táýke tostaǵandaı júzik salǵan oń qolyn kókke kóterdi. Jurt jym boldy.

— Barshańyzdyń da toqtamdaryńyz osy ma?

— Osy!

— Iá, solaı!

Táýke saraı ishindegilerge «basqa oıda otyrǵan qaısyń bar?» degendeı shetinen bir-bir shanshyla qarap shyqty. Jurt jabyla bas ızesti.

Han bir kúrsinip qoıyp, esik jaqqa belgi berdi.

Taq aldynda júginip otyrǵan eki elshini eki tóleńgit kep turǵyzyp ap esikke qaraı alyp júrdi.

Sodan olar qonaq úı ekenin de, abaqty ekenin de aıyryp bolmas bıik shym dýalmen qorshalǵan ońasha jaıǵa ákelinip salyndy. Dýal syrtynda — naıza ustaǵan jasaýyl. Dýaldyń ishki betinde — jalańash qylysh ustaǵan jasaýyl. Aýlanyń tór jaǵyndaǵy jataǵan úıdiń esiginiń aldynda — aıbalta ustaǵan jasaýyl. Áıteýir, olardy jaý alyp ketetindeı qorǵashtap baǵypty.

Kún shyǵyp kele jatqanda eki-úsh tas qumanǵa kók sháı quıyp, bir jaıpaq tabaqqa tandyr nan salyp, aldyna ala japqysh baılap, omyraýyn ashyq tastap, jolaq shapandy malaı kirip kep, kúıek saqaly jyltyldap:

— Marhamat etińiz! — dep turǵany.

Tús aýyp bara jatqanda tóbesine úıme tabaq kúrish kóterip álgi malaı taǵy da jetip keledi. Taǵy da sol — «Marhamat!»

Kún batarda tas qumanyn tasyrlatyp taǵy da sonyń qylqıyp kelip turǵany.

Búgin de kóretinderi sol ylǵı — kúıek saqal malaı, estıtinderi sol ylǵı — marhamat.

Erteń de kóretinderi sol ylǵı — kúıek saqal malaı, estıtinderi sol ylǵı — marhamat.

Búrsúgúni de solaı, arǵy kúni de solaı.

Naýryz týa álgindeı jaǵdaıǵa tap bolǵan elshilik shilde bastalǵansha shym dýaldan ári attap kórgen joq. Shilde bastalǵanda eki jyl boıy abaqtyda otyryp, sary aýrýǵa ushyrap, baýyry jıdip, óne boıynyń bári sap-sary bop irip ketken Andreı Neprıpasov odan arǵyǵa shydaı almaı jat qalada jan tapsyrdy.

Orys elshiliginiń adamdary bir iske bel býdy. Tamaq ákeletin malaıdan ony-muny habar suraýdy kóbeıtti. Malaı bir kúni tamaqty aldaryna qoıyp jatyp, eki elshi Skıbın men Troshındi syrtqa ońasha shaqyryp áketti. Sóıtse, Táýke óz adamdarynan jasyryp Buqarǵa deıin eshkim tıispeıtin kepil qaǵaz berip jiberipti.

Qarashanyń bas shamasynda elshilik ornalasqan ońasha jáı qańyrap bos qaldy. Qashqyndar Buharaǵa baryp, odan Jaıyq pen Edil asyp, Ýfaǵa jetip, eki jyl degende áreń-áreń Tobylǵa oraldy.

Sosyn-aq Reseımen eki ortada aıaq-iz atymen sýynǵan-dy. Burynǵy burynǵy ma, jońǵarǵa Syban Raptan qontaıshy bolǵaly qazaqtyń qabyrǵasy qaqyrap sógile bastady. Ásirese, Talas pen Shý boıyndaǵy yzǵyndaı eldi qan soqta jasap qyryp, aıdarly men tulymdyny on myńdaı aıdap áketkeni janǵa batty. Qazaqtardyń tentek jaǵyna da es kireıin dedi. Patshamen kelissózdi qaıta bastasaq qaıtedi dep qyńqyldaı bastady. Táýkeniń oǵan júzi shydamady. Solaı júrip-júrip baryp birazdan soń Tobylǵa elshi attandyryp edi, onysy orta jolda oırattarǵa qoldy bop ketti. Ákki han endi qazaqtyń óz aýzyn myqtap alýǵa bel býdy. Biraq, qazaq uıtqysynyń kúshi on jylǵa jeter-jetpeste qaıtadan toz-toz bop irı bastady. Az kúndik tabysqa mas bolǵan ker aýyz sultandar bet-betimen kekireıip ketti. Olardyń shalqaq basyn jalynyp-jalpaıyp júrip qaıtadan ıliktirýge qıyq kóz jońǵar qudaıdyń qutty kúni qıqýlaı tıisip mursha bermeı qoıdy. Onyń ústine jaǵadan alyp jatqan jaýǵa týdy ózi kóterip, alamandy ózi bastap baryp baq synaýǵa shamasy jete qoıar túri joq.

Al, qańqasyn súıretip barady eken delik. Sonda tolǵaı shanshar kók naızaǵa qolynyń qýaty jetpeı, saýdyraǵan kári jiligin maıdan dalasynda shashyp alyp, kebenek kıip baryp, kebin kıip qaıtyp júrse, myna jurty qara boranda jer tarpyp alǵa túsetin aıǵyrynan aırylǵan bassyz úıirdeı toz-toz bop tozyp ketpeıtinine kim kepil!

Baqsa, qashanǵy ıt jyrtqan qaqpysh qara teriligine basyp, keshe ǵana kórmesteı bop júz shaıysyp ketken ala kóz jatqa qaıtadan elshi shaptyryp, elpektep basyn ıip, jalynyp-jalpaıýdan basqa joly qalmapty. Orystyń álgi tepse temir úzetin jas patshasy: «Qap, bálem, kári qaqpas, solaı ma eken! Shalqaısań da, shamańa qarap shalqaımaısyń ba? Shalqaıam dep, óz aýyz omyrtqańdy óziń omyryp ala jazdaǵan shyǵarsyń!» — dep tabalaıtyn shyǵar. Tabalasa, tabalasyn... Aqylyń jetip turǵan jerge dármeniń jetpeı tursa, taba bolmaǵanda qaıtpeksiń! Dúnıede arystan basymen qyńsylaǵan kúshigenderge kósh basshy bolǵannan artyq qorlyq bar ma eken? Qarsaqtaı ǵana qaýqary bola turyp, jolbaryspyn dep jóndi-jónsiz jonyn kúdireıtip, kóringenmen shaqyldasyp tistesip baǵatyn táıtik jurtqa bas-kóz bolýdan asqan azap bar deısiń be! Eńkeıe salar jerde olar: «Shalqaıyp baq!» — dep shaptyǵady, shalqaıa-shalqaıa shatyń aıyryla jazdap turǵanda: «Oıbaı-aý, qarap otyryp ólemiz be, tilińniń ebi qaıda, bir amalyn tappaısyń ba?» — dep tapsynady. Basyńnyń altyn kezinde baqyrdyń orynyna jumsaıdy, baqyrǵa aınalǵan kezińde: «Altynnyń orynyna júrmeısiń, nasharsyń, námartsyń!» — dep digirleıdi.

İshinen qan jylap tursa da, kóp tobyrdyń aıtqanyna kóndi. Ózi elshi jiberer edi. Ókpeleri qara qazandaı bop otyrǵan ulyqtardyń talaqtary tars aıyrylyp birden syrt aınalyp ketýi múmkin ǵoı. Sondyqtan orys shebine jaqyn otyrǵan ulysbekterin paıdalanǵysy keldi. Olarǵa oırattardyń qolyna túsip jatatyn orys tutqyndaryn bosatyp alyp solardan Tobyl ákimderine: «Qazaqtar endi sizderge tıispeıdi. Máńgi-baqı tatý-tátti turǵysy keledi», — dep sálem aıtqyzdy. Tipti bir-ekeýine aq patshadan qontaıshyǵa qarsy soǵysqa kómek surap jalynyp-jalpaıtyp hat ta jazǵyzdy. Biraq, onyń bárine óziniń esh qatysy joqtaı, álgi ulysbekterdiń ózinen shyǵyp otyrǵandaı qyp kórsetip baqty. Onysy orys patshasynyń aldynda betiniń shirkeýliliginen ǵana emes edi. Ol aq patsha bir kezde óz elshisine astamdyq kórsetken asaý handy muqatý úshin baıaǵydan beri onyń aıtqandaryna qulaq aspaı kelip, endi qol astyndaǵylardyń qolqasyn oryndap, qyr kórseter me eken dep esep qylǵan-dy. Ol esebi ońǵa bassa, sary ala ıyq orys sarbazdaryn óz áskerine qosyp qontaıshyǵa qarsy joryqqa attandyrmaq edi. Tipti myń bir júz jıyrma toǵyzynshy jyly Tobylǵa eki elshisin jibergende de: «Táýkeden keldik dep júrmeńder. Qazaq ordasynan kelgen elshimiz deńder. Biraq, bizdiń sizge qandaı maqsatpen kelgenimizden han da habardar deńder», — dep tapsyrǵan. Ondaǵy oıy — Sibir ákimshiligi elshilikti jyly qabyldap, jaqyn yńǵaı tanytyp jatsa, odan arǵy mámlege ózi tikeleı aralasý edi.

Elshilikti sol jyly qyrkúıek aıynda Sibir ákimi Gagarın qabyldady:

— Sibir gýbernıasynan qazaq ordasyna shapqynshylyq bolmaıdy. Qol astyndaǵylarǵa sizdermen tatý-tátti turýǵa buıryq berem, — dep ýáde etti.

Toqtap qalǵan saýda-sattyqty qaıta jandandyrsh, saýda jasaı kelgen qazaqtar men buharlyqtardan alym-salyq almaýǵa kepildik berdi.

Sol tusta patsha ákimderine Táýkemen jarysyp, Qaıyp ta ústi-ústine elshilik jóneltýmen boldy. Shamasy, oǵan ózi ádeıi boı tasalaı turyp, syr tartyp kórý úshin, óz atyńnan elshi jiber dep aqyl berip júrgen Táýke bolsa kerek. Sonysyn maldandy ma, joq aǵasy qartaıyp kele jatqanda jurt aldynda abyroı alyp qalǵysy keldi me, — Qaıyp bul iske bar ynty-shyntyn salyp baqty.

Ábilqaıyr ol tusta Patshamen odaq jasaý jáıi sóz boldy-aq, til men jaqtan aıyrylyp buǵa qalatyn. Áz Táýkeniń ózi abyroı taba almaı jatqan jamanatty iske aralasyp jyny bar ma! Onyń ústine ylǵı shetkeri ulystardy bılep, shalǵaıdy jaılap, kórshi jurttardyń aq patshaǵa degen qas-qabaǵynan da biraz habardar-tuǵyn. Qalmaq taıshylary da, bashqurt tarhandary da ol jaıynda sóz bolsa, jıralańdap, qolyn bir siltep shyǵa keletin. Olarǵa aıtqyzsań-aq patshanyń da jarylqap jatqany shamaly.

Ábilqaıyr kópke deıin sol pikirmen júrdi. Tóýkeni qostasa, onsyz da qıt etse, shıge shanshyp kóz túrtki qyp baǵatyn jas sultandardyń nazaryna iligedi, olardy jaqtaıyn dese, ózinen kóp úmit artyp, qoshamet kórsetip baqqan aǵa han men el ustar kári bılerdiń jel jaǵynan shyǵyp qalady. Onsyz da eki ottyń ortasyndaǵy áýre-sarsań basyn qur bekerge jamanatqa qaldyrǵysy kelmeıdi. Ol jyldary qazaqtardyń orys shebine jortýyly tym kóbeıip ketip edi. Ábilqaıyr olarǵa tikeleı aralaspaǵanmen, qashqyn tatarlar men qaraqalpaq qoldaryna kúsh qosyp turdy. Solarǵa ilesip sonaý Qazanǵa deıin baryp qaıtqany da bar. Reseıdiń shyn jaǵdaıyn da sonda sezdi. Sóıtse, olar Tobyl saýdagerleri men qashqyn tatarlar aıtyp júrgendeı sorly memleket kórinbedi. Qol astyndaǵy qalmaq pen bashqurtty syrt jurttarǵa basyntpaı turǵandary da ras sıaqty. Endi ol orys shebinen aıaǵyn tartaıyn dedi.

Súıtip júrgende, sonaý Yrǵyz boıyndaǵy óz ulysyndaǵy Ábilqaıyrǵa aty aq sabyn bop terlegen shabarman keldi. Tań atar-atpasta aýyl shetine «oı baýyrymdap» shaýyp kirgen sýyt júrginshiniń ájeptarqy aıqaıynan jurt birden aıaqtaryna minip, tikesinen tik turdy.

At ústinen domalap túsken shabarmannyń bar aıtqany:

— Áz Táýke dúnıe saldy!

Muny estigende el úrpıisip qaldy. Erkek kindik jalma-jan bes qarýyn asynyp atqa qondy. Ana jaldyń basynda da — andyzdap kele jatqan bir jurt. Myna jaldyń basynda da — andyzdap kele jatqan bir jurt. Báriniń de mingeni qara. Báriniń de kıgeni qara. Báriniń de unjyrǵasy túsip ketken. Báriniń de júrisi sylbyr. Ánsheıinde kókke oınatyp jalaqtatyp ustaıtyn kók naızalaryn, jelekterin jerge salbyratyp súıretip keledi. Báriniń de boı túzegen baǵyty — Túrkistan.

Kúlli Túrkistan azan-qazan. Kúlli Túrkistan qara jamylǵan. Kúlli Túrkistannyń betteri isip, daýystary qarlyqqan. Kúlli Túrkistan topyraqqa bylǵanyp jer baýyrlap jatyr. Kóktegi arsyz kúnnen basqa jadyrap, jarqyrap turǵan eshkim, eshteńe joq.

Qojahmet kúmbezi úsh arystyń ıgi jaqsylaryna lyqa toly. Han májilisi ótetin aq saraıda aq shymyldyqtyń ar jaǵynda júzin qubylaǵa qaratyp uzynynan túsip Táýke jatyr. Ony ısi qazaqtyń betke ustar sultandary, bıleri, batyrlary kúni-túni mizbaqpaı kúzetip otyr. Báriniń de eńsesi túsip ketken. Báriniń de kóńilderi qaıaý. Báriniń de óńderi bop-boz. Bári de bastaryn omyraýyna alyp oılanyp qalǵan. Bir jurttyń bar qadyr-qaıratyn, aqyl-parasatyn arqalap júrgen osy bir azǵantaı top aq shymyldyqtyń ar jaǵynda uzynnan sulap túsken kósh bastarlarynyń mynaý qazasynan kóp jáıdi ańǵaryp, kóp jáıǵa qanyǵyp otyr.

Órnegine zer tókken parsy kilemine oranyp shymyldyqtyń ar jaǵynda eńsegeı boıly er Esimniń nemeresi, salqam Jáńgirdiń bel balasy Táýke jatyr.

Onyń boıyndaǵy bes júz jyldan beri dúnıeni dúrliktirip kele jatqan óktem áýletiniń dúleı qany qazir joıqyn júrisinen jańylyp ánsheıin bir qyzyl irkildikke aınalyp uıyı bastady. Aq jamylyp, kebin oranyp jatqan mynaý meńireý múrdeniń on altynshy atasy aspan astyn túp-túgelimen tizesine basqysy kelgen qaharly Shyńǵystyń ózi-tuǵyn. Shyńǵystyń tula boıy tuńǵyshy Joshy on úsh ul súıgen adam desedi. Onyn tórteýi Duǵajisa, Esen, Bári, Muhambet dúnıeden tuqym kórmeı ótipti de, qalǵan toǵyzy - Batý, Sháıban, Táýel, Tańǵut, Buǵala, Suńqar, Jympaı, Toqa-Temir, Udyr áýletteri tarydaı tasyp, bıdaıdaı bórtipti. Qazaq ulystaryndaǵy handar — solardyń Toqa-Temiriniń urpaǵy kórinedi. Toqa-Temirden Oryn-Temir, Óz-Temir, Baımur, Baıan degen tórt ul týypty, qazaq handary sonyń Óz-Temirinen taraıdy. Óz-Temirdiń belinen Qaraqyr, Sarsha, Abaı, Qoja — tórt áýlet jaratylǵan. Sonyń Qojasynan Sadyq, Bádik degen eki ul bolady. Bádikten Altyn Ordanyń basy pispeı, bet-betine pyshyraı bastaǵanda Aq Ordadan qalyń qolmen attanyp baryp, qaıtadan qylyshtyń kúshi, naızanyń ushymen biriktirmek bolatyn ataqty Orys han týady. Orys han jeti ul, bes qyz súıipti. Toqtaqıa, Qutlyqbuǵy, Tuǵlyq, Bolat, Quıyrshyq, Toqtabolat, Seıdahmet, Seıdaly atty jeteýdiń qazaq taǵyn ıemdengenderi — Toqtaqıa men Qutlyqbuǵynyń urpaqtary eken. Toqtaqıanyń Bolatynan Kereı han týady.

Sol Kereı Jánibek degen sultanmen birge Deshti Qypshaqty bılep otyrǵan Sháıban tuqymymen at quıryǵyn úzisip, qol astyndaǵy ulystaryn Shý boıyna aparyp, óz aldyna qazaq degen el etpeı me! Kereı Toqtaqıanyń nemeresi bolsa, Jánibek Toqtaqıanyń týǵan baýyry Qutlyqbuǵynyń shóberesi edi. Qutlyqbuǵydan Altyn Ordanyń taǵyna otyrǵan Quıyrshyq han týsa, odan ákesiniń jolyn qýyp, taq minip, táj kıgen Baraq han týmaı ma! Ol Mirseıit, Mirqasym, Ábýseıit deıtin úsh ul súımeı me! Sonyń kenjesi Ábýseıitti jurt Jánibek dep atap ketipti.

Qazaq jurty Shý men Qordaı boıyna kep ornyǵyp, óz aldyna tútin tútetkesin alǵashqy hany qyp Kereıdi saılaıdy. Ol ólgesin balasy Buryndyq buıda ustaıdy. Buryndyqtan keıin taqqa Jánibek otyrady. Jánibek ólgesin el tizgini Buryndyqtan qalǵan Saıhyn, Sánjar-Jahan, Jahan-baqtylardyń eshqaısysyna buıyrmaı, birjola Jánibek áýletine aýysady.

Jánibektiń balasy toǵyz eken: Jırenshe, Mahmut, Jádik, Qasym, Aıtyq, Óseke, Qanbar, Tanysh, Janysh. Saýrandy bılep turǵan Jırenshe men Sozaqty bılep turǵan Mahmut ákeleriniń tiri kezinde-aq Sháıban áýletimen shaıqasta oqqa ushady. Qazaq bıligi eki aǵasy ólip, qalǵan áýletke ózi bas bolyp qalǵan Jádikke solaı tıedi, áıtpese, aldyndaǵy eki aǵasynyń bireýi bolmasa, bireýi tiri bolǵanda Jádiktiń de balalary Óseke balalary qusap, tórge attap shyǵa almaı, oń jaq bosaǵada jambastaryn shiritetin edi. Sóıtken Jádik Shaqybek, Shaqpahyt atanatyn, keıin aqsaq Temir áýletin Úndi asyryp jiberetin Muhambet Sháıbanıdyń qyspaǵyna ushyraıdy. Aqyry sol Muhambettiń soıylyn soǵyp júrgen Musanyń uly Shegem myrza Jylandy taýynyń qasynda qazaq sultany Jádik Jánibek ulyn eki balasymen birge óltirip ketti. Onyń taǵyna inisi Qasym otyrdy. Qasymnyń tusynda qazaqtyń eńsesi qaıtadan kóterildi. Bir joryqta qazaqtar eki júz myń kisini atqa mingizipti desedi. Qasymnan qalǵan qasqa jol da sol jortýyldardan túsken shyǵar. Súıtken Qasym da bul dúnıeden ótip, súıegi sonaý Jaıyq boıyndaǵy Saraıshyqtyń kebir topyraǵynyń astynda áldeqashan qýrap qaldy. Onyń orynyn balasy Mamash az-kem ıelenip, ol da bir joryqta mert bolǵasyn Jádik uly Tahır taqqa otyrdy. Tahırden keıin taq mingen Buıdash qazaq pen ózbektiń buıdasyn qosa ustady. Buıdash ólgesin bılik Qasym tuqymyna qaıtyp bardy. Úsh júzdi úsh júz etken Aqnazar tizgindi sol kezde ustady. Mańǵolstannan bólingen taıpalardy Uly júz, Saryarqadan Shýǵa aýyp barǵan Aq ordanyń taıpalaryn Orta júz, Noǵaı ordasynan qosylǵan Alshyndy Kishi júz atandyrǵan da sol. Alashty alash etti deıtin Aqnazardyń artynda Mańǵytaı, Dinmuhambet deıtin eki birdeı ul qalǵanmen ekeýine de bılik tımeı ótti. Tek Dinmuhambettiń ǵana Buhara, Tamdy mańyndaǵy azǵantaı ulysqa kemdi-kún han bolǵany bar.

Aqnazardan bergi zamanda qazaq taǵy Jádik balalarynyń taqymyna basybaıly tıdi. Noǵaı myrzasy Shegemmen shaıqasta eki balasymen birge sháıit bop, qazir Hıýadaǵy Baqyrǵan atada jany jannatta jatqan Jádik sultan zamanynda urǵashy násilinen asa salymdy kisi bolǵan sıaqty. Perzentten de kendelik kórmepti. Úlken uldary Tahır men Buıdash ákelerindeı emes qazaq taǵynyń qyzyǵyn kórýdeı-aq kórdi. Buıdash sultan óz baýyrynan órbigen jıyrma tórt sultanmen birge Shaǵataı ulysyndaǵy bir shaıqasta bir tóbeniń basynda jaırap qaldy. Toǵyz jıren atanǵan soıdaýyldaı-soıdaýyldaı toǵyz ulymen Tuǵym sultan da týǵan baýyry Buıdashtyń kebin kıedi. Jádik sultannyń Abaıhannyń týǵan Shyǵaıy men Máliginen, ásirese, Shyǵaıynan kóp urpaq órbıdi. Qazir Buhara túbindegi Kúmiskentte jatqan Shyǵaı sultan da áıel jaǵynan ákesine des bere qoımasa kerek. Altynhan bıkemnen Seıitqul men Ondan, Shaǵataı tuqymynan alǵan Jaqsybıkemnen Toqaı, Esim, Sabyrbek, Buryndyq hannyń qyzy Dádem hanymnan Álı, Sulym, Ybyraıym, Sháıim degen ul súıedi. Qazaqta mynaý Táýke ólip jatqan kúnge deıingi júz elý jyl boıyna bılik bermeı kele jatqan osy toqpaq jilik toǵyz uldyń torpaǵy. Shyǵaıdyń tula boıy tuńǵyshy Ondannyń ataǵy zamanynda ákesinen asyp kete jazdapty. Bas sardar Ondan otyzǵa jeter-jetpesinde jońǵardan qaza taýyp, mine, búgin úsh arys qazaq taǵy da qara jamylyp kep, qamyryǵa qorshap turǵan Qojahmet Iassaýı ǵımaratynyń astynan máńgilikke jaıly qonys taýypty. Onyń Óseke sultannyń nemeresi, Bolat sultannyń qyzy Altyn hanymnan týǵan bir uly Sháıhislám Táýekel han ısi qazaqtyń tizginin ustady, ekinshi uly Orazmuhambet on úsh jasynda ákesinen qalyp, on alty jasynda Máskeý patshasynyń tas saraıynan bir-aq shyǵyp, jıyrma jasynda Qama darıanyń boıyndaǵy Kerman shaharyna han bolady. Búginde qalyń Naımannyń delbesin ustap otyrǵan Kúshik pen Baraqtyń atalary, bir kezde Uly júzdiń noqtasyn óz qoldaryna ustaǵan Tursyn, Qudaımendi, Kójekter de Ondan sultannyń kishi áıeli, Buryndyq hannyń nemeresi Shúıim hanymnyń eteginen órbigender.

Kóshpeli baqyt Táýekel ólgeli Esim topyraǵyna birjolata turaqtaıyn degen túri bar. Eńsegeı boıly er Esim taqty kóziniń tirisinde-aq úlken uly salqam Jáńgirge berdi. Salqam Jáńgir bılikti aǵasy Syrdaqty kórmeı, balasy Táýkege ustatty. Ne de bolsa, qazaq taǵy basy aınalǵan kúshikteı toǵyz uldy Jánibektiń eki balasynyń ǵana aýyldarynan shyrq aınalyp shyǵa almaı keledi. Budan bylaı da solaı bola bere me, joq pa — ony mynaý qaraly jıynnyń artynan bolatyn saılaý kórsetedi. Sondyqtan da búgin, ásirese, sultandar jaǵynyń qabaqtary qatýyraq. Olar tek kóshbasshylarynan aırylǵandaryna ǵana qabyrǵasy qaıysyp otyrǵan joq, erteń úsh arystyń ıgi jaqsylarynyń qolyndaǵy ýyzdaı appaq óre kıizge qaısymyzdyń jambasymyz tıer eken dep te otyr. Talaıynyń qaralaı tamaǵy isip, qaralaı jemsaýy kúlbirep otyr. Mynaý oń jaqtaǵy atlas shymyldyqqa qarap eminip otyrǵan arqar urandylardyń arasynda ishterinen oısha áldeqashan baqılyq bolǵan baǵzy babalardyń arýaqtaryn qozǵap, baıaǵydaǵy ótken-ketkenderdiń qıyr-shıyr, ekjeı-tegjeılerin aýdarystyryp otyrǵan jalǵyz tek Ábilqaıyr ǵana bolmasa kerek. Talaılar kópten bergi ketip júrgen esemiz osy joly qaıtpas pa eken degen esek dámeniń sońynda edi.

Shynynda da, bul joly oılansa, oılanǵandaı edi. Jırenshe men Mahmud erte qaza tapty. Altyn taqty kezek minip dándegen eki áýlettiń biri — Aqnazar tuqymy áldeqashan tyıylyp qaldy. Al, Aıtyq, Óseke, Qanbar, Tanysh, Janysh — bes áýletten órbigen urpaqtyń taq degende áli kúnge ımandy aýyzdary sylp etip kórgen emes. Tanysh pen Janysh jastaı sháıit bolyp, ózderin de, dúnıege kelýge úlgere almaı ketken urpaqtaryn da baq dámetken, taq dámetken kóz kúıikten birjola qutqardy. Aıtyqtyń da mandyǵany shamaly. Qasym tusynda bas qolbasshy bop, bas naızany ustaǵan Qanbar sultannyń tuqymyna da qol tizgini tıgenmen, el tizgini tımeı keledi. Ósekeniń báıbisheden týǵan Bolaty tuqym-tuıaǵymen noǵaılardyń qolynan qyrǵyn taýypty. Kishi áıelinen týǵan Bólekeı-Qoıannyń balalary qazir bir rýly el. Biraq, olardyń da tasy onsha órge domalap jatqany shamaly. Kishi uldyń kishi qatynynan týǵan tomarbastarǵa qaıdaǵy baq, qaıdaǵy taq! Qaıta birde qol basqaryp, birde ulys basqaryp qatarǵa qosyla bastaǵandarynyń ózi osy Táýkeniń tusynda ǵana. Ákeleri Abdolla sultan uzaq jyl Uly júz tizginin ustasa, balalary Jolbarys pen Ábilqaıyr qazirgi eki arystyń ulysbegi. Óseke tuqymynyń ózi óz bolǵaly shaýyp shyqqan bıigi osy-aq!

Han taǵy jegen aýyz jesin bolyp, baıaǵysynsha bir áýlettiń ǵana qanjyǵasynda qala bere me, joq el ustarlar mynaý jurtynyń basyna jan-jaqtan enteleı tónip turǵan kóp qıyn-qystaýdy eskerip, buǵan deıin táýekelderi turmaı kele jatqan jańa bir pátýaǵa bel býa ma — ol arasy qaqyra oranyp qaraly shymyldyqtyń arjaǵynda jatqan Táýke han qashan qara jerdiń qoıynyna birjola túskesin baryp belgili bolmaqshy.

Mynadaı aýyr qazanyń ústinde aýyzy baryp eshkim eshteńe deı almaǵanmen, kim-kimniń de túndikteı uıysqan tereń oıda júrgen túrleri baıqalady. Árkim ishinen ár qıly ton pishetin syńaıy bar. Bireýleri: «Áz Táýkeniń ólgende kórgen ekeýiniń tirlikte qalǵan jalǵyzy Bolat turǵanda basqalarǵa taq qaıda!» — dep kergise, ekinshi bireýleri: «Bolat tym bozymbaı. Mynandaı almaǵaıyp zamanda tizginge ıe bolyp júre alsa jarar edi. Dáýde bolsa, ákesi Syrdaqtyń da esesi ketip, taq tımeı syrǵaqsyp kele jatqan kári mystan Qaıyptyń murty osy joly maılanatyn shyǵar. Aǵasynyń kózi jumylmaı jatyp, jan-jaqqa elshi shaptyryp, baıpańdaýy jaman edi», — dep sáýegeılik aıtady. Al endi bir top: «Kórersińder bul joly bıler kópten beri taq sybaǵa buıyrmaı, qaǵajý kórip júrgen Óseke tuqymyn jarylǵaıdy. Táýkeniń Ábilqaıyrdy qalmaqqa shabar qalyń áskerdiń bas qolbasshysy qylyp qoıǵany teginnen tegin ǵoı dep pe edińder, Bolat byljyr, Qaıyp kári, Sámekeniń qolbasshysy bop kózge túskeni shamaly, Ábilmámbet ákesiniń aldyn orap kete almaıdy, Tursyn han balalaryn qalǵan sultandar jaqtyrmaıdy. Sonda batyr deseń batyr, aqyldy deseń aqyldy, el-jurtqa juǵymdy Ábilqaıyr han bolmaı kim han bolady?! Oıyńnyń myqtylyǵy bolmasa, soıylyńnyń myqtylyǵynan el bıleıtin zaman ótti dep áz Táýke ózi talaı aıtypty ǵoı. Kári bıler zamandastarynyń sol aqylyna qulaq aspas deısiń be», — dep kúpildesedi.

Jurt aýyzyna ilikken úsh sultannyń úsheýiniń de júrekteri kúpti edi. Ásirese, Qaıyp qaqshańdap ketti. Táýkeniń qarasynyń tusynda tipten tyńaıyp alǵan. Marqumdy arýlaýǵa da, janazasyn shyǵarýǵa da, qudaıy asyna da eshkimdi aralastyrmaı ózi basshylyq etti. Qarasy ótkenshe tikesinen tik turdy. Jetisi ótkenshe tikesinen tik turdy. Qyrqy ótip, qyryq birinshi kúni han saılaýy bastalǵanda ǵana kóziniń aldy qaltalanyp shyǵa keldi.

Ábilqaıyr óıtip bıtin salǵan joq. Jas sultan mynandaı yzǵyndaı jurttyń aldynda syr aldyryp, bolamyn dep bolmaı qalsa, shalabyn bosqa shaıqap, azyn-aýlaq abyroıyna nuqsan keltirip alaryn bildi. Aqyryn júrip, anyq basyp, ańysyn ańdady. «Boldyń!» — dese, tasymaıtyndaı, «Bola almaı qaldyń!» — dese, jasymaıtyndaı bolyp jaıbaraqat júr. Biraq, júris-turysynan, bet-álpetinen, sóz láminen eshteńe ańǵartpaǵanmen júregi alqymyna tyǵylyp, tynysy bitip barady. Jurt ishimdi bilip qoımasyn degendeı, eshkimge jýymaı, alystan ıilip-búgilip qashqaqtaýmen júr. Ózine taq buıyrmasa da, Jádik balalarynyń qyrqyldasqanyn kórýdiń ózi oǵan az ǵanıbet emes edi!

Maıly jambastyń kimge aýnary belgisiz mynandaı almaǵaıyp tusta Jádik balalarynyń birin-biri endi qaıtyp kórmesteı bolyp, shalqaıysyp shyǵa kelýi de ábden yqtımal-tuǵyn. Olardyń ondaı tortań-tosyrańy buǵan jaqsy. Kim bilipti, eki qarǵa talassa, ortasynda quzǵyn qarǵaǵa jem túsediniń keri keler...

Qojahmet Iassaýı ǵımaratynyń mýáziniń ashshy aıqaıy kól-kósir kósilip jatqan qazaq dalasynyń shalǵaı-shalǵaıynda shashyrap júrgen barsha shańyraqtyń bas kótererlerin shartaraptan ózine shaqyryp aldy. At minip, bes qarýyn túk qaldyrmaı túgel asynyp kelgen qatý top kókpen talasqan kóne ǵımarattyń mańynda ıne shanshar jer qaldyrmaı jypyrlasa qalypty. Rý basylar, bıler, batyrlar, sultandar namazhanaǵa kirip, jarshylardyń jar shashqanyn kútip tur. Mine, bir bólmeden jabaǵy júnnen basylǵan eni qyryq qulash, uzyndyǵy qyryq qulash ýyzdaı appaq, óre kıiz kóterisip ár rýdan bir-bir batyr shyqty. Olar alshańdaı basyp aq saraıǵa bettedi.

Jurt ún-túnsiz. Kókpen talasqan alyp kúmbezdiń astynda ıin tiresip turǵan jurt til men jaqtan túgel aırylǵandaı. Ábilqaıyrdyń qulaǵynda áldene dúrs-dúrs etedi. Lúp-lúp soǵyp turǵan óziniń júregi. Qaıyp eńgezerdeı mol denesin alǵa tósep shalqaıyp tur. Ne deseńder, o deńder degendeı, basy kekshıip ketken. Qalǵan sultandar qyzdyń balasyndaı bop jympıa-jympıa qalysypty.

— Jamaǵat!

Oqys dybysqa jurt jalt qarasty. Aq saraıdyń esigi ashyldy. Qolyna quran ustap haziret shyqty. Oǵan erip úsh bas bı shyqty. Olarǵa ilesip Uly júzdiń toqsan tórt, Orta júzdiń alpys jeti, Kishi júzdiń jıyrma bes bıi shyqty. Sary ala top sol qalpymen qataryn buzbastan ortaǵa ozdy. Haziret mıhrabqa kóterildi. Suńqyldaǵan sazdy daýys kelte shyqty.

— Úsh arystyń ıgi jaqsylary bir aýyzdan qazaq jurtynyń bas hany qyp Táýke hannyń bel perzenti Bolat sultandy saılady. Jańa hannyń tusynda da jamaǵattyń basyna baq ornap, zamandary tynysh bolsyn. Áýmın, áleýmet!

— Áýmın!

— Áýmın! Áýmın!

— Áýmın... Áýmın...

Aılapat kúmbezdiń asty kúrkirep qoıa berdi. Qalyń qabyrǵalar syrttaǵy halyqtyń jer qaıystyra aıqaılaǵan daýystaryna tosqaýyl bola almady. Jer-kók túgel shýyldasyp ketti.

— Áleýmet! — dedi sol daýystyń bárin basa kókteı bir kúmbirlegen qońyr daýys.

Aq saraıdan qyryq qulash óre kıizdi topyrlasa kóterip bir top adam shyqty. Óre kıizdiń ústinde sý jańa oqa shapan kıip, basyna shıyrshyqtap aq qamqadan sálde baılap, mańdaıyna barmaqtaı ǵana laǵyl qadap, qasy men qabaǵy qalammen syzǵandaı qıylyp, jáýdir kózderi jyltyldap, qaımyjyq erininiń bir qıyǵyna kúlki júgirip áljýaz Bolattyń aq quba óńi jarq ete qaldy.

Búgin tipti ajarlanyp ketken. Jurt kóz ala almaı qarap qapty. Solaı biraz melshıisip turdy da, kenet aq kıizge jan-jaqtan jarmasyp, jańa handy qaqpaqyl qyla bastady. Óńmeńdegen kóp shýyldaqtyń tý syrtynda qalǵan Ábilqaıyr syr bermegensip, óp-ótirik ilgeri usynǵan boldy. Biraq qoly báribir jeter emes. Qaıyp neǵyp tur eken dep qarap edi, jurttyń aldyńǵy jaǵynda turǵan ol qyńynan sapysyn sýyryp, ezýin jıyrmaǵan qalpy ultaraq bolardaı qyp bir japyraq kıiz kesip aldy.

Qaqpaqyldaǵan óre kıiz birte-birte syrtqa shyǵar esikke qaraı alystaı berdi.

Esik aldyndaǵy qaraqurym jurt óre kıizdi kókke serpip, ústindegi handy jerge aýdaryp túsire jazdady.

— Áleýmet! — dedi manaǵy bir óktem daýys.

Aq kıiz jerge túsirildi. Qasyna segiz palýan jigit sary shytyra perdelegen baldahan alyp keldi. Han sol baldahanǵa kóshti. Perdeniń arasynan basyn suǵyp:

— Jamaǵat, peıilderińe kóp-kóp raqmet! — dedi. Jurtta es joq. Jańa ǵana handy kótergen óre kıizdi jan-jaqtan jalańdaı sozylǵan aq kezdikter jalma-jan jyrym-jyrym týraı bastady. Óre kıizden tábárik jetpegender han otyrǵan baldahanǵa jarmasty. Sol eki ortada qaıdan shyǵa kelgeni belgisiz, qasyna kún oınaǵan kúmis er salynǵan yrǵaı moıyn, aq boz arǵymaq kóldeneńdep tura qalǵany. Kóp nóker qoltyǵynan demep, han atyna qondy. Jańa ǵana jarq-jurq etip búp-bútin turǵan baldahannyń da kúlparshasy shyqty.

Myna halyqtyń bul betterimen Qojahmet ǵımaratynyń qysh tastaryn da bir-birden taratyp áketýden taıynar túrleri kórinbeıdi. Endi olar han astyndaǵy aq bozdyń quıryq-jalyna pyshaq ala júgirdi.

— Áleýmet! — dedi manaǵy óktem daýys taǵy da til qatyp.

— Han talapaı!

— Alaqaı, alaqaı!

— Han talapaı!

— Alaqaı, han talapaı!

Aty barlar attaryna qarǵyp minip, han áýletiniń kók ala jylqysy men aqtyly qoıy jatqan Qarataýǵa qaraı dúrkireı shaba jóneldi. Qarataýdyń qoınaý-qoınaýynda jatqan hannyń maly jurttyń aldynda ketti. Arada eki kún ótpeı jatyp, jan-jaqtan úıir-úıir jylqy, qora-qora qoı aıdaǵan túıdek-túıdek shań kóz kórsetpeı aspanǵa aınalyp turyp aldy. Ol — ulys-ulystan jańa hanǵa kele jatqan taq baıǵazy edi.

Sonymen qazaq dalasyn otyz segiz jyl bılegen áz Táýke ózinen buryn da talaı ıgi jaqsylardyń eń aqyrǵy mekeni bolǵan áıgili ǵımarattyń astynan birjola oryn tapty. Balasy Bolat sońǵy bir jarym ǵasyr óz áýletine qut bop kelgen atamzamanda úndiniń bir sheberi altynmen aptap, kúmispen kúptep, bul tarapta qarasy da kórinbeıtin, sonaý alys elderdiń birinde ósetin ári qymbat, ári berik asyl aǵashtan jasaǵan abajadaı qazaq taǵyna alshıyp otyryp aldy.

Túrkistannyń eki aıdan beri darbazasyn jaýyp ap, qyzyǵyn tarqatyp jibergen qym-qýyt bazary qaıta qyzdy. Úndiden, Qytaıdan, Buqar men Samarqannan, Edil men Tobyldan myń-myń túıege júk artqan uzynshubaq kerýender qaıtqan qustaı tizilip ústi-ústine kele bastady. Ǵımarattar men tapal tamdardyń mańdaıynda qyryq kún boıy salbyrap turǵan tulymshaq-tulymshaq tul jalaýlar jıylyp alyndy. Qaranyń tusynda aıaǵy tıylǵan dindarlar men belderine tasbaqanyń jaýyrynyn, jylannyń basyn, maımyldyń quıryǵyn, taýystyń qaýyrsynyn álekeı-kúlekeı baılap alyp, qoldaryna taýyq bop shaqyryp, esek bop aqyryp, eshki bop mańyraıtyn yldyrmaq-shyldyrmaq ustap jyrym balaq, jaryq taban baqsy-qushynashtar, jarty ǵalamdy jalań aıaq, jalańbas jaıaý aralap kele jatqan jalba-julba dárýishter qaıtadan erip ketti.

Mıdaı jazyqta jarbıyp jatyp alǵan jataǵan qalanyń myń-myń tútini kók aspanǵa sylań qaǵyp qaıta kóterildi.

Ábilqaıyrdyń kókiregi quıyn oınaǵan úıdiń týyrlyǵyndaı alaı-túleı-tuǵyn. Túrkistannan syr bermeı shyǵýyn shyqty. Qalǵan sultandarmen syr bermeı qoshtasýyn qoshtasty, biraq ishi álem-jálem boldy da turdy. Jurty qurǵyr qansha pysh-pyshtasqanmen, aq saraıdaǵy turymtaı májiliste eshkim buny aýzyna ala qoımaǵan sıaqty. Bir shúkir eteri — Qaıyptyń jáıi de sóz bolyp jarymapty. Biriniń kókireginde ne buǵyp turǵanyn ekinshisi aıtpaı bilip otyratyn óńsheń kóripkel nemeler jatqan jylannyń quıryǵyn basqylary kelmeı, Bolattan ózgeleriniń basyn aýyrtpapty.

Sonda úsh arystyń taǵdyry óz qolymyzda dep sóz ustap júrgenderge qazaqtyń qaı jónge shyǵaryn bilmeı quz qıaly qara ańǵarǵa kep tirelip, qamalyp turǵan tumyldyryqty kóshiniń buıdasyn kim ustasa da, báribir bolǵany ma? Jońǵardyń jalanyp turysy anaý! Jalynyp barsań da, ılikpeı patshanyń kekireıip otyrysy mynaý. Osyndaı jaǵdaıda ótken han saılaýynyń aldynda birinen-biri qıyn, birinen-biri mańyzdy asqaraly úsh saýal qatar tosylyp turmap pa edi! Qoqańdaǵan qontaıshynyń qoqyraıǵan naızasyn qobaljymaı qaǵyp tastaıtyndaı qoly qýatty kim bar? Shikireıgen patsha ákiminiń kekireıgen shalqaq basyn ıliktirip, betin beri qarata alatyn kókiregi sylań, tili jumsaq, kózi jylmań kim bar? Mynandaı qystalań tusta aýyzy ala qazaqtyń basyn aldy-artyna ala qashqyzbaı betin ońǵa, isin jónge túzep, batyrymen bilek bilesip, dilmarymen til bezesip, boıymen kókirek jarystyryp álek bolmaı, báriniń de kóńilin taýyp jýsannan bıik, betegeden alasa bolyp júrip-ak, aqyl asyra alar júzi jaǵymdy, sózi juǵymdy kim bar?

Aq saraıǵa jıylǵan aýyzy dýalylar osy úsh saýaldyń úsheýine de bas qatyryp jatpapty. Bári de tek Táýke ólip jatqan kezde Táýke basyn qosqan eldiń basyn shashyp almaýdy ǵana oılaǵan. Ol saýaldyń da sheshimin kóp jan qınamaı, ońaı sheshken.

Baıaǵy sol Qasymnan qalǵan qasqa jol, Esimnen qalǵan eski jol. Qatynǵa — aǵa ólse, ini mura, taqqa — áke ólse, bala mura. Sonaý Shyńǵystan da burynǵy zamannan kele jatqan taq óz balańa emes, inińe ne aǵańa, iniń men aǵań joq bolsa, aǵańnyń ne ákeńniń inisiniń balasyna buıyratyn jora umytylǵanyna birtalaı bolǵan-dy. Aqnazar ólgesin-aq, ısi alashtyń altyn taǵy bir aýyldyń balalary birinen soń biri minip oınaıtyn kúl basyndaǵy kók esekke aınalyp ketti. Baıaǵy úrdis buljymaı saqtalatyn bolsa, bul joly Qaıyptyń baǵy janar edi. Baıaǵy úrdis buljymaı saqtalatyn bolsa altyn taq Óseke áýletine de talaı soǵyp, talaı kóshken bolar edi. Ne ol úrdis saqtalmaıdy. Ne aqylyń men abyroıyń tarazyǵa salynbaıdy. Áıteýir, sol jegen aýyz jep qalsyn, mingen taqym minip qalsyn. Óner men bilik synaspaı, tek synasýdan bir halyqqa múıiz shyqsa, qazaqqa shyǵar edi. Eldiń sózin sóıleımiz deıtinder mynanyń qolynan bastaý keledi, mynanyń qolynan qostaý keledi dep, sarapqa salyp, bastaryn aýyrtyp jatpaıdy, burynǵy bastap qalǵandar bastaı bersin, burynǵy qostap qalǵandar qostaı bersin dep jalpaqshesheılik qurady. Sosyn qazaqtyń qolynan keletini de, kelmeıtini de baqqumar bolmaı qaıtedi?! Baqqumarlyq júrgen jerde baýyrmaldyq júrýshi me edi! Baýyrmaldyq joq jerde aǵaıynnyń aýyzy, árıne, ala bolady. Aýyzy ala eldiń talaby órge basatyn ba edi?! Yntymaqtyń joly — baqqumarlyqty qurtý. Baqqumarlyqty qurtýdyń joly — ónerli men ónersizdiń, bilikti men biliksizdiń, paryqty men paryqsyzdyń ara-jigin aıyra bilý. Tizgin biliksiz emes biliktige, paryqsyz emes paryqtyǵa, ónersizge emes ónerlige buıyrsa ǵana ádildik aıaqqa basylmaıdy, tártip tárk bolmaıdy. Tártip pen ádildik joq jerde eldiń de baǵy ashylmaıdy, erdiń de baǵy ashylmaıdy. Yntymaq joq jerde óshpendilik órshıdi. Óshpendilik eldiń de, erdiń de órkenin ósirmeıdi.

Kórer kózge qıanat, zorlyq jasap turyp: «El birligi bolsyn deseń, meniń sońyma er, meniń aıtqanymdy tyńda!» — degenine kim kónedi?! Altyn bel, kúmis qursaqtan jaratylsań da, senen óneri asqan, biligi asqan, qaıraty asqan bireý aqyry túbińe jetip tynady. Biraq, ol eki ortada qansha qan tógiledi, qansha ǵumyr, qansha bilik, qansha óner zaıa ketedi. Sonaý Shyńǵystyń ózi taqqa solaı kelmep pe edi?! Keshegi Kereı men Jánibek te urymtaldan urt qımyldap, bermesti tartyp almap pa edi?! Kerek jerinde jol-jorany da jotasynan basyp attap ótpeı, «kóp aıtsa, kóndik» dep, «Lábbaı! Lábbaı!» — bas shulǵýmen júre berse, on segiz myń ǵalam jaralǵaly adamzat tarıhynda aıqaılap ataqtary qalǵan talaı sabazdardyń taǵdyr-talaıynyń qalaı bolaryn kim bilipti...

Endeshe, el eńsemdi kótermedi eken dep, jermen-jeksen bola bergennen pátýa joq. Eńse kóterem dep edireńdep ketip, ne bastan, ne qulaqtan aırylyp jatqannyń da jóni shamaly. Qolyna tizgin tımese de, eline eleýli, halqyna qalaýly azamattyń basy altyn, quıryǵy kúmis botaǵa býaz boz ingendeı japyryp ottap, sapyryp sýlamaı, tyrańdap aýnap, burtańdap týlamaı, óz qadirin ózi bilip, basy ozar saǵatty kútip, sabyr saqtap, aqyryn júrip, anyq baspaǵy shart. Oǵan ózinen ozyqtardyń aqyldysymen sypaıy, aqymaǵymen ámpeıi júrmese, ózinen qalyqtardyń aqyldysynyń kóńilin sýytpaı, aqymaqtaryn mańyna jýytpaı, ár sózdiń astaryn, ár qabaqtyń qatparyn baǵyp abaı júrmese bolmaıdy. Áıtpese, ózinen basqa kókiregi oıaý eki aıaqty kórse, baǵy asqan baǵylan áýlettiń bılik túgili tirlikti qımaı, kózine kók shybyn úımeletip baǵatyn ádeti bar emes pe! Qudaı áý bastan etek bastyǵa laıyq ez qylyp jaratpaı, kókiregińniń kózin oıaý, etińniń tinin tiri jaratty eken, aman júrem deseń, bireýdiń esebinen utylmaıtyndaı, bireýdiń ebinen tosylmaıtyndaı bop, óńiń túgil túsińde óz tizginińe óziń muqıat bolmasqa amalyń qaısy! Dúnıeni bilik emes bılik ustap turǵan zamanda júrip kele jatqan soqpaǵynyń kez kelgen kedir-budyryna súrinip ketpesteı sý jorǵa tásilqoı bolǵan lazym. Áıtpese, tym batyl bolam dep kórinip qalyp qurısyń, ne tys básik bolam dep kómilip qalyp qurısyń!

Sony jaqsy biletin Ábilqaıyr qansha saqtyq oılasa da, qapy qalmaı qımyldaıtyn tusy endi kelgenin sezdi. Óıtkeni, qazaqtyń jańa hany Bolattyń astyndaǵy altyn taqty tek bóksemen ǵana basyp otyratyn mamyq bóstekteı kóretin syńaıy baıqalyp qaldy. Ne qalmaq tarapynan, ne patsha tarapynan qam jep, áreket jasaıtyn túri kórinbeıdi. Eń bolmasa, jyl saıyn aýyzy ala qazaqty aldyna bir jıyp, basyn túgendep alýǵa da qulqy soǵa qoımady. Árkim bilgenin istep, bet-betine júr. Qaıyp nege orys shebine jaqyndap kóship ketti, Ábilqaıyr nege qalmaq pen bashqurttarǵa japsarlas shalǵaı ulysynan attap shyqpaı jatyp aldy — onda Bolattyń sharýasy shamaly. Tań ornynan atyp turǵasyn, kún orynynan batyp turǵasyn, ordasyna dúrsildetip eshkim shaýyp kelip jatpaǵasyn zań orynynda, zaman orynynda eken dep, aspaz sarttyń sapty aıaq toltyryp ákelgen sary balyn qaqshyp salyp, qol qýsyryp qarap otyrǵan jáıi bar. Myqty emenniń tamyrynan dál ózindeı myǵym bala emen de balalaıdy, alyp atasynyń aılapat kóleńkesinen boı asyryp shyǵa almas, áljýaz shybyq ta balalaıdy. Bolat sonyń sońǵysy bolyp júrmese, ne etsin!

Ábilqaıyr endi Túrkistan jaqqa qulaq túrýdi qoıdy. Eki kózi de, eki qulaǵy da kórshiles Qaıyp ulysynda.

Anada Túrkistannan Qaıyp ta, ol da tyrsıyp attanǵan. Qaıyp ta, ol da ulystaryna kep tym-tyrys jatyp alǵan. Kópke deıin dymdaryn shyǵarmaǵan. Keıingi kezde Qaıyp eptep qımyldaıyn dedi. Ábilqaıyrǵa da keregi sol edi. Mundaı almaǵaıyp zamanda kózge kóp túse bergenniń de jym-jylas joǵalyp ketkenniń de qaýip-qateri jetkilikti. Jym-jylas boı tasalap jatyp alsań, aldyńda elteń-selteń júrip turǵanyńnyń ózinde esine zorǵa alatyn umytshaq eldiń jadynan birjola shyǵyp qalasyń. Al tym kóp selteńdep ketseń, ne jurtty jalyqtyryp alasyń, ne ózge óziń sekildilerdiń kóz qyryna qalasyń. Ábilqaıyr jaýǵa shaýyp abyroı alar jerde buǵyp ta qalmady, jelkildep oza da shappady. Basqa sultandardyń qas-qabaǵyn baqty.

Qaıyptyń tym-tyrys jatyp almaı, qaıratqa mingenine Ábilqaıyr qýanbasa, renjigen joq. Qaıyp qımyldasa, Jádik tuqymynan taqta otyrǵan eki sultannyń arasy yrsıyp ashyla bermekshi. Al, eger ózi qımyldap, ozyp alǵa shyǵa bastasa, álgi ekeýi yntymaqtasyp birigip ketedi. Ábilqaıyrǵa qazir Jádik tuqymy sultandarynyń bitiskeni emes, ketiskeni kerek. Ol Qaıypty qoldaýǵa bekindi. Óıtkeni, ekeýiniń ulysy shektes. Ekeýiniń qol astyndaǵy keıbir rýlar ózara qandas. Onyń ústine, Qaıyp Bolattaı emes jasy jetken kári.

Arada jyl ótip barady. Taqqa otyrǵan Bolat oırattarǵa da, orystarǵa da shóp basyn syndyrǵan joq. Halyq buǵan qaıran. Qaıyp sony paıdalanǵysy keldi. Táýke ómiriniń aıaq tusynda tym sýysyp ketken patshamen eki ortadaǵy qarym-qatynasty qaıtadan jandandyrmaqshy boldy. Onyń da oraıy túse ketti. Qulan aýlap júrip, qalmaq kerýenine jolyqty. Kerýenniń sońǵy túıesinde arqasy qyrdaı kórtke ızeńdep otyra almaı zyqysy shyǵyp bara jatqan eńgezerdeı sary kisini kórdi. Qaıypqa da keregi sol edi. Qalmaq kerýenin qamshynyń astyna alyp, álgi tutqyndy bosatyp aldy. Ol dyrdaı ásker basy bop shyqty. Sorlynyń kórmegeni joq eken. Ózin jaýdan bosatyp alyp turǵan qazaqtardyń qolyndaǵy salańdaǵan qamshylaryn kórip dirdek-dirdek etedi. Qaıyp ony aýylyna aparyp baǵyp-qaǵyp, ıinin jańartyp, astyna at mingizip qasyna Bekbolat pen Baıdáýlet bılerdi ertip, Tobylǵa jiberdi. Arada aı ótpeı jatyp, Tobyldaǵy Beloýsov degen shonjardyń Nıkıta degen balasy páýeskesin saldyratyp jetip kelgeni. Eki ortadaǵy kópten bergi qatqan toń jibı almaı jatsa kerek, elshi jigit Qaıyp hanǵa aq patsha áýletiniń amandyǵyn orynyńnan turyp, basyńdaǵy bórkińdi alyp suramadyń dep biraz kergip baǵypty, han tóńiregi jatsa jastyq, tursa tósek bop jalynyp-jalpaıyp ázer ıliktirip alypty.

Jyl óter-ótpeste Tobyldan taǵy bir elshilik taǵy keldi. Úlken ordanyń taǵynan qaǵylyp, baǵy qısaıǵandaı bop júrgen Qaıyptyń ıyǵy qaıtadan shyǵa bastady. Jurtpen kerenaý sóılesetin kórinedi. Esil boıynyń en bazaryna basa-kóktep bara alatyn bolsa, Qarataýdyń shańdaǵyna qamalyp otyrǵan qalyń ulysyn orys shebine jaqyn bos jatqan salqyn saz samal jaılaýǵa jaılata alatyn bolsa, ol manaýramaǵanda kim manaýraıdy!

Ábilqaıyr áli tym-tyrs. Orys patshasynyń qaqaǵan qaharly qabaǵynyń bulaı aıaq astynan jylı qalýynyń ar jaǵynda ne turǵanyn bilgisi keldi. Tobyl shonjary ǵoı jońǵar qontaıshylarynyń qazaq dalasyna keýlep kirip bara jatqanyn baıaǵydan beri kórip otyr. Oırattar basqanyń jerine basa-kókteı kirgendi unatqanmen óz jerine ózgelerdiń qol salǵanyn unatpaıtynyn basqa bilmese de, Tobyl ulyǵy jaqsy biledi. Eki-úsh jyldyqta Qara Ertistiń basyna qamal turǵyzbaqshy bop jolǵa shyqqan orys jasaǵyn oırattardyn bir túnniń ishinde oırandap ketkeninen qazaqtardyń da habary joq emes. Oırattar sol shapqynshylyqta basqa elderden at basyndaı altyn berip jaldap alǵan el barlaıtyn, jer barlaıtyn birer oqymystyny aıaqtaryn salaqtatyp, at kótine óńgerip alyp ketken desedi.

Sonda da Tobyl shonjary oırattarǵa eshteńe istegen joq. Qazaqtyń ǵoı ondaı-ondaı kórsebasarlyǵyna tulynyn tutyp shyǵa keledi. Qaıdaǵy bir túz qazǵan qara shekpenderge bola han elshisin abaqtyda shiritip óltirgeni baıaǵy. Endeshe sol astam patsha jońǵarǵa nege munsha keshirimdi?

Ábilqaıyrdyń osyǵan-aq basy jetpeı qoıǵany. Tobyldyń tatar saýdagerleriniń qazaqtardy aıdap salǵanyndaı, orystar qaýqıǵan qur keýde osal halyq kórinbeıdi. Qamshydan qoryqsa qorqar. Biraq qoıan júrek jurttyń soıy sekildi emes. Ondaı jurttyń elshisi ózi japan túzde bóten elde turyp, hanǵa qalpaǵyńdy nege almaısyń dep qoqyrańdaı ma! Az da emes sıaqty. Qysy-jazy muz ketpeıtin sýyq teńizden Ertiske deıin qanatyn jaıyp jatqan halyq, shynynda da, jurt aıtyp júrgendeı, ormandaı qalyń bolsa bolar. Digirlese, sol kóptigine senip digirleıtin shyǵar.

Ábilqaıyrdyń kókiregin kópten mújigen bul suraqtyń saýalyn jýyqta óz ulysyna kep qonyp ketken qara qalmaqtyń quba qalmaqqa baryp11 qaıtyp kele jatqan elshisiniń aýzynan abaısyz shyǵyp qalǵan jalǵyz aýyz sóz sheshti. Sonaý áridegi kóp shúrshit qozǵala bastapty. Buryn jońǵarǵa alystan abaı-qoqaı jasap qoıady eken, qazir qol jıyp kep soǵysyp jatqan túrleri bar sıaqty. Báse, keıingi bir-eki jylda oırat bul taraptan aıaǵyn tartqandaı bolyp edi-aý. Táýke ólip jatqanda da eshbir ulystan «jaý shapty» habar shyqpaǵan. Súıtse, arǵy jaǵyndaǵy shúrshitpen alysyp jatyr eken ǵoı. Qara qalmaqtyń elshisi ańdaýsyz ańǵyrt sóılep qoıǵanyn bilip, jýyp-shaımaq bop:

«Qontaıshynyń saıyp qyrandary shı tirsek shúrshitti qaıdan betterine qaratsyn. Oń kelgenin ońynan, sol kelgenin solynan shanshyp jaıratyp tastapty», — dep qoıdy. Biraq kerýeni baıaǵy beıbit kezderindegideı emes jupynylaý kórindi. Kerýen jónelip ketisimen Ábilqaıyr Seıit pen Ábdiramanǵa12 habar shaptyryp, álgi ashyq aýyz nemeni qaraqalpaq ulystarynan ári bir eli attatpaı, qashqyn tatarlardyń qolynan o dúnıege bir-aq jóneltkizdi.

Myna habar Ábilqaıyrdy kópten tolǵandyryp júrgen sur saýalǵa jaqsy jaýap taýyp bergendeı. Baqsa, patsha qontaıshyny bekerden-beker basyna sekirtip júrmepti. Ar jaǵynda alamany jer-kókke syımaı shúrshit turmasa, jońǵardy búıtip masaıratyp qoıar ma edi! Qumyrsqadaı qujynaǵan shúrshit ormandaı syńsyǵan orystan da kóp. Sondyqtan da aq patshaǵa shúrshittiń jońǵardy jeńe almaǵany kerek. Anadaǵy oqymystylarynan kim bilipti, ádeıi aırylyp qalyp otyrǵan shyǵar. Endeshe shúrshittiń jolyndaǵy taptyrmaıtyn tosqaýyl shaqar jońǵardy ózindeı jurtqa esesin jiberip otyrǵan qaıdaǵy bir bosbelbeý qazaqqa bola nege mańdaıynan shertsin! Olaı bolsa, Tobyl shonjarynyń elshileri aıaqtary salaqtap, Qaıyptyń aýylyna qaıta-qaıta shaýyp kele beretinderi nesi!

«Onda tańdanatyndaı ne tur! — dep oılady bir aýyq Ábilqaıyr. — Patshaǵa ózindeı qalyń shúrshitti toıtarý úshin shaqar da shálkes jońǵar kerek. Naızasy shoshańdap tynysh otyra almaıtyn jońǵardy toqtatý úshin kúnine qyryq tómpesh kórip, tisin qaırap otyrar qazaq kerek. Úsheýiniń bir-birimen aýyz jalasyp, beıbit otyrǵany emes, jaǵalasyp, jaǵadan ustasyp jatqany kerek, biraq birin-biri jeńe almaı ıtjyǵys kún keshkeni kerek! Sol úshin de, aq patsha bir-birimen ıtteı tistesip jatqan úsh jurttyń eshqashan arasyna túspek emes. Aldyna kelse, úsheýin de meselderin jyqpaı, aldap-sýlap shyǵaryp salady...»

Endi, mine, shúrshittiń oǵy jońǵar men qazaqtyń kóbesin sógip orysqa jetkenshe qaı zaman dep júrgende, olar kelip jońǵardyń irgesin tyrnalaı bastapty.

Aranyn ashqan ash jolbarysty qaq mańdaıdan bir qoıyp jeńe alsa, tipten jaqsy, al jeńe almaǵan kúnde obyp jibergeli kele jatqan obyrdy toqty-torym bolsa da, jol-jónekeı toıynta turar eki ortadaǵy eki jemtik jurttyń jaı-japsaryn jaqsylap bilip almaı bola ma!

Orys elshileri, sirá, Qaıyptyń qashan kelse de, aldaryna tisin yrsıtyp alyp keletin or marqasynyń basy men baǵylannyń bilem-bilem quıryǵyna qyzyǵyp emes, álgindeı oılary bolyp shyrq úıirilip shyqpaı júrgen shyǵar.

Al, Qaıyp bolsa ordasyna jıren saqal patsha elshisi qol qýsyryp kirip kelgen saıyn tóbesi kókke ázer jetpeı qalatyn kórinedi. Orystan qontaıshyǵa qarsy joryqqa shyǵar qol alam dep qýanady deıdi. Biraq, Qaıyp: «Jońǵarǵa birge shabaıyq», — dep qansha jalynǵanmen, sary masadaı samsaǵan sary qolyn op-ońaı ertip jibergisi kelip otyrǵan aq patsha baıqalmaıdy. Tobyldyń bıleýshisi de óńsheń qısyq kózderdiń ortasynda otyryp, talaı qyryq bultaqty kórip qalǵan qıyq qulaq neme eken. Ne aıtsań da Buqardyń saýdagerindeı: «Qup bolady!» — dep basyn shulǵyp otyrǵany. Biraq onysymen qarq qylyp jatqany shamaly. Degenmen Qaıyp ordasynyń irgesine kúnara kók páýeske doǵarǵandary syrt kózge jaman bolyp turǵan joq. Qaıyp mańyndaǵylar: «Táıiri, Buqardyń bóziniń búrshigi kóp, etińe batady. Al myna orystyń bózin atlas eken dep qalasyń. Deneńe maıdaı jaǵady», — dep bósetin sekildi.

Ábilqaıyr Qaıyp aýylyndaǵy bul áńgimeniń bárin dóń astynan kórip-bilip jatsa da qylp etpedi. Óıtkeni, orys shonjarynyń arǵy pıǵylyn anyq bilip otyryp, tańerteń musylman, keshke kápir bop, qudaıdyń qysqa kúninde qyryq qubylyp baǵatyn óz jurtynyń aýyzy qalaı qısaıaryna kózi anyq jetpeı turǵanda, erteden syr shashyp qaıtedi.

Shynynda da, bunyń oılaǵany aýmaı-tókpeı keldi de qoıdy. Qaıyptyń jibergen elshilerine Tobyl ákimshiligi: «Kele ǵoı!» — dep eńkeıse, Qazannyń shonjarlary qaıdaǵy-jaıdaǵyny aıtyp kergıtindi shyǵarypty. Olar aq patshanyń qol astyna ótemiz deseńder ǵana qol ushyn beremiz, áıtpese, aýlaqqa oınańdar dep ashyq aıtypty. Ony estigesin Qaıyp qalaı tuldanbasyn!

Qaıyptyń aýylynyń irgesi qaıtadan qańyrap bos qaldy. Tobyl bazarynda shalqaqtap júrip qalǵan, kúnara kelip turatyn qaýǵa saqal jatjerlik meıman men onyń qasyndaǵy tili endi shyǵyp kele jatqan baladaı shúldirlep baǵatyn kókkóz tilmashtyń uıqy ashar byldyraǵyna ábden qulaqtary úırenip qalǵan han ordasy keshegi bir kúnderin oılap óńirekteıtindi shyǵarypty. Baıaǵy babalarynyń kánigi ádetine basyp, oıda joqta kele qalǵan orys kerýenderin ustap jibermeı qalatyn boldy.

Ábilqaıyr bárin kórse de kórmegensip, syrt oraı júrip baqty. Áýelden de patsha elshileriniń bazarlyǵynan búıiri bultıyp jarymaǵan neme berse qolynan, bermese jolynan deıtin jurtynyń ata kásibine basyp, qazaq pen qaraqalpaq jortýylshylaryna bas bolyp, oqtyn-oqtyn orys shebine tıip qaıtatyndy shyǵaryp júr. Joldaǵy qalmaqtar men bashqurttardyń áńgimesin tyńdaıdy, Syban Raptannyń shúrshittermen myqtap ustasqan túri bar sıaqty. Keshe ǵana empeń qaǵar patsha shonjarynyń búgin nege kerdeń bola qalǵanynyń syry da sonda sekildi. Ata jaýlarymen arystandaı arpalysyp jatqan jońǵarlardyń kók jelkesinde turyp, qazaqtarmen sypsyńdasyp, bosqa alań qyp ne qylsyn! Bul qazaqtyń naǵyz qımyldaıtyn tusy eken. Ábilqaıyr áýeli óz qabyrǵasymen keńesti. Jeke baryp jaý shaýyp bitireri shamaly. Onyń ústine óz ulysy jońǵar shebinen kóp alysta. Al, bul oıyn ózge sultandarǵa aıtar edi, olar durys uqsa jaqsy, áıtpese, mynaý baıaǵyda tizginimizdi ustap dándep qalyp edi, sonysynan qaıta dámete me eken dep tiksintip alýy da múmkin ǵoı. Áliptiń artyn baǵyp kórýge bel baılady.

Qaıyptyń aýyly tym-tyrys. Jan-jaqqa qulaqtaryn túrip tyń tyńdaıdy. Orys elshileriniń aıaq sıretip ketkenine qalǵan ulystar ne dep jatyr eken dep elegizedi. Baqas jurttyń mundaıda ne deıtini, sirá, belgili. Tabalap jatyr. Bir qyzyǵy, áli kúnge syryn bildirmeı, sypsyń shyǵarmaı otyrǵan Ábilqaıyr ulysy ǵana.

Ábilqaıyrdyń da bir oılaǵany bar edi. Ony qazir bir qoldasa, qalǵan ulystardan qaǵajý kórip otyrǵan Qaıyp qoldaıdy. Oǵan da mynaý jyrtylǵan jyrym-jyrym abyroıyn qaıta bútindep alý úshin osyndaı bir tosyn oqıǵa kerek qoı!

Ábilqaıyr Qaıyptyń aýylyna aıaǵy salaqtap ózi jetip barǵan joq. Áýeli kisi salyp syr tartyp kórdi. Qaıyp ta qańtarǵan attaı jan-jaǵyna eleńdep ázer otyr eken. Qulaǵyn tosa qoıypty. Ábilqaıyr sosyn asyqpaı atyna mindi. Qasyna óz ulysynyń birer ıgi jaqsysyn ertti. Sálem bergen bop ádeıilep bardy. Han aýyly quraq ushyp qarsy aldy. Qaıyp aldynan shyǵyp qushaqtasyp amandasty. Qolynan súırelep tórge ozdyrdy. Sosyn qonaqasydan keıin kózin tars jumyp ap, qonaǵynyń áńgimesin tyńdady. Ábden estir áńgimesin estip alǵasyn kirpigi sıreı bastaǵan jibiski janaryn syǵyraıtyp ashty. Lám-mım demesten synaı bir qarap aldy. Demek, aıtqany qyshyǵan jerin dál basqany. Áıtpese, syrtqa sesin shyǵarmaı, saqal-murty selkildep ishinen kúler edi, ne tizerles otyrǵan kóp betine burylar edi. Onyń birin de istegen joq. Kózin budan aýdarmaı shanshylyp otyr.

Óz betimen eshteńe sheshpeı, ylǵı eldiń ańysyn ańdyp áreket qylatyn ákki kisilerdiń ádeti osy. Aýzyńdy baǵady. Kózińe úńiledi. Júzińdi tintedi. Bylaıǵylardyń qasqa mańdaıyn qaq jaryp aıǵyzdap túsetin saı-saı ájim ondaılardyń kóziniń mańaıyn ǵana torlap alady. Qaıyptyń da jyltyńdaǵan kishkene kózi shımaı-shımaı sýyrtpaq ájimderdiń arasynan torynda jatqan qara qurttaı bop baǵjıa qaraıdy. Biraq, ondaı-ondaı qaraqurttan taısala qoıar Ábilqaıyr ma! Tap berse shap bereıin dep tas túıin ázir otyr...

Odan beri de on úsh jyl ótipti-aý!

Kóseniń ıegindeı jylmaǵaı túzde jylansha ıreleńdep jińishke ózen jatty. Bylaıǵy kezde túbine deıin ap-anyq kórinip turatyn móldir arna qyp-qyzyl qan loqsıdy. Tý-tý alys taýlardyń basynda áldebir jumbaq qudiret el estip, kóz kórmegen bir álemet janýardyń jelkesine qonjıa qonyp ályp, aýyz omyrtqanyń túbinen aldaspanmen oryp kep jibergendeı. Mynaý kemerden asa shapshyp jatqan qyp-qyzyl joıqyn sol bir baýyzdaý qandaı. Tunatyn túri kórinbeıdi. Qoıyla túsedi, qoıyla túsedi. Jer qazyp, topyraq úıip bıik bekinis jasap, sonyń tasasynan bir-birine ersili-qarsyly oq jaýdyrysqan eki jaq talaı talsha moıyndy qaqshyp baqty.

Darıanyń arǵy beti — oırat, bergi beti — qazaq. Qazaqtyń sany otyz myń. Qaıyp han ekeýi basqa uryp júrip sanap jıǵan sary qol. Endi, mine, innen shyǵa almaı, tútinge tunshyqqan sarshunaqtaı qaraptan-qarap qyrylyp jatyr. Úsh kún boıy taban serippeı oq jaýdyrysqanda, bir qadam ilgeri attamaı qan-qasapqa ushyraýda. Arýaǵy attyń jalyndaǵy otyz myń qazaq qoly orǵa bas saýǵalaımyn dep, ózinen on ese az qalmaq qolynan tómpesh kórýde.

Shaıqas tórtinshi kúnge ulasyp barady. Eki ortadaǵy arnanyń burynǵydan beter kúreńite túskeni bolmasa, basqa ózgeris joq.

Bunyń shabarmany buqpaqtap Qaıyp hanǵa ketedi. Qaıyp hannyń shabarmany buqpaqtap buǵan keledi. Biraq, báribir qanjosa molaımasa azaıar emes.

Pátýa shaıqastan buryn baılasylǵan-dy. Ertistiń ar jaǵynan qol júgirtip otyrǵyzbaǵan ata dushpannyń saǵyn durystap syndyryp, odan ári bir qadam jer baspaý kerek-tuǵyn. Taǵy da bir qalmaq qyrǵan at qaldyryp, Saıram oırandalǵaly etekke túsip ketken eńseni taǵy bir kóterip alý ǵana maqsat etilgen-di. Oǵan qudaıdyń ózi sátin keltirip turǵandaı edi.

Syban Raptan ar jaǵyndaǵy shúrshittiń sary masadaı sary qolymen alysyp, úlken jaýǵa alań bop, jelkedegi qazaqqa kóp qol jibere almaıtyndaı jaǵdaıǵa ushyrapty. Mundaı urymtal tus endi qaıtyp kele me, joq pa! Osy joly jońǵardyń azǵantaı qolyn iz-tússiz joıyp jiberse, budan bes jyl burynǵy bir serpilisten keıin qaıtadan bet-betine bytyraı bastaǵan qazaqqa taǵy da bir jelik biteri sózsiz edi. Endigi joly budan góri de kóbirek qolmen murynyna sý jetpeı jatqan qontaıshynyń tý syrtynan dúrse qoıa berse, kim bilipti, shalqaqtaǵan neme, eń bolmasa ýaqytsha bitim surap, elshi jiberer me edi, qaıter edi. Óıtkeni, qara qurttaı qaptaǵan qara qytaı kele jatqanda jońǵarǵa da jan kerek shyǵar. Jelkedegi qazaqtyń tynyshtyǵyn qalaıtyn shyǵar. Tek sol nıetterin óz aýyzdarynan aıtqyzsa, ol da az abyroı bolmas edi. Odan úlken soıqan qazaqtyń qolynan qazir báribir kelmeıdi. Jońǵarǵa mundaı quqaıdy ataqty hannyń artynda qap, taqqa otyrǵan úlken balasy Bolat emes, árqaısysy bir-bir ulysqa ǵana ıe, joldary kishi Qaıyp pen Ábilqaıyr istese, úlken shańyraqtan meseli qaıta bastaǵan uıytqyma jurt ekeýiniń sońynan erip ketýi de ǵajap emes edi.

Bul oı áýeli Ábilqaıyrdyń basyna ana joly Edilden qaıtyp kele jatqanda kelgen-di. Biraq, ári basa-kóktep, basqa shapshyǵan jońǵar áskerine, ári Bolatqa birdeı túsetin bul tuzaqty bir ózi qurýǵa júregi dýalamady. Onyń sońyndaǵylar qansha erjúrek bolǵanmen az edi. Qazaqtyń qalǵan ný qalyńynyń aýzy ár udaı. Tútinderi ár jaqqa shalqıdy. Endeshe sol ár yńǵaı kóptiń eń bolmasa bir parasynyń basyn qosyp, álgi nıetin oryndap shyqsa, qazaq aldyndaǵy abyroıyma tabaqtas tabyldy dep qynjylmaı-aq qoıar edi.

Ábilqaıyrdyń ańys ańdyp, alystan oraǵytqan sóz lámin Qaıyp birden túsindi. Qara sur betin qabarytyp turǵan sekem bir-aq serpilip, májilistesiniń áńgimesin den qoıa tyńdady. Áýeli syr bermegisi kep, mizbaqpaı tik otyrsa da, bir kezde sóz utyry kelgende, maquldap qalaı bas ızep qoıǵanyn ózi de ańǵarmaı qaldy. Ábilqaıyr onysyn baıqamaǵansyp, qajyńqy qońyr daýsyn odan ári soza tústi. Aýzyndaǵy áńgimeniń tizgininen aırylmaı, ishinen Qaıyptyń da jáıin oılaı otyrdy.

Qaıyp quptamaǵanda qaıtedi! Táýkeden keıin taqqa otyrǵan Bolat halyq aýzyna iligerdeı eshteńe bitirgen joq. Jartysy jaýda qalǵan jaraly el qazir tóre bastamaq túgili teke bastasa da jaltaqtamaı alǵa túsetin bireýdi izdep, óre túregelýge ázir bop jalanyp tur. Osyndaıda ortadan sýyrylyp, jolyn keskesteı me dep júrgen Ábilqaıyr: «Qaıtemiz», — dep aqyl surap, aldyna ózi kelip otyrsa, Qaıyptyń tóbesi kókke jetpegende, kimniń tóbesi kókke jetedi...

Úlken ordany sanatqa qospaı, ózderinshe qaırat qylǵan eki han bir-biriniń aldynda moıyn ozdyrysyp jatýǵa tyryspady. Jurtqa aýyzdary bir bop kóringileri keldi. Ol kezdegi qazaq tek kósem qolbasshysy ǵana emes, jik ajyraspas aýyz birlikti de ańsap otyrǵanyn ishteri sezetin-di. Ony Qaıyp ta quptaıtyn sıaqty. Ekeýi bir-biriniń aldynda aıaqtarynyń ushynan basyp baıpańdaýmen boldy. Ásirese, Ábilqaıyr Qaıyptyń qasy men qabaǵyna qarap baqty. Aýzynan artyq-aýys bir sóz shyqpady. Sonaý Qaraqumdaǵy quryltaıda Bókenbaı batyr ata dushpanǵa «arqar» urandynyń týyn Ábilqaıyr ustap barsyn dep shart qoıǵanda, urandastarynyń qansha syr saqtaǵanmen de, kóńilderine zil alyp qalǵanyn ol baıqaǵan. Bilek qosysyp, birge qaırat qylysatyn mynaý tusta Ábilqaıyr aǵa tuqym Jádik áýletiniń ortan qoldaı ókili Qaıyptyń aldynda jalyn jasyryp, jaby kórinýge tyrysyp baqty.

Qaıyp oǵan qatty tańǵaldy. Biraq, syr aldyrmady. Ol da «óıtsek qaıtedi, búıtsek qaıtediden» bir tanbady, Ábilqaıyr da «sol durys shyǵardan» bir jańylmady.

Aıakóz boıyna jetkende, alaqandaryna túkirip kelgen qazaqtar jońǵarǵa dúrse qoıa berip, erteden qara keshke shaıqas saldy. Adam óliginen at súrinip júre almaıtyndaı halge jetti. Biraq, berile qoıatyn jaý kórinbeıdi. Qarańǵy túse ózenniń arǵy betine shegindi. Et qyzýymen qazaqtar da sýǵa qoıyp-qoıyp ketip edi, arǵy jaǵanyń jaı-japsaryn bilmeıtindikten qarańǵydan qaımyǵyp, kóp uzamaı keri oraldy.

Erteńinde jaý jaǵy tym-tyrs. Qantalaı shyqqan kún nurynan qaqtaı qalqyp jatqan jazyq dala qańyrap qapty. Qazaqtar aıran-asyr. Kókjıekke qansha shanshylyp qarasa da, qaptaǵaılap shaýyp kele jatqan qalyń jaý kórinbeıdi. Áýeli siltideı tynyp qalysty. Artynan qaýqyldaı jónelisti.

— Aý, myna qyzyńdy uraıyndar qaıda quryǵan?

— Keshegi tómpeshten bastarymen qaıǵy bop bezip ketkeni-aý!

— Áı, qaıdam...

— Qap, bir qysyq kóz qaldyrmaı, qyryp tastaǵanda durys bolatyn edi.

— Bir túnniń ishinde kózge kórinbeske qaıtip zytyp ketti eken!

— Shynynda da, olardy jer jutty ma, kók jutty ma?

Attaryn tebinip, óńmeńdesip ózenge kele bergende, qaıdan shyqqany belgisiz sary masadaı sary jebe yzyńdap ala jónelgeni.

— Oıbaı, sumdyq-aı!

— Myna qyztalaqtar qaıtedi-aı?

— İnge kirip ketip, atyp jatqannan saý ma?

— Áne qara!

Talaılar attan sypyrylyp túsip qaldy.

Qazaqtar arǵy jaǵanyń topyraǵy qyzaryp qalǵanyn endi baıqady. Jońǵarlar or qazyp, topyraq úıip, bekinis jasap alypty.

Eki han keńes qurdy. Qaıyp aıtty: «Qazaqtyń qaptaǵaılap shapqanyna jońǵarlar ábden syr minez bolyp alǵan. Bul joly da dalańbaı shabysqa salsaq, kisini bosqa qyramyz. Odan da taban tiresip shaıqasaıyq. Olar arǵy jaǵaǵa baryp bekinse, bizder bergi jaǵaǵa bekineıik. Jaý qashan qyrylyp bitkenshe tyrp etkizbeı oqtyń astynda ustaıyq. Sonda attandap shapqan arda qazaqty ordada jatyp-aq omaqastyramyz degen jońǵarlardyń esebiniń kúli kókke ushady. Qashan jandarynan kúder úzip, tyraǵaılap qashqanǵa deıin qozǵamaıyq. Sosyn jaý ózderi-aq pushaıman bop, bitimshilik izdeı bastamas pa eken!»

Ábilqaıyrdyń da arǵy oıy osyǵan saıatyn. Biraq ol jaýdyń qashqanyn kútpeı-aq, qansyraǵanyn kórgesin, oryndarynan turyp, arǵy bettegi álsiz jaýdy birjolata janyshtap tastaýǵa, shaıqasty kópke sozbaı, tez bitirýge den qoıyp tur edi. Shúrshitpen jaǵalasyp jatqan jońǵar bul jaqqa aýyr qol jibermese de, Ertisten arǵy óńir solardiki, jylymshylatyp kúsh qosyp, dińke qurtyp júre me dep qorqyp edi.

Ekeýden-ekeý ońasha máslıhatta ol kúmanyn aıtpady. Qaıypty tiksintip alam ba dep seskendi. Arǵy ańǵarymyz bir ǵoı, ondaı-ondaı usaq-túıekke bola ish sýytysyp qaıtemiz dep oılady.

Shaıqas barysynda Qaıyptyń aıtqany emes, Ábilqaıyrdyń oılaǵany durys bop shyqty. Biraq, ol: «Aram neme jan qınalar sátti kútip, arǵy oıyn ishinde búgip qalǵan boldy-aý», — dep kúdiktener dep, taǵy da tilin tistep qaldy.

Tórtinshi kúnge aınalǵanda adam estimegen sumdyq boldy.

Syz jambas bop orda jata berýge jalyqqan qazaqtardyń keı shebi oryndarynan túregelip, arǵy jaqqa kóz tastaýdy kóbeıtti. Qalmaqtardyń ábden berekesi ketipti. Bar kúshti qaq mańdaıǵa salyp, qos qanatty bos qaldyrýǵa aınalypty. Biraq, aǵyn sýǵa, odan arǵy bekiniske, aıqaı sap tap beretin qazaqtar báribir tabylmady.

Tús qaıta jaý jaǵy qımyldaıyn dedi. Bekinistiń o shetinen bu shetine buqpaqtaǵan júgiris kóbeıdi. «E, bálem, tyqyr taıandy ma! Dáý de bolsa, berilýge, elshi salýǵa ne aldyńdy túnge salyp jóńkile qashýǵa ázirlenip jatqan shyǵarsyńdar», — dep oılady qazaqtar. Sol tyrp etpegen qalyptary besindi kútti. Besin de aýdy. Sol baıaǵy jym-jyrt tynyshtyq.

Kenet dál mańdaı tustan ara-arasyna elý qadamdaı salyp bes túıe shyqqany. Ár túıeniń sońyna buqpaqtap jıyrma shaqty jaý sarbazdary eripti. Shýdalary tizesine túsken qara býralar sý ishýge kele jatqandaı byrt-byrt kúısep mań-mań basady. Arnaǵa jetkesin sýǵa kúmp-kúmp qoıyp ketti. Bir jaqtaryna kólbeı aýnap maltı bastady. Sý betinde oq jylandaı shanshylyp moıyndary qyltıady.

Qazaqtar ań-tań. Elshi deýge kótergen jalaýy kórinbeıdi. Shabýylshy deýge sebelep atyp kele jatqan oǵy joq. Qara býralardyń sońyna ere shyqqandardyń birsypyrasy arǵy jaǵada qalyp qoıdy. Birsypyrasy moıyndary ǵana qyltyldap sý keship keledi.

Bergi jaǵa qybyrsyz. Tynyp qalǵan. Bastaryn jasyrýdy da umytyp, arǵy jaǵaǵa antalaı moıyn sozady. Ábilqaıyr «Mynaý ne bolar?» — degendeı Qaıypqa kisi shaptyrdy. Ol: «Ańsyn ańdaı turaıyq!» — depti.

Býralar bergi jaǵaǵa taıap qaldy. Oıda joqta bular buryn-sońdy estimegen oqys gúrsil estildi. Áýeli qara býralardyń ózderi baqyrdy, artynsha-aq qazaq jaǵy shýlap qoıa berdi. Sol-aq eken, qara býralardyń baladaı-baladaı qos órkeshteriniń arasynan kók tútin burq etti. Lap ete qalǵan qyzyl jalynmen jarysa atyp shyqqan qazandaı qara dop zýlap keledi.

Qazaqtardyń bekinisi astan-kesten. O jerde de, bu jerde de burq-burq aspanǵa ushqan qoıý shań, qara topyraq. Jan-jaqqa ot shashyraǵandaı oıbaılap jatqan bir adam. Keıbireýler belshesinen topyraqqa kómilip qaldy. Keıbireýleri tyraǵaılap qasha bastady. Qashqandarǵa arǵy jaqtan sadaq oǵy sebeleı jaýdy.

Kózdi ashyp-jumǵansha bergi jaǵa burqan-talqan boldy da qaldy. Pálen kúnnen bergi myǵym bekinis at basyp ketken ıtaıaqtaı japyryla qıraǵany. Kóńilderge qobaljý endi. Eki han da abyrjıyn dedi.

Sharýalaryn bitirgen bes býra baıpańdap keri qaıtty. Eseńgirep qalǵan qazaqtar qoldarynda sadaq bar ekenin de umytyp ketkendeı. Qara býralar aǵys ortasyna jetkesin ǵana arttarynan áýeli batylsyzdaý, sálden soń jıileńkirep oq jaýa jóneldi. Eki túıe qıralańdaı aýnap sýǵa batty. Túıeni tasalap sheginip bara jatqandar dereý bel arqandy qıyp jiberdi. Álginde ǵana ot qusqan qara páleler sýdyń túbine ketti. Biraz jońǵardyń múrdesi qandy aǵysta qalqyp bara jatty. Qalǵandary arǵy jaǵaǵa jetip bekiniske tyǵylyp úlgerdi.

Sosyn-aq qazaqtardyń shyrqy buzyldy. Gý-gý áńgime kóbeıdi.

— Jońǵarlardyń arasynda otpen oınaıtyn jıren saqal sıqyrshy bar degen áńgimeniń ras bolǵany ǵoı.

— Ol neme túıeniń órkeshinen, attyń tuıaǵynan ot shashyratyp, oq ata alady demeýshi me edi?

— Túıesin jańa kórmediń be?! Endi aty da shyǵatyn shyǵar.

— Oıbaı, ol páleniń qolynan kelmeıtin nárse joq kórinedi. Qalasa qara sýdy teris aǵyzady deıdi.

— Endeshe myna ózen oǵan sóz bolyp pa! Bir urttap qumǵa tógedi de, qazir-aq bergi betke lap qoıady deseńshi.

— Aý, aý... Ony qontaıshy qasynan bir eli shyǵarmaıdy dep edi. Sonda arǵy jaǵaǵa onyń ózi de kelgeni me?

— Qontaıshy jalǵyz kelmeıdi, samsaǵan sary qolyn túgel ákelgen boldy ǵoı.

— Ony shúrshitter tyrp etkizbeı ustap otyr. Qımyldasaq, bir qımyldaıtyn tusymyz osy degenderi qaıda?

— Mynandaı sıqyrshyny qolǵa túsirgen qontaıshy shúrshitke de bir amal tapqan shyǵar.

— Endeshe, shúrshitke amal tapqan jońǵar qazaqqa amal tappaıdy deısiń be?

— Aınalaıyn ata-baba-aı, senderden de kıe ketken eken ǵoı!

— Qazaqtan arýaq aýǵaly qaı zaman...

Qas qaraıǵansha osy japyr-jupyr bir tyıylmady. Kún uıasyna batyp, tóńirekti maılaqy munar qorshady. Tymyrsyq tún ornady. Tań aldynda oń qanattan dúrbeleń shyqty. Áskerdiń tý syrtynda tasada turǵan qostardan shyńǵyrǵan ájeptarqy daýystar estildi. Ersili-qarsyly jóńkilis kóbeıdi. Birine-biri soqtyǵysyp qalyp jatqan bir adam. Abyr-sabyr.

— Áı, bul jurtqa ne kóringen sonsha?

— Jaý tý syrtymyzdan tap beripti deıdi.

— Qoıshy-eı...

— Sonda ol atańa náletter masaǵa aınalyp ketken be, arǵy betten bergi betke ushyp ótpese, qalaı ótip júr?

— Itim bilip pe!

— Endeshe, eki ókpeńdi birdeı qysyp, keshegi órekpip kelgen júregińdi sýyryp alady deseńshi...

— Shunaq qudaıdyń ne qylǵany-aı bul...

Tań atqansha bekinistiń bári qańyrap bos qaldy. Qaıyptyń qosy turǵan oń qanattaǵylar aldymen zytypty. Jaý qolyna túsip qala jazdaǵan Qaıyp qasynda eki adamy bar Ábilqaıyr qosyna kep qosyldy.

Kún endi shyǵyp kele jatqanda sol qanat ta bekinisti tastady.

Jol-jónekeı ólikterge súrinip, atyna zorǵa jetken Ábilqaıyr úzeńgige aıaǵy tıe túzge qaraı tizgin burmaı, ózenge qaraı shapty. Shyǵyp kele jatqan kúnniń nury kózine shaǵylysyp mazaq etkendeı. Naqaq qanǵa malynyp kúreńitken asaý arna da búlk-búlk kúledi. Arǵy jaǵadaǵy jaý bekinisiniń qyzyl topyraǵy qoıannyń jonyndaı jympıa qalypty.

Ábilqaıyr atyn oınaqshytyp biraz turdy. Arǵy jaǵalaýǵa birdeńe dep aıqaılaǵysy keldi. Bir jaǵynan áldene júreginiń basynan lyq kóterilip, tamaǵyna kep turyp apǵ úni shyqpaı qaldy. Ekinshi jaǵynan anadaıda artynda suqtana qarap qalǵan Qaıyp esine tústi. Aq bozdyń sanyn aıamaı bir osyp, japan túzge qaraı bosyp bara jatqan qara tobyrdyń artynan saldy.

Eki han lám-mım demesten tarasty. Ulystaryna kelgen soń da tym-tyrys jatyp aldy. Bir-birinen sóz ańdydy. Ekeýi de kópke deıin tis jarmady.

Biraq, kim taratqany belgisiz, el arasynda qańqý kóbeıdi. Eki han álgi shaıqastan birin-biri kermesteı bop qaıtypty desti. Ásirese, Qaıyp Ábilqaıyrǵa qatty renjipti. «Enjar soǵysty, áldenege kibirtiktep tartynshaqtaýmen boldy», — depti.

Ábilqaıyr áliptiń artyn baqty. Álgi sózdiń Qaıyptyń óz aýzynan shyqpaǵanyn ishi sezdi. Biraq, shaıqasqa qatysqandar túsiniksiz jeńilistiń túpki syryn osylaı uqqandaryn birden ańǵardy.

Oǵan áýeli renjidi. «Osy jurtta mı bar ma?» — dep oılady. Áý bastan ózi túrtki bolǵan shaıqasqa nege enjarlyq istesin! Baryn saldy. Biraq, ózinen jasy úlken, ári sońyna ergen qoly kóp Qaıyptyń aldyn keskestemedi. Áıtpese, shaıqastyń ekinshi, ne úshinshi kúni-aq tizgindi óz qolyna alyp alýy múmkin edi. Jońǵar qazaqqa shamalyda kórsete qoımaspyz degen arǵy aqyrǵy amalyn istedi. O da qysylǵandyqtyń belgisi. Eki jyldan beri laqaby dúńk-dúńk taraǵanmen, áli de eshqaıda paıdalana qoımaǵan zeńbiregin osy joly paıdalandy. Jońǵardy oǵan jetkizbeý kerek edi. Bulardyń sheshimsizdigi men sylbyrlyǵynan boldy. Endi el shalqaıyp ketedi, bitimge keleıik dep pursat suramaıdy. Qansyraǵan jaýdy ókshelep, qýyp, tómpeshtiń astyna alatyn qaýqar bularda joq. Bul joly taýlary myqtap shaǵylǵan qazaqtar endi kópke deıin eńse kótere almaıdy. Oǵan Ábilqaıyr qınalmaǵanda kim qınalady. Qazaqtyń aldynda aıdynyn aspandatyp shyǵaratyn urymtal tus zaıa ketti. Bireýdiń kókiregindegi jibekteı esiletin asyl oı ekinshi bireýdiń qolyna túskende ıt silikpesi shyǵyp, jún-jurqaǵa aınalyp ketetinine osy joly ábden kózi jetti. Qaıyp hannyń tusaýly attaı kózkórim jerden ári uzap kete almaıtyn taıyzdyǵyna yzalandy. Óziniń kókeıdegi nıeti kóz aldynda kúırep bara jatqanyn kóre turyp, sabyr saqtap baqqan kónteriligine kúıindi.

Jigersiz bolsa bir jón ǵoı. Jigeri de, aqyly da jetip turyp, óz qolyn ózi baılap qalǵan sharasyzdyǵyna yzalandy. «Eger bireýmen qosaqtasqan ortaq bılik emes, derbes bıligim bolsa, búıter me edim», — dep barmaǵyn tistedi.

Sol yza ishi baýyryn ýsha jalap, taqymyna at túskende oq ótine qalaı jetip barǵanyn ózi de sezbeı qaldy. Kemerden asa aǵyp jatqan qyzyl sý jurttyń bosqa tógilgen qanyndaı, óziniń tekke ótip jatqan zaıa ǵumyryndaı kórindi. Darıaǵa baryp qoıyp ketkisi, artyndaǵy azǵantaı qolmen arǵy bettegi bekiniske dúrse qoıa bergisi keldi. Biraq qolda joq dármenniń jolynda azǵantaı bolsa da emeksitip, júrek jylytyp júrgen álsiz úmitti birjolata qıǵysy kelmedi. Basyn bir shaıqap, atyna qamshy basty.

Sol joly onyń kókiregine bir shemen myqtap baılanyp edi. Elge kelgesin de aı boıy jaq ashpaı qoıdy. Qulaǵy eldiń aýzynda. Kúnine qyryq uıtqyǵan laqaptyń saıatyny baıaǵy sol bir túıin: eki han til tabyspady, jer qaıysqan qolmen baryp, azǵantaı jaýdyń oıranyn shyǵarýǵa Qaıyptyń óneri jetpedi, Ábilqaıyr ózime buıyrmaıtyn ishek boǵymen pissin dep, shaıqasqa bel sheship kirispedi.

El pikiri báribir soǵan bekindi. Birazǵa deıin pushaıman bolyp júrgen Ábilqaıyr kúnderdiń kúninde qaraptan-qarap kóńildendi. Jurt Qaıyptan birjolata kúder úzgenmen, budan áli kúder úzbegeni ǵoı. Eger álgi shaıqastyń bıligin túgelimen buǵan bergende, bulaı bitpeıtinine olardyń da kózderi jetkeni ǵoı. Endeshe, Ábilqaıyrdyń atqan oǵy kózdegen eki nysanasyna dóp tımegenmen, laǵyp bosqa ketpepti, áýelde oıda joq úshinshi nysanaǵa baryp tıipti, biraq, o da kerek nysana bop shyǵypty.

Mynandaı tóten oı onyń synǵan saǵyn qaıta bútindedi. Qaıtadan qaıratyna mindi. Qashan jaýda ketken óshti qaıtarmaıynsha, óz degenine jete almaıtynyna, al osynaý kim kóringenniń qolynda ketip júrgen kóp tizgindi bir tizginge aınaldyryp, bir myqty qolǵa ustatpaıynsha, qazaq qansha tyrbansa da, aldynan sol baıaǵy Aıakózdiń oırany shyǵatyn da otyratyndyǵyna kózi myqtap jetti. Sonda oǵan óziniń kókseıtini búkil qazaqtyń kókeıin tesken isteı kóringen-di.

Ol, biraq qaıtse júzege asady? Ony ózi de bilmeıdi. Nede bolsa Qaıypqa jolaǵan joq.

Súıtip júrgende qulaǵyna pysh-pysh habar keledi. Tobyl boıynan elshilik keldi deıdi. Biraq júrisi burynǵy elshilikterge uqsamaıdy deıdi. Sýyt júrmeı, aýyl tastamaı qonyp, asyqpaı aıańmen keledi deıdi.

Ol netken kerýen ekenin bilmek bop aldynan inisi Mamaı sultandy jiberedi. Ózi qaraqalpaqtarǵa sýyt attandy. Orys shekarasyna tynym bermeı turǵan tentek-telilerdi tezge salyp qaıtýǵa ketken bolǵan-sydy.

Súıtip óziniń Qaıyp hannyń bir jyl boıyna orys elshisi Fedor Jılındi eline jibermeı ustap otyrǵanyna eshqandaı qatynasy joq ekenin, qaıta aq patshamen tatýlyqta bolǵysy keletinin bildirgisi keldi.

Sary atannyń tórt jaǵasynda orys13 elshisi Arys boıynda otyrǵan onyń aýylyna da jetti. Kún keshkirgesin elshini ordasyna shaqyryp sóılesti. Syı qonaq ta syrbaz, bul da syrbaz. Ekeýi biraz arbasty. Elshi bunyń bıyl kóktemde orys shebine baryp qaıtqanyn betine salyq qyla ma dep edi, ol jaıynda tipti áńgime de bolǵan joq. Elshiliktiń erteń Túrkistanda kútip otyrǵan Qaıyp hanǵa baratynyn bilip otyr. Eki ordanyń arasynda jat aýyzǵa sóz tasytqysy kelmeı saq sóıledi. Aldaǵy kúzde jońǵarǵa joryqqa attanbaqpyz dedi. Qaıyp handy aǵa tuta sóıledi. «Biz jaspyz ǵoı aq patshanyń, Qaıyp hannyń qyzmetine árdaıym ázir turamyz», — dedi. Biraq orys patshasynyń qol astyna kiretini jaıyn ádeıi aýzyna alǵan joq. Qaıyp hannyń kómeıin biledi. Onyń aldyn orap ketken bop kóringisi kelmedi.

Bul súıtip sypaıylap shyǵaryp salǵan elshilik Túrkistanǵa bardy. Qaıyp han: «Qazannyń elshisin byltyr qalmaqtan qorqyp jibere almadyq. Olar Bógen, Arys, Shaıan boıyndaǵy aýyldarymyzdy túgel qyryp ketti. Mundaı alamanshylyq tusynda aq patshanyń elshisiniń basyn qaterge baılaǵymyz kelmeı, el arasy tynyshtalǵansha, óz qasymyzda ustaı turǵymyz keldi», — dedi. Keıingi kelgen elshi álgi áńgimege sengen boldy. Túrkistannan shyqqan elshilik Qarnaqqa jetpeı jatyp Saýrandy bılep otyrǵan Abylaı sultannyń shabýylyna ushyrady. Úsh soldatyn tutqyndap, qarý-jaraqtaryn tonap aldy.

Elshiliktiń eline ne dep barǵanyn kim bilsin, Ábilqaıyr, áıteýir, orys patshasynyń aldynda Qaıyp hannan góri senimdirek kórinetin bolǵan shyǵarmyn dep oılaǵan...

Sosyn-aq onyń qıaly qurtqa shapty da turdy...

Endi, mine, kópten kóńilinde júrgen istiń ne búk, ne shik túskenin biletin ýaqyt ta onsha alys qalmaǵan sıaqty.

Ol basyn kóterip aldy. Mańtóbege taıap qapty. Kóshtiń aldy oıǵa qulapty. Endi qazir mynaý siltideı tynyp jatqan elsiz alqapqa mańyrap-jamyrap el qonady. Anaý belýardan keletin kúzgi qaý shóp aýyzǵa iligip ketedi. Sonaý móldireı tunyp jatqan merýert kólder de kóp uzamaı sary alalanyp laıytyp aǵatyn bolady. Anaý semiz bıeniń saýyryndaı ný jatqan baýraıǵa sharshylap jer oshaq qazylady, alqa qotan úı tigiledi, mama aǵashtar kerilip, at baılanady, jan-jaqtan shubyryp jurt aǵylady. Mynaý jym-jyrt ólke abyr-sabyr qımylǵa, abyr-jabyr únge tolady. Biraq, sol abyr-sabyrdyń arty nemen tynady. Ol munyń atyn aspandatyp shyǵarar baq pa, joq el aldynda jerge qaratyp ketetin Qap taýyndaı masqara ma... Álgi sharshylap qazylatyn jer oshaqtarǵa munyń aıtqany kelip, atqany tıip, aıdyny asqandyǵyna jasalatyn ulan-asyr toıdyń qazany asyla ma, joq qolynan kelmes iske umtylyp, basyn jutyp tynyp, qarasynyń dámi asyla ma — áli beımálim. Ne de bolsa kóp qalǵan joq.

— Han-ıem, kóz ushynan shań kórinedi.

Selk etip basyn kóterip aldy. Shynynda da, arqa betten bir suıqylt shań sýmańdap jaqyndap qapty. Joldaǵy kóshterdiń eshqaısysyna burylmaı buǵan bettep keledi. Bul atynyń basyn irkip kidirdi. Álgi shań — eki-úsh atty bop shyqty.

Súıindiktiń jibergen shabarmany eken.

Elshilik Ýfadan shyǵypty.

EKİNSHİ BÓLİM

ELSHİLİK

...Uly Petr 1722 jyly Persıaǵa jasaǵan joryǵy men Astrahanda bolǵan kezinde yrǵyz-qaısaqtardyń japan túzdi jaı laılaǵan pátýasyz halyq ekendigine qaramastan, ol Orda qalǵan Azıa elderi men jerleri úshin ári qaqpa, ári kilt bolǵandyqtan da, talaı kisiden onyń jáı-japsaryn surastyryp baqty.

«General-maıor A. Tevkelevtiń Orynbor ólkesi men qyrǵyz-qaısaq ordasy jaıly ár alýan qaǵazdarynan. 1762 jyl».

Taǵy da bir janbaýyr bel. Taǵy da — bir taqtaıdaı tegis jylmaǵaı ústirt. Taǵy da sol kóz ushynda kólkip turyp alatyn kók nil munar.

Artynyp-tartynǵan on eki túıe, eki júz at. Ulan-ǵaıyr dóńderde shubyrtpa iz qaldyryp, sary jelisten bir tanbaı, saldyryp kele jatqaly qansha kún, qansha tún!

Soza-soza moıyn da talyp, qaraı-qaraı kóz de qajydy. Qara meıliń, qarama meıliń — sol baıaǵy úırenshikti kórinis. Kókke qarasań da — melmıip jatqan kól-kósir quba sur keńistik. Jerge qarasań da — melmıip jatqan kól-kósir quba sur keńistik.

Ýfadan shyqqaly bes aptanyń ishinde, eń bolmasa, bir ret aspanǵa bult aınalyp, jańbyr sirkireseıshi. Joq, tóbeńnen tóńkerilip qulazıtyn da jatatyn quba sur keńistiktiń sol baıaǵy qulazyǵan qalpy. Qashan qarasań da, qansha qarasań da, betpaq áıeldiń betindeı bedireıedi de turady. Oǵan aspan dep dabyraıtyp at qoıyp júrgen de bult kórip, aspan kórip jarymaı, ala jazdaı aq shańyttyń ishinde dalaqtap shapqylaıtyn da júretin qus taban, jaryq erin, jalba tymaq kóshpendiler shyǵar. Áıtpese, mynaý zoryǵyp ólgen kók esektiń kóńindeı bop bozaryp jatatyn da qoıatyn boz ala keńistiktiń qaı jeri jer, aspan ekenin bir táńirdiń ózi ajyratyp almasa, adam aıyra alatyndaı emes.

Ne de bolsa, osy bir shetsiz-sheksiz ulan-ǵaıyr pálen kúnnen beri jol soqty bop kele jatqan túsi bólek, túri bólek, kıimi bólek, júrisi bólek beısaýbat adamdardyń ishterin pysyryp, esterin tandyryp, ábden mezi qyp, qaıdan keldikke túsireıin dep ádeıi bezerip jatqandaı.

Bul ólkede, sirá, bir óń, birkelki emes nárse bolsaıshy! Aspannan oqta-tekte bir estilip qalatyn qus shıqyly da birkelki, bir saryndy. Jol-jónekeı in aýzynda kúnge qyzdyrynyp otyrǵan tyshqandardyń shıqyly da birkelki, bir saryndy. Birinen-biri aýmaıtyn dóńder, birinen-biri aýmaıtyn kúnder. Keshe de solaı edi. Búgin de solaı. Erteń de dál osylaı bolatynyna esh kúmándana almaısyń.

Bylaı qarasań, alǵa on shaqty atty sholǵynshy, artqa on shaqty atty sholǵynshy, qos qanatqa on-on attydan sholǵynshy salyp, qalǵan attylar men arbalylardy qaq ortaǵa bir shoǵyr qyp ıirip, eshqandaı bytyratyp-shashyratpaı, jumylǵan judyryqtaı jup-jumyr, jyp-jınaqy ustap, josyltyp kele jatqan áskerı kerýenniń júrisi sondaı sýyt, qarqyny sondaı qatty sekildi. Jaldaryn jel jelbiretken jaraý attardyń qatqyl alataǵanaq dóńdi qadap basyp, taǵaly tuıaqtardyń kópten jańbyr kórmeı eńirep jatqan jentek sazdy qarsh-qarsh asap, dúsirletip-aq baqqandary. Atan túıelerdiń jelke shýdalary jelk-jelk etip, jelip kele jatqandary. Arbalardyń tórt dońǵalaǵy da zyr-zyr aınalyp bir sát tynym tapqan emes. Biraq, sonyń bárinen shyǵyp jatqan patýa shamaly.

Baıaǵy sol bir orynynda ne ilgeri ketpeı, ne keıin ketpeı badalyp turyp alǵanyń. Qaıda kóz tastasań da, sol baıaǵy kórinis — tomsyraıǵan qula túz. Qazir kórip turǵanyń da sol. Mana tańerteń kórgeniń de osy edi. Keshe de solaı-tuǵyn. Budan jıyrma kún, jıyrma bes kún buryn kórgeniń de — dál osy bolatyn.

Al, anaý qamshylary bulǵaqtap jalba tymaqtardan surasań, kózińdi ashyp-jumǵansha janyńdy janattan bir-aq shyǵarady.

— Joldyń kóbi ótip, azy qaldy. Táıiri, Yrǵyz degeniń bul aradan tıip tur! Aman bolsa, endi bir aptada el qarasyna ilinbes pe ekenbiz. Shirkin, nesin aıtasyń! Aq túıeniń qaryny jarylady ǵoı! Aldıar han bizderdi asyǵa kútip otyr. Ulan-asyr toı jasaıtyn shyǵar. Qyzyl qýyrdaq, sary qymyzǵa qanyp alǵasyn sharshaǵanyńnyń bári umyt bop, quıryǵyn teýip oınaǵan qulyndaı sergip shyǵa kelesiń!... Sýaıttar kúrek tisteri kósteńdep sóıleı jónelgende bir múdirseıshi, sirá! Aýyzymen qarq qylady da salady. Qalyń kilemge jatqyzady. Ústińe sháıi kórpe japqyzady. Ezýińnen aq maıdy aǵyzady.

Olardyń bul ertegisin tyńdaǵaly da alty aptaǵa aınalyp barady, biraq sol áli jambasyńdy er tesken ızeń-ızeń. Sol áli qalaıy qutynyń jylyp ketken jylymshy sýy. Sol áli Ýfa voevodasynyń kenep qaltaǵa salyp bergen qatyrlaq qara nany.

Mynaý qarǵys atqan dalanyń shegi men shetiniń, qapelimde, jetkize qoıar túri kórinbeıdi. Zyǵyrdanyń qaınaǵanda kimdi boqtaryńdy da bilmeısiń. Úıde qalǵan qatynyńdy boqtaıyn deseń, ol jazǵannyń da shulǵaýyńdy jýýǵa bergennen basqa jazyǵy shamaly. Astyńdaǵy atyńdy boqtaıyn deseń, o da aq ter-kók ter bop baryn salyp keledi. Patsha apaıǵa til tıgizý qudaıdyń atyna kúná. Onyń ústine ol jaryqtyqtyń bir rota soldat syıyp ketetindeı aılapat tóseginen qaıdaǵy bir tilin shaınap shúldiregen nemisterge bolmasa, araq urttap, qıar qajaǵan orys adamyna oryn tıe qoımaıdy desedi. Mynaý qula túzdegi qaıdaǵy bir bar-joǵy belgisiz qańǵyrma halyqtyń qaıdaǵy bir bar-joǵy belgisiz qaımana hanyna jer túbinen elshi shaptyryp otyrǵanda da sol nemister emes deısiń be! Ákesiniń aýyzyna ıt saryǵyr álgi Bıron naısaptyń mynaý qula dalada nesin joǵaltyp alyp júrgenin kim bilsin!? Rossıada qazir býaz megejin ish tastap, qysyr megejin kúılese de, sol naısaptyń bir qatysy bolǵany. Patsha apaıdyń qushaǵynan bastap keń baıtaq Rossıanyń eń túkpir pushpaǵyna deıingi qaı aradaǵy qandaı ózgeris te, eń aldymen, sol tóbetke baılanysty desedi. Ol neme tap mynaý bular kele jatqan sabylmany da, ańqaý halyqtyń bostan-bosqa borbaıyn sozǵylaý úshin ádeıi oılap taýyp otyr ǵoı. Qaıda bar deseń de, borsańdap shapqylaı jóneletin aq kóńil orys adamdary qaıdaǵy bir qanisher pusyrmandardyń qaıqy kezdiginen bir-birlep bolsa da, óle bersin deıdi ǵoı. Ana joly myńǵa tarta orys bozdaǵy qaıdaǵy bir qara murt, qara saqal buralqynyń sońynan shubyryp, Hıýaǵa baramyz dep, mynaý nálet atqyr japan túzdiń áldebir pushpaǵynda súıekteri jıylmastan jaırap qaldy emes pe! Mynaý aq kókirek, aq perishte bolyp kele jatqan jalba tymaq qazaqtar men jarǵaq shalbar bashqurttardyń da bulardy en dalaǵa shyǵaryp alǵan soń qaı butanyń túbinde kállalaryn qyrqyp, qyljıtyp ketetinderin kim bilipti?!

Anaý qaq aldaryndaǵy solqyldaq sary ala kúımedegi mamyq tósekte manaýrap bara jatqan sary ala ıyq ulyq ta qalmaq deı me, noǵaı deı me, tatar deı me, tipti qazaq deı me, áıteýir orysqa alpys alty atasynda, jetpis jeti sheshesinde eshkim jýyqtap kórmegen qaıdaǵy bir qyryq qaınasa sorpasy qosylmaıtyn kóp buralqynyń biri deıdi. Qaıran Rossıada sonda nemister men buralqylardan basqa es bilip, etek jaıa alar eshkim qalmaǵany ma! Olar bolmaǵanda esil el ábden qarań qala jazdaǵan eken de! Orys qazynasyn tespeı soryp jatqan ózge buratana jetpegendeı endi mynaý en dalada óz kóleńkesimen ózi jarysyp júrgen áýeıi kóshpendilerdi de qol astymyzǵa alyp, asyraımyz dep aq patshaǵa ant bergizdirgeli keledi deıdi. Sonda mynaý bedeý qatynnyń betindeı jylmıyp jatqan daladan ne taýyp qaryq bolamyz dep júrgenderin ıt bilsin! Ólgen kesirtkeniń terisin jınamasa, kózge kórinip turǵan ózge eshteńe joq sıaqty.

Sonda da mine, talaı aptadan beri at terletip óńmeńdep shaýyp keledi, shaýyp keledi. Anaý kóz ushynda bult-bult oınap bara jatqan sary-ala kúıme bir sát aıaldaýdy bilmeıdi. Qos qaptalynan jalpyldap jalba tymaqtar da qalmaıdy. Aýyzdaryn jappaı áldeneni aıtyp kókip bara jatqandary! Ne aıtyp bara jatqandaryn ózderi de bilmeıdi. Áıteýir bir silekeı aýyzdardyń áńgimesi taýsylmaıdy. Áne bireýi kókjıekke qarap qaıta-qaıta qamshysyn shoshańdatyp qoıady. Dáýde bolsa, sýaıt neme Peterbordan kele jatqan ulyqty: «Áne bir taýdan assaq, shalqyǵan darıaǵa tap bolamyz dep» aldarqatyp keledi. Olarynyń qandaı taý, qandaı darıa ekenin basqa bilmese de, bular jaqsy biletindeı boldy. Ýfadan shyqqaly olar talaı «taýdan» asyp, talaı «ózennen» ótken-di. «Sonaý sáńkıip turǵan Kókseńgirdi kórdińiz be? Ol, jaryqtyq, pálen degen taý» deıdi olar kókjıekke qamshysyn siltep betińe búlk etpeı bajyraıa qarap turyp. Alysta kók nil saǵymǵa oranyp, munartyp turǵanyna qarap, álgilerdiń aıtqanyn shynynda da taý eken dep qalasyń. Baýraıynda syldyrap aǵyp jatqan bulaǵy, shoq-shoq toǵaılary bar shyǵar dep oılaısyń. Kóz ushynan kólkildep dińkeńdi qurtyp turady da, qasyna jaqyndasań jer tistegen jataǵan tóbe bolyp shyǵa keledi. Ol bulardyń taýlarynyń sıqy. Al endi ózenderine kelsek, orys kavelerıasynyń bir eskadrony bel sýytyp alǵan jerde qalqyp shyǵa keletin qaq sýynan árýaqty bolsa ne deısiń. Bular úshin qotyr laq sekirip óte almas shalshyqtyń bári ózen, bári kól, butadan bıik tómpektiń bári taý, bári seńgir. Ózderin ózderi aldap, ózderinen-ózderi máz bop júrgen bul áýeılerdiń elmiz, jurtpyz dep júrgenderiniń qansha qara qurym kúrkeniń jıyntyǵy ekenin, al hanymyz bar dep qaqyraıtyp júrgenderiniń qońsy taıpalardyń qansha tabyn jylqysynyń obalyna qalǵan qandaı qaraqshy ekenin bir táńirdiń ózi bilsin!..

Oı, toba-aı, patsha saraıynda otyrǵandar da oıyna ne kelse, sony isteıdi eken-aý! Ar jaǵyndaǵy fransýz, aǵylshyn, nemis, shvedter jetpegendeı, jer túbindegi maıtymaqtarmen kelissóz júrgizip, elshi sabyltqandary da erikkendiktiń bir túri shyǵar.

Ánebir tyrsıǵan sary ala ıyq buralqy aq patshanyń elshisimin dep basqanynan jer oıylatyndaı bop kergıdi. Qasyndaǵy qalbaǵaı bóriktiler taltaq but orys ofıserin Ǵaısa paıǵambarymnyń on eki shádıarynyń birin kórgendeı jandary qalmaı, birese ol jaǵynan, birese bul jaǵynan shyǵyp, eki etek bop dalaqtaýmen keledi. Syrtynan qarasań, balanyń oıyny, baqsynyń jyny sıaqty birdeńe. Áıtpese, teginde teke atpaǵan, baǵzy babalarynyń ózi orystyń ný ormanynyń qaı túkpirinen shyqqany belgisiz, al bergi atalary Persıaǵa asyp kete jazdap, ázer qaıtqan, barmaǵan jeri, baspaǵan taýy qalmaǵan jalań aıaq Ýfa kazagyna saltanatty elshiliktiń sapynda sherý shegetindeı dáýrendi qandaı myrza qudaı kózi qıyp bere saldy deısiń!

«Já, bekerden-bekerge bas qatyryp qaıtemin! Dúnıeni ózim qudaı bolǵasyn, Rossıany ózim patsha bolǵasyn bir-aq túzetip almaımyn ba! Oǵan deıin máńgir basty bosqa qańǵyrtpaı, aldıar hannyń aq ordasyna jetip, qyzyl qýyrdaqqa toıǵansha, uıqymdy qandyryp ala turaıyn», — dep oılady art jaqtaǵy arbada otyrǵan Ýfa kazagy Sıdor Sapaev tý syrtyndaǵy tuz salǵan qapshyqqa basyn súıep myzǵyp bara jatyp.

Kózi iline berip edi — óziniń Ýfanyń shet jaǵyndaǵy bóreneden qıyp jasaǵan úıiniń aýlasynan sopań etip shyǵa kelgeni. Áıeli Ýstıná bunyń kózi toıar-toımastaı qyrmyzydaı qulpyryp, gúl-gúl jaınap qoıa beripti. Eki beti albyrap, eki kózi jaınaqtap órtenip tur. Ánsheıinde mysh bop jatatyn myqyndyqtan tómengi jaǵy kóshpendilerdiń jeri ot jyldary kúzde bazarǵa aıdap ákep satatyn saýlyqtarynyń qaraptan-qarap jarylyp kete jazdap turatyn quıryqtaryndaı teńkıip alǵan. Qapelimde, bul ony Ýstıná emes horýnjıı Bezrýkovtyń maı bókse Marfasy eken dep te qalyp edi.

— Sıdor Efımovıch, qalaı tez oralǵansyz?! — dep syńǵyraı shyqqan daýysynan tanı ketti.

Bal-bul janyp, jaırańdap turǵan áıelin qushaqtaı alǵysy kep, ázer shydap tursa da, kóńiline bir qıturqy oı qashyp, qolyndaǵy qamshysyn ýmashtaı týsti.

— Janyńnyń barynda moınyńa al, qanshyq, seni men joqta jardaı saýyr bitkenshe jambastatyp júrgen qaı kósheniń tóbeti! — dep tóne túskeli jatyr edi, kenet...

Bu zamanda jurt bóget bolmaı júre me! Eń bolmasa, jan degende jalǵyz qatynyńnyń qaqqanda qanyn, soqqanda sólin shyǵaryp, armansyz bir silkilep alýyńa da mursha bermeıdi ǵoı, túge!

Bireý ıyǵynan tartqylady. Kózin ashpaı yńyranyp biraz jatyp edi, álginde ǵana gúl-gúl jaınap aldynda turǵan qatyny qurǵyrynyń aıaq astynan aıdahar jutyp ketkendeı jym-jylas joǵalǵany. Endi qaıtip kóre qoımaıtynyn bilip, kúderin úzgesin baryp, syǵyraıǵan kózin ashty. Ústine manadan beri arbanyń art jaǵynda yńqyldap kele jatqan jadaý sary tónip tur eken.

— Sıdor Efımovıch! Sıdor Efımovıch.

— Eki qatynnyń obalyna birdeı qalyp, dúnıege tap myna sen silimtikti ákelip júrgen sý muryn ákeńniń tap sapsıǵan teke saqalyn...

— Sıdor Efımovıch deımin. Áne kókjıekte birdeńe kórinedi, ol nemene bolar?

— Kórinse kórine bersin. Kóp bolsa, baıaǵyda kóshpendilerdiń kúliniń basynda aram qatatyn seniń álgi qańǵybas atańnyń molasy shyǵar...

— Qyljaq qylmańyzshy, Sıdor Efımovıch...

Oıyna, qapelimde, aýyzynyń qyshýy qanatyndaı qıturqy balaǵat túse qoımaǵasyn, Sapaev basyn kóterip kókjıekke kóz tastaýǵa májbúr boldy.

Sóıtse, jurttyń bári oń jaq qaptalǵa qarap qapty. Qandaı esersoqtyń erinbeı-jalyqpaı úıip júrgenin kim bilsin, anadaıda bir qyzyl úıik tur. Baıaǵydan beri janaryn taldyrǵan jadaý keńistiktegi mynaý úıik shyraıly qyzdyń júzindeı kózine shoqtaı basyldy. Qyzyl úıiktiń basynda qonjıyp túzdiń tarǵyl búrkiti otyr. Myna en dalada ózine qol kóterer eshkim joqtaı qannen-qapersiz otyr. Jan-jaǵyna durystap kóz de salmaıdy.

— Paı-paı qasqanyń mańqıýyn-aı!

— Qasynan kerýen ótip bara jatqanymen de sharýasy joq.

— Sharýasy bolǵanda senen shylym suraı ma, qaıtedi...

— Osynyń ózi qorqady ma eken?

Birneshe adam ıyqtarynan asýly myltyqtaryn julyp alysty. Qyzyl úıikke qardaı borap oq túse bastady. Tarǵyl búrkit ne bolyp, ne qoıyp jatqanyna túsinbegendeı, gúrs-gúrs ún shyqqan jaqqa qaraı moınyn kerenaý sozyp, qanatyn qomdap, birer talpynyp qoıdy da, otyra berdi.

— Áı, mynaýyń bylq etpeıdi ǵoı.

— Endeshe, tıgizbegenmen, jaqyndatyp atyp kóreıikshi.

Tarǵyl búrkittiń tap qasynan burq-burq shań usha bastady. Taǵy qanatyn jelpildetip biraz otyryp baryp, ytqı kóterilip, kókke samǵap bir-aq shyqty. Zeńgir kókke aspandatyp shyǵyp alǵasyn qalyqtap júrdi-júrdi de, kenet kerýenniń tóbesinen shúıip ketpeı turyp alǵany.

Jurt ań-tań. Tarǵyl búrkit taısalar emes. Mynaý tosyn adamdardan, aýyzy úńireıgen myltyqtardan eti shimirikpese ne deısiń! Tónip-tónip keledi de qaıta joǵarylaıdy.

Bireý buǵan kúıinip ketti bilem, myltyǵyn kókke kóterip kózdeı bastady. Sol-aq eken sary ala kúımeni tastaı salyp dalaqtap shaýyp kele jatqan tymaqty qazaq álginiń qasyna jetip baryp, qamshymen qulashtap turyp tartyp qalyp edi, qolyndaǵy myltyq anadaı jerge ushyp ketip, gúrs ete tústi.

Taıaq jep qalǵan soldat jalma-jan qylyshyn ap tura umtylyp edi, horýnjıı Bezrýkov jolyn kes-kestedi.

Áldeneni aıtyp ójeńdep, qalsh-qalsh etip ashýǵa minip turǵan qaıqy tós qara sur qazaqtyń ne deıtinine atymen túsinbese de, kazaktar men soldattar qoldaryndaǵy myltyqty jalma-jan ıyqtaryna qaıta asyp alysty.

Tek úrpek bas jadaý sarynyń ǵana eshteńemen jumysy joq, qoıynynan dápter sýyryp, tas tóbelerinde shúıip júrgen tarǵyl búrkitke jaltaq-jaltaq qarap qoıyp, birdeńelerdi shımaılaı jóneldi.

Qyljaqbas Sapaev tutyǵa sóılep jatqan oqa shekpendi qazaq pen ne bolǵanyna túsine almaı, aýyzdaryn ashyp qalǵan serikterine basyn shaıqap, murtynan kúldi.

Qansha degenimen, súmbileniń aıaǵy emes pe! Kún sáskege deıin qońyr salqyn bop turady da, sáskeden keıin ysı bastaıdy. Al talma túste tań atqaly tanaýyńdy qyshyrqandyryp kele jatqan túz shóbiniń tańsyq ısi kúrt joǵalyp, kún qyzdyrǵan kıiz ben shúberektiń, at saýyryn shylpytyp tastaǵan ashshy terdiń, dońǵalaqty maılaǵan qara maıdyń, qolańsa sasyǵan qaıys pen temekiniń ıý-qıý ıisi múńkip qoıa beredi.

Osylaı ıt-zyqysy shyǵyp kele jatqan elshiniń uıqysy álgindegi búrkit oqıǵasynan keıin sháıdaı ashyldy. Ýfadan shyqqaly qulaǵynyń qurysh etin jep kele jatqan sózýar qazaqtardyń da jaqtary semeıin depti. Qabaqtaryn shart túıip, qarsy aldarynda kese kóldeneń jatqan dóńbek jalǵa qarap telmirise qapty. Ásirese, mana orys soldatyna qamshy kótergen qylysh murt, qara sur qazaq — Súıindik batyr órtteı bop kúreńitip apty. Onyń qasyndaǵy qoıý qas, qyr muryn, montany kóz Muqanbet qoja tomsaryp kele jatqan serigi men sary ala kúımede oıǵa batyp kele jatqan orys elshisine kezek-kezek jaltaqtap qoıady.

Elshiniń kóz aldynda, tars etken myltyq daýysy shyqqanda munymen shúıirkelesip sóılesip kele jatqan Súıindiktiń áńgimesin kilt úzip, atyn tebinip, keıin qaraı jalt burylǵanda oqys jarq ete qalǵan sýyq janary ketpeı keledi.

«Da!» — dep qoıdy ishinen oryssha oılaıtyn elshi. Manadan bergi shala tatarsha, shala qazaqsha kibirtik ángimeden júrisi jaısyz kólikke mingendeı ábden ıt-zyqysy shyǵyp edi. Úırenshikti tilinde qıalǵa batqanda, oıynyń aıaq alysy shırap qoıa berdi.

«Iá, soldattardyń álgi bir qylyǵyna bular osynsha shamdanyp qaldy. Syryn bilmeıtin attyń syrtynan júrme degen osy ǵoı. «Dos bolamyz, qol astyńyzǵa alyńyz» dep jer túbinen hat jazyp, elshi shaptyryp otyryp, qaıdaǵy bir túz taǵysyna bola talaqtary tars aıyrylady. Onda turǵan tańǵalatyndaı ne bar? Eki halyq túgili eki pendeniń basynyń birige qoıýy qıyn. Sonda mynaý ómirbaqı bir-birine qyryq qaınasa sorpasy qosylmaǵan, ne tili, ne dini, ne tegi, ne túri uqsamaıtyn eki jurtty jer túbinen bir-birine umsyndyryp qoıǵan qudiretti aıtam-aý...»

Tevkelev óz-ózinen basyn shaıqap qoıady.

Talaıdan beri patsha saraıynyń mańynda júrip, kóp nárseniń baıybyna bara alatyndaı bolyp qalǵan aq qaptal Tevkelev Syrtqy ister kollegıasynyń keńsesine bas suqpaı jatyp, aq ta joq, kók te joq: «Seni vıse-kansler Osterman shaqyryp jatyr», — degendi estigende býyn-býyny dir-dir etip abdyrap sala bergen-di. Mundaıda salyp uryp jetip baratyn knáz Iýsýpovtyń ózi basymen qaıǵy bop qýǵynda júr. Basqa shonjarlardan buǵan tap emeshegin úzip turǵan eshkim joq. Qapelimde, aqyldasa qoıatyn adamnyń da retin taba almady.

Júris-turysy shapshań Tevkelev aıaǵyn ilbip basyp aýlaǵa zorǵa jetti. Jez murt bireý syrtynan táptishtep orap tastaǵan býma qaǵazdy qudaıdan surap alǵan jalǵyz nárestesindeı qyp óbekteı kóterip, qasynan óte berip edi, esine ober-sekretar Kırılovtyń túse ketkeni...

Arǵy túbi sharyq súıretken sharýa, iskerligimen, bilimdiligimen ázer dildalap erǵara bop qatarǵa qosylyp júrgen ober-sekretar birtoǵa saq adamdy. Kim kóringenge jarq ete bermeıtin. Eki etek bop kirip barǵanda basyn ashyp birdeńe aıtsa jaqsy, aıtpasa taýy shaǵylyp qalady-aý. Biraq ne estise de, ishine buqtyratyn aýzynyń qulpy myqty kisi. Áıteýir, Tevkelevtiń nege kelgenin, ne dep ketkenin elge jaımaıdy ǵoı. Buǵan az-maz úıirligi de joq emes. Tevkelevtiń alys bir jaqqa baryp kelgende aldymen Kırılovqa tartatyn ádeti edi. Bóten ólkeden ne kórip, ne qoıǵanyn, eń aldymen soǵan aıtatyn.

Kırılovtyń úıi ybyrsyǵan qaǵaz. Ana jerde de shıyrshyqtap oraǵan bir býma qaǵaz, myna jerde de shıyrshyqtap oraǵan bir býma qaǵaz. Qaısysynyń da búkteýin jazyp qarasań da, shımaı-shımaı karta bop shyǵady. Kırılov sondaı shımaı qaǵazdyń bireýin aldyna jaıyp salyp:

— Alekseı Ivanovıch, bir kisi durysyn aıtsa siz aıtatyn shyǵarsyz. İshimdikke onsha úıir emes dep esitem. Álgi Saǵyz ózeni Jaıyqtyń shyǵysynda ma, batysynda ma? Ana joly bir orys baýyrymyz kep, bir kesh otyryp, úıdegi araǵymdy ábden sarqyp iship: «Saǵyz degenimiz Jaıyqtyń shyǵys jaǵynda ǵoı», — dep ketip edi, erteńinde bireýdiń sary ala tańnan kep sartyldap esik sabalaı jónelgeni. Ashsam — keshegi sabazym. Tabaldyryqtan attamaı jatyp sambyrlap sóılep ketti. «Ivan Kırılovıch, keshe men qudaıdyń aldyna kúnahar bop qaldym-aý deımin. Sizge osy Saǵyz Jaıyqtyń shyǵys betinde degen sekildimin. Al, endi úıge baryp esime túsirip kórip em, sol kóri janǵyryń Jaıyqtyń batys betinde jatqan sıaqtandy da turdy. Barlyq pále álgi Jaıyqtyń qazaqtarynan boldy. Jalba tymaqty shóshmekterdiń eki sózdiń basyn biriktirmeı balpyldaı beretin baldyr-batpaǵynan qulaqtary sarsyp, bastary qatyp otyrǵan nemeler bizdermen armandarynan shyqqansha oryssha sóılesip ishterin bosatyp, bir jasap qalǵandary, Qudaılarynyń bergenderi sonsha, qara ýyldyryqty shelek-shelegimen kósip ákep, taý qyp úıip qoıdy. İship-jemniń mol bolǵany sonsha, ishińnen: «Myrza qudaıdyń qaıdaǵy bir kindik-pindik jasap bosqa áýre bolǵansha, adamǵa nege bes-alty aýyzdy qatarynan jaratpady eken?!» — dep ókinesiń. Olar aldymyzǵa úıip-tógip ákele beripti, men apyryp-japyryp soǵa berippin. Sodan muzdaı sýdyń ortasyna baryp sholp ete qalǵanda bir-aq oıandym. Kózimdi ashyp alsam - jan-jaǵym jóńkigen aǵys. Ortasynda — men. Kıimsheń qalpym. Qannen-qapersizbin. Tereń sýǵa búlk-búlk oınap, batadaı batyp bara jatyr ekem. Endi bolmaǵanda qaı jaıynnyń qursaǵynda qulyndaı shyńǵyrarymdy kim bilgen, qylq-qylq sý juta bastaǵanymda, jaǵada sandaryn shapalaqtap máz bop turǵan sumyraılar ózderi kep shashymnan tartyp sýyryp alǵandary. Uıalǵan tek turmas degen ǵoı: «Apyraı, myna Jaıyǵyń tastaı sýyq qoı. Sińirim qurysyp qalǵanyn qarashy!» — deımin jaratqan ıemniń jarylqaǵan bólek-salaǵynyń bárin túıeniń jabýymen qymtap, malmandaı ish-kıimimdi ýmajdaı syǵyp turyp. Álgi ońbaǵandardyń: «Sandalypsyń, Prosha, qaıdaǵy Jaıyqty aıtyp tursyń, bul Saǵyz ǵoı!» — dep kúrkireı jónelgenderi. Sóıtsem, men paqyr úsh kún boıy shaıqalaqtaǵan arbanyń ústinde ótpeı otyrǵan kári qyzyn alyp, saýabyna qalǵan qaıyn enemniń úıiniń tórinde jatqandaı, kósilip salyp uıqyny soǵaıyn kep. Kesken bórenedeı essiz-tússiz domalaıyn kep. Saýyǵyp esin jıar degen úmitteri úzilgen serikterim eki qol, eki aıaǵymnan kóterip turyp kemerinen asyp shyrpyp jatqan joıqyn ózenge bir-aq atsyn kep... Átteń, sol oqıǵanyń Hıýaǵa bara jatqanda bolǵanyn, joq qaıtyp kele jatqanda bolǵanyn esime anyq túsire almaı armanda qalyp turǵanym», — dep eki shekesin kezek toqpaqtap, taǵy da taq toıyp alyp, úıine qaıtyp ketti. «Jaıyqtan óterde siz tap óıtip kerelene qoımaǵan shyǵarsyz...» — dep Kırılov eki ıyǵy selkildep keńk-keńk kúletin.

Bul joly Tevkelevtiń Kırılovqa barǵanda aıta qoıatyn tap ondaı tańsyq áńgimesi joq-ty. Petr patsha ólgeli ol eshqaıda attap shyqqan emes, tek ánebir joly jońǵar elshilerin ertip eki-úsh kún qydyrtqany bar. Biraq olardan jaǵrafıa jaıynda syr tartyp kórý esinde bolmapty. Áı, jaraıdy, qaıdan shyqsa, odan shyqsyn...

Senat jaıǵasqan palata qańyrap bos tur eken. Onyń da reti bar-dy. Parıj ben London salondarynda aqqaptal dıplomattardyń kúlegesh hanymdardyń kóńilin kóteretin qyljaqbas hıkaıalarynyń kóbi orys saraıynyń tóńireginde bolatyn. Solar: «Rossıada patshanyń baryn, Bıronnyń baryn, senattyń baryn bilmeıtin jan bul dúnıede joq, biraq Anna Ivanovna patshaıymǵa Rossıanyń nege kerek ekenin, Bıronnyń nege kerek ekenin bilgenmen, senattyń nege kerek ekenin biletin kisi bul dúnıede atymen joq», — dep shek-sileleri qatady deıdi.

Shynynda da, senattyń erteli-kesh eshkim bas suqpaıtyn abajadaı keń zalynda stoldardy bir-birine jalǵastyryp qoıyp, ústerine esikten tórge jetetin shytyrlaq qaǵazdy jaıyp salyp, jeńin shyntaǵynan asyra túrip tastap, bir qolynda syzǵysh, bir qolynda qalam shytyna oılanyp Kırılov qana tur eken. Qashan qasyna barǵansha burylyp qaraǵan joq. «Eger patsha qalaı ober-sekretar bop júr eken?» — dep oılady Tevkelev sálemdesip jatyp.

— Al, saıahatshy, bul joly at basyn qaıdan tartpaqsyz?

— Ne dedińiz... Men áli...

— Táıiri sonsha nege shoshydyńyz!

— Shoshyǵan joqpyn. Qýanyp ketkenim ǵoı. Men ózińizge bir tóten habarmen kelip edim.

— Endeshe baıandańyz.

— Ivan Kırılovıch, meni Osterman shaqyrtady deıdi. Nege ekenin qulaǵyńyz shalmady ma?

Kırılov basyn shaıqady.

— Osterman shaqyrsa, abyrjıtyndaı ne tur? Ýshakov shaqyrmasa bolǵany da!

Endi otyra bergen Tevkelev kilt kidirip jan-jaǵyna qarap aldy.

— Qudaı saqtasyn, Ivan Kırılovıch!

— Endeshe, Alekseı Ivanovıch, shaqyrylyp turǵan kezde baratyn jerge baryp qalý kerek. Áıtpese, qaıtalap shaqyryp, qaıyra buıym salý degen bizdiń elde joq dástúr. Bir barǵanda jer sybaǵańdy jep, kıer sıapańyzdy kıip shyqpasańyz, keıin opyq jep qalasyz. Tevkelev orynynan aıran-asyr bop turdy. Ánsheıinde artyq-aýys sózge joq Kırılov búgin buǵan naǵyp búıtip aǵyl-tegil aqtarylyp otyr. Qazirgideı «sóz ben istiń»14 qyp-qyzyl órtiniń ekilenip turǵan kezinde tiliniń tıeginiń bulaı aǵytyla ketkeni sengeni me eken, joq synaǵany ma eken...

Kırılov eshteńemen sharýasy joq. Qalamyn sıaǵa malyp, kóldeı qaǵazdyń ústine shuqshıa qalypty.

Tevkelev sol jan-jaǵyna jaltaqtaǵan kúıi Ostermannyń úıine de jetti. Parıj ben London dıplomattarynyń qaljyńyna kóp ilikken taǵy bir nárse orys úkimetiniń qyzmet orny edi. Olar patsha saraıynan shyqqan qaǵazdyń qaı-qaısysynan da Ostermannyń báıbishesi pisirgen samsanyń ısi ańqyp turady deıtin. Óıtkeni, orys úkimetiniń ózi Osterman edi. Al, Osterman anda-sanda patshaǵa shaqyrtylǵanda bolmasa úıinen shyqpaıtyn. Qaǵazdarǵa da úıinde qol qoıatyn.

Anna Ivanovna tusynda qylmysty ister qupıa keńesiniń basshysy bolǵan Alekseı Ivanovıch Ýshakov patshaǵa senimsizdik kórsetti dep myńdaǵan adamdardy aıdatyp, asqyzdy. Senimsiz ataný úshin bireýdiń «Sóz ben is» dep jar salyp, kýálik aıtqany jetkilikti edi. (Á.Q.)

Esikti bir ımeń-ımeń etken uzyn boıly seleý shash sary jigit ashty. Yrjalaqtap kúle beredi. Tevkelevtiń kóniline kúdik qashty. Úkimet jaǵynda az-muz baılanysy bar adamdardyń malaıy túgili esiktiń aldyndaǵy ıtiniń ózi birdeńeniń ısin sezip úrmese, bostan bosqa úrmeıdi deýshi edi. Mynaý uıpa shash, sary jigittiń nege eki ezýi eki qulaǵynda? Ol tas satyny tyq-tyq basyp bunyń aldyna tústi. Olar júrip keledi, júrip keledi. Bir ýaqyttarda baryp jetti-aý aqyry. Ashyq turǵan emen esiktiń tusyna kelgende, aldyndaǵy jigit «kirińiz» dep qolymen nusqady da, sol yrsalańdaǵan qalpy keıin burylyp ketti.

Bunyń tabaldyryqtan attaýy-aq muń eken, áldeqaıdan sybyzǵyǵa qosqan oınaqy nemis áýeni syzyltyp qoıa bergeni.

Tevkelev áldenege qymsynyp toqtap qaldy. Abajadaı zaldyń tór jaǵynan birdeńeniń ózine qaraı ún-túnsiz jyljyp kele jatqanyn baıqady. Sóıtse, úı ishinde júretin dońǵalaqty arba zýlap kelip aldyna toqtady. Arbada — aryq ekenin, semiz ekenin, boıynyń qandaı, jasynyń qandaı, jynysynyń qandaı ekenin ajyratyp bolmas bir adam otyr. Aryq deıin deseń arbanyń qundaǵyna ázer syıypty. Tolyq eken deıin deseń, sheke tamyry battıyp-battıyp shyǵyp turǵan sopaq beti bop-boz. Tapal eken deıin deseń, sozǵan qoly up-uzyn. Boıshań eken deıin deseń moıny jataǵan arbanyń arqalyǵynan asyp jarymaıdy. Jas eken deıin deseń, kóziniń aldy ájim-ájim. Kári eken deıin deseń tisi búp-bútin, úni shyp-shıraq.

— Tórletińiz, Qutlyq Mámet Mamashev myrza!

Tevkelev qapelimde sasyp qaldy. Óziniń shyn aty-jóni óz qulaǵyna tosyn estildi. Peterbýrgta eshkim ony tatarsha esimimen atamaı, orys úrdisimen Alekseı Ivanovıch Tevkelev deıtin. Onyń ústine ózi umyta jazdaǵan naǵyz aty-jónin vıse-kansler biledi eken dep kim oılaǵan!

Onsyz da abyrjyp turǵan Tevkelev mynany estigende til-aýyzdan birden aıryldy.

— Sizdi jurt qurandy jatqa soǵady deıdi ǵoı. Musylmansyz ba?

— Joq, pravoslavıe sherkeýiniń úmbetimin.

— Já, qaljyńǵa aıtam, sizdiń hrıstıan ekendigińizge esh kúmánimiz joq.

Tevkelev úndemedi.

— Ýfany jaqsy biletin bolarsyz. Sol mańaıdan kórinesiz ǵoı.

— Babalarymnyń sol mańaıdan shyqqany ras.

— Endeshe, Qutlyq Mámet Mamashev myrza, sol ata-baba topyraǵyna baryp biraz aýnap-qýnap qaıtsańyz qaıtedi?

Tevkelevtiń demi bitip barady. Syǵyraıa qaraǵan vıse-kanslerdiń dál myna sózine ne derin bilmeı ańyryp tur. Ata-baba topyraǵyna aýnap-qýnap qaıtqany qalaı? Qazir qaıdaǵy bir qańǵybas kirme, ol túgili Rossıany Rossıa etken altyn dińgekpiz deıtin eń bir shonjar áýletterdiń ózderiniń talaı jaısańy sonaý Aq teńizdiń mańyndaǵy áldebir monastyrlerdiń astyndaǵy jumbaq uralarda shirip jatqan tusta astanadan alastalǵanmen, alys atamekenderine ketkender qudaıyna myń mártebe táýba aıtyp attanatyn. Endeshe, qudaı buǵan da oń kózimen qaraıdy eken. Áıtpese, mynandaı qaraptan-qarap tutanyp turǵan kezde oıyńda joq bir silekeı aýyz: «Sóz ben is!» dep aıqaı salyp, syrtqy ister kollegıasynyń shyǵys tilderi jónindegi tilmashty Alekseı Murtaza Mamashev myrzanyń baıaǵyda qalmaq saparynda, ne baıaǵyda parsy joryǵy tusynda, ne Bekovıch-CHerkasskıı ekspedısıasyna qatysqan kezinde pálen degen jerde pálen dep qoıǵanyn óz qulaǵymnan estidim dep ózeýrep shyǵa kelse, qylar qaıranyń qaısy! Ondaıda Ýfa túgili Itjekken asyp ketseń de, tiri qalǵanyńa peıil bolmassyń ba!

Endeshe, Tevkelev myrza, alys Ýfa voevodasynyń qaraýyna jolyń túsip tursa, oǵan da myń-myń shúkirshilik aıt! Bul zamanda jendettiń qara baltasy men dar aǵashtyń qyl tuzaǵynan basqanyń bári jaqsylyq, bári shúkirlik!

Endeshe, Tevkelev myrza, aldyńda qol arbada bóksesinen joǵarǵy jaǵynyń bárin túbit oramalmen orap alyp, saǵan syǵyraıa qarap otyrǵan, túrine qarap ultyn, jynysyn, jasyn, qyzmetin eshbir aıyryp bolmas jumbaq adamǵa, Rossıa taǵdyryn qolyna ustap otyrǵan úshinshi adamǵa, vıse-kanslerge, shyn mánindegi kanslerdiń de ózi graf Andreı Ivanovıch Ostermanǵa kesh qalmaı turǵanda: «Qup bolady!» — dep quldyq uryp qal...

— Aldıar patsha qaıda jumsasa da ázirmin! — dedi ol daýsyn shıratyp, boıyn tiktep.

— Álbette, — deı saldy vıse-kansler súlesoq.

Uıyqtap ketetindeı kózin jumyp sál oılanyp otyrdy da:

— Endeshe, Alekseı Ivanovıch, — dedi óńin jylytyp. — Qazir ózińizdiń Syrtqy ister kollegıasyna baryńyz. Qalǵanyn sonda estirsiz. Saý turyńyz, kógershinim!

Sodan bul abajadaı keń zaldyń tabaldyryǵynan syrtqa attaı berip edi, manaǵydan beri quıqyljyp qulaǵynda turǵan oınaqy nemis sazy kenet pyshaq keskendeı tyıyla qaldy. Emen esikti jaılap jaba berip edi, manaǵy seleý shash, sary jigittiń yrsalańdap aldynan qaıta shyǵa kelgeni.

Bul áshekeıli temir sharbaqtan shyǵyp bara jatqanda jańaǵy oınaqy saz taǵy da syzdyrta jóneldi.

Tevkelev, súıtip, Ostermannyń úıine ań-tań bop kelip, ań-tań bop ketip barady. Búgingi júrisiniń, búgingi estigenderiniń bári jumbaq. Kırılov jumbaqpen bastap edi, Osterman jumbaqpen aıaqtady. Biraq, kóńili orynyna túskendeı. Ne de bolsa, sóılesken, áıteýir, Ýshakov emes qoı. Ýshakov búıtip jumbaqtap qaıtsin!.. Mine, qyzyq! Oń tabany qyshyp qoıa berdi. Tabany qyshysa, alys saparǵa kórinýshi edi. Kim bilipti, shynynda da, muny alys sapar kútip turǵan shyǵar.

Tabanynyń qyshyǵany eshteńe emes, buǵaǵy dýyldaı jónelmese bolǵany. Buǵaǵy qyshyǵandar qyl tuzaqqa qylǵynyp jatqandary. Ǵaısaǵa sıynǵanyn ne, allaǵa sıynǵanyn, oryssha aıtqanyn ne arabsha aıtqanyn ózi de ańǵarmapty, áıteýir ázir talsha moıyny ıyǵynda, aman-esen jer basyp júrgenine táýba aıtyp, ishinen duǵa qylǵanyn biledi.

Sol bir kúngi jumbaqtap bastalǵan áńgime endi, mine, ákelip mynaý japan túzden bir-aq shyǵaryp otyr.

Kóseniń ıegindeı kóksurlanyp jatqan ushan dala Tevkelev úshin tap onsha tańsyq nárse emes. Eki aıaǵy salbyrap kókten túsken dáneńesi de joq. Ýfa mańynan shyqqan kóp myrzalardyń biriniń urpaǵy-tuǵyn. Hrıstıan dinin qabyldap, birte-birte orysqa aınala bastaǵan bul tuqym birazdan beri patsha saraıynyń tóńireginde edi. Shyǵys elderimen jasalatyn qarym-qatynastyń qaı-qaısysynan da qur qalmaı, quraqtaı ushyp solar júrer edi. Sonyń ishinde de osy Alekseı Ivanovıch Tevkelev aıryqsha kózge túsken-di. Parsyǵa jumsaýǵa da sol kerek, Qyrymǵa jumsaýǵa da sol kerek, túrikke jumsaýǵa da sol kerek, bashqurtqa jumsaýǵa da sol kerek, qalmaqqa jumsaýǵa da sol kerek. Aqyr aıaǵynda qazaqqa jumsaýǵa da, mine, sol keregipti. Bir jaǵy Oral taýlarynan aınalyp ótip, bir jaǵy Kavkaz taýlaryna jetip jyǵylyp kól-kósir kósilip jatqan uly dalada ol barmaǵan pushpaq kem de kem. Jelkildep shapqylaıdy da júredi. Petr patshaǵa ilesip Azovqa bardy, Persıa joryǵyna qatysty, Aıýkeniń ordasynda alty aı qonaq boldy, Daýletkereı myrzaǵa ilesip Kaspıı teńiziniń teristigi men shyǵys jaǵalaýyn tegis aralap shyqty. Sol saparlarynda qazaq dalasyn da shet-shepirlep kóre qalǵan-dy. Endi, mine, dám buıyryp ishine dendep kirip keledi. Aldynda ne kútip tur? Ol jaǵy áli kúńgirt. Qasyndaǵy han jibergen adamdardyń saýdyratyp aıtyp kele jatqan áńgimesin bir sózin qaǵys jibermeı muqıat tyńdap alǵanmen, eshqaısysyn qulaǵyna ilgen emes. Qashan óz kózimen kórip, óz qulaǵymen estigenshe bireý týraly bireýdiń aıtqan sózine qulap jyǵylmaý qashannan qatty ustanyp kele jatqan qaǵıdasy.

Onyń ústine, Rossıanyń erteden qoıan-qoltyq aralasyp kele jatqan jurty, biraq, soǵan qaramastan, eń bir bilip-jarymaıtyn jurty osy qazaqtar-tuǵyn. Qajet deseńiz, atyn ekesh atyn da jóndep aıtpaı, birese «qazaq», birese «qaısaq», birese «qyrǵyz-qaısaq» dep qyryq qubyltyp baǵypty.

Qazaq dalasynda buryn-sońdy bolǵandardyń jazbalary da qym-qıǵash. Bireýi batyr dese, ekinshisi qorqaq deıdi; bireýi aǵynan jarylǵan aqkókirek shynshyl dese, ekinshisi jón surasań, ıttiń ólgen jerin «mine, tıip tur» dep ıegin silteı salatyn sýaıt deıdi; bireýi sábıden beter ańǵal dese, ekinshisi sumdyǵyna naıza boılamaıtyn aram deıdi; bireýi jylqynyń jabaǵy júnindeı uıysqan qalyń el dese, ekinshisi kóseniń saqalyndaı seldir deıdi; bireýi bárin bir han bıleıdi dese, ekinshisi árqaısysy ár hannyń sońynda bet-betine shashyrap júr deıdi; al úshinshi bireýleri olardyń hanmen de, qarashamen de eshqandaı sharýasy joq, basyna júgen-quryq tımegen, túzdiń taǵy ańdarymen birge órip, birge túnep júrgen, aty eki aıaqty demeseń, tórt aıaqtylardyń az-aq aldyndaǵy arda jabaıylar deıdi. Áıteýir, Rossıa úshin tumsyǵynyń astynda jatqan qazaqtardan beımálim, qazaqtardan jumbaq halyq joq bolady da turady. Sol jumbaqty sheshýdi taǵdyr basqaǵa emes buǵan, tilmash Mámbet myrzaǵa, Alekseı Ivanovıch Tevkelevke jazǵan túri bar. Ol 1722 jyl edi. Orys kemeleri Persıaǵa qaraı joryqqa attanyp bara jatqan-dy. Kaspııdiń shańqan kók jazırasyn birinen-biri qalmaı tizile jóńkilip kele jatqan kóp jelken kómdi de ketti. Tevkelev tutqyndarmen sóılesem dep, temekiniń, nasybaıdyń, kútimsiz jaralylardyń, olarǵa jaǵylǵan qaıdaǵy bir qolqańdy qabar qońyrsaq dárilerdiń ıý-qıý ıisine júregi loblyǵandaı bolǵasyn, bir aýyq taza aýaǵa shyǵyp sergip almaqshy bop, tumsyq jaqtaǵy ońasha alańqaıǵa baryp, qaq mańdaıdan ekilene esken qarsy samalǵa kókiregin tosyp tur edi, kenet aldaryndaǵy tý kóterýshi kemeden bir qaıyq sýǵa túsirildi. On eskekshi eki qaptalǵa bóline otyryp, jedeldete esip, bularǵa qaraı bettep keledi. Qaptaldasa bergende, ortada otyrǵan bireý keńirdegin jyrta aıqaı saldy:

— Tilmash Tevkelevti patsha aǵzam shaqyryp jatyr!

Bunyń júregi dúrs-dúrs etip qoıa berdi. Kemeden qaıyqqa tastalǵan kendir arqan satymen tilersegi dirildep zorǵa tústi. Patsha shaqyrtqan saıyn osyndaı hál keshedi. Onysynyń qýanysh ekenin, joq qorqynysh ekenin ózi áli jóndi bilmeıdi.

Jaqynda ǵana teristikten jel sapyryp, birneshe kún alasapyran bop, aq aırandanyp qalǵan Kaspııdiń kók reńi endi-endi orala bastaǵan-dy. Kúni keshegi dóńbek tolqyndar búgin aq tymyqqa aınalyp arshyndaı júzgen orys kemeleriniń birese ol jaq kemerinen, birese bul jaq kemerinen shylp-shylp súıkenip shyrpynyp jatyr. Kún tymyq. Teńiz tynysh. Teńizshiler kóńildi. Tek patsha ǵana tunjyrańqy eken. Sereıgen aıaǵyn kemeniń keneresine tirep, qolyn taraqtap oılanyp qapty. Kóz aldynda — jer túbinen munartqan kún shyǵys kókjıek. Teńizdiń tentek jeliniń padıshanyń qabaǵynyń qatyńqy ekendigimen sharýasy joq, edireıgen sulý murtynyń eki shalǵysyn kezek qaqpaqyldap, ábden uıpa-tuıpasyn shyǵarypty.

— Beri kel! — dedi patsha kemege kóterile bergen tilmashty kózi shalyp qap.

— Mártebeńizge quldyq, aldıar taqsyr!

Patsha aıaǵyn tómen túsirip jalt buryldy. Tevkelevtiń jelqaqty qońyrqaı júzine qarap sál oılanyp turdy da, tunjyraǵan qalpy:

— Anaý arǵy jaǵa jaıynda ne bilesiń? — dep surady, ıegimen kún shyǵys jaqty siltep.

Tevkelev qalmaqtar, qazaqtar, túrikpender, hıýalyqtar jaıynda bar biletinin saýdyratyp aıta jóneldi. Patsha qabaǵyn túıip:

— Qyrǵyz-qaısaqtar jaıynda aıtshy, — dedi.

— Aldıar taqsyr, olar da japan túzde usharyn jel, qonaryn saı bilip, bet-betine bosyp júrgen kóp kóshpendiniń biri ǵoı. Ózderin bylaıǵy kóshpendilerden de góri jabaıy, pátýasyz jurt desedi. Maldan basqany baılyq, toıǵannan basqany murat dep oılamaıtyn bolsa kerek...

Qyrǵyz-qaısaqtardy ma, joq álde tilmashtyń ózin be — kimdi muqatyp turǵany belgisiz, patshanyń edireń murty qybyr ete qaldy.

— Al, jeri she? Jeri qandaı?

— Qudaı olarǵa basqany bermese de, jerdi bergen. Qum, shóleıt, sortań bop kelgenmen mal jaıýǵa qolaıly. Ózderi egin salmaıdy, astyqty Hıýa, Buhara, Táshkent, Samarqand jaǵyndaǵy otyryqshylardan jún-jurqaǵa aıyrbastap alatyn kórinedi, — dedi jýyqta kezdeısoq oqyǵan málimetin sózbe-sóz qaıtalap.

— Sonda álgi eldermen shektes bolǵandary ǵoı!

— Dál aıtasyz, aldıar taqsyr!

— Al Jarkentke she?

— Oǵan da tıip tur.

Patsha taǵy da murtynan kúldi.

— Endeshe, ol kóshpendileriń qansha pátýasyz bolsa da, Azıaǵa shyǵatyn altyn qaqpanyń kiltin óz qoldarynda ustap otyr deseıshi...

Tevkelevtiń qulaǵy qyz-qyz qaınap qoıa berdi.

— Dál solaı, aldıar taqsyr.

— Ózderiniń sany qansha eken?

— Ol arasyn bilmedim, aldıar taqsyr!

— Bilý kerek, Tevkelev. Eger sen solardyń, eń bolmasa, bir mıllıonyn qol astymyzǵa qaratyp berseń, biz mynaý qyzylbastarmen jyl saıyn búıtip qyzylsheke bop qyrqysyp júrmes ek, álgi Azıanyń altyn qaqpasynyń kilti de bizdiń qolymyzda bolar edi. Indıa men Jarkenttiń altynyna birden-bir tóte jol solardyń dalasy!.. Já, ony keıin kóre jatarmyz. Biraq, bul áńgimeni umytyp ketip júrme, myqtap oıla!

Patsha annan bir, munnan bir kósteńdeı attap, kemeniń tumsyq jaǵyna qaraı jylystaı berdi. Tevkelev sol turǵan ornynda qaqqan qazyqtaı qadaldy da qaldy.

Arada úsh jyl óter-ótpeste patsha aǵzam dúnıe saldy. Álgi áńgime aıaqsyz qaldy. Biraq, Tevkelev qazaqtar jaıynda jazylǵan hat-qaǵazdan eshteńe tastamaı oqı berdi. Onysyn Kırılov qana biletin. Qazaq hanyna elshilikke jiberetin kisi izdegende, onyń atyn ataǵan da sol kórinedi.

Jolsyz daladaǵy jáısiz júrisi qaıta-qaıta kóńilin bólgenmen, Tevkelev baıaǵy bir oıyna qaıta aınalyp soǵa beredi. Adam men adam qan arqyly jaqyndasyp aǵaıyn, kóńil arqyly jaqyndasyp dos, múdde arqyly jaqyndasyp tamyr-tanys bolmaqshy. Al, halyqtar she? Olardy da ne jaqyndastyra alady?

Mine, bul elshi bolyp kele jatqan eki halyqtyń arasynda qandaı baılanys bar? Bireýiniń dini — hrıstıan, bireýiniń dini — ıslam. Biri — otyryqshy, biri — kóshpendi. Biri — evropalyq, biri — azıalyq. Biri — kóp, biri — az. Bireýin búkil dúnıe júzi biledi, bireýin Evropa túgili Azıanyń ózi jóndep bilmeıdi. Sonda bulardyń basy qaıtip birikpekshi?

Ekeýi, árıne, shekaralas. Til, din, qan, úrdis, násil jaǵynan esh mańaılaspaǵanmen, jer jaǵynan qoıan-qoltyq aralasyp jatyr. Bir sýyqta birge tońyp, bir aptapta birge qatalaıtyn jer jaqyndyǵy taǵdyryń men tarıhyńdy jaqyndastyrmaı qoımaıdy. Taǵdyr jaqyndyǵy múdde jaqyndyǵyn týǵyzady. Múdde jaqyndyǵy joq jerde til, qan, din, úrdis, násil jaqyndyǵy eshteńe bitirmeıdi.

Til men din jaqyndyǵy birdeńe bitirse, jońǵarlar men halqalyqtar ózara qyrqyspaǵan bolar edi. Qan, násil, úrdis jaqyndyǵy birdeńe bitire alsa, qazaqtar odaqtasty ber jaǵyndaǵy orystardan emes, ar jaǵyndaǵy jońǵarlardan izdegen bolar edi. Múdde jaqyndyǵy joq jerde jer jaqyndyǵy men shekaralastyqtyń da baqastyq pen dúrdarazdyq órbitkennen basqa bitireri shamaly. Shekaralastyq qaralaı týystyryp jiberetin bolsa, Rossıa shyǵysyndaǵy Qazandy qara qandy sýdaı aǵyzyp júrip baǵyndyrar ma edi. Adam men adamdy, halyq pen halyqty, memleket pen memleketti jalǵastyrar eń berik dáneker — múdde jaqyndyǵy ǵana. Kúnderdiń kúninde kúlli adamzat bir eneniń balasyndaı yntymaqtasyp keter zaman týyp jatsa, ol da osy múddeler jaqyndyǵynyń arqasynda ǵana ornaı almaqshy.

Dúnıege dıplomatıa degen kásipti ákelip júrgen de — sol elmen eldiń múddelerin til tabystyra bilýdiń qamy. Sonda az ben kóptiń, ozyq pen qalyqtyń múddeleri de ortaqtasa alatyn bolǵany ma? Árıne, kóptiń kózdeıtini — kúsh asyrý, baılyq asyrý, yqpal asyrý. Azǵa bastyń amandyǵy men irgeniń tynyshtyǵynan basqa murat joq. Kóptiń ańsaıtyny — asqan, azdyń oılaıtyny — qatardan qalmaǵan. Kóp óz maqsatyna kúshpen de jete alady. Az aqyl-aılasymen ǵana kún kóre alady. Aqyly bolsa, kóptiń kózdegenin óz múddesimen oraılastyra alsa, az da esesin jibermeıdi. Bul álemdegi barlyq nárseni tek kúsh sheshetin bolsa, aqyl men bilik áldeqashan adyra qalmas pa edi. Biraq, olaı emes qoı. Adamzattyń ony uqqanyna da kóp ýaqyt óte qoıǵan joq. Kúni keshege deıin tarıhtyń birden-bir basybaıly qojasy kúsh bop kelse, endi mine, aqyl men bilik te qosarlasty. Buryn tek kúshimen kóp qana shyǵa alatyn tarıh sahnasynan aqylmen az da kórine alatyn boldy. Kóp bilegin sharshatatyn jerge az basyn sharshatady. Tásilqoılyq áskeri shaǵyn qolbasyǵa, puly az saýdagerlerge qandaı kerek bolsa, az halyqtyń bas kótererlerine de tap sondaı qajet. Shama-sharqyna qaramaı shalqaqtaıtyn sháldýar bıleýshi ózine de, jurtyna da opa taptyrmaıdy. Maqtan men kókirek az túgili kóptiń ózin mert etse, aqyl men saqtyq kóp túgili azdyń óziniń kósegesin kótere alady. Ol úshin eshqashan óz múddeńdi ózgeniń múddesine qarsy qoıma, qaıta odan olja túsirer ortaqtastyq izde...

Orynymen paıdalansa, orystar men qazaqtar arasyndaǵy múddeler ortaqtastyǵy saýlap turǵan saýyn sıyr ǵoı! Tek jebep, qaıtarmalap, qaqtap eme biler epsekti erin kerek. Qomaǵaılanam dep asyǵys soryp, shashalyp qalma, qazymyrlanam dep qattyraq soryp, shoshyntyp alma! Tisińdi tilińmen bógep, tańdaıyńdy maıda tósep, baýyryn basyńmen túıgishtemeı, balbyratyp eme bil! Amal ne, keıbir suǵanaq nemeler yssylaı suǵynyp, mama jelin marqasqalardyń ózin shabynan tistep, shapshytyp alyp, aýyzynan qaǵylyp jatqany. Múddeler ortaqtastyrǵan eki jaq eshqashan birimiz sıyr, birimiz buzaý ekenbiz dep oılamaýy kerek. Ekeýi de ortaq eneniń eki úrpine jabysqan egiz buzaýmyz dep sezingenderi jón. Áıtpese, ashqaraq az keńpeıil kópti kónbis kók sıyr ǵyp alam dese, aqyry azý tisinen aıyrylyp tynady. Óktem kóp áljýaz azdy zorlyqpen ememin dep óńmeńdese, tyshqaq buzaýdyń baýyryna basyn ala júgirgen buzaqy buqadaı mańyna eshkim jýymaı, jurttyń bárin shyǵyntyp alady. Múddeler til tabysatyn jerde qaraǵaıdaı múıizdiń qaıraty emes, qaımyjyq erinniń aılasy kerek!

İrgeli el bolam degen jurtqa muzdaı temir qursanǵan qarýly qol qandaı kerek bolsa, tili maıda, sózi jorǵa, kókiregi dańǵyl mámlegerler de sondaı qajet. Oǵan mysaldy alystan izdep jatpaı-aq, Tevkelev myrza ózin elshi qyp jumsap otyrǵan orys ımperıasynyń tarıhynan shash etekten taba alady. Kúni keshe, on besinshi ǵasyrdyń basynda dúnıe júzin bylaı qoıǵanda irgesindegi Evropada Rossıany kim bilýshi edi? Al tap sol ǵasyrdyń aıaǵynda úshinshi Ivannyń tusynda tap sol Rossıa tap sol Evropada aty aýyzdan túspeıtin ańyzǵa aınaldy emes pe? Kúni keshe bireý bilip, bireý bilmeıtin eleýsiz eldiń padıshasy Vızantıa ımperatorynyń qyzymen neke qıysar dárejege jetti. Kúni keshe orys qalalaryn qaradaı qaltyratqan qaharly Qazan eki búktetilip aq patshanyń aıaǵyna qulady. Azýy alty qarys Altyn Ordanyń ulysbekteri kúni keshe ózderi tóbesinde oınaǵan orys patshasynyń tabaldyryǵynan attaı almaı, bosaǵasynan kózderin satyp, mólıip turatyn kúıge tústi. Lıvon saıypqyrandary qaq mańdaıdan shoqpar tıgen ury tazydaı qyńsylaı qashty. Sóıtip ataǵy jer jarǵan Ivan Vasılevıchtiń kezinde Moskva knázdiginiń jer kólemi jarty mıllıon sharshy mılden asar-aspastaı ǵana emes pe edi?! Al qazir she? Búkil Baltyq boıy Rossıanyń qol astynda. Búkil Edil boıy Rossıanyń qol astynda. Búkil Oral boıy Rossıanyń qol astynda. Kavkazdaǵy Grýzıa Rossıanyń qol astynda. Eń baıtaq Ýkraına Rossıanyń qol astynda. Endi, mine, orys shekarasy ońtústikte Qarateńizge baryp mańdaı tirep tur. Qandaı qudiretti memleket te kók muhıtqa tikeleı jol taýyp, jahannyń qan bazarynyń qaı-qaısysyna da emin-erkin bara almaı turyp, kósegem kógerdi deı almaq emes. Qazir Rossıanyń batys irgesi teńizge tireldi, teristik irgesi teńizge tireldi, kúngeı irgesi teńizge tireldi, shyǵys irgesi teńizge tirelýge jaqyn. Sonda ol osynsha jerdiń bárin tek qarýdyń kúshimen ǵana aldy ma? Joq. Qarýdyń kúshimen alǵan jeri Oral taýynan zorǵa asty. Al, aılamen, mámlegerlikpen alyp kele jatqan jeri sonaý Tynyq muhıtqa jetpeı jyǵylar túri joq!

Sonda mundaı aqyl kúlli dúnıeniń dáýletin tespeı soryp jatqan Evropadan shyqsyn-aq, sol Evropadan tálim ala bastaǵan Rossıadan shyqsyn-aq, al biraq ushqan qus, jortqan ań qatalap óler qula túzde beıbereket bosyp júrgen kóshpendilerdiń kón shoqaıly kóseminen qaıdan shyǵyp júr?! Osyny oılaǵanda bir kezde Petr patshaǵa olardy qarynynyń bir toıǵanynan basqany murat, maldan basqany dáýlet dep bilmeıtin jetesiz jer kókirek jurt qyp kórsetkisi kelgen pátýasyz jaýaby jadyna oralyp, tóbe quıqasyna deıin qyzaryp ketedi.

Jetesiz jurt jer túbindegi memleketterge elshi salyp qaıtedi? Jetesiz jurt ózgeniń múddesinen óz múddesine qorek tabam dep dámete ala ma? Jetesiz jurt óz degenine jetý úshin tildiń shekarasynan, dinniń shekarasynan, násildiń shekarasynan attap shyǵa ala ma?

Baqsa, mynaý jurt, ol shekarany baıaǵyda-aq buzyp ótipti. Myna eki ortaǵa aıaq basqan alǵashqy elshi bul emes eken. Qazir ózi kele jatqan qula túzde talaı-talaı orys elshisiniń mıy zeńip, erini kezeripti.

Úsh ǵasyr boıyna Altyn ordanyń ıeginen asa almaı bylaıǵy dúnıeden atymen kór qulaq otyrǵan orys patshalary shyǵys jaqtaryndaǵy qıyq kóz, qıǵash qabaq jurttardyń bárin bir halyq dep oılap, bárin tatar deı salypty. Sóıtse, olar san qıly taıpalardan, san qıly halyqtardan turady eken. Oǵan kózderi Qazan men Astrahandy alǵasyn baryp jete bastady. Qazaqtar jaıly yzyńdy da alǵash sol tusta estidi. Bir myń bes júz otyz tórtinshi jyly IV Ivan patshanyń Noǵaı ulystaryna baryp qaıtqan elshisi Danııl Gýbın qazaq degen myqty jurt baryn, olardyń tashkenttikter men qalmaqtardy baǵyndyryp, endi teristikterindegi Sibir handyǵymen jaýlasyp jatqandyǵyn aıtyp kelipti. Qazaqtar burynǵy qaýqarynan aıyrylaıyn dese kerek, olarǵa jan-jaǵyndaǵy jurttar japa-tarmaǵaı qol sala bastapty. Ol baıaǵy Qasym uly Aqnazardyń bet-betine bytyraı bastaǵan kóshpendilerdiń basyn qaıta qosyp, «úsh júz» birligin qurǵan kezi edi. Sosyn-aq orys patshalary alystan jetip jatqan álgi daqpyrttardyń eshqaısysyn qaǵys qaldyrmaı, qulaqtaryn tige túsedi. Óıtkeni, olar Oral taýynan arǵy dalalarǵa aıaq asyryp alý qamyna myqtap kirisken-di. Biraq, qyrsyqqanda joldaryna kese kóldeneń túsip Sibir handyǵy jatyp aldy.

Sol Sibir handyǵy orys-qazaq múddeleriniń alǵash toǵysqan jeri boldy.

Aqnazar kók jelkesinen kúnde naıza suqańdatyp turǵan Kóshim hannyń óziniń tý syrtynan odaqtas tapqysy kelse, orys patshasy bir jaǵynan óz kerýenderiniń qazaq dalasynda esh kedergige ushyramaýyn, ekinshi jaǵynan Qama boıyndaǵy ulystaryna tynym bermeı turǵan Sibir handyǵymen birge jaǵalasar jaqtas tabýdy kózdedi. Kóshim kúngeıinde qazaqtarmen qyrqysyn az kórgendeı, teristik batysyndaǵy aǵaıyndy Stroganovtardyń qol astyndaǵy Perm ólkesine kóz alartty. Ol kezde tatar, bashqurt maksı-boǵuldardyń Moskva knázdigine ashýy áli tarqaı qoımaǵan-dy. Kóshim sol óshpendilik otyna maı quıyp baqty. Azǵantaı jurttardyń tilin ońaı tapqan Kóshim qubyla betindegi áli eshkimniń júgen-quryǵy tımeı bas asaý júrgen qazaq hany Aqnazardyń aýzyn alýdy qunttamady. Muny ol eskermegenmen orys patshasy eskerdi. Aǵaıyndy Iakov jáne Grıgorıı Stroganovtardyń aqyly boıynsha Aqnazarǵa Treták Chebýkov bastaǵan elshilik attandyrdy. Ivan Groznyı Chebýkovqa qazaq handyǵymen Aqnazarmen Kóshimge qarsy birge soǵysatyn áskerı odaq qurý týraly kelisimge otyryp qaıtýdy tapsyrdy.

Elshilik habary Kóshimniń de qulaǵyna jetedi. Ol nemere inisi Mámbetqulǵa bastatyp torýylshy qol jiberedi. 1573 jyly Tobyl qalasynan onsha qashyq emes jerde, Qama ózeni boıyndaǵy bashqurttar aýylynda qannan-qapersiz tústenip otyrǵan orys elshiligi Mámbetqul jaýbasarlarynyń qanjaryna qarnalyp, túgel qyrylady. Biraq orys pen qazaq arasyndaǵy baılanystyń aldy-arty sonymen tynyp qalmapty. Bir myń bes júz sekseninshi jyly Tobyl voevodasy Danıl Chýlkov Qara Ertistiń boıynda qarshyǵa salyp júrgen bir top saıatshynyń ústinen shyǵady. Sóıtse ol Kóshimniń birden-bir baqtalasy, Sibir handyǵy taǵynyń áý bastaǵy ıesi Jádiger áýletiniń sońǵy hanzadasy Seıdaqmettiń nókeri eken. Qıqýlap júrgen qyzyq qumar top muzdaı temir qursanyp jan-jaǵynan qorshap alǵan orys áskerine qylar qaıran taba almaıdy. Sóıtip Seıdaq han tutqynǵa túsedi. Onyń qasynda qamqa tondy kishkentaı bala turady. Qoramsaǵyndaǵy kóp qý jebeniń arasynda qan kúreń úsh qyzyl jebesi bar eken. Ol segiz jasar qazaq hanzadasy Orazmuhanbet sultan eken. Qarshadaı hanzadanyń jel jaǵynan qalqalaı turǵan qaraker atty tomaǵan kóz qarasur myrza Seıdaqtyń aqylshysy, Orazmuhanbettiń tárbıeshisi Qarash myrza — qazaq tarıhshysy Qadyrǵalı Jalaıyrı myrza bop shyǵady. Soǵan qaraǵanda, besikten beli endi shyqqan Orazmuhanbet qazaqtyń Aqnazar hany men alty sultany Arys boıynda Moǵulstan men Tashkent bıleýshisi Baba sultannyń birikken áskerinen jeńilis taýyp, turymtaı tusyna, balapan basyna ketken qıly zamanda qazaq ulystaryn qalaǵan ýaqytynda baryp talap turǵan Sibir handyǵyna tutqyn bop ketti me, joq Seıdaq han baqtalasy Kóshim hannan basym túsý úshin qazaq taǵynyń muragerin ádeıi óz qolynda ustap otyrdy ma — ony eshkim bilmeıdi. Ne de bolsa, bir tutqynnan bosanyp, ekinshi tutqynǵa tap bolǵan Orazmuhanbet hanzada 1588 jyly 16 jasynda Máskeýdegi patsha saraıyna qyzmetke keledi.

Arys boıynda arandap qalyp, shańyraǵy ortasyna túsken qazaq jurty Táýekel hannyń tusynda taǵy da es jıyp etek jabady. Biraq, áýelden salymy eki ottyń ortasynan buıyrǵan qazaq ol tusta da bir jaǵynda Sibir hany Kóshimnen, ekinshi jaǵynda Buhara hany Abdolladan quqaı kórip baqsa kerek. Kún batystaǵy noǵaı ulystarymen de tap maıly qasyqtaı aralasyp-quralasyp kete almapty. Táýekel han tóńiregindegi jurttardan kúder úzip, alystaǵy Máskeýge at shaptyrtady.

Bir myń bes júz toqsan tórtinshi jyldyń qaqaǵan qańtarynda máskeýlikter bir ári oǵash, ári tańsyq kórinistiń kýási bolady. Qazan jaqtan bastalǵan aıdaý kósheleriniń birinde súńgilerine muz qatqan myltyqtaryn kótere ustap, alpys-jetpis jaýynger jeti-segiz jalbaǵaı tymaq bireýlerdi qaýmalaı qorshap astanaǵa alyp kirdi. Qaq ortadaǵy jolaýshylardyń túr-tústeri de, er-turmandary da, kıgen kıimderi de tosyn. Bastarynda jelkeligi jaýyrynyna deıin jaýyp turǵan, syrtyn sary taı jarǵaqpen qaptaǵan jalbaǵaı túlki bórik, ústerinde ishin qasqyr terisimen astarlap, óńirin kók maýytpen ádiptep, syrtyn qynaǵa boıaǵan qoı terisimen qaptaǵan qyzyl ton, aıaqtarynda qonyshy qara sanǵa jetetin qaıqy bas saptama etik, attaryna syrtyn bylǵarymen syryp kıiz jabý japqan, erleriniń basy qazdyń moıynyndaı qaıqıyp ketken óńsheń súlik sulý tory ala at mingen álgi jat jerlikter alystan kele jatsa kerek. Aıaz soryp tastaǵan betteri qabaryp alypty. Qaq aldaryndaǵy bireý qolyna tumyldyryqtap qarshyǵa ustapty. Beısaýbat jolaýshylar kóshe boıyndaǵy antalaı qarap qalyp jatqan attyly-jaıaý kóp júrginshimen isteri joq, eki kózderi eki qaptaldaǵy seńgir taýlardaı sereıip-sereıip tizilip turǵan bıik úılerde. Quddy bir qazir olar ústerine qulap ketetindeı ári tańyrqaı, ári seskene qaraıdy.

Jurt bulardyń kim ekenin bile almaı ań-tań. Aıbaltaly aıdaýyldar orman arasynda orys otrádtaryna shabýyl jasaǵan ár qıly jalba tymaqtardy jan-jaqtan jelkelerinen túıgishtep qýyp kelip jatýshy edi. Mynalary atqa otyrystary da tym sándi, tym saltanatty. Tutqyn emes deıin deseń — qashyp ketetindeı jan-jaqtan kók súńgili saqshylar qorshap apty. Tańsyqqumar jurt qańtardyń qyzyl shunaq aıazynda qyńq etpesten tosyn jolaýshylarǵa aýyzdaryn ashyp qarap qapty. Joq, mynaý uzyn tizbek Lúbánkaǵa qaraı burylmady, birden Manej alańyna tartty. Tutqyn bolmady, elshilik boldy. Ań-tań jurt jón-jónine taraı bastady.

Elshilik prıkazy qabaǵyna qyraý qatqan qasqyr ishikti meımandy yssy shaı berip jylytty, astyndaǵy atyn patshanyń atqorasyna aparyp jemge baılady, sońyndaǵy nókerin qyp-qyzyl bop qaınap turǵan monshaǵa aparyp toǵytyp, bıt-búrgeden tazartyp, asty-ústerine túsip, báıek boldy da qaldy. Alty aıshylyq jol júrip, qyrǵı qabaq noǵaı ulystarynyń tusynan jal-jaldyń tasasymen buqpaqtap ótip, jańbyrǵa malshynyp, boranǵa urynyp kór azapty kórip kelgen elshi Qulmaǵanbet qoıý shaıǵa qanyp alǵasyn tórt aıaqty bylqyldaq mamyq tósekke shalqasynan túsip oıǵa ketti. «Jaýda da bir úıiń bolsyn degen osy-aý! Áıtpese patshasynyń baıtaq qalasynda búıtip tyrańdatyp jatqyzbaq túgili ósip turǵan egisiniń yq jaǵynan júrgizbeıtin qara shekpeniń buryn búıtip báıpeńdese, kórmeı júr deısiń be! Bári de álgi Orazmuhanbet sultannyń arqasy ǵoı», — dep qoıady ishinen. Orys ordasynda jarty patsha bolyp otyrǵan jasy kishi bolǵanymen joly úlken ulyq inisine qaıtip kórisip shyǵar ekem dep ýaıymdap jatyr edi, elshilik prıkazynyń jylmańdaǵan kóp qyzmetkeriniń bireýiniń kirip kelgeni.

— Elshi myrza, — dedi ıilip-búgilip. — Seni Orazmuhanbet hanzada kórgisi keledi.

Qýanyp ketken Qulmaǵanbet ornynan atyp turyp álgi jigittiń sońyna erdi. Olardy birinen-biri aýmaıtyn úsh jigit oryndarynan turyp qarsy aldy. Qulmaǵanbet, qapelimde, bul úsh aq qubasha jigittiń qaısysynyń hanzada ekenin aıyra almady. Jastaıynan orys arasynda ósken sultannyń súıek bitimine qarap qana qazaq ekenin emis-emis ańǵarýǵa bolatyn edi. Óńi bop-boz. Ushqyn shashqan kózi men jymıǵan júzi ǵana kóńiliniń sergek ekenin sezdirgendeı.

— Qulmaǵanbet, — dedi ol endi jaıǵasyp otyra bergen elshige. — Búgin senen kóp nárse suramaımyn. Maǵan, myna Stepan jáne Velámın Stepanov myrzalarǵa Táýekel aǵaıym men qalǵan aǵaıyndardyń amandyq-saýlyǵyn, kórshiles Buqar handyǵymen, noǵaı ulystarymen aralarynyń qandaı ekenin, aldıar patshanyń qol astyna kiremiz degenderińizdiń ne áńgime ekenin aıtyp berseń bolǵany.

Hanzadanyń kózinen-kózin aıyrmaı qadala qaraǵanynan, aýzyn ashpaı jatyp bastyrmalatyp osynsha kóp suraq qoıǵanynan, qasynda mynaý eki beıtanys jigittiń otyrǵanynan Qulmaǵanbet bul tap ózi oılap kelgendeı kópten kórispegen eki aǵaıynnyń amandyq-saýlyq surasyp, emin-erkin saǵynyshtaryn basatyn ońasha suhbaty emes ekendigin birden ańǵardy. Manaǵy mamyq tósektegideı emes, kóńili biraz ortaıyp qalǵan. Bórkin alyp, qamshysyn ádet boıynsha aldyna tastap sóıleýdiń retin tappaı, tizesine shanshyp, hanzadanyń shuqshıa qaraǵan kózine taısalmaı qadala qarap sóz bastady.

— Aǵań Táýekel búginde qazaq ordasynyń hany, inisi Shahmuhambet qalmaqtardyń bıleýshisi. Aǵaıyn arasynda alaýyzdyq joq. Qatar kóship, qatar qystap, maıly qasyqtaı aralasyp otyr. Buhara hanymen bitimshilik jasasqan sıaqtymyz. Biraq qanshaǵa baratynyn qaıdam... Noǵaılardyń Altaý aýylymen qas-qabaǵymyz jaman emes. Al, Tańahmet balalarymen, Orys áýletimen sol baıaǵy birde batý, birde tatý qalpymyz. Seniń aq patshanyń saraıyna tap bolǵanyńdy estigeli aldıar hanymyzdyń kúnde irgeden suqańdap tynyshtyq bermeı otyrǵan Buqardy orystardyń kómegimen birjolata buqtyryp alsaq qaıtedi dep oıǵa ketip júrgeni. Bizge tek oq-dári, qarý berilse bolǵany, ar jaǵyn ózimiz-aq kelistirer edik.

Buhara búginde baıaǵy Buhara emes. Jan-jaǵyna túgel kóz alartyp qyryp barady. Ázim handy qýyp shyǵyp, Úrgenishti qol astyna qaratyp aldy. Endi Saraıshyqqa qaıtadan qala salmaqshy bop, noǵaılarmen ámpeıi bop júr. Jaıyqqa aıaq bassa, bergi jaǵyndaǵy Astrahanǵa qulqyny qurıtyny sirá, belgili. Onyń mundaı ashkózdigin aq patsha jaqtyra qoıar deısiń be dep, osy tusta qaırat qosysyp birge qımyldasaq qaıtedi dep aıtqaly keldim. Aldıar patsha marhabaty túsip, ol pátýamyzǵa qulaq assa, orynyńa hannyń balalarynyń birin amanatqa jiberip, ózińdi elge qaıtaryp almaq oıymyz bar. Bizdiń júrisimizdiń mán-jáıi osy.

Hanzadanyń qasyndaǵy eki jigit Qulmaǵanbetke aýyzdaryn ashyp qarap qalypty. Orazmuhanbet syr aldyrtpas sabyrly qalpynan tanbaı:

— Táýekel aǵaıdyń balalary qazir qansha ózi? — dep surady.

— Úlkeni Quseıin onǵa shyqty, ortanshysy Ybyraıym segizde, kishisi tórtte.

— Iá, — dedi hanzada. — Aǵalarym durys istepti. Bir jaq irgeden jaý shyǵyp jatqanda, ekinshi jaq irgeden dos izdemeseń, erteńgi kúnińniń ne bolaryn kim bilipti. Basqa jaqqa jaltaqtamaı, Reseıge elshi salǵandaryń jón bolǵan. Orys degen búginde qabyrǵaly halyq bolyp aldy. Hrıstıan dúnıesiniń bas patshasy, Rossıa taǵynyń ıesi, uly knáz Fedor Ivanovıch aǵzamnyń panasyna kep baýyr basyp jatqan jurttar men ulystar az emes. Aldıar patsha olardyń eshqaısysyn betten qaqpaı, qaı-qaıysyn da óziniń shapaǵatyna bólep, qamqorlyǵynan qaǵys qaldyryp jatqan joq. Rossıada biz sekildi tegi bólek násilderdiń ári aqylshysy, ári qamqory, aq patshanyń týǵan baldyzy nur sıpaty Borıs Fedorovıch aǵzam. Men sol kisige aǵalarym aıtqanynda turady, bir balasyn amanatqa jiberip, Rossıanyń meıirban alaqanynyń saıasyna jyǵylyp, óle-ólgenderinshe anttaryna adal bop ótedi, tek ar jaǵynda jaǵalarynan alyp, etekterine jarmasyp, qudaıdyń qutty kúni tynyshtaryn qashyryp turǵan buharlyqtarmen soǵysýǵa qajetti qarý-jaraq berip tursańyzdar eken dep ótinip aıtaıyn. Inshalla, bul sózimdi ol aıaq asty qaldyra qoımas.

— Hanzada, endeshe, sol aǵzamǵa aıtyńyz, qazaq hany óz sóziniń quly deńiz. Eger aldıar hanymyz ben asyl tekti sultandarymyz aq patshaǵa degen álgindeı yqylastary qaltqysyz shyndyq bolmasa, mynandaı qystyń kózi qyraýda meni búıtip jer túbinen sabyltpaǵan bolar edi deńiz. Ol jaǵynan patsha aǵzamnyń eshqandaı qam jemeýin suraımyz. Aıtaıyn degen taǵy bir ótinishim, aq patshaǵa qyzylbas elinen Ǵadilbek degen elshi kelipti dep estımiz. Múmkindigi bolsa, sol Abbas shahtyń elshisimen betpe-bet júzdeskim keledi. Abbas shah ta bizdiń Táýekel handaı Abdollaǵa azýyn qaırap júrgen padısha kórinedi. Aılas qatyn muńdas degen ǵoı. Birer aýyz til qatyssam dep edim.

Arada bir apta ótti. Orazmuhanbet elshiler prıkazynda bolyp Dák Vasılıı Shelkalovqa Qulmaǵanbetpen arada bolǵan áńgimeni sol qalpynda baıandap berdi. Tipti Qulmaǵanbettiń qyzylbas elshisimen ońasha kezdeskisi keletinin de jasyrǵan joq. Shelkalov tap sol kúni Ivan Fedorovıch Godýnov aǵzamǵa baryp jolyqty. Godýnov bunyń bárin dál sol kúni patsha aǵzamnyń mártebeli quzyryna málim etti.

Patsha qazaq elshisiniń qyzylbas elshisi Ǵadilbekpen kezdesýine ruqsat berdi. Orazmuhanbet hanzadany: «Elinen kelgen meımandy anasyna, áıeline, qaryndasyna kórsetip, qonaq qyp jibersin», — dep ózi bergen meken-jaıyna qaıtardy.

Arada birer kún ótken soń qazaq elshisi qasyna Petr Novosılsev degen bekzadany, tilmash Bulǵaq Alekseevti ertip, Orazmuhanbet hanzadanyń qonysyna qonaqqa barady.

Tevkelev osy arada jýyrda ózi oqyp shyqqan bir qaǵaz esine túsip jymıyp kúlip qoıdy.

«Ámbe Reseıdiń aldıar patshasy hám uly knáz Fedor Ivanovıch aǵzamǵa qulaq kesti qulyń, qazaq ordasynyń hanzadasy Orazmuhanbet aıaǵyńa bas urady.

Sen aldıar taqsyr, ózińniń basybaıly malaıyń maǵan, meniń ájeme, shesheme, naǵashy apama hám qaryndastaryma ózińniń aldıarlyq quzyryndaǵy bekzada Petr Novosılsovty, oǵan qosyp Qazaq ordasynyń elshisi Qulmaǵanbet pen tilmash Bulǵaq Alekseevti óziń qaıyr-patıha qylǵan meniń qonysyma jiberipsiń. Seniń aldıar basyńnyń tapsyrmasy boıynsha ózińniń aldıarlyq quzyryndaǵy bekzada Petr Novosılsov elshi Qulmaǵanbet hám tilmash Bulǵaqty ertip kep eki kún boldy, aldıar basyńnyń basybaıly malaıy myna men, aldıar taqsyr, seniń aldıar basyńnyń tapsyrmasy boıynsha óziniń aldıarlyq quzyryndaǵy bekzada Petr Novosılsovty, qazaq ordasynyń elshisi Qulmaǵanbetti hám tilmash Bulǵaq Alekseevti Máskeýge, saǵan, aldıar taqsyr, úshinshi kúni jónelttim. Sen ózińniń aldıar basyńmen ózińniń qonysyńnyń túsiminen basybaıly malaıyń myna maǵan, ózińniń úmbetteriń ájem hám shesheme, naǵashy apaıym, hám qaryndastaryma qajetterine jaratsyn dep ózińniń aldıarlyq qazynańnan ózińniń aldıarlyq quzyryndaǵy bekzada Petr Novosılsev arqyly júz som aqsha berip jiberipsiń, ózińniń aldıarlyq quzyryndaǵy bekzada Petr Novosılsov ózińniń qulaqkesti qulyń myna meni jarylqaǵan álgi júz som aqshanyń keıin meniń ózińniń aldıarlyǵyńnan alatyn jalaqymnan ustalmaıtynyn eskertken aldıarlyq sózińdi jetkizdi...»

Ár árpi aıaǵyńdy jalap, ár sózi basyn shulǵyp turǵan osy bir búgejektegen járeýke hattyń ózi-aq patshanyń alystan kelgen qazaq elshisi óz eline maqtap barsa eken dep tyrysqanyn baıqatady. Ondaǵy kózdegeni — Táýekel buny Buharaǵa qarsy jumsaǵysy kelse, bul ony áli kúnge tyrtysyp berispeı kele jatqan ólermen Kóshimge aıdap salý edi.

Boıarlar Dýmasy qazaq hanyna tilmash Velámın Stepanovty elshi qyp jiberýdi uıǵardy. Aq patshanyń Táýekel hanǵa jáne Shahmuhambet, Kúshik sultandarǵa joldaǵan gramotasyn, Orazmuhambettiń aǵasyna Moskva memleketimen tatý-tátti bol degen duǵaı sálemin, Táýekel hannyń anasy Ázı hanym, kelini Altyn hanym, nemere qaryndastary Bahty hanym, Kún hanym, Aq hanymdardyń eldegi aǵaıyn-týma, abysyn-ajynǵa joldaǵan qundyz jaǵa, kók saýyr etik, altyn júzik, kúmis qasyq, sadaq, báki, ámıan, sháıi oramal, aına-taraq syqyldy sálem-saýqattaryn qorjynǵa lyqa toltyryp alyp, qasyna úsh serik, sońyna otyz jaýynger nóker ertip jolǵa shyqqan Velámın Stepanov mart aıynda Qazannan attanyp, odan Jaıyq, Yrǵyz asyp, joldaǵy noǵaı ulystaryna soqpaı aınalyp ótip, maı aıynda Táýekel hannyń alty shatyrdy qatar tikken aq ordasyna kelip jetedi. Eki aıdan astam aýnap-qýnap dem alady.

Jas baǵylan, tátti qymyz ústinde Táýekelmen ábden ish aqtarysyp sóılesedi. Dittegen jerimnen shyqtym-aý degen tusynda qonaqjaı hanmen qosh aıtysyp, Ulytaý arqyly keri sapar shegedi. Sodan bir ǵasyr boıyna eki aradaǵy elshiliktiń aıaǵyna jem túsedi. Ol dástúr Táýke hannyń tusynda baryp qaıta jandanady. Táýke aq patshamen tatý-tátti qarym-qatynas ornatýdy ǵana kózdeıdi. Odan keıingi Qaıyp tatý-táttilikpen ǵana shektelmeı jońǵarlarǵa qarsy birge soǵysatyn áskerı odaq qurýdy usyndy. Al, Ábilqaıyr ol ekeýiniń de kókeıinde bolmaǵan jańa bir pıǵyldyń sońyna tústi. Ol 1726 jyly aq patshaǵa elshi jiberip: «Qol astyńa al!» — dep surandy.

Patsha saraıy bul usynystardyń qaı-qaısysyna da kózjumbaılyq jasamady. Táýekel tusynda keletin Stepanovtan Kóshimdi baǵyndyrýda qazaqtardyń odaqtas bop jarytpaıtynyn bildi. Olardy tek Sibirdegi soǵys teatrynan beıtarap ustaýdy ǵana kózdedi.

Kóshim hannyń dáýreni kópke barmady. Ol Sháıban áýletinen órbıtin Murtaza sultannyń uly edi. Bir myń bes júz elý altynshy jyly zamanynda Shyńǵys hannyń ózimen ustasqan Ýan hannan taraıtyn kereı Jádiger áýletiniń aqtyǵy Taıbuǵyshy taqtan taıdyryp ózi han bolady. Sodan qyryq eki jyl boıyna jalpaq Sibirdi jalǵyz ózi dúbirletip ótedi. Qol astyndaǵy biri putqa, biri otqa, biri shirkeýge tabynǵan ala-qula jurtty túgel derlik musylman dinine qaratýǵa kúsh salady. Ásker degen qala salyp, ony ózine astana etedi. Sóıtip aıtqany kelip, atqany tıip dáýirlep júrgende 1581 jyly Ertis boıynda Ermak Tımofeevıchten oısyrap jeńiledi. Qashyp baryp Ombydan joǵaryraqta Qaraqala degen qamal salady. Biraq bir taıǵan baq basyna báribir turaqtamaı, 1598 jyly birjolata jeńilip, áýeli Esil dalasyna, odan noǵaılar arasyna qashyp ketip, sol jaqta pushaıman bop dúnıeden ótedi.

Kóshimniń bulaı tas-talqany shyǵyp kúıreı jeńilýine kórshi jatqan qazaqtardyń selt etpeı beıtarap qalǵandyǵy az áser etpese kerek. Borıs Godýnov oǵan deıin Toqtamys áýletine bıletip kelgen Qasymov handyǵynyń taǵyna 1600 jyly qazaq sultany Shyǵaı nemeresi, Ondan uly Orazmuhanbetti teginnen-tegin otyrǵyzǵan joq-ty. Orys patshasy ol kezde shektes jatqan jatjurttardyń aýzyn alý úshin olardyń hanzadalaryn shet aımaq ulystaryna ulyq qyp qoıatyn.

Oka darıasynyń jaǵasyndaǵy Kerman shahary, oryssha Qasymov qalasy, sondaı bir shet aımaq ulys edi de, oǵan ákim taǵaıyndalǵan Orazmuhanbet sultan álgindeı jatjurttyq hanzada edi. Oǵan deıin ol 1590 jyly shvedterge qarsy, 1593 jyly Qyrym handyǵyna qarsy joryqtarǵa qatysty. Patsha saraıyndaǵy toı-tomalaqtan da qalyp kórmepti. Biraq, han bolýyna ol aıtqandardyń biri de emes, Sibirdi baǵyndyrý tusynda qazaqtardy beıtarap ustaýǵa sińirgen aıryqsha eńbegi sebep bolǵan sıaqty.

Sibir baǵyndyrylǵasyn orys bazarlary men qazaq dalalary arasyndaǵy ersili-qarsyly kerýender esh tolastamaǵanmen patsha saraıy men han ordasynyń arasyndaǵy baılanys pyshaq kesti tyıylypty. Onyń da qıly-qıly sebepteri bar edi. Rossıa biraz ýaqyt Ekinshi Jalǵan Dmıtrııdiń zobalańyna ushyrady. Orys tarıhynda «Qıly zaman» atanǵan osy bir tusta batyspen de, shyǵyspen de qarym-qatynas óte álsirep ketken-di. Sol bir eki talaı kezde qazaq hanzadasy Orazmuhanbet te jáıine qarap júrmeı shı shyǵaryp aldy. Qasymov qalasyna segiz jyl han bolǵan sultannyń túlen túrtip Ekinshi Jalǵan Dmıtrııdiń jaǵynan bir-aq shyǵa kelgeni. Biraq, ony jańa jaqtastary da tap onsha qushaq jaıyp qarsy ala qoımapty. Kúni keshe aq patshaǵa qulaqkesti qul bolǵan buratana sultan aramyzǵa syr tartýǵa kelip júrgen jansyz shyǵar dep senbedi. Aqyr-aıaǵynda ony: «Sen bizdi satqaly júrgen kórinesiń!» — degen aıyp taǵyp, óltiripti. Rossıa álgindeı árpil-tárpil dáýrennen endi qutyla bergende Polshamen, Túrkıamen soǵystar kılikti. Onyń bári orys patshalarynyń Jaıyqtan arǵy dalalarǵa baılanysty josparlaryn biraz ýaqyt atymen jıyp qoıýǵa májbúr etti. Ol jyldary qazaqtardyń da aıdarynan jel esip turmaǵan-dy. Kún shyǵysynan jońǵar degen jaý shyǵyp, janynyń uıqysy, malynyń kúıisi buzyldy. Orys pen qazaq ortasyndaǵy qarym-qatynastyń qaıta jandanýyna da sol jońǵarlar túrtki bopty.

Tevkelev buǵan deıin Syrtqy ister kollegıasy tarapynan kóbine-kóp jońǵarlarǵa baılanysty tapsyrmalar alyp kelgen-di. Petr patshanyń aqylymen Edil boıyndaǵy Aıýke hannyń ordasynda aılap-jyldap jatyp, qalmaq tilin de úırengen-di. Sonda bir nársege qatty qaıran qalyp oralǵan-dy. Qalmaqtar basy Aıýke bolyp, kim kóringenge ishterin asha bermeıdi eken, Petr patshamen birge shvedterge qarsy soǵysyp, qymyzdy tastap, fransýzdardyń shampanyn ishýge úırenip alǵan ákki han orys elshisimen ońasha suhbat ústinde shamadan tys silteńkirep jiberip, qansha ret mas bop qalsa da, aýyzynan artyq-aýys sóz shyǵaryp kórgen emes. Janyna jaqpaıtyndaı saýal qoısań, basqalar qusap qabaǵyn túıip tyrsıa qalmaıdy. Kózin syǵyraıta qysyp, aýzyn ashyp, tisin aqsıtyp sylq-sylq kúledi. Áldenege basyn shaıqap qoıady. Biraq eshteńe demeıdi. Ondaıda Tevkelev Aıýkeniń jap-jalpaq mańdaıyna qaraıtyn. Hannyń jazyq mańdaıy tas baqanyń jotasyndaı bop búlk etpeı tym-tyrys jatady. Orys elshisi syr tartyp kórmek dámesimen kúderin úzip syrtqa shyǵyp ketedi. Syrttaǵy sup-sur dala da hannyń álgi tas mańdaıyndaı tym-tyrys búk túsip ap jatqany. «Dalalary da ózderi sıaqty», — dep oılaıtyn ishteı. Ol mynaý túk bolmaǵandaı, túk bilmeıtindeı jympıyp jatar da qoıar kól-kósir montany dalanyń kólgirliginen sonda-aq shoshynyp edi.

Ol máńgi-baqı tap osylaı ólgen túıeniń týlaǵyndaı sulq túsip jata bergen, bolashaqta da tap osy sulq qalpynan bir jazbaı tyrp etpeı jata beretin sekildenedi de turady. Al tap sonshalyqty meńireý dalanyń tósinde bolǵan oqıǵalardyń qaǵazǵa túsken úzik-úzik shejirelerin úńile oqyp kórseń, qandaı shytyrman, qandaı shyrǵalań! Batys jurttarynyń batystan shyǵysqa qaraı shıyryp jazǵandarynyń da, shyǵys jurttarynyń shyǵystan batysqa qaraı keste qaıyǵyndaı qyp tiziltip jazǵandarynyń da ár árpi júregińdi shaǵyp, ár joly kóńilińdi qyryq saqqa júgirtedi.

Olardyń aıtqanyna senseń myna dalanyń tynysh turǵan kúni, aptasy, aıy bolsa bolǵan shyǵar, biraq tynysh jatqan jyly bolmapty. Bárin qoıyp anaý kólkigen kókjıekke qarashy! Kók naızasyn samsatyp jer qaıysqan qalyń qol kele jatqandaı emes pe! Iá, ıá... Biraq, ol qazir kózden bir-bir ushyp joǵalatyn aldamshy saǵym ǵana. Alaıda, dál osy kólgirdiń kóz aldynda kólkip turǵan kókjıekti máńgi-baqı búıtip saǵym shalyp qana jatpaǵan. Ony talaı-talaı kók naızalar da kólkeshtegen. Biraq, olar da artynan kózden kók saǵymdaı bir-bir ushyp ǵaıyp bolǵan! Iá, bul kól-kósir kókjıekten kimder kelmegen, kimder ketpegen. Anaý kók munardyń ortasynan kúndeı kúrkirep hýndar da ótipti, saqtar da, túrikter de, mańǵuldar da ótipti. Bári de osylaı kóz aldynda kólkip turǵan kórkem kórinisten kóńilindegi ánsheıin býaldyr eleske aınalyp, sý aıaǵy qurdym bop zym-zıa joǵalatyn ótkinshi kók saǵymnyń kebin kıipti. Batys pen shyǵys talaı-talaı mańdaı tiresip, múıiz syndyrysqan uly maıdan — tap osy talma túste talyqsyp jatqan jansyz jazıralar. Tarıhtyń talaı tarlan bozy dúnıe-jahanǵa qalqannyń syńǵyrymen, qylyshtyń sartylymen, jebeniń sýylymen, tuıaqtyń dúsirimen, alamannyń aıqaıymen, jan alardyń tisiniń syqyrymen, jan bererdiń aqyrǵy ret dem tartqan qorqyrymen til qatqan aılapat sahnasy da — osy jylmıǵan jazyqtar. Mynaý at tuıaǵynan shyqqan bolmashy leptiń ózinen záre-quty qalmaı diril qaǵyp qoıa bergen seldir bas jýsandar talaı ret qasirettiń qara qanyna bógip qýrap, talaı ret qasirettiń móldir shyq kóz jasyna shylanyp qaıta óngen. Dúnıede dál osy kele jatqan keń jazyǵyndaı qan kóp sińgen, buta saıyn bir bas domalatyp, jýsan saıyn bir jilik shiritken jebir ólke bul dúnıede kem de kem shyǵar! Kókjıegin qysy-jazy kıizdeı uıysyp kók munar qorshap turǵany teginnen-tegin ǵoı deısiń be! Sol bir tuldyr keńistiktiń tórinen óz-ózinen shymyrlap ónip, uıysa-uıysa, qoıýlana-qoıýlana kelip, adymyńdy attatpastaı bop, jan-jaǵyńnan tirelip tura qalar qoımaljyń kók kireýke sıyr sáskeden osy bir ólkege ejelden kóz súzip entelesken ashqaraq dushpannyń áli saǵy synbaı, týy jyǵylmaı turǵan kezdegi keskekti keıpindeı soıqan elestese, besin aýa dóń-dóńniń basynan bókenshe jele jortaqtap, túıdek-túıdek jóńkilip bergende álgi tepsingen basqynshynyń bul mańaıdan aldy-artyna qaramaı bezip bergen masqara sátindeı bet-betine laǵyp seńdeı sapyrylysyp qoıa beredi. Áldebir sıqyr baıaǵyda mynaý ólkede nendeı surapyldar bolyp, nemen tynǵanyn móldir aýaǵa kúnde qaıtadan jańǵyryp, kúnde qaıta tirilip turatyndaı qyp máńgi qashap ketken sıaqty. Bedireıip jatqan bezbúırek dalada tek sol kóz ushynda jóńkilip júrgen kók munar ǵana birdeńe dep ymdap, senen syr tartqysy keletindeı.

Olardy sóıletseń, mynaý qulazyǵan ný dalanyń myń-myń tuıaqtyń ushynda burqyraǵan myń san tozańǵa aınalyp birjolata iz-túzsiz quryp ketpegenine qaıran qalasyń! Olardy sóıletseń, mynaý qulazyǵan qý daladaǵy ilbigen sylbyr tirshiliktiń inin neǵyp birjola sý alyp, óship qalmaǵanyna qaıran qalasyń! Olardy sóıletseń, talaı basqynshynyń semseriniń júzinde, naızasynyń ushynda, atynyń tuıaǵynda qalǵan, tarıh alasapyrandarynyń aq shańyt aıdaý jolynda jatqan osynaý qý medıendi mekendep tentireı kóship júrgen halyqtyń qaıtip birjola quryp ketpegenine qaıran qalasyń!

Olar ústerinen jóńkilip ótken aq tútek aǵynmen talaı jerlerge baryp, talaıdy bastan keshirip, laǵyp-laǵyp, aqyr-aıaǵynda osy bir qulazyǵan qý dalasyna qaıtyp oralady da otyrady. Mynaý qanǵa bógip, tuıaqqa janshylyp, pálen jyl boıyna bórtpeı jatyp-jatyp, kúnderdiń kúninde taǵy da kózge túsip, taǵy da tiske ilinip ketem-aý dep seskenbeı, qaıta jelkildep shyǵa keletin shóldiń silti bas kók jýsanyndaı bul ne qylǵan jany qas, bul ne qylǵan jany siri jurt edi! Onyń basyna túsip kórmegen zobalań bar ma eken, sirá!? Qansha ret qudaıdyń qaharyna ushyrap ala dóńde júgenin ustap, aıdaǵanynan túgel aıyrylyp jutap qaldy. İn baǵyp, shóp túbin tyrmalasa da, ólgen joq, kúnin kórdi. Qansha ret basyna birjolata joǵalyp ketý, ózimen kóppen aralasyp, qumǵa sińgen sýdaı bop, tilinen, dininen aıyrylyp bóten bop ketý qaýpi týdy. Biraq, sonda da, qoıdaı qosaqtalyp, qyrylyp jatsa da, ulys-ulysymen ıtarqasy qıanǵa jer aýyp ketip jatsa da, jat jerde júrip mańdaıyna shoqpar tıgizip, óz jerinde otyryp irgesine naıza júgirtip, qorlyq pen quqaıdan kóz asha almaı jatsa da, baıaǵy bir uly taban qara jurtyna qaıtyp kelip, baıaǵy sol baýyrsaq qulaq qońyr qoshaqanyn kish-kishtep, baıaǵy sol qalqıǵan tal shańyraǵyn jal basyna jarbıta kóterip, baıaǵy sol taltaq but tal besigin kúni-túni terbetip, tańdaǵy tamaq táńirden dep, qyryq jyl qyrǵynǵa tap bolsa da, kúderin úzbeı, keleshekke keńirdegin sozyp telmeńdep baqqan bul ne qylǵan ólermen jurt edi! Olardyń ótkeni ǵoı — qashan da ókinish, olardyń erteńi ǵoı — qashan da ýaıym. Sóıtip turyp bular toryǵýdy bilseıshi, mynaý aqyr aıaǵynda báribir jambastaryn janyshtatpaı tynbaıtyn janqasta jaǵalastan jalyǵýdy bilseıshi! Jyǵylyp jatsa da, kókiregine aıqara minip alǵan ata-dushpannyń tuqym-teberin qyra boqtap, tyrbynyp jatady-aý bular!

Mine, bul da sol bir san dúrmek oqıǵalar ótken sary dóńde, sol bir aıdahardyń aýzynda tursa da, jaryq dúnıeniń jaqsylyǵynan úmitin úzbeı, jaý-jaǵalasqan jalyqpaı kele jatqan jumbaq jurtqa betin túzepti. Mynaý sońyndaǵy aq ter, kók ter attardyń migirsiz jortaǵy, qısalańdaǵan arba dońǵalaqtarynyń beımaza shıqyly, arba ústindegi áldekimniń bir saryn júristen ishi pysyp yńyrsyp salǵan muńly áni, áńgúdik soldattardyń mana aıdalada ózimen-ózi otyrǵan taǵy qusqa talasa-tarmasa atqan japa-tarmaǵaı oǵy, syrdeste emes beıtanys jurttyń ıgi jaqsylaryna erteń eminip kep aıtar kól-kósir áńgimeleri álgi besin aýa bet-betine tyraǵaılap qasha jóneler kók saǵymdaı kózden bir-bir usha ma, joq, sarǵaıǵan kóp paraqtardyń kómeski tartqan kene shejiresindeı maǵlumat pen laqapqa yndyny qanbas eki aıaqtylardyń áldene urpaǵynyń jadynda áldeneshe jyl jańǵyryǵyp turar aıtýly oqıǵaǵa aınala ma?! Belgisiz. Mynaý pálen kúnnen bergi sartyl jeńkilis jer túbinen at sabyltyp kele jatqan kóp tobyrdyń az kúndik beıneti me, joq artynan qaıyryn kórer kóp kúndik zeıneti me, talaı shyrǵalańnan áke-kókelep aman ótip kele jatqan óz basyn asqaqtatyp abyroı aspanynan shyǵara ma, joq ólermen esektiń quıryǵynan qulaǵan qumalaqtaı domalatyp jerge túsire me?! Kim bilgen! Aıaq astynan sap ete qalǵan bul sapary anaý aq patshadan elshi kele me dep, erteli-kesh jolǵa qarap otyrǵan kóńili kúpti hannyń mártebesin asyra ma, álde el aldyndaǵy abyroıyn aırandaı tóge me? O da beımálim. Osynyń bári erteń orys patshasynyń qol astyna qaraǵandaǵy kúnimiz qalaı bolady dep, qaralaı elegizip otyrǵan qos úreı halyqtyń mańdaıyn jarqyratyp ashar baǵy ma, joq máńgi-baqı qaıdaǵyǵa qaıdan tap boldym dep óz barmaǵyn ózi tistep óter qutyla almas qyrsyq sory ma? Bári-bári belgisiz.

Tevkelev óz saýalynan ózi tosylyp jan-jaǵyna qaraıdy. Qubasur dala sol baıaǵy búlk etpegen qalpy. Ol, bálkim, qashan da tap osylaı tars búrkenip jatqan da qoıǵan shyǵar. Qaı tarapynan qandaı jolaýshy attasa da, qaı taraptan qandaı habarshy kelse de, dáıim osylaı bedireıgen qalpynan bir tanbaǵan shyǵar.

Sary ala kúımede san-sapat qıalǵa batyp kele jatqan sary ala ıyq elshiniń oıyna sergitkisi kelgendeı kóz ushynan áldeneler andyzdap shyǵa keldi. Orman deıin deseń bir-birimen uıyspaı soqıyp-soqıyp bólek-bólek shanshylyp tur. Adamdar deıin deseń bir-birimen kóz qatysqany, sóz qatysqany sezilmeı melshıe-melshıe qalǵan. Tevkelev álgi bir qıalyndaǵy kók naızaly qalyń qol samsap, shynnan da, aldynan shyǵa kelgendeı ańtaryla qarady. Álde álgi myńǵa jýyq nóker ertip shyǵatyn hanzadalary osy ma eken. Endeshe mynaý jol bastaýshy qazaqtarda neǵyp qımyl-qybyr joq. Olarǵa kóz qıyǵyn tastap edi, kókjıekpen eshqandaı sharýalary joq bastaryn kókirekterine alyp múlgip keledi. Tevkelev endi kózin sol qaraıǵandardan aıyra almady. Alystan andyzdap-andyzdap kóringen qara syryqtar jaqyndaǵan saıyn alasara tústi. Aqyr aıaǵynda bulardyń kerýeni bir taqtaıdaı qara dóńge kóterilgende álgi sereıgen-sereıgen qara baǵandar kómeski qara noqattarǵa aınalyp buqshıyp-buqshıyp jatyp aldy.

Yldyrmaq-syldyrmaqty uzyn tizbek sol kóp qaraıǵanǵa jaqyndap keledi. Kóp qaraıǵan kilkigen kók saǵymnyń ortasynda kól betindegi kóp salyndydaı búk túsip, búk túsip jatyp aldy. Bular jaqyndaǵan saıyn álgi kóp qaraıǵandy qorshap jatqan terbetilgen aıdyn kól de birte-birte tartyla tústi. Aqyr aıaǵynda bular aı dalada jaıylǵan qoıdaı bytyrap jatqan kóp qorymǵa kelip tireldi. Eshqandaı kúmbez, saǵana joq. Tap osy araǵa aspannan áldebir tas jańbyr jaýǵandaı shashyraı qaǵylǵan qada tas. Bir kezdegi tómpek ataýly jermen-jeksen shógip ketken. Myna aranyń qorym ekenin ár jer, ár jerde aǵaryp jatqan súıek jurnaqtaryna qarap qana aıyra alasyz. Shamasy, qandy shaıqastyń izi. Áýeli ár jer, ár jerden bir qyltıyp shashyrap bastalǵan qada tastar bir jerge kelgende qoldyń salasyndaı bop ábden uıysyp ketti. Sodan biraz jerge deıin sol qalyń qada tas jalǵasyp barady da, qaıtadan shashyraı bastaıdy. Soǵan qaraǵanda aıdalada beıqam kezdesken eki qoldyń shaıqasy. Eshqaıda bekinbegen. Qasha júrip soǵysqan. Yrǵyz dalasynda ondaı shaıqastyń talaıy bolǵan. Baıaǵyda Shyńǵys han aıtýly batys joryǵyn bastamaı turǵanda, ózine baǵynbaı beze kóshken merkit taıpasyn sońynan qýyp kelip osy Yrǵyz dalasynda qyryp ketken. Sol qyrǵynnyń ornyna ań aýlap júrgen horezm shahy Muhambet qoly kezdeısoq jolyǵyp, sharýasyn bitirip qannen-qapersiz keri qaıtyp bara jatqan mańǵul sholǵynshylaryn qýyp jetip shaıqasatyn. Ekeýi de osylaı oıda joqta kezdesken urymtal urys-ty. Mynaý solardyń biriniń oryny emes pe eken?! Osynaý jarylǵan júgerideı bytyraı shashylyp jatqan kóp qada tas mańǵoldar men merkitterdiń shaıqasynyń izi me, joq horezmdikter men mańǵuldar qaqtyǵysynyń izi me? Joq álde mańǵuldardyń bul aımaqtaǵy eń alǵashqy eki shaıqasynyń ekeýiniń de emes, odan beridegi kóp qyrǵyndardyń birinen qalǵan qorym ba? Melmıgen meńireý tastar úndemeıdi. Álginde osynaý taqtaıdaı qara dóńnen qashyp ketip, kókjıekke baryp qordalanyp alǵan kólgir munar eshteńe dep jaýap qatpaıdy. İshmerez áıeldiń betindeı bedireıip jatyp alǵan betpaq túzde de esh nyshan joq. Bálkim ol baıaǵy Shyńǵys sholǵynshylarynyń qashqan merkitterdi qýyp kep qyryp ketken qandy shaıqasynyń tusynda da, olardyń horezm shahy Muhambet qolymen ustasqan aıqasynyń tusynda da tap osylaı bedireıip jatqan da qoıǵan shyǵar. Ol qazir de, mine, ústinen ótip bara jatqan mynaý túri jat, túsi sýyq beıtanys kerýenniń ne kerýen ekenimen eshqandaı sharýasy joq, sol baıaǵysynsha qora syrtynda qasqyr ulyp turǵanda, jyly tóseginde shaljıyp jatqan beıqam qoıshydaı qannen-qapersiz manaýraı kólbep jatyr.

Kóshpendiler qyrylyp-joıylyp talasyp alatyn orys sısasy, fransýz bózi, úndi sháıi, qazannyń shegiren bylǵarysy men saratovtyń temir-terseginiń bir de birin ákele jatpaǵan bul sýyt kerýenniń myna dalaǵa ne artynyp-tartynyp kele jatqanynan qaıdaǵy bir tas-topyraq, shóp-shalamnyń meńireý jıyntyǵy qara jer túgili qaıdaǵy-jaıdaǵynyń basyn shalyp qıalǵa bata beretin ǵulama elshiniń ózi de anyq habardar emes-ti.

Biletini, áıteýir, bul sapary myna ólkeniń o sheti men bu shetine ersili-qarsyly shubyryp jatatyn ózge júrginshilerdiń kelisi men ketisindeı op-ońaı umyt bola salatyn kezdeısoq oqıǵa emes. Sondyqtan da kúımesine bir sandyq qaǵaz ben bir qorjyn qalamsıa salyp keledi. Kórgen-bilgeniniń bárin qaǵazǵa túsire bermek. Kim bilipti, erteń basqa bir zamannyń ózi sekildi kóne qaǵazdy kóp aqtaratyn basqa bir shuqynshaǵy bunyń ár árpi ańshynyń tazysynyń quıryǵyndaı shıyrshyq atyp turatyn shımaı jazýyna qarap, bul kúnderdiń de kómeski kórinisterin kóz aldyna elestete alar. Beısaýbat saparmen beıtanys ólkege aıaq basqan bunyń ǵana emes, erteńiniń ne bop ketetinin bile almaı, eki ottyń ortasyna túsip otyrǵan jurttyń basyndaǵy dán-dánáı haldi túsiner. Kim bilipti, bul oqıǵa, bul sapar, bul qubylystyń shyn baǵasyn da solar berer. Olar ol kezde de myna melmıgen qalpynda meńireıip jatar da qoıar. Yrǵyz dalasynyń, osy bir alataǵanaq ólkeniń áý bastan-aq nebir álemet tosyn oqıǵa, tosyn qubylystardyń betasharyn kórýge jaralǵanyn bilip qaıran qalar. Budan alty ǵasyrdaı buryn kúlli Turan qannen-qapersiz maýjyrap typ-tynysh turǵanda tek osy arada ǵana qarsh-qarsh qadalǵan qaıqy qylyshtar men sart-sart tıgen sadaq oǵynan telegeı-teńiz qan aqqan bolsa, tap sol Yrǵyz tap sondaı qan-qasapqa budan eki-úsh jyl buryn da kýá bolǵanyn estip tańǵalar! Baıaǵyda da aıqaılap jaýǵa tıgenderdiń bir jaǵy túrkishe, bir jaǵy mańǵulsha urandasa, bul joly da tap sol kórinistiń tap sol qalpynda qaıtalanǵanyn estip tańdaı qaǵar! Alty ǵasyr boıyna jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı jaýgershilikpen ótken bul ólkeniń, ásirese, sońǵy bir ǵasyry qıamet-qaıym qıyn bolǵanyna túsiner. Ol taýqymet, ol zobalańnyń osy qazir «Jońǵar! Jońǵar!» — dep qulaq jara jańǵyrtyp turǵan joıqyn laqabyn olar da emis-emis estı qoımas deısiń be?..

Tevkelev ishinen eseptep kórip edi, dúnıege Jońǵar memleketi kelgeli de, endi tórt jylda, attaı bir ǵasyr tolady eken. Sol toqsan alty jyldyń ishinde Azıa qurylyǵynda aýyzǵa eń kóp ilikken sóz de osy «jońǵar» shyǵar. Ol sóz sol toqsan alty jyl boıyna arǵy jaǵyndaǵy Qytaıdyń, bergi jaǵyndaǵy Túrkistannyń qulaǵyn sary shaıandaı shaǵyp keledi. Jońǵarlar mingen jataǵan jaby jylqynyń tuıaǵy tıgen jerde shashyraǵan qan, domalaǵan bas qalady. Jońǵar naızasynyń ushy tıgen jerde shańyraǵy shatynap ortasyna túsken orda, adyra qalǵan taq qalady. Kúni keshegi kúndeı kúrkiregen Týrfan qaıda? Joq. Onyń basyn jutqan jońǵar. Kúni keshegi sharshysyna tolyp shalqaqtaǵan Maǵolstan qaıda? Joq. Onyń da kózin qurtqan bir myqty álgi jońǵar. Altaı men Sibirdiń ný jynysyn lyqa toltyrǵan jypyrlaǵan mal men jandy ıemdenip atan túıedeı alp-alp basqan Altyn han eli qaıda? Ony da jalmaǵan osy jońǵar. Bul qalpymen jońǵardyń jolynda joıylmaıtyn halyq, qulamaıtyn taq qalmastaı túri bar. Endi, mine, sol joıqyn Jońǵardarıanyń kesepat tolqyny mynaý ulan-ǵaıyr dalany laqyldatyp basyp ketýge az-aq qalyp shirep tur. Endi qaı jurt ta jońǵar atyn estigende eleńdep qalatyndy shyǵardy. Alysta jatqan orys patshasy da oılanaıyn dedi. Áp degennen jyly-sýyq shyraı baıqatpaı sabyr saqtap baqty.

Sóıtse, ot izdep qoldy-aıaqqa turmaıtyn qońyr qoshaqandardyń sońynda anda-sanda bir sháıt dep qoıyp, at ústinde qamshysyna taıanyp, aınalaǵa qydyrta kóz salatyn aıyr qalpaq taıshylardyń da kókeıin tesken jer eken. Jer bolǵanda da, betine tebindep shyqqan kók qyltanaq shóbi eken. Kóshpendiniń uǵymynda jerdiń barsha qadyr-qasıeti sol mal aýzyna iliner kók qyltanaqpen ǵana shekteledi eken. Óris izdegen jońǵarlar orys shetine de timiskilep kóp keletindi shyǵardy. Sibirdegi orys turǵyndary ol kezde jońǵarlar lap berse, qarsy tura alardaı qaýqarǵa áli ıe bola qoıǵan joq-ty. Sodan da ma eken, Toqaýqarǵa áli ıe bola qoıǵan joq-ty. Sodan da ma eken, Tobyl voevodasy Matveı Gagarın 1607 jyly sol mańaıda kóship júrgen oırat taıshylaryna elshi shaptyrdy. Eger Rossıanyń qol astyna óz erikterińizben ótetin bolsańyzdar, Sibir ózenderiniń boıynan óris beremiz deıdi. Ondaǵy oıy jońǵarlardan syr tartyp kórý edi. Elshilik dúrbitterdiń taıshysy Dalaı men torǵaýyttardyń taıshysy Dzoriktige baryp jolyǵady. Solardan torǵaýyttardyń teń jartysynyń 1604 jyly Ho-Órlik degen taıshyǵa erip, qalǵan jońǵarlardan bólinip shyǵyp, Qara Ertistiń boıyna kóship ketkenin biledi. Oırattardyń arasynda da alaýyzdyq bar ekenin estigende knáz Gagarınniń qudaıy bir berip qaldy. Dereý Máskeýge at shaptyrdy. Aq patsha Dalaıdy, Ho-Órlikti, basqa da taıshylardy ózine jolyǵysqa shaqyrdy: «Ózime kelip sóılesińder, Altyn hannyń da, noǵaılar men qazaqtardyń da túrtpegine ózim toıtarys berem», — dedi. Buny estip taıshylar da orys ákimderiniń tamyryn basyp kórýge bel býady. Ho-Órlik 1607 jyly Tarý qalasyna elshi jiberip, Esil, Qamysty ózenderiniń boıyn jaılaýǵa ruqsat suraıd. Voevoda oǵan: «Ho-Órlik orys jerinen óris alǵysy kelse, aq patshanyń qol astyna ótsin», — degen talap qoıdy.

Eki jaq eki jyl boıy ańys ańdap, taǵy da tym-tyrys jatyp aldy. Voevod 1609 jyly Golýbın degen elshisin taıshylarǵa taǵy da jumsaıdy. Mart aıynda ketken elshilik ıýl aıynda Tarý shaharyna qaıtyp oralady. Bul joly da eshteńe shyǵara almapty. Abaı men Qoshýshy degen eki taıshynyń qol astyndaǵy eki taıpanyń ıgi-jaqsylary qosylyp, turymtaı jıyn ótkizedi. Jıynda orys elshisiniń buıymtaıy suralypty. Aıyr qalpaq taıshylar: «Orys patshasy bos jatqan dalasyn jaıylysqa bermese, basyna shaınap jaqsyn. Qazir qazaqtar ózara qyrqysyp jatyr. Sony paıdalanyp joryqqa shyǵamyz. Patsha bermegen jerdi solardan tartyp alamyz», — depti. Shamasy, sondaı joryqtardyń nátıjesi bolýy kerek. Tevkelev anada Syrtqy ister kollegıasynda qazaq pen qalmaqqa baılanysy bar qońyrsyǵan kóp qaǵazdardy aqtaryp júrip, 1616 jyly Jońǵarıaǵa baryp qaıtqan elshiler Petrov pen Kýnısynnyń jýrnalynyń ústinen shyqqany bar. Sonda olar teristik batys oırattardy basqaratyn dúrbit taıshysy Dalaı batyrdyń qol astyna torǵaýyt Ho-Órlik, shoros Shoqyr taıshylardyń ulystarymen qosa Uly júz qazaqtary men Enıseı qyrǵyzdary da qaraıdy eken dep jazypty. Dál sol tusta manjurlar da qarap jatpaǵanǵa uqsaıdy. Ánsheıinde bastary pispeı júretin oırattardyń qaıtadan aýyz biriktirip, Rossıa patshasyna: «Qol astyna al!» — dep qaıta-qaıta elshilik jiberýi sony ańǵartqandaı. Mıhaıl Fedorovıch patshanyń 1618 jyldyń 14 aprelde Dalaı Batyrdan kelgen elshige bergen gramotasynyń kóshirmesin Tevkelev óz kózimen kórdi. Kelesi jyly dál sondaı gramota Hara-Hýla taıshynyń elshisine berilipti. Ol kezde Hara-Hýlanyń bedeliniń kúsheıgeni sonsha, 1619 jyly hal-hastardyń bıleýshisi Altyn han orys patshasyna elshi jiberip, Hara-Hýlaǵa qarsy birge soǵysaıyq dep usynys jasapty, shirkin, saıasat deseńshi! Altaı men Tarbaǵataıdyń ný jynysyna syımaı, bir-birine atarǵa oǵy joq bolyp júrgen eki hannyń elshisi Sibirden dál bir ýaqytta attanyp, Máskeýge dál bir kúni — 1620 jyldyń 10 ıanvarynda barady, al 29 ıanvarda aq patsha bir-birine tisterin qaırap turǵan alakóz eki elshini óz saraıynda birge qabyldaıdy.

Oırattardyń bastary birige bastaǵanynan tek Altyn han ǵana emes, qazaqtar da qatty seskengen túrleri bar. Oırattar 1619-1621 jyldar arasynda halqalyqtar men qazaqtardyń eki jaqty qyspaǵyna áldeneshe ret oısyrata toıtarys beripti. Mundaı shapqynshylyqtar jońǵar taıpalaryn tutastyra túspese, ydyrata almaǵan. 1625 jyly Dalaı taıshy men Hara-Hýlanyń arasy jarasyp, torǵaýyt taıshysy Ho-Órlik Edil boıyna qaraı oıysa bastaǵan. Sol shamada ólkede bolyp qaıtqan Mıhaıl Tarhanov: «Edil saǵasy men Aral teńiziniń ońtústik pushpaǵynyń arasy qańyrap bos jatty, ushan-toǵaıda ıt júgirtip, qus salǵan qalmaq ańshylaryn kórýge bolady», — dep kelipti.

Sony oqyǵanda, nege ekeni belgisiz, Tevkelevtiń júregi shym ete qalǵan-dy. Bálkim patsha saraıynyń tóńireginde júrgen Syrtqy ister kollegıasynyń orta qol qyzmetkeri Alekseı Ivanovıchtiń kókireginde kenet óz atyn ózi umytýǵa aınalǵan noǵaı myrzasy Qutlyq Mámet Mamashev myrza qaıta bas kótergen shyǵar! Atalmysh ólke bir kezde onyń ata-babalarynyń kók kórine óriske, shóp sarǵaıa qystaýǵa shubap, árli-berli saırańdaǵan qonystary ǵoı. Baıaǵyda Aıýke ordasyna barǵanda túk kórmegendeı jympıyp jatqan jymysqy dala buny bir kezde osy óńirde tirshilik keshken joıqyn jurttyń júreginen shashyraǵan bir tamshy qan ekenin umytyp qalmady ma eken dep synap jatqandaı kóringen. Joq, umytqan joq... Nege umytsyn. Atalary orys dinine kúni keshe kirgen bular túgili knáz Iýsýpovtyń ózi keıde ashshy araqqa toıyp alǵanda Jaıyqtan arǵy keń jazyq jaıynda kól-kósir hıkaıa shertýshi edi. Knáz orys aq súıekteriniń qaı-qaısysy sekildi óziniń ata-tegi jaıynda qyrýar shejire jınaı júretin.

— Alekseı Ivanovıch, aqtaryp jatqan kóp qaǵazyńnyń arasynan bizdiń shaldardyń atyn kórseń, dápterińe túrtip ala júr, — deıtin.

Iá, orys qaǵazdarynyń arasynda ne kóp, Noǵaı ordasy jaıynda málimet kóp. Tevkelev qazaqtar men qalmaqtar jaıyndaǵy biraz maǵlumattary sol «noǵaı isterinen» tapty. Noǵaı arhıvterin aqtarǵan adam mynaý jalǵannyń qanshalyqty opasyz ekenine kózin op-ońaı jetkize alady. Bir kezde kúndeı kúrkiregen Altyn Ordanyń aqyrǵy bıleýshisi Toqtamys bolǵanda, Toqtamystyń túbine barlas Temir jetpeýshi me edi! Al, aqsaq aıaǵymen jarty jahandy jambasyna basqan barlas Temirdiń qanjyǵasyna Toqtamysty toqtysha óńgerip beretin mańǵyt Edige ǵoı! Sol Edige Noǵaı ólgesin, oǵan qaraǵan ulysty bir ózi basqaryp, Altyn Ordanyń eń ataqty bıleýshisine aınalmaı ma! Sonda kúni keshe Toqtamysqa qarsy shyqqan Temir endi keshegi odaqtasy Edigeniń ózine qarsy shyqpaı ma! Sol ataǵy jer jarǵan Edigeniń qol astyndaǵy el burynǵy bıleýshileri Noǵaı ólgesin Qara teńiz jaǵalaýyndaǵy qonystaryn tastap, Edil men Jaıyq boıyna aýmaı ma! Edilden Ertiske, Aral teńizinen Oral taýyna deıin sozylyp jatqan eń baıtaq ólkeni Edige Nuradyn, Keıqýat degen eki balasymen birigip basqarmaı ma! Jalpy ulysty bılep otyrǵan eń úlken ámirshiden keıingi ámirshi Nuradyn, odan keıingi ámirshi Keıqýat atanatyn dástúr sol dáýirden qalǵan emes pe! Keıin búkil Noǵaı ordasynyń tizgini sol Nuradyn balalarynyń qolynda qalmaı ma! Nuradynnan Aq Ordanyń hany Ábilqaıyrdyń zamandasy jáne syrly aıaqpen bal ishken syrlasy Oqas týǵan da, Oqastan Musa, Jańbyrshy, Asan týmaı ma! Bılik balanyń úlkeni Musaǵa tımeı me! Baq qonǵan Musa bes áıel alyp, olardan on toǵyz ul súımeı me! Báıbishesi Ybaq hannyń qyzy qundyzdan Shegem, Alshaǵyr, Seıtek, Kóshim, Shah-Mamaı, Júsip, Ysmaıyl degen jeti ul týmaı ma! Sol jeteýdiń jastaı ólgen Kóshim men Alshaǵyrdan basqasy jastaryna qarap kezek-kezek el bılemeı me! Oqastyń uly Musa ákesiniń dosy Ábilqaıyr balalarynyń jyrtysyn jyrtyp, qazaqtaryna qarsy soǵysyp, Muhambet Sháıbanıdiń soıylyn soqpaı ma! Sol qyrqystardyń tusynda Jánibek pen Kereıden taraǵan qazaq sultandarmen birge Oqas tuqymynan da talaı bozdaq jer jastanbaı ma! Meımanasy asqan Musa balalary Noǵaı ordasyn bylaı qoıyp, kórshi Astrahan, Qazan, Qyrym handyqtarynyń bıligine aralaspaı ma! Ózderi túgili ózgelerdi bılep-tóstep úırengen Musa balalary aqyry ózdi-ózdi jaýlasyp tynbaı ma! Ol arazdyqtyń eń órshıtin tusy Musanyń báıbisheden týǵan eki kenjesi Júsip pen Ysmaıylǵa bılik tıgen kez edi ǵoı! Ol tusta burynǵy Altyn Ordanyń bir kezdegi shalqar teńizi qaıtyp, ár jer-ár jerden qalǵan shuqanaq kólderdeı juqanaq handyqtaryna orys patshalarynyń kóz tige bastaǵan kezi-tuǵyn. Olardyń janaryna aldymen ilikken Aq Edildiń boıyna samsaı qonǵan Qazannyń qara qalasy edi. Al Qazanǵa kóz tikken jaý sol tusta noǵaı ordasyn bılep otyrǵan Júsiptiń de jel jaǵynan shyǵar edi. Óıtkeni Qazannyń bıleýshisi — Júsiptiń qyzy Súıinbıkeniń kúıeýi-tuǵyn. Orystar Qazandy áýeli aılamen almaqshy boldy. Qazanyń taǵy qoldan-qolǵa ótti. Aq patsha bul aılasynan eshteńe shyqpaǵan soń Qazandy kúshpen alýǵa bel býdy. Noǵaılardyń tilimen aıtqanda Qara Ivannyń, orystardyń tilimen aıtqanda Ivan Groznyıdyń Qazanǵa bet alǵanyn estip Júsip Rossıaǵa qarsy joryqqa shyqpaqshy boldy. Biraq, aq patsha aýyzyn alyp qoıǵan Nuradyny týǵan inisi Ysmaıyl eteginen tartty. Sonyń aıtqanyn isteımin dep ańys ańdyp júrgende Qazannan aıyryldy. Kókirekterine sodan qatqan qan qashan bir-biriniń basyn jalmasqanǵa deıin jibimeı qoıǵany. Noǵaı arasy eki aıyryldy. Qyrym men Orta Azıadaǵy musylman elderimen odaqtasýdy jaqtaıtyndar Júsip jaǵyna, irgelerindegi Qazan men Astrahandy alyp turǵan orystardy jaqtaıtyndar Ysmaıyl jaǵyna shyqty. Astrahan alynatyn 1554 jyldyń aıaǵynda alaýyz eki jaq aqyry shekisip tyndy. Qandy qyrǵyn soǵysta Ysmaıyl aǵasy Júsipti óltirip, Noǵaı ordasynyń birden-bir bıleýshisine aınaldy. Biraq, eki áýlettiń ortasyndaǵy óshpendilik oty onymen óshe salmady. Júsip balalary óle-ólgenderinshe Ysmaıylmen arpalysyp ótti. Olardyń sońǵy aıqasy 1562 jyly boldy. Sol shaıqasta Júsipten eń sońǵy tuıaq Ybraıym myrza men Elbek myrza tutqynǵa alynyp, aq patshaǵa amanatqa attandyryldy. Qazirgi orys aq súıekteri knáz Iýsýpovtar sol eki myrzanyń úrim-butaqtary bolyp tabylady. Bılik Ysmaıyl áýletine kóshkenmen olardyń da kósegesiniń kógergeni shamaly. Alshaǵyrdan týǵan Oraqtyń uly Qazı bastaǵan bir ulys el Kavkaz aýyp Kishi Noǵaı ordasy atanyp ol ketti. Shahmamaıdan týǵan alty ul bıleıtin ulystar Ysmaıyl balalaryna búırekteri burmaı, Jem asyp, Yrǵyz asyp qyryndaı kóshe-kóshe qazaq ordasyna aýyp bul ketti. Qazaqtyń Kishi júzi sodan shyǵypty degen sóz de bar. Ysmaıyl balalarynyń ózdi-ózderiniń de aýyzy birige qoımapty. Aǵaly-inili Tanahmet pen Orys urpaqtary bir-biriniń jaǵasyna jarmasýmen ótti. Áýeli Tanahmet balalary Ormanbet, Tyńmámbet, Báıterek Orys balalarynyń qolynan mert tapty. Keıin Esterek myrza el bılep turǵanda, Tanahmet balalary Orys tuqymyn baýdaı jýsatady. Noǵaı ordasyn 1600 jyldan 1619 jylǵa deıin bılegen Esterekti arǵy túbi noǵaı ordasynan shyqqan orys shonjary Borıs Godýnov qoldaıdy. Sol tusta Esterek Orys balalarynan qalǵan tuqym-teberdi aq patshaǵa amanatqa attandyryp, ordadan birjolata alastaıdy. Qazirgi knáz Ýrýsovtar áýleti sodan taraǵan. Ózderine boı bermegen áýletterdi patsha saraıyna amanatqa attandyryp qutylý noǵaı bıleýshileriniń úırenshikti tásili bolyp alǵan-dy. Búginde orys dvorándary atanyp júrgen Kýtýmov, Sheıdakov, Baıterekov, Tahtarev áýletteri arǵy túbi sol kepti kıgender edi.

Tevkelevtiń Syrtqy ister kollegıasynyń jym-jyrt qoımalarynda jatqan sarǵysh qaǵazdardan kóz maıyn sarqyp oqyp alǵan sol oqıǵalardyń bári besinniń bula saǵymyna taptalyp buldyrap jatqan mynaý quba sur dalalarda ótken-di. Osy ózi kele jatqan Yrǵyz alabynda da noǵaılardyń kók alaly jylqysy men qaraqurym qoly talaı oınaq salǵan-dy. Endi, mine, sol alaman-asyr ala shabýyldar ólkesi jympıyp tynysh jatyr. Sóıtip alshań basqan asaý noǵaılardyń basyndaǵy dáýrendi de birjola sap qylǵan álgi joıqyn jońǵarlar edi. Jońǵardan bólingen torǵaýyt ózara qyrqystan ábden dińkelep otyrǵan Noǵaı ordasyn áp-sátte-aq toz-toz qyp tozdyryp jiberip, Edil, Jaıyq, Jem boıynyń jylqy jýsar qara dóńi men qoı myńǵyrar naryn shaǵyldaryn ózderine qaratyp aldy. Torǵaýyttar qalǵan qalmaqtan 1623 — jylan jyly bólinipti. Sodan beri noǵaılardyń aty óshti de, odan qalǵan en qonys sonaý Altaı aýyp kelgen kóshpendilerge buıyrdy. Ho-Órliktiń bul qylyǵyn bireýler jońǵarlardyń arasynda óriske talasqan alaýyzdyqtyń saldarynan saıysa, bireýler burynǵy mańǵol qol astynda bolǵan ólkelerdi qaıtadan ózderine qaratyp alýdy oılaǵan taıshylardyń ádeıi ýádelesip ap istegen aılasy dep sanaıdy. Oǵan 1640 jylǵy Tarbaǵataıdaǵy quryltaıǵa oırattardyń qalǵan taıshylarymen birge Ho-Órliktiń de qatysqanyn, 1644 jyly Batyr qontaıshynyń Astrahan túbindegi orys qonystarynyń tynyshyn ala bastaǵan Ho-Órlikke qarsy birge kúreseıik dep barǵan Vladımır Klepıkovtyń usynysyn qabyldamaı tastaǵanyn, aıdalaǵa shyǵyndap ketken torǵaýyt taıshylary men taban jurttarynda qalǵan Tarbaǵataı taıshylarynyń arasyndaǵy alys-beristiń áli úzilmeı kele jatqanyn tilge tıek etedi.

Baıaǵyda qalmaq arasynda bolǵanynda Tevkelev te bul máselege eptep nazar aýdaryp kórip edi, ishi biteý jymysqy jurt báribir syr ashpaı qoıdy.

Hara-Hýlanyń balasy Hotoqosyn Batyr qontaıshy 1635 jyly majurlardyń Qytaıdy baǵyndyryp, qoldary tımeı jatqanyn paıdalanyp Jońǵar handyǵyn qurdy. Oǵan Dalaı-lama Erden Batyr qontaıshy degen ataq berdi. Batyr Qontaıshy áýelden-aq eshkimge táýekelsiz bıleýshi ekenin aıtyp jar shasha keldi. Ol 1644 jyly Mıhaıl Fedorovıch patshaǵa jazǵan hatynda: «Ekeýmiz de óz memleketterimizdiń derbes padıshasymyz», — dep terezesin teń ustaı sóılepti. Bul arqyly ol boǵdyhanǵa da, patshanyń da moıyn usynbaıtynyn sezdirgen edi. Patshalar bundaı astamshylyqty kóp kótere bermeıtin. Tevkelevtiń noǵaı qaǵazdaryn aqtaryp otyryp mynandaı bir kúlkili jaǵdaıǵa tap bolǵany bar. Ysmaıyl 1553 jyly orys patshasyna jazǵan hatynda: «Meniń senen jasym úlken, sen bolsań, meniń balamnan da kishi ekensiń», — dep «ulym» dep til qatady. Ivan Vasılevıch patsha jaýap hattarynda birazǵa deıin «ákeı» deı qoımaǵanymen «dostym» dep sypaıysyp júredi de, 1558 jyly elshisi Elızar Malsov arqyly noǵaı myrzasynyń ózine «patsha aldıar» dep til qatýyn talap etedi. Mıhaıl Fedorovıch te ata-babalarynyń ol úrdisinen habarsyz emes edi, biraq ózimen terezesin teń ustaǵan jońǵar qontaıshysynyń aýzyna óıtip qaqpaq bolǵysy kelmeıdi. Óıtkeni ol kezde Rossıa úshin qontaıshynyń arǵy jaǵyndaǵy qytaı boǵdyhandary aldynda bas ımeı, kókiregin joǵary ustaǵany, ózin táýelsiz sezingeni óte-móte qajet edi. Sondyqtan da onyń derbes bıleýshi sezingen kóńiline shoq tastap, aıtqanyn eki etpeýge tyrysyp baqty. Qontaıshynyń suratqan ustalary men sheberlerin, saýyt, qalqan, aı balta qarý-saımandaryn, orys qazynasynan asyl buıym, aqshalardy kidirissiz jiberip turdy. Qytaı bazarynan qol úzip qalǵan oırat taıpalaryn orys buıymdaryna qandaı muqtaj bolsa, Sibirde kún sanap kóbeıip kele jatqan orys turǵyndary jońǵardyń maly men et, sút, maıyna, jún-jurqasyna sondaı zárý edi. Batyr qontaıshynyń ornyna kelgen Qaldan Besoqtynyń tusynda da orys pen oırat maıly qasyqtaı aralasty. Oırattar Rossıaǵa óz jerleri arqyly Qytaı bazarymen saýda-sattyq jasap turýǵa esh kedergi keltirmedi. Ol tusta Teristik Mańǵolıada manjur-qytaı basqynshylarynyń Ortalyq Azıanyń soltústik batysynda Sın ımperıasy ústemdiginiń etek alýy Jońǵar qontaıshysyn tek oırat ulystary ǵana emes kúlli batys Mańǵolıa qaýypsizdigin myqtap oılaýǵa májbúr etti. Oırat feodaldary Rossıadan kómek suraı bastady. Biraq, orys úkimeti ol kezde Sibirde jetkilikti áskeri joqtyǵynan ári ejelden beri jelisi úzilip kórmegen Qytaımen aradaǵy saýda qatynasyna zıan keltirip almas úshin 1685 jyly Mergen Qoshyqtyń elshiligine ashyq jaýap aıta almady. Qaldan Besoqty oǵan qaramastan manjurlardy jaqtaıtyn halqas taıshylaryn qaımyqtyrý úshin Teristik Mońǵolıaǵa Jońǵarıa men Rossıa birigip soǵys ashqaly jatyr dep ońdy-soldy laqap taratyp baqty. Qytaımen eki ortada shı shyǵaryp almaýdy kózdegen patsha saraıyna 1692 jyly Nerchınsk voevodasy F. I. Skrıpısın arqyly qontaıshyǵa eshqandaı áskerı kómek berilmeıtinin resmı túrde málimdeýden basqa amal qalmady.

Qaldan Bosyqtydan keıin jońǵardy bılegen Syban Raptan shyǵys maıdanda da, batys maıdanda da eleýli tabysqa jetti. Ol 1711, 1712, 1714, 1717 jáne 1725 jyldary qazaq ulystaryn qansyratyp jeńse, 1715 jyldan 1726 jylǵa deıin sozylǵan on bir jyl boıǵy soǵysta qytaılarǵa da aıtarlyqtaı toıtarys berdi. Manjurlardyń jańa ımperatory Iýnchján Syban Raptannyń manjur-qytaı áskerin oırat memleketiniń shekarasynan alyp ketý jónindegi talabyna qulaq asýǵa májbúr boldy. Biraq bul ýaqytsha bitim kópke sozylmady. Sın ımperıasy Qaldan Serenniń qontaıshy bolǵanyna bir jyl tolmaı jatyp, soǵysty qaıta bastady. Jońǵarlarmen soǵystyń búıtip saǵyzdaı sozylyp ketkeni qytaı jaǵynyń qabyrǵasyna qatty batqan túri bar... Osy jýyqta «aq patshaǵa Pekınnen elshi keledi eken, ol jońǵar handyǵyn birge jaýlap, jerin bólisip alaıyq dep usynys jasamaq eken» degen sybys tarap, ol Tevkelevtiń de qulaǵyna tıgen-di.

Olary, árıne, beker áýre. İrgesindegi ıtjyǵys eki eldiń bireýiniń kókiregine bireýin shyǵaryp berip, aq patshaǵa ne kórinipti! Úlken elge dál ózindeı irgeli jalǵyz kórshiden góri ózinen áldeqaıda álsiz usaq-túıek kóp kórshiniń bolǵany áldeqaıda tıimdi. Ony orys patshalary baıaǵydan biledi. Oǵan osy joryqqa shyǵar aldynda Rossıanyń shyǵys saıasatynyń jaı-japsarymen qaıtalap tanysqanda kózi ábden jetti. Basqany bylaı qoıǵanda, qazaqtar men jońǵarlar arasyndaǵy shıelenistiń tusyndaǵy orys úkimetiniń qylyǵy tap sonyń aıqyn aıǵaǵy emes pe!

Patsha saraıy Syban Raptan men Táýkeniń tusynda jaǵa jyrtysyp jatqan eki jurtty bir-birine jyǵyp bergisi kelmeı, qazaq elshileriniń qaı sózine de qulaq aspaı tyrp etpeı otyryp aldy. Sondaı saıası kólgirlikten eki jaq ta bir-bir elshiniń qanyn arqalap, biriniń aldynda biri betterine shirkeý túsirip aldy.

Tevkelev dál osy saparyna baıaǵyda Túrkistanda tutqynda shirip óletin Andreı Neprıpasovtyń jıenin taýyp alyp, erteń bóten elge barǵanda kútpegen jerde shyǵyp qalar kóldeneń daý-sharalardyń tusynda keregi bop qala ma dep ertip keledi.

Qaıyptyń tusynda Rossıa Qytaı men jońǵardyń arasyndaǵy kıkiljińderge myqtap nazar aýdaryp, qazaq pen jońǵardyń ara-qatynasyna meılinshe qanyǵyp alýǵa tyrysty. Sondyqtan da Syrdaq balasynyń úıiniń irgesine kúnine bir kók arba doǵaryldy da turdy. Tobylǵa kelgende basqandarynan jer oıylardaı bop butqa tolǵandarymen Qaıyptyń elshileri áýseleleriniń shamaly ekenin ońaı sezdirip aldy. «Jońǵarǵa qarsy birigip soǵysaıyq!» — dep kúnde qaqsaıtyn Qaıyp han birde qara basyp, aýzynan jańylyp, bar bolǵany otyz myńdaı ǵana áskeri bar ekenin aıtyp qoıdy. Qazaqtardyń shyn qaýqarynyń qandaı ekenin bilgisi kep, Qaıyp ordasyn shyr aınalyp shyqpaı júrgen Tobyl elshileri endi mynadan keıin «shý, qara quıryq» dep taıyp turdy. Sodan qaıtyp qaralaryn kórsetpedi. Ol — áleýettilerdiń áýelden kele jatqan úırenshikti ádeti edi. Áldi ekenińdi, álsiz ekenińdi anyq bilgenshe sıpanshaqtap sypaıy bop júredi de, osaldyǵyńdy bilgesin odyraıyp shyǵa keledi. Óıtkeni, erteń kim bilipti, kúnderdiń kúninde saǵan qolyn salýǵa týra keler. Sonda keshegi jyly sózi men oń qabaǵy aıaǵyna tusaý, betine shirkeý bop júrmeı me! Sondyqtan áýelden-aq aıaz álin, qumyrsqa jolyn bilgeni durys. Aqyly bar áljýaz áleýettimen tirespeıdi. Aqyly joq áljýaz áleýettiden kómek suraýdyń ornyna, «dos bolaıyq, odaq bolaıyq» dep kisimsıdi. Áldi álsizdi odaq qylyp qaıtýshy edi. Qaıyptyń qatesi osynda-tuǵyn. Sol qateni, endi mine, bul jolyqqaly kele jatqan Ábilqaıyr jaqsy ańǵarypty. Ol 1726 jyly Qoıbaǵar Kóbekovty elshilikke jibergende qazaqtardy Edil boıy qalmaqtary sıaqty Rossıanyń qol astyna alýdy ótindi. Odaq jaıly atymen aýyz ashpaı, «ortaq jaýǵa qarsy turar kún týa qalsa, patsha aǵzamnyń ámirine shyn júrekten quldyq uramyz», — dep ýáde qyldy. Biraq, Kóbekov elshiligi maqsatyna jete almady. Syrtqy ister kollegıasy bundaı usynystyń orys ımperıasyna keler-keteri joq dep tapty. Ondaǵysy ol kezde qazaqtardy óz jerinen tyqsyra qýyp shyǵa bastaǵan oırattarmen qarym-qatynasty shıelenistirip alǵysy kelmegenderi edi. Sóıtip, «elshiliktiń ókilettiligin tanytatyn aıǵaq joq» degen syltaýmen Qoıbaǵar eline qur qol attanady.

Bir tańǵalatyn nárse, patshadan munshalyq aýyr dıplomatıalyq soqqy ala tursa da, Ábilqaıyr degeninen qaıtpapty. Jelkeleı qýǵan oıratpen qaıyrylyp qaıta tiresip, jaýda qalǵan biraz jerdi qaıtaryp alǵasyn Ýfa voevodasy arqyly taǵy da elshilik jóneltipti. Qol astyndaǵy halqymen aq patshanyń qaraýyna kóship, basybaıly baǵynyshty bolatynyn ashyp aıtypty. Kórpesine qaraı kósilgen Ábilqaıyrdyń bul usynysy Rossıanyń Azıadaǵy múddeleriniń qaı-qaısysyna da eshqandaı zıan keltirmeıtin edi.

Tevkelevtiń kóz aldyna taǵy da sol baıaǵy bir kórinis elestedi. Edireń murtyn jel jyǵyp, kók aıran teńiz tósinde munartyp jatqan shyǵys jaq jaǵalaýǵa oılana kóz tastap turǵan Petr patsha keledi. Ol orys memleketiniń tórt jaq irgesin de teńizge tirep alýǵa sonshalyqty kúsh salyp baqqan edi. Úsh jaq irge, onyń kózi barynda-aq, teńizge tireldi. Rossıanyń áli kúnge aptap soǵyp turǵan ashyq irgesi — osy ońtústik-shyǵys jaǵy. Qalǵan jaqtan qandaı jaý qoqańdap jatqan bul jaq irgeden súıkener dushpandy ázirge sózben toqtata turǵannan basqa amal joq. Petr patshanyń baıaǵyda Tevkelevten qazaq dalasynyń jáı-japsaryn sonshalyqty shuqshıa suraýynyń sebebi osynda eken... Tevkelev oǵan keıin túsindi. Orys memleketi ózdi-ózi qyrqysyp jatqan shyǵystaǵy kórshilerin alma-kezek qostap, kómek surap kelse, ekeýin de qurǵaq ýádemen aldap-sýlap shyǵaryp salyp, sol arqyly ekeýin de óz ıeginiń astynda ustap, tezirek Járkent pen Indıanyń altynyna jetip alýdy, Úndistan túbegine jantalasa qol sozyp kele jatqan aǵylshyndardyń aldyn orap ketýdi kózdeıdi. Ol úshin Azıa qurlyǵyndaǵy eń basty básekelesi Qytaıdyń kózi men kómeıin jylmıysqan jyly qabaq, jyltyraǵan jyly sózben aldarqata turyp, Orta Shyǵysqa qaraı mysyq tabandap jaqyndaı túspekshi. Bul arada jońǵarlar men qytaılardyń arasyndaǵy qyrqys Rossıaǵa kyp-qyzyl paıda edi. Qytaı jońǵarmen jaǵalasyp jatqanda Úndi muhıtyna bir jetip alsa, ar jaǵynda shúrshit ımperatorlarynyń kúni de bir ýys bop shyǵa kelmes deısiń be!

Rossıa patshalary qansha suńǵyla bolǵandarymen jer-jahandy ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustap otyrǵan kóktegi táńiri emes qoı. Olardyń da degeni bar-bar ýaqytta dittegen jerden shyǵa bermesi haq. Bir kún tynysh turýdy bilmeıtin halyqaralyq saıasat muhıtyndaǵy uıtqyma jel ámise orys jelkenderiniń jelkesinen ıtermelemeı, ara-tura qaq mańdaılarynan soǵyp, qadalyp turyp alatyndy shyǵaryp tur. Orys floty áli Qarateńizden ári asa almaı júrgen kezde keıbir memleketterdiń kemeleri Úndi muhıtyna shyǵyp ap, emin-emin saırandaı bastapty. Onyń ústine Qytaıdyń kergime keraýyz saıasatshylary shik tús deseń, búk túsip, aıtqanǵa kóne qoımady.

Tevkelevtiń óz kókiregi aıtady: orys patshalary shyǵys saıasatynda úsh túrli kezeńdi bastan keshken sıaqty. Áýeli olar orys kópesteri saqalyn shoshańdatyp kóp aıta beretin Járkent pen Indıa altynyna, Orta Shyǵysqa jedeldetip tez jetip alýdy maqsat tutty. Birinshi Petr «Kaspıı teńiziniń shyǵys jaǵalaýyna aıaqty nyq basyp turyp alýǵa» kúsh saldy. Bul úshin ol Orta Azıa handyqtaryndaǵy alaýyzdyqtardy paıdalanyp, jergilikti bıleýshilerge jeke gvardıa retinde orys áskerı otrádtaryn jiberip, ár jer, ár jerge áskerı bekinister salyp, Azıadaǵy Rossıa yqpalyn kúsheıte berýdi qup kórdi. İzdegenge suraǵan degendeı oǵan 1700 jyly Hıýa hany Shahnıaz qol astyna al dep elshi jiberdi. Biraq ony paıdalanyp «Kaspııdiń shyǵys betine shyǵyp alýǵa teristik elderimen soǵys múmkindik bermedi. Sóıtip júrgende Hıýa hany taǵy ózgerip ketti. Bul joly patsha jańa handy taqqa otyrýymen quttyqtap ózi elshi attandyrýdy uıǵardy. Ol jospardy júzege asyrýdy óziniń senimdi adamy, kabarda begi Dáýletkereı Bekmýrzınge tapsyrdy.

1715 jyly orystar Bekovıch-CHerkasskıı atap ketken Dáýletkereı Bekmýrzın 1760 adammen Astrahanǵa keldi. Mart aıynda qasyna 6350 adam ertip 20 keme, 150 túıemen Kaspııdiń teristik shyǵys jaǵalaýyn zerttep qaıtýǵa Gýrevke qaraı jolǵa shyǵady. Osy saparda ol Astrahannan shyqpaı jatyp bir yńǵaısyz oqıǵaǵa tap bolady. Sol jyly Kýban tatarlarynyń basshysy Sultan Gereı otyz myń adammen qalmaq ulysyn shabady. Úsh myńdaı kisini óltirip, kóp dúnıe-maldy talap áketedi. Aıýke han úı ishimen Bekovıch-CHerkasskııdiń otrádyna baryp tyǵylyp bas saýǵalaıdy. Han óziniń aman qalǵanyna mise tutpaı, knázge Kýban barymtashylaryna oq at dep qolqa salady. Bekovıch-CHerkasskıı ol tilegin oryndamaıdy. Kabardalyq bek qalmaq hanynyń qabaǵynan qar jaýa qalǵanyn baıqaǵanmen, oǵan onsha kóp mán bere qoımap edi. Keıin sonysy túbine jetip tyndy.

Alǵashqy ekspedısıanyń nátıjesin Bekovıch-CHerkasskıı Baltyq boıyndaǵy Lıbavede júrgen birinshi Petrge baryp baıandady. Ol knázge Kaspııdiń shyǵys betinen qamaldar turǵyzýǵa, Hıýa hanyn Rossıanyń qol astyna ótýge úgittep kórýge, Amýdarıanyń boıymen Indıaǵa kópes attandyryp, barlaý jasap qaıtýǵa tapsyrma berdi.

Bekovıch-CHerkasskıı Astrahanǵa qaıtyp kelip, ekinshi joryqqa ázirlendi. Júz otyz segiz kemege artynyp-tartynyp shyqqan sol ekspedısıanyń quramynda Tevkelevtiń ózi de bar edi. Jıyrma eki zeńbiregi, alty myń jarymnan astam jaýyngeri bar aýyr qol 1716 jyldyń 9 oktábrinde Mańǵystaýdaǵy Túpqaraǵannan shyǵyp, teńizge tirep kirip jatqan jalańash kósege Kıeli Petr qamalyn salýǵa kisi qaldyrady. Odan júz jıyrma shaqyrymdaı jerdegi Bekturly ıshan shyǵanaǵynyń qasynan Aleksandrovsk bekinisiniń irge tasy qalandy. Noıabr aıynda Balqan túbeginde Qyzylsý shyǵanaǵyna jetip, taǵy bir tas qamal salýǵa kisi qaldyrylady. Ekspedısıa 1717 jyldyń basynda Astrahanǵa qaıtyp oralady.

Sol kezde Hıýaǵa barǵan orys elshileri kisi qobaljytatyn habarlar aıtyp kep júrdi. «Orystar bizge elshi bop kele jatqan joq, basyp almaqqa kele jatqan kórinedi», — dep kúlli Hıýa dúńk-dúńk etedi deıdi. Bekovıch-CHerkasskıı ol uıtqyma habarlardy qulaǵyna qystyrmaı, Orta Azıaǵa jasaıtyn joryǵyna ázirlene berdi. 1717 jyldyń 11 ıýl kúni úsh myńdaı ásker, bir myńdaı kóshi-qonnyń qyzmetshileri nebary tórt myń adamy bar aýyr qol yrǵalyp-jyrǵalyp jolǵa shyqty. Jol-jónekeı kómilip qalǵan qudyqtardy arshyp, o jer, bu jerge shaǵyn kerýen saraılar saldyryp jaıbaraqat kele jatqan kerýenge Shilden qudyǵyna jetkenshe eshqandaı tóten oqıǵa ushyrasqan emes. Shilden qudyǵyna túnep shyqqan kúni tańerteń Aıýke ertken jol kórsetýshi Meńli Qasqa men qasyndaǵy adamdar ushty-kúıli joq bop shyqty.

Bekovıch-CHerkasskıı sonda da eleń etpeı, ilgeri tarta beredi. Taǵy da toǵyz kún júrip Jalǵyz qudyqqa jetken jerde attary sharshaǵan myń kisini demalysqa qaldyryp, astrahandyq bekzada Kereıtovtyń qasyna júz kisi qazaq qosyp, Sherǵazy hanǵa habarshy shaptyrdy. Han patshanyń elshisine jatyp jastyq, ıilip tósek bop, taǵzym etip aıaǵyna jyǵylyp, aldynan shyǵyp qarsy alatynyn aıtyp, keri qaıtardy. Ózi sol arada jıyrma tórt myń áskermen orys otrádyna toıtarys berýge jospar quryp, astanadan asyǵys attandy. Onyń bu habary Bekovıch-CHerkasskııge de jetedi.

Hannyń qaraý nıetin estigen boıda Aıbuǵyr kólinen Qaraǵash ózenine jetkenshe eki shaqyrymdyq jerge okop qazyp bekinip, jalǵyz qudyqqa tastap ketken kazaktaryna kisi shaptyrypty.

Qaraqurym han áskeri Aıbuǵyrǵa jete bere aldaryna at boıy topyraq úıip, jer qazyp, alty jerge batareıa ornatyp, bekinip alǵan orystardy kóredi. Sherǵazynyń aqalteke arǵymaq minip, qaıqy qylyshtaryn túre sermeıtin túrikmen áskeri eki kún boıy shabýyldap, kóp adamynan aıyrylyp eshteńe shyǵara almaǵasyn aılaǵa kóshedi. Erteńine han orys shebine aq tý kóterip bitimshi jiberedi. Bitimshi: «Kesheli bergi shabýyldan han beıqabar. Ol — mynaý osy aradaǵy keıbir tentek bekterdiń óz betterimen istep júrgen buzaqylyǵy», — dep ant-sý ishedi. Sol eki ortada aqalteke mingen dýdar bórikter taǵy da qaptaǵaılap qoıa beredi. Hanǵa taǵy da jaýshy shaptyrylady. Han taǵy da: «Bul meniń yqtıarymsyz bolyp jatqan jaǵdaı. Aıyptylardyń erteń ózim jazasyn berem», — dep keshirim surap, bitimshilik ótinedi. Ol sóziniń rastyǵyn dáleldegisi kelip, kesheden bergi buzaqylyqqa osylar aıypty dep eki adamdy betterine kúl jaǵyp, bireýiniń murnynan, ekinshisiniń qulaǵynan taspa ótkizip, qosaqtastyryp baılap, qalyń áskerdiń aldynan jetelep ótip, kóp aldynda masqaralaıdy.

Atalmysh jaza oryndalǵasyn han jaǵynan eki adam orys lagerine kelip bitimge qol qoıady. Han Bekovıchti óz shaharyna shaqyryp qonaq etkisi keledi, biraq munshama qalyń qoldy tutas sıǵyza alatyn oryn joq, sondyqtan áskerdiń bir bóligi osy arada lagerde qalyp, bir bóligi qalaǵa kirsin degen usynys jasaıdy.

Bekovıch-CHerkasskıı bul usynysqa kelisip, óziniń orynbasary bop qalǵan maıor Frankenbergke áskerdi eki bólýge ámir etedi. Frankenberg úsh ret adam jibergende de ol ámirine kónbeı qoıady. Aqyr aıaǵynda áskerı sotpen qorqytqan soń, otrádty alty júz adamnan shaǵyn-shaǵyn topqa bólip, árqaısysyn ár jaqqa taratýǵa týra keledi.

Han bul habardy estigen boıda álgindeı shaǵyn toptardy jeke-jeke tutqynǵa ap, birazyn qyryp jiberdi, birazyn shonjarlaryna qul qyp taratyp berdi. Dinbuzar opasyz Bekovıch-CHerkasskııdi ofıserlerimen qamaýǵa alyp, óziniń kóz aldynda tyrdaı jalańash sheshindirip, basyn shaýyp óltirdi.

Bul habardy estigen Petr patsha Kaspıı teńizi mańyndaǵy áskerine Hıýaǵa qarsy joryqqa shyǵyp kek alýǵa buıryq berdi. Biraq, orys áskeri bir qyrsyqtan soń bir qyrsyqqa ushyrady. Ásker tıegen flot jol-jónekeı teńiz ústinde daýylǵa ushyrap, birneshe keme sol kúıi sýǵa batty, qalǵandary ólip-talyp shyǵys jaǵalaýǵa jetti. Ábden sharshap-qaljyraǵan áskerde Hıýaǵa shabar qaırat qaıdan bolsyn. Jergilikti túrikpen taıpalarynyń tómpeshine qaıta ushyrap kóresini ábden kórdi. Aqyr aıaǵynda, olarǵa izdeýshi kemeler attandyrylyp, 1718 jyly Astrahanǵa qaıtarylyp alyndy.

Sol bir zobalańdardyń tusynda búgin, mine, Yrǵyz dalasynda sary ala kúımeniń ishinde sary ala ıyq elshi bop kele jatqan tilmash Alekseı Ivanovıch Tevkelev te o dúnıeden bir-aq at basyn tirep turýy ábden múmkin edi! Qudaı ońdaǵanda, oǵan teńiz arqyly Indıaǵa sapar shegip qaıtýǵa tapsyrma berilgeni. Onyń da kemesi daýylǵa ushyrap, Astrabadtan kelip biraq shyqsyn. Talaıdy kórgen tarlanboz nemege biraz ýaqyt Astrabad abaqtysynyń dám-tuzyn tatyp kórýge týra keldi.

Sóıtip, Birinshi Petrdiń Kaspıı men Hıýa arqyly jedeldetip Indıaǵa jetip alý nıetin qudaıy qup kórmedi.

Bul joryqtyń sátsizdigin kóp adam túp-túgel Bekovıch-CHerkasskııden kóredi. Bireýler joryqqa shyǵar aldynda sýǵa ketip ólgen áıeli men eki qyzynyń qaıǵysynan aqylynan aljasyp, joryqqa durys basshylyq jasaı almady deıdi, ekinshileri ol keıingi kezde shashyn tyqyrlatyp alǵyzyp, qaıtadan musylmanshylyqtyń jolyna túsip edi, asyly, satqyndyq jasaǵan bolar dep bal ashady, úshinshi bireýler shyǵys máselesin shyǵys adamyna senip tapsyrýǵa bolmaıtyn edi, ashyqaýyzdyq jasady dep Petr patshanyń ózin qustanalaıdy.

Tevkelevke salsań, ol úsh pikirdiń úsheýi de durys emes. Ras, Bekovıch-CHerkasskıı dál mundaı isti eńserip tastaýǵa shamasy kelmeıtin shalaǵaı kisi bop shyqty. Biraq, gáp onyń áıeli men qyzdarynyń ólgeninde de emes, qaıtadan shapan kıip, shashyn taqyrlatyp aldyrǵanynda da emes, Hıýa hanynyń tumsyǵynyń astynda jer oıdyq qol shubyrtyp, bir Kaspııdi úsh ret aınalyp, kóleńdep kóp júrip alǵanynda edi. Dál mundaı oralymsyzdyqqa Bekovıch-CHerkasskıı ǵana emes, ol kezdegi orys úkimeti de aıypty-tuǵyn. Mundaı jartylaı áskerı, jartylaı dıplomatıalyq mısıaǵa óıtip alystan oraǵytyp, aldyn ala eki jyl boıy zertteý júrgizip, yrǵalyp-jyrǵalýdyń kók tıynǵa da keregi joq-ty. Elshisiniń ózi kep qamal salyp ber dep turǵanda salyp uryp jetip barý kerek edi. Sonda ózi aýzynan jańylǵan Hıýa hanynyń orys josparyna toıtarys berýge esh qaırany qalmas edi. Handy qolǵa myqtap ustaǵan soń da zerttelip, salynar qamaldar salynar edi. Al Bekovıch-CHerkasskıı bolsa, patsha saraıy tapsyrmasynyń synyq árpin ózgertpeı dál oryndaımyn dep teńiz jaǵasynda qaptap otyrǵan qara úzikti túrikmen aýyldarynyń aldynda aq jelkenin jarqyldatyp aınalsoqtap júrdi de qoıdy. Keme toly qyzyl jaǵa, kók jaǵalylardy, onnan-munnan moıynyn sozǵan mys zeńbirekterdi kórmeı jaǵadaǵylardyń kózderine terisken shyǵyp pa! Myna yzǵyndaı jurttyń elshilik emes ásker ekeni belgili bop qaldy. Onyń ústine álgi Aıýke handy renjitip alǵany qosyldy. Kóz aldynda bóten ulysty tonap yrǵap-jyrǵap bara jatqan taýlyq týystarynyń ozbyrlyǵyn kórip turyp qoldarynan qaqpaǵan kabarda begin qalmaq hany qaıdan keshirsin! Orys elshiliginiń jáı-japsaryn túgel aıtyp Sherǵazyǵa jasyryn jaýshy shaptyrdy. Ony estigesin Sherǵazy beıqam uıyqtaı alar ma...

Dál osyndaı oralymsyzdyq dál sol kezde Orta Azıaǵa Sibir jaqtan jedelden jetip alý josparyn da júzege asyrmaı tastady.

Sibir general-gýbernatory knáz Gagarın 1713 jyly Petr patshaǵa Ertis ózeniniń boıynan birneshe qamal turǵyzyp, solar arqyly Járkent altynyn jáýkemdep ketý josparyn usyndy. Ol jospar da patshaǵa qatty unady. Ony júzege asyrýdy brıgadır Býhgolske tapsyrdy. Býhgols 1715 jyly úsh myń adammen kelip Jámish kóliniń qasyna qamal salyp jatqanda, oıda joqta oırattar tap berip, kóp adamyn, sonyń ishinde shet elden shaqyrylǵan birneshe mamandardy tutqyn qyp áketedi. Bekovıch-CHerkasskıı men Býhgols ekspedısıasynyń dál bir ýaqytta birdeı sátsizdikke ushyraǵany patsha saraıyn myqtap oılantty. Mundaı qaýyrt áskerı operasıalardan ázir bas tarta turýǵa týra keldi. Shyǵys saıasatynda áskerı reıdterden góri qaıtadan dıplomatıalyq tásilderge kóbirek mán berildi. Burynǵy irgeles handyqtardy bir-birine aıdap salatyn ádiske olardan bir qabat árirek jatqan elderdiń aýyzyn alatyn ádis qosyldy. Mundaı «sekirme saıasat» orys dıplomatıasynda buryn da bar dástúr edi. Baıaǵyda Kóshim hannyń irgesine zeńbirek tirelgende patsha saraıy onyń ar jaǵynda jatqan Táýekel hannyń aýyzyn alyp alǵan-dy. Sóıtken qazaqtyń óz irgesine zeńbirek taıanǵanda ar jaǵynda jońǵardyń aýyzy alynǵan-dy. Endi jońǵardyń irgesine taqap kelip qalǵanda arǵy jaǵyndaǵy qytaılardyń aýyzyn qısaıtpaı bolmaıdy. Orys múddesi búıtip eki ókpesinen birdeı qysqan kezde alaýyz handyqtar qaıdan tótep bere alýshy edi?! Súıtip Rossıany teristikten Muzdy muhıt, batystan Atlant muhıty, shyǵystan Tynyq muhıt qorǵap jatsa, kúngeıinen de olardan kishi emes bir muhıt qorshap jatatyn. Ol muhıttyń aty — az ulttar men álsiz handyqtardyń arasyndaǵy ózara qyrqys. Alaýyzdyq muhıtynda batyldyqtan góri aıla-tásil kóbirek kerek edi. Petr patsha tusynda jelkesi kúdireıip, jelkeni bıiktegen orys floty dúnıejúzilik muhıtqa dendep kire bastasa, Alaýyzdyq muhıtynda da Orys dıplomatıasy deıtin joıqyn flotılıa arshyndap júze bastaǵan-dy. Mundaǵy admıraldar — dıplomattar. Olarǵa tarǵyl jolbarystardyń taısalmas júregimen qosa jylmańdaǵan jylpos túlkiniń sylańdaǵan aıar quıryǵy da kerek-ti. Asaý Kavkaz Rossıaǵa Taıaý Shyǵysqa joldy ózi ashyp berdi. Endi mynaý ala shekpendi Orta Azıa, Orta Shyǵys pen Taıaý Shyǵysqa jol ashyp berse, Rossıanyń irgesi Úndi muhıtyna baryp bir-aq tireler edi. Orys dıplomatıasy sekirmelep Qytaıdyń aýzyn alyp jatqanda, orys áskeri mysyq tabandap Orta Azıaǵa enip, Indıanyń qalaqtaı jaýyrynyna tumsyǵyn tirep turyp alsa, kúngeı elderiniń káp altyny kóziniń aldynda anyǵyraq jarqyldap, túbi jaqutqa toly Úndi muhıtynyń shýyly qulaǵyna anyǵyraq estiler edi.

Petr patsha ol armandaryna jete almaı ketti. Rossıanyń qyl tizginin qyryq úsh jyl boıyna ýysynan shyǵarmaı kelgen uly patsha 1725 jyly elý úsh jasynda dúnıe saldy. Ózi eli úshin ne kerektiń bárin istegen ataqty patshanyń qolynan kelmegen jalǵyz sharýasy — orys taǵyna ózine laıyq murager qaldyra almaǵany ǵana edi. Petrdiń kózi jumylyp úlgermeı jatyp, kúni keshegi qoıdaı qońyr momaqan Rossıa aıaq astynan dýyldap shyǵa kelgeni. Uly Petrdiń taqymynan qalǵan taq ákesi Alekseı Mıhaılovıchtiń birinshi áıeli Marıa Ilınıchna Mıloslavskaıadan týǵan Ioan Alekseevtiń Ekaterına, Anna, Prasková atty úsh qyzyna da, óziniń Anna, Elızaveta atty eki qyzy men jalǵyz uly Alekseıden týǵan Petrge de tımeı, shvedtermen soǵys tusynda qas-qabaǵy unap qap úılengen ekinshi áıeli Ekaterınaǵa buıyrdy. Soldattardyń saban tóseginen patshanyń altyn saraıynan bir-aq shyqqan joly bolǵysh áıel Menshıkov, Býtýrlın, Basevıch, Galstınskıılerdiń jelep-jebeýimen altyn taqqa otyrdy. Jańa ımperatrısa onsyz da aıran-asyr orys jurtyn odan saıyn tańyrqata túskisi kelgendeı Petrdiń ózi táýekel etip úlgere almaı ketken úsh máseleni birden qolǵa aldy. Rossıada ǵylym akademıasyn quryp, oǵan leıb-medık Blúmentrosty prezıdent qyp taǵaıyndady. Teristik teńizderge dat Berıngke ekspedısıa bastatyp attandyrdy. Graf Savva Lýkıch Vladıslavovıch-Ragýzınskııdi Qytaıdyń jańa ımperatory Iýn-Djınǵa elshilikke jumsady.

Peterbýrgtan 1725 jyldyń dekabrinde shyqqan Ragýzınskıı 1726 jyldyń 24 avgýsynda sharshap-shaldyǵyp Qıaqtydan at shaldyryp, 21 oktábrde ólip-talyp Pekınge de jetti. Kelissóz stolynyń basyndaǵy kergilestiń qasynda alys joldyń azaby oıynshyq bop qaldy. Dúnıede sóz de kóp eken, sózdi qubyltýdyń jóni de kóp eken. Eki jaq jeti aıdyń ishinde bolashaq kelisim-sharttyń jıyrma túrli jobasyn jasady. Jıyrmasy da qyzyl keńirdek talqyǵa túskende qabyldanbaı qaldy. Keshe ǵana núkte qoıyp ketken jeriń erteń táńerteń qaıtadan útir bop shyǵa keledi, ol tús qaıta ımıgen suraý belgi bop tóbeńnen tónip turyp alady, aqyr aıaǵynda suraý belginiń de soraıǵan moıyny jyǵylyp jer baýyrlaǵan kóp núktege aınalady. Kergime daý sol betimen 1727 jylǵa da jetti. Jańa jyldyń 7 fevralinde Qytaı jaǵy beıbit kelisim degen atpen jańa shart jobasyn usyndy. Ol joba Sibirdiń kóp jerin Qytaıǵa berýdi talap etti. Ragýzınskıı ol joly ólgen joq, biraq ólgennen basqa kóresini túgel kórdi. Eki jyl boıy shalqaıysqan eki jaq 1728 jyldyń 3 aprelinde kelisip, shartsymaq bir qaǵazǵa qol qoıysty.

Sóıtip, Qytaıdyń jańa ımperatory Rossıanyń kún shyǵysqa baılanysty úmitteriniń bir de birin aqtamady. Endi shyǵys máselesinde orys áskerine ǵana emes, orys dıplomatıasyna da mysyqtabandap qımyldaýǵa týra keldi.

Jańa dıplomatıalyq ádistiń alǵash synalar jeri de — osy qazaq dalasy bolmaqshy. Altynǵa aparar qaqpanyń kilti qolǵa tússe ar jaǵynda qaıtip qımyldaý kerektigin ýaqyt ózi kórsete jatar.

Petrdiń tusynda da, odan keıingi patshalardyń tusynda da qazaq handary qansha ret elshi salyp, kómek surasa da, orys ákimshiligi jyltyraq qabaq tanytyp, jylmıa kúlip shyǵaryp salǵanynan tanbady. Óıtkeni, qazaq handyǵynyń ar jaǵynan tyqsyra qýyp kele jatqan jońǵarlarǵa álderi kelmeıtini ábden belgili edi. Bergi jaǵynda: «Attap basshy, káni!» — dep qalmaq pen bashqurt jalanyp tur. Sonda qazaq: «Oıbaı, qutqar!» — dep orysqa kelmegende qaıda barady?! Endeshe ózi kelsin... Aıaǵyna jyǵylsyn... «Baǵynam!» — dep bas ursyn... Sondyqtanda ázir oǵan jyly da, sýyq ta raı tanytpaı, shydaı turý kerek. İrińdeı bastaǵan jarany erte jaryp asqyntyp almaı, ábden pisip, ózegin ózi ashqanyn kútý medısınaǵa ǵana emes, dıplomatıaǵa da kerek tásil. Rossıa sol qaǵıdany ustandy. «Kóre ketti de, óle ketti», — demesin dep, Ábilqaıyrdyń alǵashqy elshiligine de elp ete qoımaıdy. «Rossıaǵa baǵynýǵa shyn múddeli bolsa, qaıda keter deısiń, qaıtyp keler», — dep oılady.

Sony alystan ańǵarǵan, araǵa uzaq ýaqyt salmaı, usynysyn qaıtalap elshi jibergenine qaraǵanda Ábilqaıyr da naǵyz mysyqtaban jymysqynyń soıy sıaqty.

Osy joly orys úkimeti Bekovıch-CHerkasskıımen Býhgols sátsizdikterin qaıtalamaýǵa kúsh salyp baqty.

Rossıadan basqa barar jer, basar taýy qalmaı bara jatqanmen qazaqtardyń dıplomatıalyq narqy kóterile túspese, arzandaǵan joq. Jany qatty qysylsa: «Aqyr túbi bir eseń, búgin ol tóbege shyqsa, erteń biz tóbege shyǵarmyz», — dep boı bermeı bara jatqan jońǵarlarǵa baǵyna salýy da múmkin ǵoı. Qazaq el ustarlarynyń arasynda ondaı da pıǵyl joq emes kórinedi. Ol degen sóz, qansha degenmen, áli kúnge eshkimge táýelsiz, bir kezde mańǵoldardyń qol astynda bolǵan qonystardyń bárin qaıtaryp alýdan dámeli, shyn máninde, búgingi kúni Ortalyq Azıadaǵy eń irgeli, eń aıbyndy memleketke aınalyp otyrǵan jońǵar handyǵy bir ıyǵymen Qytaıdy, bir ıyǵymen Rossıany kımelep kúdireıip shyǵa keledi degen sóz. Búgingi jońǵar-qazaq qyrqysynyń arty álgindeı bop tynsa, erteń jońǵar-qytaı kıkiljińiniń nemen biterin kim bilipti. Alda-jalda Qytaıdyń paıdasyna sheshile qalar bolsa, álsiz de bolsa, sany ózińnen áldeneshe ese kóp halqy bar memleket tap irgeńe, Jaıyqtyń jaǵasyna kep jambastaı sulap jatyp alady degen sóz emes pe! Al, jońǵarlar jeńe qalǵan kúnde de, oń jaq bosaǵańnan taǵy bir kúshti memlekettiń dúrkirep shyǵa kelgeninen kósegeń kógere qoıa ma! Eki jaǵdaıda da Rossıanyń Qıyr Shyǵysqa, Orta Shyǵysqa attap basar adymy qysqara túspeı me? Qazaq jońǵarmen, jońǵar Qytaımen ustasyp jatqanda Úndi muhıty bolmaǵanmen Tynyq muhıtqa erkin jetip alýǵa bolady ǵoı. Qazirgideı qystalań sátte kúlli Azıanyń kilti bolyp turǵan qazaq ordasy Rossıanyń shyǵystaǵy múddeleriniń júzege asar-aspasynyń birden-bir kepili bop tabylady. Mundaıda, qazaq ordasynyń dıplomatıalyq narqy qaıtip aspandamasyn! Endeshe, qazaqtardyń bar hany bolmaǵanymen bir hany álgindeı oń qabaq tanytyp turǵanda qapy qalmaı qımyldap qalý kerek... Ant qaǵazynyń astyna Petr patsha aıtqandaı, qazaq handarynyń, eń bolmasa, bireýiniń qolyn qoıdyryp alsa, baıaǵydan beri kózdiń jaýy, kóńildiń qurty bop kele jatqan Azıanyń kilti orys patshasynyń qaltasynan bir-aq shyǵary sózsiz. Sosyn dalıǵan dalalar kartaǵa da túser, qamaldar da salynar. Sondyqtan da bul joly kóshpendiler seskenetindeı kóp qol da ertken joq, aldyn ala el qaraǵan, jer qaraǵan, zertteýler de jasalmaıdy. Hannyń ózi aıtpasa, qala salý týraly sóz de qozǵalmaıdy. Bul jolǵy mindet — hannyń móri basylǵan bir japyraq qaǵazdy qolǵa túsirý. Erteń myna dalanyń asty-ústin ıemdendiretin tilge tıek sol bolmaq. Sol qolǵa túskenshe, hannyń ózi aıtyp jatpasa, oǵan kóp shart ta qoıylmaıdy.

Patsha saraıynyń nusqaýy óz aldyna, Tevkelevtiń oılap kele jatqany osy. Osy joly Bekovıch-CHerkasskıı men Býhgolstiń kebin kımeı, aq patshaǵa kókeıin tesken ant qaǵazyn alyp barsa, Rossıanyń shyǵys dıplomatıasyndaǵy jarqyraǵan jaryq juldyzy bul bolmaǵanda kim bolmaq!

Tevkelevtiń kóz aldyna Petr patshanyń qýanǵanda jybyr ete qalatyn edireń murty elesteıdi. Biraq, qudaı munyń mańdaıyna ondaı baqytty qımapty ǵoı. Patshany qoıyp, álgi indetke qaraıtyn Ostermannyń shúńirek kóziniń qıyǵynyń bir qylp etkenin kórse de osal bolmas edi...

Osyny oılaǵanda Tevkelev masattanýdyń ornyna qobaljyp qalady. Baqsa, Rossıanyń bolashaqqa artqan, úmitteriniń basqa batys elderiniń aldyna shyǵaratyn shyǵystaǵy múddeleriniń kilti basqa eshkimde de emes, tek munyń ózinde, Syrtqy ister kollegıasynyń tilmashy Tevkelev myrzanyń aqyly men aılasynda, tiliniń ebinde, osy jolǵy saparynyń sátiniń túser-túspesinde eken.

Orys dıplomatıasy bar bolǵany otyz eki qaǵazdan turatyn batys pasánsyn bes saýsaǵyndaı bilip aldy, al qajet deseńiz júz qaǵazdan tura beretin shyǵys qıturqysyn qanshalyqty meńgere alatyny osy joly belgili bolady... Eger osy joly da burynǵy áriptesteri sekildi bóten elde opat bolsa, ne ımandy aýyzy sylp etpeı qur qol qaıtsa, orys dıplomatıasyndaǵy bútin bir kezeń taǵy pálen jylǵa keıin sheginedi degen sóz. Eger osy joly ol is shyǵara almasa, ózin adam etip, sanatqa qosqan Petr aǵzamnyń bir asyl armany biri London, biri Parıj, biri Vena saraıynyń qulaq kesti quly bolyp alǵan qazirgi patsha saraıy búrokrattarynyń kók shuǵasynyń astynda áli talaı jyl súrleneri sózsiz.

Osy joly bul qulasa, saraı mańyndaǵy mansapqorlardyń da: «Páli, shyǵys máselesin shyǵys adamyna senip tapsyrýǵa bolmaıdy dep aıtpap pa edik!» — dep qudaılary berip qalady. Bunyń myna saparynan eshteńe shyqpaǵanynan qazaqtardyń nesi qurıdy deısiń! Kóp bolsa, bir-eki jyl ańysyn ańdap tynysh otyrar. Sosyn baıaǵy Subhanquldy patshaǵa jumsap, «Kiná bizden boldy», — dep bas uryp, at-shapan aıyp tóleýdiń ornyna, syı-sıapat alyp qaıtatyn hıýalyqtar qusap bular da ótirik múláıimsir. Bulardan da sonaý Peterbýrgke deıin salpańdap shaýyp baryp qaıtar bir Subhanqul tabylmas deısiń be?

Osy joly qulasa, utylatyn tek Rossıa ǵana! Onyń nebir keremet josparlary taǵy da beımaǵlum erteńniń qaraýyna kóshedi.

Osy joly qulasa, Alekseı Ivanovıch Tevkelev nemese Qutlyq Mámet Mamashev myrzanyń mynaý máńgir basy, eń bolmasa, Ýshakov taqsyrdyń aı baltasyna buıyrmaı dalanyń kóringen kók ıt súıkenetin bir sasyq butasynyń túbinde qýrap qala bermekshi.

Shirkin, mynaý qulazyǵan qubaqaı dalada buny ne kútip tur eken. Álgi Ábilqaıyr han bul jaıynda ne oılap otyr eken, biler me edi!

Tevkelev basyn kóterip alyp tóńiregine qaraıdy. Kóretini — kókjıekte kólkip turǵan baıaǵy sol kók munar ǵana...

Taıaq jegen adamnyń jalqyldap isip ketken kóziniń aldyndaı bop kókjıekke kók munar kólkıdi de turady. Ol alasa nárseniń bárin jermen jeksen qyp jerge sińirip jiberedi de, sál tóbesi qyltıǵan nárseniń bárin sereıtip-sereıtip kókpen taıtalastyryp qoıady. Sosyn myna ushan daladaǵy qaı qaraıǵannyń alasa, qaı qaraıǵannyń bıik ekenin bilip kór. Áne, anadaıdaǵy qaraýyl tóbeniń basyndaǵy saqshynyń ózi qolyndaǵy naızadan beter jińishkerip, kózge emis-emis qana qylańdatady. Qapelimde, sol bir sabaq jipteı jińishke nárseniń qashan qımyldaǵanyn, ne dep belgi bergenin ańǵarýdyń ózi qıyn.

Ashyq irgege oqtyn-oqtyn kóz tastap otyrǵan Ábilqaıyrǵa sol kók munardyń ishinde teńselip turǵan qyldyryq qaraýytqan qımyldap turǵandaı kórinedi.

Biraq ol qozǵalsa, ber jaǵyndaǵy ár jer, ár jerge top-top qyp ıirip qoıǵan saqshy qostary da qarap turmas edi ǵoı. Shapqylap shabarmandar kelmes pe edi! Báriniń de aıaǵyna jem túse qalǵan. Eshbiri tyrp etpeıdi. Kólkigen kók munar. Qubasur keńistik, tylsym tynyshtyq.

Han irgeden kózin taıdyrdy. Bet-aýzy isińki. Kóziniń aldynda jalqaıaq kógis bar. Onsyz da domalaq bas súıegi odan saıyn tyrsıyp isip ketkendeı. Janary esh nársege taǵattamaı aınalasyna eseńgireı qaraıdy. Ala kózindegi ushyp-qonyp turǵan qarashyq, sıdıyp-sıdıyp uıyp qalǵan aıaqtary kópten kóńilin qursap turǵan shydamnyń shar bolat saýytynyń da setineı bastaǵanyn sezdirgendeı.

Iá, sabyr da qashanǵa sarqylmasyn! Oılaǵan oıyńnan shyǵyp jatsań, bunyń bári áli-aq umyt bolar-aý, al...

Han kúrsinip qoıdy. Kóz aldyna keshegi bir patshadan elshi keledi degen habar dúńkildep jetken dúbirli kúnder oraldy. Sol bir dyrdý májilisterdiń tusynda jol soqty bolyp kele jatqan sary ala ıyq ulyqty Nuraly sultan sońyna ár rýdan jıyrma-otyzdan jigit ertip myń qaraly nókermen eki-úsh kúndik jerden aldynan shyǵyp qarsy alatyn bolyp ýáde baılasylyp edi. Sodan Ábilqaıyrdyń birazǵa degen kóńili toǵaıyp júrgen. Úlken balasyn óńkeı bir óń súlik sulý at mingen myń qaraly súleı jigitpen qadirli meımannyń aldynan jiberetin kúndi asyǵa tosqan. Ol kún de keldi. Biraq baıaǵydan beri kóńilinde masatydaı qyryq qulpyryp turǵan ańsarly kórinis kóz aldynda birden jadap-júdep sala berdi. Rý basylary áýeli jigitterin ýádeli kúnge jibere qoımaı bir sharshatty, sosyn aıtqandarynyń teń jartysyna jeter-jetpes jigit jiberip eki sharshatty, endi, mine, jigitteri kelgenmen ózderi qaralaryn kórsetpeı úsh sharshatyp otyr. Qaraýyl tóbeniń basyndaǵy qaraqshy da qashanǵy qaqqan qazyqtaı qaqshıar da turar deısiń. Bir kúni basyndaǵy bórkin julyp alyp bylǵalańdy salar-aý. Sonda bul aı astynyń tutqasyn bir ózi ustap otyrǵandaı butqa tolyp bitken aq patshanyń sary ala ıyq elshisin soqa basy soraıyp jalǵyz qarsy alam ba dep qorqady. Úı ishin ertip, beldeýdiń qasynda turyp attan túsiretin ol munyń baldyzy ne bajasy emes. İrgeli eldiń elshisiniń aldynan ıgi-jaqsylarynyń bárin qazdaı tizip, omyraýyn tiktep, ıyǵyn qomdap, sán-saltanatymen shyqpaǵasyn, kelissózden ne pátýa kútpeksiń! Hanmen kelisip shartqa otyram dep kelgende qaıdaǵy bir quıryq-jalsyz qý basqa qaıdan jolyqtym dep júredi me, qaıdam...

Sony oılaǵanda otyrǵan jeri óz-ózinen shógip bara jatqandaı eńsesi túsip ketedi. Júreginiń basynan bireý silti quıyp jibergendeı. İshi-baýyrynyń bári yljyrap jıdip qoıa berdi. Keshe ǵana aıaǵynyń astynda nyq jatqan qara jer búgin asaý attyń saýyryndaı, abaı otyrmasa, kózin ala berip, aýdaryp tastap keterdeı. Kara jer... Qara jer... Qashan óz qushaǵyna alyp, ómirem qaptyrǵansha, júregińniń basyn maı ishkendeı qylshyldatady da otyrady-aý... Osy joly ol basqa bir elden keler beıtanys meımanyn kútip júrmegendeı... Ólsheýli taǵdyrdyń merzimdi shegin tosyp otyrǵandaı. Aıaǵyn bir attasa-aq, az kúndik aldamshy bolmystyń jemirilip bara jatqan aqyrǵy jurnaǵy da kúrt opyrylyp, ony az kúndik qana úırenshikti fánıden beımálim baqıdyń qurdymyna birjola laqtyrmaq sekildi. Baıaǵydan beri dińkesin qurtyp kelgen typyr-typyr tirshilik, ólermendikke salyp ilgeri óńmeńdegen esek dáme erteńnen bastap kól-kósir shalqı jóneletindeı kórinetin de turatyn keleshekke artqan telegeı-teńiz úmit-arman - bári-bári mynaý aı asty qımyl-qybyrdyń qaı-qaısysy sıaqty pátýasy joq, tatýy joq turlaýsyzdyqqa, maǵynasyzdyqqa aınalmaq sekildi. Maǵynasyzdyq... Maǵynasyzdyq... Maǵynasyzdyq... Qaı jaǵyna qarasa da, kóretini, tabatyny tek sol ǵana! Mine, mynaý erteń aq patshanyń elshisi kelgende qabyldaımyn dep ádeıilep jańadan jasaýlap tikken álekeı-júlekeı ańyljyǵan aq ordanyń ishinde qulazyǵan qý mazar maǵynasyzdyqtan basqa ne bar... Qaq tórde alshaıta qondyrǵan altyn taq tur. Al, onda ne maǵyna, ne qadir-qasıet bar? Qulazyǵan qý taqty jaǵalaı jaıǵasqan ıgi jaqsy qaısy? Qasyń men qabaǵyńa qaraǵan halqyń qaısy? Aıaǵyńnyń astyna etpetteı jyǵylyp eńkildep jatqan aıyptyń qaısy? Aıyptyǵa berip jatqan jazań qaısy? Kóńilińdi tyndyryp, kókiregińdi kókke kóterip jatqan jaısańdaryń qaısy? Olardy esigińnen jaırańdatyp shyǵaryp salyp jatqan syı-sıapań qaısy? «Á, bárekeldi!» — dep bas shulǵyp turǵan kóp járeýkeń qaısy?.. Járeýke demekshi, qoldaǵy bıliktiń odan asqan kórinisi men kýási bolýshy ma edi? Jan-jaǵyna qamaǵan qalyń járeýke joqta, qolyńda bılik te joq, basyńda baq, aýyzyńda abyroı da joq.

Mine, qyzyldy-jasyl han orda qý mazardaı qulazyp tur. El ustaǵan bıleýshiniń ordasynan góri ótpeı otyrǵan jeri qyzdyń qyzyldy-jasyldy otaýyna kóbirek uqsaıdy.

Hannyń qadiri qol astyndaǵy kóp qaraqshynyń enkish eńkesi men synyq nazarynda emes pe edi? Al munyń qol astyndaǵy jurt qandaı jurt? El tizginin ustadym dep otyr, qolynda tizgin, qol astynda el bar ma ózi? Qolynda tizgin bolsa, mynaý abaja appaq orda búıtip qulazyp turar ma edi?! Kópten beri býýly jatyp keshe ǵana jaıylǵan mynaý taqymyńdy qydyqtap baǵar qyrmyzy kilemderdiń ústinde dýadaqtaı-dýadaqtaı bop tizilip ıgi jaqsylar otyrmas pa edi? Qazir olar erteń keletin beıtanys elshini qaıtyp qabyldap, qandaı qoshemet kórsetetinin aıtyp máslıhat quryp jatpas pa edi?! Elshi kelmek túgili, erteń quda keledi habar qulaǵyna tıse, aldyn ala at sabyltyp shaýyp kep, erteńgi toı-tomalaqtyń jáı-japsaryn aıtyp qyzyl keńirdek bop baǵatyn qazaq jaryqtyqqa sý aǵyp dúnıe jaratylǵaly bitpegen sabyr osy joly bite qalypty. Mynaý kók munar kólkigen kókjıektiń ar jaǵynda kól-kósir el jatpaǵandaı, jer tistegen jermeshel molalar jatqandaı. Jan-jaqta bir shoshań etken oqshaý júrginshi kórinseıshi, sirá? Kórinbeıdi-aý, kórinbeıdi... Basqa aýyldan at izin salatyn jolaýshylardy bylaı qoıǵanda, joq qarap, aǵaıyn aralap tynym tappaıtyn osy aýyldyń qydyrmalarynyń da aıaǵyna jem túse qapty. Ne kele jatqan, ne ketip bara jatqan eshkim joq. Osyndaı súlesoq aýylda otyryp jer túbinen kele jatqan ulyq qonaqty kútip ne abyroı tappaqsyń? Qalǵan qasaqana jurt ádeıi sol masqara sátti kútkendeı. Baıaǵydan beri qylsha moıynyna salmaı kele jatqan qyl tuzaqtaryn osy joly laqtyrmaq bop, sonaý meńireý kókjıektiń ar jaǵynan munyń óńsheń jan alarlary jalańdap turǵandaı. Mynaý móldireı tunyp turǵan tylsym aýa da aýa emes ýdaı. Abaısyz molyraq jutyp qoısa, taban seripkizbeı qatyra salardaı. Osy bir háldi ol budan da buryn bir ret basynan keshkeni bar sıaqty edi. Bir ret pe edi? Joq, áldeneshe ret. Tipti kúnde-kúnde kórip kele jatqany osy emes pe! Joq, dál osyndaı bir shaǵyrmaq kúndi bastan keshkeni bar sıaqty.

Dál osy kúni de bul mynaý jaryq jalǵannan dál búgingideı maǵynaly eshteńe taba almaı qatty toryqqan sıaqty edi ǵoı... Sol maǵynasyz ómirden ábden túńilip aýyr oıǵa batyp otyrǵanda bir jylt etken ıgi maqsattyń sańylaýyn kózi shalǵandaı bolyp edi ǵoı... Sol bir kómeski sáýleni qýa-qýa osy kúnge de jetip edi ǵoı... Sonda sol maǵynaly maqsat dep qýalap kelgen kómeski sáýlesi de maǵynasyzdyqtyń jaı ánsheıin kózdi arbaı beretin kóp aldamshy elesiniń biri ǵana bop shyqqany ma?.. Sonda bunyń baıaǵydan bergi jarǵaq qulaǵyn jastyqqa tıgizbeı júrgen jan azabynyń bári maǵynasyzdyqtan maǵyna izdegen qur dalbasa ǵana ma?.. Tóńiregi shubarytyp sala berdi. Sol bir shaǵyrmaq kóktem oıyna qaıta oraldy. Kúızele túsken saıyn kóz aldyndaǵy eles anyqtala, aıqyndala tústi. Qudaı-aý, sol kúni de dál osylaı qaraptan-karap qulazyp otyr edi-aý! Oǵan ne sebep bolǵanyn ózi de bilmeıdi. Bálkim, sol jylǵy qystyń jaısyzdyǵynan shyǵar dep uqqan keıin. Iá, jaryqtyq jaratylystan bilgir ne bar deısiń! Qazaqtyń basyna túser zobalańdy eki jyl buryn sezgendeı. Qys eki jyl qatarynan kók bet qatynnyń betindeı bedireıip ótti. Eki jyl qatarynan kúz aıaǵynda túsken kóbik qardy qańtardyń qara sýyǵy ash sıyrdyń tilindeı jalap-juqtap jep qoıdy. Eki jyl qatarynan sol jeltoqsannyń basyndaǵy tobyqshylar ushqanaqtan basqa eshteńe túspedi. Eki jyl qatarynan qara jer ıt jylǵy kón týlaqtaı taqyldady da jatty. Qystyń sıqy álgindeı bolǵasyn jaz qaıdan ońsyn! Kóktemde qoıshynyń kópten beri maılanbaǵan kón shoqaıyndaı tilinip-tilinip jarylyp ketken jer áýeli kóz kórsetpes tas baqanyń daýyly bop bir borady. Jaz boıy kún shyǵystan adam kórmegen qyzyl jel qadalyp turyp ap, jer betindegi qum-tozańdy ushyryp ákep betińe sheńgeldep shashty da turdy. Odan ekilenip qazannyń daýyly soqty. Qys boıy teristikten kók súńgideı yzǵyryq esti. Jel jep tastaǵan taqyrǵa qyltanaq qaıdan óssin, túıeniń tós tabanyndaı jaltyrady da jatty. Mal degen netken ólermen maqulyq edi. Topyraq jalasa da, tyrmysyp jan bergisi joq. Biraq, bezerip alǵan qara sýyq neni shydatsyn, eki qys boıy aýyl-úıdiń ıti men túzdiń ólekse jeıtin taǵy jyrtqyshtarynyń qudaılary berdi. Kóp aýyldyń qora-qora qoıynan teń-teń qara teri ǵana qaldy. Ásirese, ekinshi jylǵy qys qazaq dalasyn kúıedeı jalmady. Qys qys qoı, kóktemniń qara sýyǵynan tóbe shashyń tik turady. Jańa qozdap, ishi-baýyry ańyljyp bos qalǵan ash saýlyqtar úı kórse kıizi men shıin, adam kórse balaǵy men etegin shaınap tura umtylatyn qasqyrǵa aınaldy. It ekesh ıtten de qashpaıdy. Kórse boldy, quıryǵyna aýyzyn ala júgiredi. Maldy aýyldyń ıtiniń malǵa tımeıtin ádeti ǵoı. Biraq, súmeńdep sońdarynan qalmaǵasyn, ash saýlyqtarǵa jyndary kep yryldap tura qalysady. Keıde tipti shap berip tisteı ketedi. Saýlyqtardyń onymen sharýalary joq, aýyzy jetken jerge kenedeı qadalyp jibermeıdi. It sosyn basymen qaıǵy bop beze jónelýge májbúr bolady. Ánsheıinde aıaǵyn býsań, myńq etpeı qyljıa salatyn momyn jaryqtyq arp etip aýzyn ala júgiretin túıeniń aıbatynan da, jylqynyń tuıaǵynan da shimirkenýdi qoıdy, quıryǵy men jabaǵysyna jabysady da qalady. Týǵan boıda qozysyna tap berip, ústindegi shyryshyn ǵana jalap qoımaı, qyrbyq túgine kirsh-kirsh tis qadaıdy. Talaı qoshaqan kózin ashpaı jatyp óz enesiniń aýzynan ajal tapty. «Apyraı, mynandaı da sumdyq bolady eken ǵoı», — dep jurt jaǵasyn ustasty.

Jurt shoshysa, shoshyǵandaı edi. Jerden de, elden de, maldan da sán ketti. Tek ıt kúıli boldy. Jelkeleri kúdireıip aýyl aınalyp shapqylaıdy da júredi. Esigińniń aldyna kelip birin-biri ıiskelesip jynyńdy keltiredi. «Erden baq taıarda qatyny qutyrady, elden baq taıarda ıti qutyrady deýshi edi. Qalǵany qurysa qurysyn, qazaq tek arǵymaǵy men azamatyna abaı bolsyn!» — depti Máti bı.

Buryn mal tóldep, sary ýyzdy búıenge sap pisirip, irimshik qyp qatyryp, qazan-qazan sút sapyryp aqqa qalqyp otyratyn qazaq aýylynda asaıyn dese qara sýdan basqa eshteńe tabylmaı, úı saıyn murynynan sorasy, kózinen jasy arylmaı otyrǵan qyzyl qaryn jas bala jylaıdy, olardy nemen jubataryn bilmeı, jerdegi óshin kimnen alaryn bilmeı, kóktegi qudaıdyń qulaǵyna jarmasyp jatqan bir-bir qara shunaq qatyn shańqyldaıdy. Óriske aıdaǵan malyń jerge basyn salmaı aýylǵa qarap jamyraı mańyrap turyp alady. Túıe bitken kúńirene bozdaıdy. Jaý shappaı zarlanyp jatqan japa-tarmaǵaı aıǵaıdy estigende tura qashqyń keledi. Tura qashqanda da qaıda qasharsyń? Otyra qalyp máńginiń qıalyna berilesiń. Shirkin-aı, deısiń! Qazaqtyń ortaq taǵy ózińniń qol astyńda bolsa ǵoı? Onda mynaý qalyń qazaqty búıtip qaralaı jaýǵa shaptyryp qoıar ma ediń? Byltyrǵy qystyń sylaıynan-aq shoshyp, barsha er azamatty atqa qondyrmas pa ediń? «Bir kún týdyq, bir kún óldik!» — dep ar jaǵyndaǵy shúrshitten arpalysyp jatqan jońǵardyń tý syrtynan, ne batystaǵy qalmaqtyń tas tóbesinen tap bermes pe ediń? Qazaqtyń jaraqtanyp baryp jeńilip qaıtqan jeri joq, jeńilgen tusynyń bári — jaıbaraqat otyryp tóbeńnen túskende... Eger baıaǵyda qudaıdyń joǵyn shyǵaryp, tirileı indigeshke kirip almaǵanda Aıakózde de ál bermeıtin edik. Jońǵar qytaımen arpalysyp murynyna sý jetpeı otyrǵanda tap berse, eń bolmasa, shet ulystarynyń Jetisýdyń kók maısasyna aýnap-qýnap quıryǵyn teýip, qutyryp júrgen kóp jylqysyn qýyp ákep, jilinshiginiń jylan qaraǵy úzilermen bolyp otyrǵan ash-aryqtyń aýyzyn qyzyldap, qajań-qujańǵa qaryq qylady ǵoı. Jaraıdy, jońǵarǵa tıisýge dáti barmaı-aq qoısyn! Sý-sýdyń boıyna egin salyp, uralaryn astyqqa toltyryp alyp, qala shyǵyp barǵan qazaqtardyń túıelerin, shapandaryn sheship ap, jelkildetip úrkitip, ishek-sileleri qatyp otyrǵan Buhara men Hıýaǵa kúshi jetedi ǵoı. Olardy osyndaıda nege tezge salyp almasqa! Táýke ólgende bular endi qaıter eken dep, biraz ýaqyt ańys ańdyǵan aınalanyń qazir qaıtadan jandana bastaǵan syńaıy bar. Jandanbaı da qaıtsin! Túrkistandaǵy Bolattyń dastarqanǵa qol sozǵannan basqa qareketi kórinbeıdi. Qaıyp qalmaqqa shaýyp ta, oryspen ámpeı bolyp ta eshteńe bitire almaı, dúnıe saldy. Ýdan ólipti desedi. Ne de bolsa, joryqta emes, óz tórinde, óz tóseginde sary jambas bolyp sarǵaıyp ólipti. Áıteýir, áńgime izdep qalǵan qazaqtyń ezýin biraz qıǵashtatty. Olar so bir oıda joq ajaldy ár saqqa júgirtedi desedi. Bireýler ony óltirip júrgen inisi Sámeke eken, Orta júzdiń tizginin ózi alaıyn degen eken dese, ekinshileri Bolattan kóredi. Tipti bárin qoıyp, «bir pále kelse, osydan keledi» dep jer túbindegi budan kúmándanatyndar da az emes sıaqty. Baıaǵyda azyn-aýlaq ámpeıi bolyp júrgende, ekeýiniń qudandal bolǵan jaıy bar-dy. Qazaqta jigit pen jigit dostassa at almasatyn, jaqsy men jaqsy dostassa, qyz berip, qyz alysyp, kindik baılasatyn dástúr bar ǵoı. Sol úrdispen Qaıyp balasyn munyń nemere qaryndasyna úılendirgen-di. Ondaǵy Qaıyptyń oıyn bir alla bilsin, al bul kúnderdiń kúninde Orta júzdiń tizginine qol sozýǵa qaqysy bar jas sultannyń ózimen jekjat bolǵanyna ishteı qýanbasa, renjimegen. Biraq, onymen Orta júzdiń tizgini Batyrǵa báribir tıe qoıar túri kórinbeıdi. Bir jaqtan jalańdap Sámeke shyqsa, bir jaqta jaýdaı jaǵalasyp Ábilmámbet júr. Keń dalaǵa syımaı óz ıyǵyn ózi julyp jep júrgen Baraq pen Kúshik taǵy bar. Olar, shamalyda Batyrǵa teńdik bere qoımas. Onyń ústine Batyrdyń ózi de ákesi marqum sekildi, kekireıip, keýdesin kótere bergennen basqa eshteńe bilmeıdi. Qasyna kóshirip ákep, alty shektige ulysbegi qylyp qoıdy. Qaraýynda Orta júzdiń de keıbir aýyldary bola turyp, Ábilqaıyr olarǵa Jádik tuqymynyń tólin jorta jolatpady. Onda da bir kózdegeni bar. Óz balalary da úıelmendi-súıelmendi bolyp ósip keledi. Jan-jaǵynan seldir bolǵanmen, mal jaǵynan qoıý álgi úsh rýǵa solardyń birin ulysbek qoısa, kim bilipti, kúnderdiń kúninde Óseke balalary da Orta júzge qolyn iliktirer... Al Batyrdyń óz qasynda bolǵany jaqsy. Orta júz tizgininen dámeli bir tóre qasynda bolǵany jaqsy. Orta júz tizgininen dámeli bir tóre qasynda bolsa, ol eldiń de bir kózi munyń jaǵynda júredi ǵoı. Onyń ústine, Ábilqaıyrdyń baıaǵy Aıakóz oqıǵasynan keıin kókiregine shemen bop baılanǵan bir oıy bar. Ony júzege asyratyndaı sát shyǵyp jatsa, Batyrdyń da bir keregi bolady. Uly júz tizgini inisi Jolbarysta, Kishi júz tizgini ózinde, Qaıyptyń qara shańyraǵyn qasyna tigip qoısa, Orta júz tizgininen de dámetýge qaqysy bar emes pe! Biraq, ol oıy áli qashpaǵan qashardyń ýyzy. Bireý-mireýge tisinen shyǵaryp kórmek túgili esine de kóp ala bermeıdi. Oıda joqta qıalyna ilikti de, kókiregine shemen bolyp baılandy. Mynandaı alasapyran zamanda býynsyz jerge pyshaq urǵandaı bolatyn ol nıetin kúnde jadyna alyp, óz kóńilin ózi qajyta bergisi kelmeıdi. Biraq bir sát te umytpaıdy. Odan tek ólim ǵana aınyta alar. Kiside kókeıtesti maqsattyń ǵana bolýy az, sol maqsattyń urymtalyn saryla kúte alar sabyr da kerek qoı. Al, qazir... Qazir ol Bolat qozǵalmaı tyrp etpeıdi. Óıtkeni, Bolattyń tap ne istese de, búldirmese kúldire qoıar túri kórinbeıdi. Óz basynan eshteńe shyqpaıdy, óz oıyna eshteńe túspeıdi, óz qolynan eshteńe kelmeıdi. Bylaıǵy turpaty shynjaý juqa kóringenmen bas terisi túıeniń kóńindeı tym qalyń bilem. Eshteńeni ózdiginen ańǵaryp, ózdiginen túısiner syńaıy baıqalmaıdy. Al, oǵan aqyl aıta qoıatyn adamnyń da reti shamaly. Sámeke, Baraq, Kúshikke, sirá, aqyl qospaıdy. Sonda Bolat qaıter eken... Qashanǵy búıtip tuıaq serippeı jatar eken. Bul da, mine, ne de bolsa, kórip alýǵa bel býdy. Ózi tynysh jatqanmen, qasyndaǵy Batyrdy tynysh jatqyzbady. Alty shektiniń sen tur, men ataıyn jigitterin qasyna qosyp, jarǵaq qulaǵyn jastyqqa tıgizbeı jortýylǵa qoıdy. Qazir de, mine, joryqta. Sonaý jer túbindegi túrikmenderdiń uralaryndaǵy astyqtaryn artyp, óristegi maldaryn qýyp kelmek. Súıtip mynaý ashtan ólip bara jatqan óz ulysyna qyzyl taratpaq...

Ábilqaıyr kýıeý balasyn jortýylǵa jumsap, qos astyndaǵy eldiń shıetteı qatyn balasynyń saýabyn ǵana alyp qoımaıdy. Kánigi neme el basyna is túskendegi bul qaıratynyń iz-túzsiz ketpeıtinin de ishi sezedi. «Malyń ólse — qyzyldas, qatynyń ólse — jylýlas!» deıtin qazaq almaqtyń da salmaǵy bar ekenin eshqandaı esinen shyǵarǵan emes. Ashtyqta jegen quıqanyń dámi toqtyqta umytylar ma! Erteń esterin jıyp, aldaryndaǵy mal aıaqtarynan tik turǵasyn qazirgi jegen bir-bir toqty-torym bop úıirge qosylady. Onyń ústine qol qýsyryp qarap otyrǵanda arystannyń aýyzyndaǵy, túrikmenniń tórindegini ákep qyzyl qaryn halqynyń aýyzyna ustaǵan márt azamat aty jaıylady. Bárinen buryn Orta júzdiń sultandarynyń kózin qyzyqtyrady. Óz sultandary mynandaı alasapyranda qylar qaırat taba almaı, úılerinde buǵyp jatqanda jolbarystaı jortyp jaý ótinde júrgen Batyr syndy sultannan kórer kózge aıyrylyp qalyp otyrǵanyn kórsin, bálem! Ábilqaıyrǵa da keregi sol — el aldynda Jádik tuqymynyń bedeliniń túse bergeni. Ásirese óz yqpaly júrmeıtin Sámeke, Ábilmámbet, Baraq, Kúshikterdiń abyroıynyń aırandaı tógile bergeni durys. Qaıta olardyń aldynda Batyrdyń aıdyny asa bergeni jón. Qansha degenmen, óz baýyryna kirip otyr ǵoı. Batyrdyń er aty, eti tiri aty jaıyla berse, Jádik tuqymynyń ózara dúrdarazdyǵy órshı túspese, álsiremeıdi. Sonda mynaý jalpaq alashta jón biletin, bas biletin sultan bir ózi, kishi baladan týdy dep qatarǵa qansha qospasań da, qatar turǵyzyp qoıyp, qaı jaǵynan syǵalasań da, jaly bıik turatyn bul, Ábilqaıyr ekenin kórsoqyrlar da kórer. Kórer de ishteri jylyr... İshteri jylysa ar jaǵyndaǵysyn ózi biledi. Qalyń qazaqty búıtip árpil-tárpil qoımas edi. Bir jaǵyna shyǵarar edi...

Ol áıteýir altyn taq astynda, altyn táj basynda, úsh alashtyń tórge shyǵarar, tóbege kóterer shikirási bolyp otyryp, ıá syrtqa aıbyny joq, ıá ishke qaıyrymy joq Bolattaı bolmaıdy. Óseke balalarynyń Jádiktiń azýy alty qarys urpaqtary Táýeke, Esim, Jáńgir, Táýke tusynda oń jaq bosaǵada jańa túsken kelindeı bop syqsıǵandary da jeter. Qaıdaǵy bir Bolat, Sámeke, Ábilmámbet, Baraq, Kúshik sıaqty qurt-qumyrsqalardyń tusynda óıtip kishireıe almaıdy. Keýdesinde jany, talaǵynda bıti bar ekenin bir kórsetedi... Mynaý ne búk emes, ne shik emes ekitalaı dáýren búıtip saǵyzdaı sozyla berer deısiń be?! Oǵan qazaq shydaǵanmen, qalmaq shydaı qoımas, qaıta shabar. Qazaqta qol bastap, semser siltegenmen úsh alashtyń azamatynyń basyn biriktire alǵan áz Táýkeniń ólgenin bilip otyryp, taqqa ákege tartpaı, kózkúıik bop týǵan nájegeı Bolat kelgenin, onyń, mine, ákesi ólgeli on eki jyl ótse de, ne jaqsy, ne jaman aty shyqpaı tiri kóleńke bop otyrǵanyn, sumyraı kelse sý qurıdy dep sorly jurttyń basqa azaby az bolǵandaı eki qys qatarynan jutqa, eki jaz qatarynan qurǵaqshylyqqa ushyrap, qysta qyzylǵa, jazda aqqa jarymaı, qý qaýdaı qýrap, jyǵyla ketkeli otyrǵanyn syǵyraq kóz simsik jońǵar qaıtyp kórmeı, qaıtyp bilmeı otyrǵanyna bul qatty qaıran qalyp júr. Áı, qaıdan baıqamasyn... Baıqap otyrǵan shyǵar-aý... Byltyrǵy jyl ańysyn ańdady... Al, bıyl... Áı... Qontaıshynyń basyndaǵy qaýashaqqa syqap toltyrǵan sasyq qońyzdyń qıy emes, mı bolsa, bıylǵy jaz qazaqty úı baqtyryp qoımaı, ereýil attaryn erttettirer-aý degen qaýipti nege oılamasyn. Ózi de kóshpendi emes pe? Kóshpendiler ne kúshi boıyna syımaı, óz býyna ózi mas bop, qaıraty asqan kezderinde, ne uıatty qoıyp, ózgeniń yrysyna jarmasýdan basqa jol qalmaǵan kezde ǵana at jalynan tartyp minbeı me?! Ondaı janyn shúberekke túıip: «Qaıda barsań da kóretiniń bir ajal!» — dep qanyna qaraıǵan qara nópir ash-jalańash qolyn áýeli qońdyǵa sozbaı ma? Qazir qazaqpen irgeles jurttardaǵy eń qońdysy jońǵar emes pe? Otyryqshy qalalardy shabar edi... Jaraıdy, urasyndaǵy astyǵyn alar. Jaraıdy, dúkenindegi shúberegin talar. Jaraıdy, onymen jalańash qatynynyń ıinin, jalańbut balasynyń abyroıyn jabar. Jaraıdy, birer kún qara kójege toıyp, qarynyn tyr-tyr qasyr... Biraq, otyryqshy jurttyń uıadaı urasy qazekeńniń jalamyna qansha kún juǵyn bolmaq?! Taǵy da óńireńdep shyqpaı ma? Oǵan quıryǵy teńkıgen qoı kerek, saýyry jyrtyla jazdap zorǵa júrgen jylqy kerek, bilekteı-bilekteı qazy men bilem-bilem quıryq kerek. Qys tisiniń arasyna sińir kirmese, jaz tańdaıyna óńez qatpasa, qazekeń búkirjik bop ornynan tura almaı qalady ǵoı. Qazaqtyń jany — maly. Malynyń aryǵany — janynyń aryǵany. Malynan aıyrylǵany - janynan aıyrylǵany. Qazaqty muqaltatyn kisi osyndaı tusty ańdıdy. Kim bilipti, jońǵar da qazir jer túbinen kózin satyp jalańdap otyrǵan shyǵar-aý. Olardyń oıyna mundaı qara qashpasyn, qashsa osy qoralarynan uzatpaı basady. Maly tóldegen qazaq ta bir, jumyrtqa basqan qus ta bir. Alysqa uzap kete almaı, qystygúni qara kóńinen shyrq úıirilip shyǵa almaı júrgeni. Ondaıda ár shaǵyldyń yǵynda shashyrap qalady. Kók jelkesinen tús te, kógendep qyra ber. Adamynda ál, atynda qoń joq halyq qarsylasqanda ne bitire almaq!

O toba! Qaıdaǵy pále qaıdan esine túsip otyr? Betin aýlaq qyl, jasaǵan! Myna oıyn qontaıshy, sumyraıǵa jer de jetkizbesin, jel de jetkizbesin!..

Ábilqaıyr ishinen kálımasyn qaıyrdy. Erinin jybyrlatyp eki ret qaıtalap, úshinshi ret qaıtalaı bergende kózi atyzdaı boldy. Aýyldyń aldyndaǵy qara jalǵa qaqqan qazyqtaı bop bireý kóterilipti. Bas-kózge qaramaı borbaılap shaýyp keledi. Mynandaı kezde qazaq bolar ma, mal aıamas pa! Aıamaǵanyna qaraǵanda, bir sumdyqtyń kezikkeni ǵoı! Ol ne sumdyq eken! Túrikpenge ketken qol bir nársege urynyp júr me eken! Óı deıin dese tymaq kıisi Kishi júzge kelińkiremeıdi. Ne dep aıqaılaıdy? Daýys etip kele me? Úni netken jeksuryn edi! Baıaǵyda Táýke ólgende «oı, baýyrymdap» keletin shabarmannyń daýysy sıaqty eken! Bolatqa birdeńe boldy ma? Ólmese, ómirem qapsyn! Ony nesine at sabyltyp, jigit qınaıdy! Apyraý, mynaý ne deıdi? Qaraly habar ákele jatqan kisi aýyldyń qarasyn kórisimen eki jaǵyna kezek aýnap, basyn erge uryp, óz betin ózi tyrnalap, julynyp bitetin edi ǵoı. Al, mynaý sol baıaǵy qaqqan qazyqtaı qalpy. Biraq, qaqyldap aýyz jappaı keledi. Álde álginde ǵana ózi oılaǵandaı jońǵarlardan birdeńe shyqty ma?..

— Jaý! Jaý! Jaý shapty, jaý shapty!

Áseket alla, aq toba! Aýmaı-tókpeı kelipti de qoıypty ǵoı! Áı, báse! Ornynan atyp turdy. Jalma-jan esikke umtyldy. Jaman habar ákele jatqan shabarmandy atynan sypyryp ap dúrege jyǵatyndaı qolyna qamshysyn ustaı kóterildi.

Sodan ol atqa mindi. Joryqtaǵy Batyr men Baqtybaıdyń sońynan shabarman ketti. Qaraqumǵa mal tóldetip jatqan Bókenbaıǵa habar ketti. Qyzylqumnyń arasynda qoralarynan shyǵa almaı otyrǵan Esetke habar ketti. Borsyq qumnyń arasynda qalyń qalmaqtyń tap irgesinde mańyratyp qoı qozdatyp, yńyrantyp túıe botalatyp jatqan kete Balpash baıǵa habar ketti. Adamatanyń boıyndaǵy Áziretiniń Alataýynda otyrǵan segiz arys adaıǵa habar ketti. Taılan birazdan beri Batyrdyń qasynda júrgen. Oǵan da habar tıetin shyǵar.

Qazaq dalasynda taǵy da bir uly dúrbeleń bastaldy. Kúndiz kórseń — bıik ataýlynyń basynda astaryna qara at minip, ústerine qara kıip, qolyna naıza ustap, ótken-ketkenge qol bulǵap habar berip turǵan qaraýyldar. Jazyq-jazyqtarda qara at minip, qara kıinip, kók naızalaryn eńkeıte ustap, «attan, attan» sap emine shaýyp bara jatqan shabarmandar. Túnde kórseń — bıik-bıiktiń basy aspanmen taıtalasyp alaýlap janǵan uran oty. Qarańǵyny jamylyp, áldeqaıda juldyzdaı aǵyp bara jatqan sýyt shabarmandardyń qolynda da jylandaı ıreleńdegen qyzyl jolaq uran oty. Jer-kók túgel órtenip kele jatqandaı.

Bas-aıaǵy úsh kúnde en baıtaq ulystyń qıyr-qıyrynan jıylar qol jıylyp boldy. Qabaqtary salbyraǵan qaraqurym qol Qarataý qaıdasyń dep júrip ketti. Jaýda qalǵan ata taý: «Meni qutqarýǵa qaıdan kim keler eken?» — dep ókshesin kóterip jol qarap turǵandaı. Jer túbinen kógerip munartyp tur. Kókjıektegi sol bir kók nil bıik jaqyndaı túsken saıyn qońyraıa, jaqyndaı túsken saıyn jataǵandana tústi. Ata bıik alasara túsken saıyn jer qaıysqan qalyń qoldyń da kók tirep kele jatqan kókirekteri basylyp, eńseleri etekterine ketip, kóńilderine muń, kózderine dym júgirdi.

Sýyt júristi Kishi júz qoly japyryq taýdyń ábden alasaryp, boldyrtqan kórttiń mújilgen jambasyndaı bop silemdenip bitken kún batys quıryǵyna ilikti. Zamanynda Sary Arqanyń sary belinen tótelep kep Syǵanaq asatyn Suǵyndyq asýyna at basyn buryp edi, sonaý Jánibek, Kereı zamanynan bermen qaraı talaı shaıqasty kórip, talaı bozdaqtyń basyn jutqan aran shatqal siltideı tynyp tur eken. Quzdarynan tyrs-tyrs tas domalatyp arqar qashty. Byltyrǵydan qalǵan qaýqıǵan-qaýqıǵan sur quraqtyń arasynan kútir-kútir qaban qashty. Kókesi kele jatqandaı, qýys-qýystan basyn jyltyńdatyp kókek shaqyrdy. Lyp etken kelte samal saı boıynyń endi-endi qyltıyp kele jatqan kók maısasynyń shyryn ıisin ákeldi. Bul jer áli beıbit.

Ábilqaıyr, Bókenbaı, Eset, Batyr tura qalyp oıǵa batty. Jaý Balqash betten kele jatsa Qarataýdyń teriskeı betinde otyrǵan Orta júz ben Uly júz aýyldaryn japyryp ótpeı, sonaý Qoshqar ata jaq tumsyqtan aınalyp Túrkistanǵa betteı qoımas. Áskeriniń bir parasyn álgi aıtqan Qoshqar ata Badam jaǵymen Arys boılatyp kúngeıge attandyrar da, qalǵan jaǵyna Kósegeniń kók jony arqyly kep Baba-Ata, Sholaqqorǵan, Sozaqty shaptyryp, Torlan men Suǵyndyq arqyly qubylaǵa ótkizip alýǵa asyǵar. Endeshe Suǵyndyqtyń mynaý uıyǵan qatyqtaı dirildep turǵan tylsym tynyshtyǵy da kóp uzaqqa sozyla qoıar deısiń be! Búgin-erteń qalmaqtyń qarqyldaǵan qarǵadaı ájeptarqy kerneıiniń jeksuryn daýysy anaý túk kórmegendeı bop jympıyp-jympıyp turǵan jaqpar quzdardy taǵy da jańǵyryqtyrar. Olaı bolsa, bul asýdy bulaı elsiz qaldyrýǵa bolmaıdy. Biraq, bul araǵa erteń keler jaýdy kútip, búgin ana jaqta beıbit jurtty shyryldatyp jatqan ata dushpanmen aıqasqa túspeı qaıtyp shydaı alarsyń! Áskerdi amalsyz eki bólýge týra keledi. Shekti men jarty Baıuly osynda quz-quzǵa bekinip, qalmaqtyń Suǵyndyqqa suǵyna kirgen qalyń qolyna oıran salady. Kishi júzdiń qalǵan qoly ilgeride bolyp jatqan shaıqasqa baryp qosylady.

Jartysyn jolǵa tastap, jele-jortyp ilgeri qozǵalǵan aýyr qol burynǵysynan da sýyt júrdi. Bir qaptalda munartyp qalǵyp turǵan Qarataý. Onyń mynaý abyr-sabyrmen isi joqtaı. Eki aıaqtylardyń árli-berli jóńkilisi ol úshin eshteńege turmaıtyn ánsheıin áýre-sarsańdaı. Bular qansha jabyr-jubyr aıqaılasqanmen onyń baıaǵy myńdaǵan jyldar boıǵy tylsym uıqysynan selt etip oıanar túri kórinbeıdi. Sol múlgigen qalpy sulq shógip jatyr. Al bular bolsa órt shyqqandaı jele jortyp júrip keledi. Baıaǵy ańshylyq quryp júrgen kezde bul aradan talaı ótken Ábilqaıyr kózi botalap jan-jaǵyna kóp qaraıdy. Súıtse, Taılan da qalǵan qoldan ala bóten ilgeri ozyp, asyǵyp keledi eken. Kúnge totyqqan qara-tory jigit búgin qany qashyp qýqyldanyp alypty. Ala kózin jan-jaqqa burmaı, tý sonaý aldaǵy kókjıekke qadap apty. Iá, onyń esil-derti — sonaý Kósegeniń kók jonyna shyǵar jerdegi ońasha bulaq basynda otyrǵan óz aýylyna jetý, jetpisten ótip seksenge aıaq basqan kári ákesin kórý, endi-endi táı-táı basyp júre bastaǵan ulyn kórý, jalǵyz kók ala atpen júrse de, qalǵan qazaqty kórmegendeı, ózin qalap kelgen qazaqtyń eń asqan baıy Sadyr Jomarttyń álpeshtep baqqan jalǵyz qyzy Pátsháıimdi kórý. Sol úshin ánsheıindegi myǵym qalpynan aıyrylyp, mine, elden ala bóten empeńdep keledi. Ábilqaıyr at ústinde qus bolyp ushyp ketýge amal taba almaı, zorǵa shydap kele jatqan Taılandy kórip, aıap ketti. İsh-baýyry muzdap bara jatqandaı kórindi. Shynynda da, úsh júzdiń aýyzynda aty júrgen ataqty Máti bıdiń, úsh júzdiń aýyzynda aty júrgen kók ala atty Taılan batyrdyń qara shańyraǵy mynaý atam zamanǵy Qarataýdyń teriskeı baýyryndaǵy talaıdan bergi qara jurtynda qalqıyp tursa jarar edi-aý...

Aldyńǵy jaqtaǵy sholǵynshylardyń bireýi quıǵytyp keri shaýyp keledi. Bular at basyn irkip dalaqtap shaýyp kele jatqan qyzyl tanaý jas jigittiń habaryn kútti.

— Aldyńǵy jaqtan shań shyqty! Qoıý shań! — dedi jigit jeter-jetpeste alqyna til qatyp.

Ábilqaıyr kókjıekke kóz tastap edi. Shynynda da, mańdaı tustary manaǵydaı emes laıyta bastapty. Qalǵan jaqtary sol baıaǵysynsha kók sháıideı móldirep tur. Tek shyǵys jaqta ǵana jer men kókti kómkerip aq shańyt kóterilipti. Iá, bul tegin shań emes. Sonaý kók aspandy laılap jatqan qoıý shań — qazaqtardyń pálen jyldan beri búgin tap bola ma, erteń tap bola ma dep, úreılene kútken sumdyǵy. Mine, o da tap boldy. Qazaq dalasynyń tirshiliginiń tunyǵyn shaıqap, aspanyn laılap, myń san basty ajdahadaı jolyndaǵysynyń bárin japyra jalmap jaqyndap keledi.

Jurttyń bári túnerip turyp qalǵan. Bári de tilden aıyrylǵandaı. Qaraqurym qoldyń ishinde lám-mım ún qatqan eshkim bolǵan joq. Bári de munyń aýyzyna qarap qapty. Ne der eken dep tur? Ne deıtin edi? Endi ne degeninde ne tur? Árıne, aq kóz jaýdy buǵan jibermeý kerek edi?! Baıaǵydan beri uzyn arqaý, keń tusaýmen júrip almaı, keńnen qaırat qylǵanda, beıshara el búıtip bosqa qyrylmas pa edi, qaıter edi. Endi ókin ne, ókinbe ne? Bári kesh! Óz barmaǵyńdy óziń qyrshyp, qarsy kelgen qas dushpanyńmen qasyq qanyń qalǵanynsha arpalysyp, óz jastyǵyńdy ala ólgennen basqa, amalyń qaısy...

Ábilqaıyr qasyndaǵy batyrlarǵa:

— Mynandaı aıdalada, ala taǵanaq taqyrda shaıqasyp ne abyroı tabamyz? Onan da álgi Suǵyndyqqa shegineıik! — dedi.

Batyrlar quptap basyn ızedi. Qalǵan sholǵynshylar da jyra-jyqpylmen buqpaqtap jetip qalǵan eken. Jaý qarasy jaqyndapty.

Kishi júz qoly keri shegindi. Biraq, jańa ǵana júrip ótken izimen keri sheginbeı, teristigindegi qalyń buırattarǵa qaraı bultardy, birer jal asyp baryp, Suǵyndyq asýyna kúnbatys jaq búıirden kelip kirdi. Ondaǵylary jaýdyń basyn shyrǵalańǵa salý edi. Suǵyndyqta bekinip otyrǵan qazaq qoly bar ekenin, qapelimde, bile almaı qapy qalsyn degen esep edi. Qazaq qoly Suǵyndyqqa túgel kirgen joq. Bir qatary asýdan aýlaǵyraqta tosqaýylda qalyp, ańys ańdaı turatyn boldy.

Suǵyndyqqa sýyt engen qazaq qoly shatqaldyń quz-qıaly qıyn túbine qaraı órmelep, qaptalǵa bólinetin ury jyralardy boılap, tasaǵa bekindi de, saı tabanyna jaqyn jaqpar jartastardyń tasasyna mergenderin ornalastyrdy. Qaýyrt qımyldap, tez qamdanǵan qalyń ásker áp-sátte-aq jaqpar-jaqparǵa, qalyń butalardyń ara-arasyna sińip ketti. Bular kirgende saı túbine qaraı jóńkile qashqan ańdardyń satyr-sutyry áp-sátte basyldy. Ajdahanyń aran aýyzyndaı qara shatqalda qaıtadan meńireý tynyshtyq ornady. Beıbit zaman qaıta kelgen eken dep qalsa kerek, jaqpar-jaqparǵa tyǵylyp otyrǵan shoshaqaı kókekter suńqyldap qoıa berdi. Buta-butadaǵy sansyz qus shýaqqa jondaryn tosyp jamyrasa ándete jónelgen. Tek qıa jaqparlardyń arasynan dúr kóterilgen qyran qustar ǵana bir dúbirdi sezgendeı qaıta qonbaı mazasyz shúıilip júr.

Taý arasynda kóktem ıisi bilinip qapty. Eki jaq bókterdegi qaraǵan, arsha, qaptaǵan butalar men tyrbyq shópterdiń bári bórtip, murt jaryp úlgeripti. Saı tabanyndaǵy aǵyn sýdyń eki betinde bozbalanyń túbit ıegindeı bop kók qyltanaq kórinipti. Endi sál shydasa, myna shatqaldaǵy ulan-asyr tirshilik dúr etip boı kótergeli tur. Kóktemniń qýatty kúni kirpigińe oınap, tul boıyńa bir ázázil tirshilik qýatyn daryta túskendeı. Sonaý kók maısaǵa baryp jata qalyp aýnaǵyń keledi. Mynaý jaqpar shoqynyń basyna shyǵyp ap, myna jyqpyl-jyqpyldyń ara-arasynan kóziń shalyp qalǵan ań men qusty búkir sadaqtyń beli jazylǵansha kere tartyp atqyń keledi. Taýdyń mynaý saýmal aýasyna kókiregińdi toltyryp alyp, endi kóp uzamaı sonaý etektegi qara jaldardyń basyna samsap qona qalatyn aq jumyrtqa aýyldardyń qyz-qyrqyny estisin dep ańyratyp án bastaǵyń keledi. Tipti mynaý mańdaıyńdy qyz-qyz qaınatyp bara jatqan kún shýaǵyna omyraýyńdy tósep, shalqańnan túsip uıyqtaǵyń keledi...

Pálen kúnnen bergi ereýildegen tirshilik tusynda umyt bolǵan uıqy mynaý sál saıabyrda kirpigińdi qaıta aınalyp tapqandaı. Óne boıyń delsal maýjyrap barady. Shatqal jaq betin tasaǵa salyp, óz qoly jaq betin ashyq qaldyryp, qara jartastyń kún jaq tasasyna jasyrynǵan Ábilqaıyrdyń endi bolmaǵanda kózi ilinip barady eken. Qarsy jaq jaqpardan eki-úsh «baıǵuzdyń» jarysa shyqylyqtap qoıa bergeni. Kózin shaıdaı ashyp aldy. Sóıtse, qalmaq qolynyń aldy shatqaldyń aýyzyna iligipti.

Saı boıy tym-tyrys. Mynaý tas qorshaýǵa seskene kirgen aýyr qol jan-jaǵyna jaltaq-jaltaq qarap, jasqana basyp ilgeri jyljı tústi. Áýeli topyrlaı kirgen qalyń qol birte-birte sabaqtaǵan ınedeı jińishkerip, uzyn shubaq kóshke aınaldy. Biriniń izin biri basyp joǵary órlep keledi. Jońǵardyń taýly jerge úırengen jataǵan attary tyrmysyp baýraıǵa da shyǵyp apty. Keıbireýi jaqpar-jartastar men baýraıdyń buta-butasynyń arasyna jasyrynyp otyrǵan qazaq jigitteriniń qasyna qol sozymdaı jerge deıin baryp, jan-jaǵyna tiksine qarap qoıady. Tý zymyran bıikke shyǵyp alyp, aspaı-saspaı qalyqtap júrgen quz taǵylarynan basqa eshteńe kórinbeıdi. Tipti arqar ekesh arqarǵa deıin quryp ketken. Saı boıynda qulaǵyńdy shaǵyp, shaqyr-shuqyr dybys kóbeıdi. Jońǵar attary ústi-ústine pysqyra beredi. Aılaker jaý taǵylyp otyrǵan qazaq joq pa eken dep, úńgir kórinse, ný jynys qalyń buta kórinse burqyratyp oq jaýdyra jóneledi. Atqan oqtary keıde tasqa tıip shaq-shaq ete qalady. Keıde qalyń jynysqa súńgip joq bolady. Biraq orynynan atyp túregelgen eshkim kórinbeıdi, yńyranǵan dybys ta shyqpaıdy. Bir sát kidirip tyń tyńdap ap, shubalǵan qol taǵy da ilgeri tartady.

Sumyraı dushpandar álgindeı topyrlata oq jaýdyrǵanda Ábilqaıyrdyń júregi shym ete túsedi. Shanshymaı qaıtsin — anaý qaraýytqan qalyń butalardyń arasynda talaı bozdaq ún-túnsiz jan tapsyryp jatyr. Mana: «Qashan jońǵar qoly tar shatqalǵa túgel kirip, aldy shatqal túbindegi tyǵyryqqa kep tirelgenshe, oq atpaımyz, dybys ta bermeımiz», — dep ýádelesken-di. Endi, mine, ajal aldynda jaraqatyn aýyrlap, yńyransa, dushpan syrymyzdy bilip qoıady dep, tisterin shyqyrlatýdan basqaǵa dármeni kelmeı talaı bozdaq armanda jan tapsyrdy. Qaıran sabazdar-aı deseıshi... Ánsheıinde, árqaısysyna bir-bir tór, bir-bir bas, bir-bir at, bir-bir shapan kerek, shamalyǵa basyn ımeı shekeleı qaraıtyn tarpańdar ǵoı... Endi, mine, búgin kep sadaqaǵa shalynǵan qońyr qoshaqandaı til tartpastan ketip jatyr, ketip jatyr. Sony bilgendeı, jońǵar mergenderi joldyń eki jaǵyna tura qalyp, sekem alatyndaı qýys-qaltarys, jynys-jyqpyl kórse boldy, bir de birin tastamaı, sebelep oq jaýdyryp keledi. Ún shyqpaǵan saıyn sekem ala túsedi.

Qyl jalaýlary jalbyrap tipten jaqyndap qaldy. Endi mynaý tas qapshyqtaı tar ańǵardan qıalaı shyǵatyn jańǵyz aıaq soqpaqqa aıaqtaryn bir iliktirse, ári qaraı Syǵanaq asady. Biraq, olar qansha jaltaqtap qaraǵanmen qarasur jaqpar tastar báribir syr bere qoıar emes. Sol baıaǵy sazarǵan-sazarǵan qalyptary. Keı arada keıin sheginip, dalıǵan-dalıǵan alańqaı jasap, keı arada qaıtadan súzisken tekedeı tumsyq tirestire qalady, keı arada jaıpaýyt tartyp, keı arada tip-tik naıza shyńdarǵa aınalyp túksıip turyp alady. Syldyr-syldyr sý aǵady. Syqyr-syqyr tas qulaıdy.

Shubalań kóshtiń aldy Syǵanaqqa jol shyǵatyn sońǵy asý, sońǵy qoltyqqa kelip tireldi. Artynyń da sonaý etektegi tar shatqaldyń aýzyna endi-endi ilikken túrleri bar.

Áli de shydaı turý kerek. Qol basyndaǵylar Syǵanaqtyń jalǵyzaıaq soqpaǵyna tússin. «Ýh, mynaý tas qamaldan qutyldyq pa, joq pa», — dep demin bir alsyn. Álgi bir tastúıin saqtyqtan aıyrylsyn. Jaıbaraqattansyn. Qoldyń arty da shatqal aýzynan uzańqyrap, suǵyna tússin. Mynaý jeti jurt kóship, jeti jurt ornaǵan keń baıtaq dalanyń qaı qyrqasynda da aran óńeshin bir qandamaı qur turmaǵan quzǵyn shatqal búgin de talaıdyń basyn jutar, búgin de lyq-lyq qan qusar. Láıim sol qan jońǵardiki bolǵaı!

Kenet áldeqaıdan kerneı tartyldy. Jońǵarlar túp-túgel bastaryn kóterip joǵary qarady. Sol-aq eken, talaı kókirekke oq qadalyp, talaı attyń jalyn qan jaýdy. Qarǵys atqyr myna taýdyń buta ekesh butasy da sadaq atyp, tasy ekesh tasy da oq jaýdyra biletindeı.

Mynadaı tutqıyl shabýyldan ne istep, ne qoıaryn bilmegen qalmaq qoly, qapelimde, alaqtap sasyp qaldy. Tóbege qarasań eshteńe kórinbeıdi. Biraq talaı moıyndy qylshasynan qyrqyp túsip jatqan tajal oq sol bıikten jaýyp tur. Sonaý jaqpar tastar men ný jynystyń arasyna tyǵylǵan mergender manaǵy jońǵar mergenderi jaýdyrǵan oqtan túp-túgel qyryla salmapty. Kóbi solaı mergenderdiń qaıda ornalasqandaryn bilmek bop kókke qarap aýyzdaryn ashyp turǵanda qaptaldaǵy ury qoınaýlardan dúrse qoıa bergen qazaqtar qylyshtasa, naızalasa jóneldi. Sál keńiske shyqqandar saıysyp ketkenmen, tar arnanyń tabanynda qalǵandar kókke qaraı atqylap, bosqa oq shashqandary bolmasa, esh qaıran qyla almady. Tóbeden jaýǵan oq olardyń qataryn qoǵadaı seldiretip barady, al olardyń oǵynyń qaıda ketip jatqanyn eshkim bilmeıdi. İlgeri attaıyn deseń, aldyńǵy jaǵyń tar qoınaýǵa keptelip qalǵan. Keıin shegineıin deseń, ol da solaı tars tyǵyndalyp, tyrp ete almaı tur.

Áýeli aldyńǵy jaqtan aıqaı shyqqandaı bolyp edi, endi art jaqtan da baj-buj daýystar kóbeıdi. Shamasy ol tarapta da satyr-sutyr shaıqas qyza tússe kerek. Ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn eshkim bilmeıdi. Áıteýir, domalap túsip jatqan eki aıaqtylardy kóredi. Taqymnan bosaǵan janýarlar mynaý tar qamashaýda qalǵysy kelmeı, qos qaptaldaǵy ór baýyrǵa jantalasa tyrmysyp shaýyp shyqqysy keledi, biraq ne taıyp ketip, ne oq tıip qaıtadan syldyr-syldyr sý aǵyp jatqan saı tabanyna qaraı satyr-kútir domalaı jóneledi. Kisinesken, oqyranǵan, baqyrǵan, shyńǵyrǵan, qorqyraǵan, oıbaılaǵan, aqyrǵan, boqtasqan jandylardyń daýysy shaqyr-shuqyr, satyr-satyr, taq-taq, tyrs-tyrs, gúrs-gúrs jansyzdardyń daýysymen mıdaı aralasyp qulaǵyńdy jep barady. Álginde ǵana tym-tyrys súlesoq kólbep jatqan Qarataýdyń tánindegi san jetpes jaqpar tastarǵa aıaq astynan jan bitip oqyranyp, kisinesip, baqyryp-shaqyryp, shaqyr-shuqyr tisin qaırap, oıbaılap, boqtasyp, taıdaı týlap alaman-asyrdy salyp jatqandaı. Jer men kókte alysyp-julysyp jatpaǵan eshteńe qalmaǵandaı. Qara jerdiń betinde ne bolyp jatsa da, mıyna kirmeı jymyńdaǵanynan bir tanbaıtyn kúlegesh kún kózi de myna shaıqastyń egjeı-tegjeıine qanyp alǵysy kelgendeı, sart ta surt qylyshtasyp júrgenderdiń birese ol jaǵynan, birese bul jaǵynan aýnap, jalt-jult syǵalap qoıady.

Jońǵar qoly mańdaıyn tasqa tirep turyp aldy. Arttaǵylar shatqaldyń aýyzyna qaraı keri burylyp, keńge shyǵyp alǵysy kelip jantalasyp edi, tasadan «tulparlap» lap qoıǵan qalyń atty kes-kesteı ketti. Álginde ǵana basqandarynan jer oıylardaı bop jer táńirsip kele jatqan jońǵarlar búıendeı shubalǵan tar shatqalǵa qamaldy da qaldy. Qazaqtar endi olardy ásipke týralatyn etteı keskilep baǵady.

Qara jaqpar tasqa shaq-shuq janǵyryqqan qylysh daýysy jońǵarlardyń jeligin basyp, júrekterine úreı uıalatsa, qazaqtardyń jigerin qozdyryp, qaırattaryn shyńdaı túskendeı. Buta-butanyń, jaqpar-jaqpardyń tasasyna tyǵylyp jatyp alǵan mergender bastaryn kóterip alyp, saı tabanynda qamalyp turǵan qalmaqtarǵa sadaq oǵyn sary masadaı qaptata jóneldi.

Ábilqaıyr óz jigitteriniń uıymshyldyǵyna, munshalyq erjúrektigine qatty tańǵalyp tur. Qazaq jaǵynan shashaý shyqqan, qate bolǵan bir de bir qımyl, bir de bir áreket kózine túspegen sıaqty. Mergender de der kezinde oq ashty. Tosqaýyl da der kezinde urysqa kiristi. Shatqaldyń basy men aıaǵy da der kezinde qorshaýǵa alyndy. Bas-aıaǵy jeti myńdaı jaý qoly endi, mine, bunyń noıandarynyń kóz aldynda torǵa túsken shortandaı bulqynyp jatyr. Olar endi qansha bulqynsa da, bul qamashaýdan tiri qutyla almas. Átteń, dúnıe, bular sál keshigip keldi ǵoı. Burynǵy shaıqastardyń qalaı bolǵanyn kim bilip jatyr?

Bul endi sonaý saı tabanyndaǵy, eki jaq baýraıda shoq-shoq bop shaıqasyp jatqandarǵa qarady. Syǵanaqqa jol ashar dóńgelek qoınaýda aq semserin bylǵalap Taılan júr. Qaıdaǵy bir shıe baılanǵan túıindeı keskiles bolyp jatqan qalyń shoǵyrdyń arasyna qoıyp ketedi de, áp-sátte-aq jaıratyp shyǵa keledi. Jalaqtap jan-jaǵyna bir qarap alady da, taǵy sondaı bir qoıý shoǵyrdy taýyp ap, dúrse qoıa beredi. Shatqaldyń tyǵyryq basynan oqtyn-oqtyn Bókenbaıdyń kúrkiregen daýsy shyǵady. Saı aıaǵynda da yzy-qıqy aıqaı. Tý syrtyna qarap edi. Aq boz at minip han týyn asqaqtata kóterip Myrzataı tur. Tentek neme at ústinen qopańdap: «Noqaı neme, oń jaqtan kele me eken?! Qap qyzyńdy uraıyn-aı! E, báse, qoltyqtap shanysh! Jaradyń! Áı, artyńnan áne bireý kelip qaldy. Shesheńniń kórin, mańdaıyńdaǵy kóz be, joq bez be?» — dep saı tabanyndaǵy bireýge aqyryp qoıady. Mana qýys-qýysqa jasyryp qoıǵan rý-rýdyń týlary da jelk-jelk etip shyǵa kelipti. Kóp uzamaı bul shaıqastyń da bite-tuǵyn túri bar. Qyl jalaýly jaý tipten seldirep qalypty. Qaıdan shyqqandary belgisiz qarq-qarq etip qarǵalar qaptap ketipti. «Aý, anaý jaırap jatqan jaýdyń kózin shuqıyq! Qylysh, naızalaryńdy tarta turyńdarshy!» — degendeı keskilesip jatqandardyń tóbelerine tónip-tónip baryp, qarq-qarq dep qaıtadan qalyqtap shyǵa keledi.

Han kókiregin eki udaı sezim bılep alǵan. Bir jaǵynan mynaý jeńiske jelpinip tursa, ekinshi jaǵynan kókiregi bir sumdyqty sezgendeı, ish-baýyry qaltyrap barady. Manaǵy tula boıyn túgel býyp kelgen yzasy mynaý aǵyl-tegil aqqan dushpan qanyn kórgesin tarap ketkendeı. Shıryqqan júıkesi de bolbyrap sala bergen.

Besin aýyp barady. Saı tabanynda kóleńke uzardy. Shaıqas áli júrip jatyr. Kún ekindige taıandy. Saı tabanyndaǵy gúj-gúj dybystar basylyp, shaqyr-shuqyr qylysh úni de azaıypty. «Áttegen-aı deseıshi. Jońǵardyń bas qoly mynaý tar qyspaqqa neden tyǵylsyn. Ol sonaý keńnen oratylyp kúngeıge shyǵyp aldy ǵoı. Mynaý sol Sozaqty tonap kele jatqan shaǵyn qol boldy ǵoı!»

Nege ekeni belgisiz, Ábilqaıyrdyń alaqanynyń dý-dý qyshyǵany basylmaı tur.

— Bulardyń basshylary qaıda eken? Tildese aldyńdar ma?

— Bir jas taıshy eken! Mana besin aýa oqqa ushqan.

— Qaıda jatyr?

— Denesi saı tabanynda, basy — mine!

Batyr sultan hannyń aıaǵynyń astyna áldeneni sylq etkizip tastaı saldy. Shekesi torsyqtaı aı mańdaı bireý qarsy aldyna kep qasqıyp jata ketti. Bet-aýyzy «meniń balam bolsyn» deıtindeı bir súp-súıkimdi jigit. Qýsyryńqy qyr murnynyń astynan murt tebindepti. Betinde ashý da, yza da, kek te joq. Alarǵan eki kózi sonaý kók aspannan birdeńe kórgendeı qadala qapty. Mynaý ózi bir tanys neme sıaqty ǵoı. Tipti basyndaǵy aıdary da tanys sıaqty eken!

— Bizdiń osy Nuraly qaıda? — dep surady han.

— Men mundamyn, kóke! — dedi tý syrtynan tanys daýys. Aq boz attyń ústindegi on bir-on eki jastar shamasyndaǵy torsyq sheke aı mańdaı bala jigit tulymshaǵy jelbirep ilgeri ozyńqyrap turdy.

Han jalt etip bir qarady da, úndegen joq. Baıbek tóleńgit ustap turǵan atyna buryldy.

— Mynany qaıtemiz! — dedi Batyr basty nusqap.

— Qaıtetin edik. Tastaı sal! — dedi Ábilqaıyr.

Ol erge endi qonǵanda Batyr sultan álgi oljasyn qımaǵandaı biraz ustap turdy da, shatqalǵa qaraı atyp kep jiberdi. Kishkentaı qara núkte barǵan saıyn qurdymdana tústi de, aran saıdy tutasa kómip alǵan qara kóleńkege sińip ushty-kúıli joq boldy.

Ábilqaıyr basyn kóterip alyp edi. Qyp-qyzyl kún eki shoshaq jaqpar tastyń arasyna baryp qystyryla qapty. Saı tabanynda qımas birdeńesi bardaı kózin satyp syǵalaı qarap tur.

Ábilqaıyrǵa ol birdeńeni elestetkendeı boldy. Nemene edi sol?! Oıyna eshteńe túsire almady. Qyp-qyzyl kún qylmyń-qylmyń kúlip qoıady. «E, qan jalaǵan qyzyl qanshyq sekildi eken ǵoı. Opasyz ýaqytqa qara jerde ne bolyp jatsa da, báribir eken ǵoı. Qan aǵyp jatyr ma, ý aǵyp jatyr ma, adam ólip jatyr ma, shybyn qyrylyp jatyr ma — oǵan báribir. Oǵan, áıteýir, mynaý ýyljyǵan dúnıeniń qulazyp bos turmaı, jym-jyrt tynysh turmaı, dúrligip jatqany kerek eken ǵoı!»

Han baıaý basyp júrip ketti.

Qara kóleńke jamylǵan qara shatqaldan qara bulttaı túnerip qalyń qol shyqty.

Sodan bular Sozaqqa keldi. Typ-tıpyl. Shashylǵan kesek pen kóldeneń túsken ólikten at súrinip júre almaıdy. Anadaı-anadaıdan ıt ulıdy. Basqa tirshilik dybysy estilmeıdi.

Sodan bular Sholaqqorǵanǵa keldi. Bul da typ-tıpyl. Qıraǵan úı. Shashylǵan qazan-aıaq. Jaırap jatqan ólik.

Baba-atanyń basy da jym-jyrt. Basyna ala-qula shúberek baılaǵan jalǵyz aǵashtan basqa aman qalǵan eshteńe joq. Mynaý qorqynyshty dúnıeden úreıi ushyp qara izdegendeı qaptaldaǵy qara jotalardyń astynan qaıta-qaıta qasqyr ulydy.

Baba-atadan shyǵa bere-aq Taılan jurttan bólinip shaba jóneldi. Eki ıyǵy búlk-búlk etip bara jatqandaı kórindi. Qýyp jetip qatarlasýǵa eshkimniń dáti barmady.

Kún jańa shyǵyp kele jatqanda bular Kósegeniń jonyna kóterildi. Tanys jon, tanys kórinister Ábilqaıyrdyń kózine ottaı basyldy. Myna bir qoıanjondanyp shyqqan qolattyń aıaǵyndaǵy jalǵyz úı kóz aldyna saırap kele qaldy. Baıaǵyda Taılan ekeýiniń arqarǵa talasyp alǵash kelgenindegi qarasha úı esine tústi. Artynan osy kezge deıin óńi ekenin de, túsi ekenin de bilmeıtin, qyzyl túlki qýyp júrip oıda joq soqqany taǵy esine tústi. Tór aldynda maldasyn quryp salyp sháı soraptap otyrǵan Máti bı kóz aldyna keldi. Oń jaqta shynashaǵyn shoshaıtyp sháı quıyp otyrǵan Pátsháıim kóz aldyna keldi. Nege ekeni belgisiz, bet-aýyzy jybyrlap qoıa berdi. Aldarynan arsyz kún keshe eshteńe bolmaǵandaı, aldyńǵy kúni eshteńe bolmaǵandaı, odan buryn da eshteńe bolmaǵandaı, búgin eshteńe bolmaıtyndaı jymyń-jymyń kúlip jarqyldap shyǵa keldi.

Bular sol kóz ushynda ketip bara jatqan Taılannyń sońynan salyp keledi. Áne Taılan atynan tústi. Tizginin qolyna alyp jaıaý ketip barady. Bular da atynan tústi. Qalyń qoldy sol araǵa qaldyryp, qasyna rý basy, qol basy batyrlardy ertip bir kezde aıdalada kózge shalynyp jalǵyz úı turatyn ońasha qolatqa qaraı ilbı basyp júrip keledi. Jalǵyz úı ǵaıyp bolǵan. Jurtynda ybyrsyp birdeńeler jatyr. Aıqaı joldan bylaıyraq ońasha turǵan jalǵyz úıdi de aman qaldyrmapty. Qaraptan-qarap tizesi búgilip bara jatqandaı, Ábilqaıyr aıaǵyn zorǵa alyp keledi. Eki kózi aldyndaǵy Taılanda. Eki kózi aldyndaǵy ybyrsyp jatqan jurtta. Birte-birte jaqyndaǵan saıyn júreginiń shanyshqany kúsheıdi. Mynaý aıdaladaǵy jalǵyz úıdiń ózine sonshalyqty jaqyn, sonshalyqty qymbat bolǵanyn búgin sezip keledi.

Álgi qaraýytqan órtengen úıdiń oryny bolyp shyqty. Saý saǵanaq qaldyrmapty. Qaýsaǵan qara kúl men kúıiktiń ústinde emen shańyraqtyń kúıik-kúıik qańqasy jatyr. Adamdaryn da birge órtedi me eken dep, úıindini naızamen shuqylap, aýdarystyryp qarap edi, adam múrdeleri ushyrasa qoımady. Taılannyń sup-sur beti búlk ete qalǵandaı boldy. Shamasy, mynaý jalǵan dúnıedegi ózine et jaqyn úsh adamnyń qorlyq kórse de, qara jerdi basyp tiri júrgenine shúkirlik qylǵan sekildi. Sonda olardy qalmaqtar aıdap áketkeni me? Jalaqtap jan-jaǵyna qarady. Kózine eshteńe túspedi. Kenet anadaıdaǵy jańa tebindep kele jatqan alaqandaı egistikti kórdi. Mátekeńniń birazdan bergi ermegi osy jer tyrnalaý-tuǵyn. Baıaǵyda bir uly bılikte jurt aıtqanyn tyńdamaǵanda, sharshy tórde otyrǵan alqa bı basymen ornynan atyp turǵan da ún-túnsiz júre bergen desedi. Iyǵyna qaqpa shekpenin ilip, shógerýli jatqan býrasyna minip, shaýjaıyna jarmasqandardyń qolyn qaǵyp tastap, beti aýǵan jaqqa taıyp turypty. Sol betimen baryp bir kún túnde úıin teńdep kóship ketken. Táńerteń tursa, Máti bıdiń úıiniń jurty ǵana jatyr. Jurt ár saqqa alyp qashqan. Bireýleri bunyń arǵy túbi qaraqalpaq deýshi edi, Horezm aýyp ketti desken. Bireýler aǵaıynyna ókpelep, qaıyndaryna, qara qypshaqtarǵa sińip ketipti desken. Bireýler sonaý Buqaraǵa baryp pirádar bolyp alypty desken. Jurt ár qıly laqap shyǵaryp bolǵansha, Mátekeń Qarataýdyń teriskeı betine aýyp, osy bir ońasha bulaqtyń basyna kep ornyqqan. Onyń habaryn Shashqa mal aıdap kele jatqan qypshaqtar shyǵarǵan. Jańa jurtqa kelgesin aýrýly áıeli jalǵyzúılikten ishqusa bop ólipti. Úıin artyp kóship kelgen úsh kónmoınaqtyń ekeýi bóten jaqtyń otyna úırenise almaı, ishteri jarylyp jaırap qapty. Jalǵyz úı, jalǵyz shal, qarshadaı qara bala men shýdasy tizesine túsken qara býramen qala beripti. Qalyń jaýǵa talaı jalǵyz shapqan Máti bı batyrdy bilmeıtin qazaq kem de kem. Talaı sharshy daýda qasqıyp turyp bılik aıtqan ádil qazyny bilmeıtin qazaq kem de kem. Baıaǵyda salqam Jáńgirdi qamap turǵan qalyń qolǵa bir ózi tıisip, handy qashyryp ózi tutqynǵa túsetin Mátini kim bilmesin! Artynan mynandaı tóten erligine tánti bop, aldyna shaqyrtyp alǵan qontaıshynyń: «Dúnıedegi eń úsh tátti nárseni qatelespeı aıtyp berseń, basyńa bostandyq berem», — degeninde: «Aq nekeli jardan tátti ne bolýshy edi, aqtan týǵan uldan tátti ne bolýshy edi, azamat ekenińdi bilip ólgen ajaldan tátti ne bolýshy edi. Men osy úsh táttiniń úsheýinen de dám tattym, endi óltirseń de óziń bil, bosatsań da óziń bil», — dep qas dushpanynan at-shapan aıyp alyp qaıtatyn Mátini kim bilmesin! Qyzyl tilim men sara kókiregimniń jolyna tuzaq bolady dep ıinine asyl ilmeı, aldyna mal túsirmeı, janyna aǵaıyn-jekjat jolatpaı qara qyldy qaq jarǵan týra bı atanǵan Mátini kim bilmesin! Bılikke alǵan dúnıe-dáýletti tap sol arada ǵaryp-ǵasyrǵa pyshaq ústinen taratyp berip ketetin saqı Mátini kim bilmesin! Bılikten áldeqashan qalǵan kezinde bir zamandasynyń artynan bata oqı barǵanda: «Kóktegi jarylǵaýshy jalǵyz táńir, jerdegi jarylǵaýshy jalǵyz Máti bı deýshi edi. Máti bı ekeniń ras bolsa, jarylǵa!» — dep shaýjaıyna jabysqan bir esalań kempirge astyndaǵy taqym artar jalǵyz kóligi — shýdasy jerge túsken qara býrasyn túsip berip, jaıaý ketetin márt Mátini kim bilmesin!

Sol Máti mynaý Taılan týǵaly jalǵyz úıli-di. Sol Máti mynaý Taılandy Qarataýdyń baýyraıyn tyrnalap nan taýyp, shatqalyn aralap et taýyp el qataryna qosyp edi. Teri kıip, tersek tósenip ósken namysqoı jigit: «Áke, meniń qatarym atqa mindi. Men qaıtem, qý daladan qulan ustap jýasytam ba?» — degende: «Balam, jurttan talaı alǵys alyp em. Sol alǵysym seni jaıaý tastar deımisiń!» — depti. Ańshy jigit taǵy qýalap, taýdan-tasqa yrǵyp-qarǵyp júrgende etekte ketip bara jatqan bir kerýenniń kózine shalynady. Kerýen basyndaǵy shubalǵan kók ala atty anadaıdan burylyp kep: «Jigitim, kim bolasyń?» — dep suraıdy. Taılan jónin aıtady. Sonda beıtanys kisi atynan túsip, ańshy jigitke usynady. Taılan mynaý sýretteı atqa qyzyǵyp tursa da, qaıdaǵy bir meımana qazaqtyń op-ońaı jarylqaı salǵanyn músirkegendik dep túsinip, namystanyp ońaı kelgen oljadan bas tartady. At ıesi: «Jigitim, tartynba, al! Kisige baqytta, qasirette osylaı oıda joqta tap bolatyn. Baqytyńnan bas tartyp turǵanyńdy, joq qasiretten bas tartyp turǵanyńdy qaıdan bilesiń? Meselimdi qaıtarma. Jalǵyz-aq buıymtaıym, ákeńe sálem aıtyp barsań bolǵany», — deıdi. Sonda jigit shubalǵan kók shubarǵa taqym salyp turyp: «Ákeme kim sálem aıtty dep baramyn?» — dep suraǵan eken. Anadaıda ózin tosyp turǵan kerýenge jaıaý aıańdap bara jatqan álgi beıtanys kisi: «Qyzyl taıynsha!» — dep aıqaılapty.

Balasynyń salańdaǵan kók ala atqa minip kele jatqanyn kórip Mátekeń: «Balam, atyń qutty bolsyn!» — depti. «Qaıdan aldyń? Kim berdi?» — dep suramapty. Keshqurym jatar aldynda balasy manaǵy beıtanys kisimen qalaı kezdeskenin áńgimelep bergen eken, kári bı myrs etip kúlip jiberipti. Seıtse, manaǵy kisi bala kezinde bazarǵa mal aıdap ketip bara jatqan bir baıdyń qyzyl taıynshasyn jol-jónekeı urlap apty. Qazanyn endi túsirip jatqan urynyń úıine joq qaraǵan baı serikterimen saý etip kirip barypty. Qazanyn kúlge tógip, sheshesin burymynan ustap ap, kók ala qoıdaı qyp sabapty. Balany qulaǵynan burap, shyryldatyp otyryp, sol mańaıda tústenip jatqan jerinde, Máti bıdiń ústine ákep kirgizipti. Sonda Mátekeń: «Seniń baǵa almaı aıyrylyp qalǵan malyń tamaǵyn taba almaı otyrǵan ash aýyzǵa tap bop saýabyna qalǵan eken. Barymtada ketken malyń bolsa bir sári, qasqyr jep ketetin qyzyl taıynshanyń daýymen kep, aldymdaǵy asty sýytqanyń úshin maǵan bir saýyn túıe aıyp tóleısiń, ózińdi týǵan áıeldiń shashynan kózińe shóp túspeı turyp tartqanyń úshin myna balanyń sheshesine bes bıe aıyp tóleısiń, bı aldynan ótpeı turyp kúsh kórsetkeniń úshin ózine on qoı aıyp tóleısiń», — dep daý qýyp kelgen dúnıeqońyzdy basymen qaıǵy qylyp jiberipti. Jurtqa kórsetpeı qyzyl taıynsha urlap soıatyn batyr bala mynandaı aǵyl-tegil maldy jurt kózinshe aıdap ketýge júreksingende ataqty bı manaǵy jolaýshynyń Taılanǵa aıtqanyn aıtyp, qolyn jaıyp: «Qoı anasy onnan, túıe anasy birden, jylqy anasy besten, óseıin dese astan-kesteń», — dep bata bergen eken. Manaǵy jolaýshy sol ury bala bolǵany ǵoı! Baıaǵy mal adal bop buıyryp, aldyna dáýlet túskeni ǵoı.

— Sálem aıtsa, sálemat bolsyn! — degen Mátekeń.

Sodan Mátekeń birde kók shabdar at minip kóleńdep júrgen balasyna:

— Balam, bazarǵa baryp qaıtsań qaıtedi, — depti.

— Odan ne bitirem, áke? — depti Taılan.

— Kók atyńa minip bar da, kók atyńa minip qaıt, basqa eshteńe isteme, — depti Mátekeń.

Taılan sodan Túrkistannyń bazaryna barypty. Kók at minip kóldeneńdep kele jatqan jas jigittiń ústindegi teri jarǵaq kıimine tańǵaldy ma eken, bir otaǵasy anadaıdan:

— Jolyń bolsyn, balam, — depti.

— Áláı bolsyn, aqsaqal, — depti Taılan.

— Shyraǵym kimniń balasysyń? — depti aqsaqal.

Taılan jónin aıtypty.

— Endeshe, balam, osy arada tura tur. Anaý qym-qýyttyń arasyna kirmeı-aq qoı. Meniń bir Mátekeme berip jiberetin sálemdemem bar edi, — depti.

Aqsaqal kóp uzamaı bir qapshyqty arqalap ákepti de, Taılannyń artyna óńgeripti.

— Aqsaqal, buny kim berdi deıin? — depti Taılan.

— Mátekeńnen jaqsylyq kórgen adam az ba? Sonyń biri deı sal, — depti kárıa.

Taılan úıine kep qapshyqty ashsa, lyqa toly ózine arnalǵan asyl kıim eken. Taılannyń ústinen jarǵaq ton osylaı túsipti desedi. Keıin Ábilqaıyr ekeýi birge joryqqa baryp jan qıyspas dos bop qaıtqasyn birde Mátekeń balasynan:

— Balam, atyń túzeldi, kıimiń túzeldi, dosyń túzeldi, endi er jigitke ne jetpeı tur? — dep surapty.

— Áke-aı, oǵan úıirimen úsh toǵyzdy, qyryq jylqyny qaıdan tabamyz? — depti.

Sonda Mátekeń:

— Bala ákege bes jyl jumbaq, áke balaǵa ómir boıy jumbaq degen osy eken ǵoı. Ákeńniń qadirin áli túsinbegeniń be, balam, — dep basyn shaıqap kúlipti.

— Ákeń — Máti, dosyń — Ábilqaıyr bolsa, saǵan qandaı qalyń kerek. Qasyńa sultandy ert te, sultan túsetindeı bir úıdiń tý syrtynan baryp at basyn tart. Ar jaǵyn óziń kórersiń!

— Áke, sonda kimniń aýylyna barǵanym durys deısiń? — dep surapty Taılan.

— Ózińniń bolashaq qadirińdi, ákeńniń atyn, dosyńnyń abyroıyn tegin úıdiń bosaǵasyna tastaı salma. Jalǵyz shaldyń jalǵyz balasy bolyp ta biraz júrdiń ǵoı. Eń bolmasa qaınyń qalyń aýyl bolar ma eken? Alysqa at shaptyryp qaıtesiń, myna Boraldaı boıyndaǵy Jomarttyń aýylyna bara sal, — depti.

Ákesiniń «bara salynyń» ózi baılyǵy men sán-saltanaty kúlli qazaqtyń aýyzyna ilikken Jomart bolǵanyna Taılan tańǵalmaǵanda, kim tańǵalsyn! Qapelimde, ishteı júreksinip tursa da, áke aýzynan shyǵar sóz shyǵyp qalǵasyn, qasyna Ábilqaıyrdy ertip, Jomarttyń aýylyna bardy.

Saltanaty asyp, Saıramnyń aýyzyn baǵyp, dúnıe-maldy qaıda shasharyn bilmeı otyrǵan Sadyr baıynyń aýyly Kishi júzden at basyn týralap bir tóre, bir batyr qonaqqa kelgesin shashylmasqa jaǵdaıy qaısy. Aıaqtaryn jerge túsirmeı, at ústinen kóterip alyp, aq úı tigip qonaq etipti. Endi jas jigit baı aýylda bir kún jatypty, eki kún jatypty. Úshinshi kúni kútýshi, daıashylardan erteń jolǵa shyǵatyn raılaryn tanytqanda, Jomart kelipti.

— Buıymdaryńdy keterde emes, kelgen boıda suraıtyn asa qadirli qonaqtarymsyzdar. Biraq, kómeılerińdi ishim sezip turyp, kelmeı jatyp syrlaryńdy aıtqyzyp almaıyn, qysylyp-qymtyrylmaı qonaq bola tursyn dedim. Sonymen Mátekeń kelinin qaı shamada alyp ketem dep otyr? — degeni.

Pátsháıym bul aýylǵa súıtip kelgen. Jomart bulardyń buıymtaıyn aıtqyzbaı oryndady. Bular Sadyrlarǵa qyzdaryn kórmesten quda tústi. Ol joly qalyńdyqty ekeýi kóre almaı qaıtqan. Sóıtse, Pátsháıym eken. Já, ol týrasynda Ábilqaıyr mynandaı ker ketken tús túgili zamananyń tynyshynda da oıyna almaýǵa tyrysatyn. Jan dosynyń, onsyz da quıryq-jaly seldir jalǵyz jigitke qurdasynyń kóńiline qaıaý túse me dep oılaıtyn. Taǵdyrdan basqa eshkim jazyqty emes sol bir qupıany buǵan deıin mynaý qara jerdiń betinde bilse, eki adam ǵana biletin edi. Endi, mine, Pátsháıym ne ózi, ne óligi kórinbeı, úshti-kúıli joq. Ol syrdy budan bylaı Ábilqaıyrdyń ózinen basqa eshkim de bilmeıdi.

Taılan qarań qalǵan jurttyń basynda baıyz taýyp tura almaı sendelip ketti. Jer oshaqtyń basynda Pátsháıym ustaǵan kóseý aman qapty. Pátsháıym jaqynda ǵana terip ákelgen tezek aman qalypty. Balasy oınap júrip osynda ákep tastaǵan bolý kerek, qynaǵa salyp boıaǵan tórt-bes asyq jatyr. Taılannyń keshegi, jıyn-toıdaı dáýreninen qalǵan bar jurnaq sol...

Manadan tóńiregine qabaryta qarap, tik turǵan, qazdıyp berik turǵan Taılan sulq shógip otyra ketti. Shashylyp jatqan sý kúldi judyryqpen qoıyp-qoıyp qaldy. Taılannyń manadan beri býynyp turyp-turyp, aıaq asty lyq ete qalǵan ókinishi men qasiretindeı kók sur kúl burq ete shapshyp, eńgezerdeı batyrdyń jap-jalpaq bet-aýzyn kómdi de ketti. Keshegi beıbit tirshilikten qalǵan osy bir bolmashy iz oǵan: «Oshaǵyń men shańyraǵyńdy baqpaı, qaıda júrsiń?» — dep zirk ete qalǵandaı.

Ábilqaıyrdyń eki jaýyrynynyń arasy muzdap qoıa berdi. Esil dosyn ot basynyń qyzyǵynan aıyryp, qasynan tastamaı, kóp ertkenine, endi, mine, búgin kelip ókinip tur. Qaı bir aq taýdy aıyryp, qara taýdy qaıyratyn jigittiń myna dúnıede tyndyryp keter jaqsy isiniń, tastap keter jaqsy atynyń, qar tósenip, muz jastanyp júrip qalǵan qaıratynyń, elge istegen, halyqqa istegen qyzmetiniń, aǵaıynǵa, dosqa istegen shapaǵatynyń jalǵyz hıýazy — óz otynyń basy men óz eleń tósegindegi kemdi-kún kórer qyzyǵy eken ǵoı. Endi, mine, Ábilqaıyr sony da mynaý Taılan dosyna túgel buıyrtpapty. Birde jol shyǵypty, birde joryq shyǵypty, bárinde de Taılandy tastamaı, kisi shaptyryp aldyrypty da otyrypty. Sonyń bárine ol óz oshaǵynyń jylýyn, óz tóseginiń raqatyn, óz dastarqanynyń yrzyǵyn, ákesiniń meıirimin, jarynyń yqylasyn, táı-táı basqan balasynyń byldyrlaǵan tátti tili men moıynyna oratylǵan ystyq qushaǵyn tastap keledi eken ǵoı.

Átteń dúnıe-aı deseıshi. Bıqasıet tirshiliktiń pátýasyz shyrǵalańy qaı nárseniń qadir-qasıetin túgel uqtyryp jatyr!

Taılan ornynan atyp turdy. Bet-aýyzyn kómip ketken kúl-tozańdy súrtken joq. Táltirektep basyp alaqandaı egistikke bettedi. Egistiktiń shetindegi shanshýly kúıinde qalyp qoıǵan kúrekke bardy. Kúrektiń sabyn kókiregine basyp biraz turdy. Sonda baryp anadaı jerde jaırap jatqan ólikterdi kórdi. Júgire basyp qasyna baryp edi, tórt-bes jońǵar uzynnan sulap túsipti. Qaraqustan tıgen aýyr soqqynyń ornyna qatparlanyp qan uıyp qalypty. Jeksuryn kókala shybyndar gúj-gúj etip shyr aınalyp ushyp júr. Bir jońǵar qos qolymen ákesiniń tirseginen ustaı qulapty. Qubyla bet shetindegi etpetteı jyǵylǵan Máti bı eken. Ketpeni anadaı jerge ushyp ketken. Naǵilet jońǵarlar jetpisten asqan kári shaldy qos jaýyrynynyń arasynan naızamen shanshyp óltiripti. Kári batyr óler aldynda biraz jaǵalasty salsa kerek. Aınalasy qors bolyp qalypty. Qasyndaǵy jaırap jatqan tórt-bes óliktiń ajaldaryn dıqan shaldyń qara ketpeninen tapqan túrleri bar. Jaryqtyq seksenge aıaq basqanmen jastyǵyn ala ólipti.

Taılan ákesiniń qasyna baryp jer tizerlep, etpetteı qulaǵan múrdeni shalqasynan aýdardy. Sol baıaǵy Mátekeń. Júzinde ókinish te, ashý da joq. Ómir shirkinniń bir kúni dál osylaı jer qaptyryp keterin aldyn ala bilip qoıǵan kisideı, jaıbaraqat jatyr. Jyǵylǵanda aýyzyn birdeńege uryp alsa kerek, saqalyna qan uıypty. «Á, keldińder me», — degendeı áli ashyq jatqan nursyz ala kózderi telmire qaraıdy. Eshkimge, eshteńege renishi joq jaıbaraqat júz. Eger buǵan oǵan áli jan tapsyra qoımaǵan kezinde jetse de: «Áı, qaraqtarym-aı, áldeqashan aıtpap pa edim», — dep ókpe-nazsyz jónele beretindeı.

Ábilqaıyr Taılannyń qarsy aldyna baryp otyryp, kári bıdiń kózin óz qolymen japty. İshinen qatty kúızelip tolǵanyp otyr. Iá, Máteke, sen áldeqashan aıtqansyń. Aıttyń Máteke, aıttyń. Sen baıaǵyda-aq aıtqansyń. Alqaly jıynnyń tórinen turyp ketkende-aq, sen kúnderdiń kúninde osylaı bolaryn aıtyp ketkensiń. Sen mynaý elsiz, ońasha bulaqtyń basyna qonyp alyp jeti atań, jeti babań istemegen kásipti qýyp, jer shuqyp ketkende de qazaqtyń qatty oılanatyn ýaqyty áldeqashan kelgenin, olardyń burynǵy at-jaly, túıeniń qomy bolǵan dáýrenine kónbis ýaqyt budan ári kóne bermeıtinin aıtyp baqqansyń. Táýke ólip, kúlli qazaqtyń saqal-murtynan jas tamyp turǵanda: «Taqqa ıe tabylmaıdy dep jylap tursyńdar ma, joq, elge ıe tabylmaıdy dep jylap tursyńdar ma?» — dep suraǵan da jalǵyz sen ediń. Bolat taqqa otyryp, jurt hantalapaıǵa attanyp jatqanda: «Jaqsy han taqqa minse, ózi talapaıǵa túser, jaman han taqqa otyrsa, eli talapaıǵa túser. Osy nemeńdi bala kezinen biletin edim, tońqańdap jyradan shyqpaýshy edi, kók tóbeniń basyna shyǵyp, belin kótere túrip, betin jelge buryp shabyna qarap túzge otyrǵanyn bir kórmep edim. Iá, jasyq shyǵar. Iá, pasyq shyǵar. Qaısysy bolǵanda da, aıdarlaryńnan jel ese qoımas», — dep anyqtap aıtqan da jalǵyz sen ediń. Sen aıtqansyń, bárin aıtqansyń. Tap osy jýyrda ǵana, bıylǵy kóktemniń sylaıynan shoshyp, el-jurtqa: «Arǵymaq pen azamatqa abaı bolsyn!» — dep sálem salǵan da sen bolatynsyń. Biraq onyńdy qaı qazaq qulaǵyna ilipti! Mine, bos belbeý otyryp boq basynda jaırap qaldyq. Ony jáne árkim ózinen kórmeı, bireý bireýden kóredi. Bul da, mine, Túrkistannyń kók saraıynda kólbep jatyp ap, kúni-túni uıqy soqqan Bolattan kórip turǵan joq pa! Iá, ıá, ózi aıtsynshy! Aqyldy bir kisige aıtsań, osyǵan aıtyp eń ǵoı. Basqany qoıǵanda, sol aıtqanyńdy osynyń ózi túgel oryndap pa eken? Qaıdan! Bul áli baıaǵysynsha shetke qashyp, ońasha kúrsingennen ári asa almaı júr. Syrttaı kijingeni bolmasa, bel býyp shaıqasqa shyqqan jer joq. Áli kúnge áliptiń artyn baǵýly. Áliptiń, arty, mine — jaırap jatqan óziń, jaırap jatqan eliń. Jol basshyń qyzyl túlki bolsyn dep eń bul túlkilikti, aılakerlikti, buta kórse, buǵa berý dep túsinipti. Bul buqpaqtap júrgende jol bastaýshy qyzyl túlkisi qan jalaǵan qyzyl qanshyqqa aınalypty. Baıaǵyda Pátsháıym ekeýińe kelip, sháı iship ketkeninen beri ol kózine kórinbep edi. Keshe kórdi. Suǵyndyqtyń asýynda kórdi. Batatyn kún bolyp, qarsy aldyna kep, qara ańǵardyń kemerinen asa tasyp aqqan qara qoshqyl qandy shylp-shylp jalap tur eken. Buǵan qarap úshkir tumsyǵyn kókke kóterip, qyzyl tilin salaqtatyp quıryǵyn bulǵaǵandaı boldy. Onyń ne sumdyq ekenin bir alla bilsin! Biraq, kesheden beri kórip kele jatqanynan asqan ne sumdyq bolatyn edi. Iá, budan asqan sumdyq bar deısiń be...

Máti aqsaqal bárin estip, bárin túsinip, biraq ne dep til qataryn bilmeı, eki kózin tars jumyp oılanyp jatqandaı. Taılan men Ábilqaıyr onyń mynaý ólip jatqanda da oı shyrmaýynan shyǵa almaǵan ájimdi júzine, ashý-keksiz keshirimdi kelbetine ańtaryla qarap biraz otyrdy. Sosyn oryndarynan turyp, qubyla betten qos qulash jer qazyp, shaıqasta sháhıt bolǵan kári batyrdy kıimsheń kúıi qara jerdiń qoıynyna berip, ústine jyǵylǵan nardaı úlken qyzyl tómpek úıdi. Ajaly jetkenshe qolynan tastamaǵan sońǵy qarýy balshyq pen qan qabattasa juqqan qara ketpendi basyna saıǵaq qyp shanyshty. Dáý tómpeshiktiń ústine ushyn shyǵysqa qaratyp jez masaqty sur jebe tastaldy. Bul marqumnyń kegin qýǵan kisi jaýyn osy jaqtan izdesin degen nysana nyshan...

Aıǵyr top qol qubylaǵa jyǵylyp namaz oqydy. Jurt japa-tarmaǵaı atyna minip jatqanda da Ábilqaıyr uzynynan sulaǵan Qyzyljal tómpektiń qasynda turdy. Buryn janyndaǵy jalǵyz pirim osy bir qaısar qara shal dep oılaýshy edi. Endi jer betinde ol da joq, jalǵyz qaldy. Buryn ol oı dep atalatyn shalqar muhıtta kóz ushyndaǵy osy bir jalǵyz qaltyramas qaısar jelkenniń qarasyn baǵyp, qýalaı júzýshi edi. Endi, mine, ol da tuńǵıyqqa batyp, bul ár kúni jel ár taraptan shyǵyp, aǵyny men tolqyny ár qıly aýnap, ár qıly shalqyǵan sol bir qaterli aǵynda qaltańdaǵan jańqa qaıyq minip jalǵyz qaldy. Buryn óz oı ańǵarynyń durys-burysyn osy bir qıqar qara shaldyń qıturqy lebizine qarap baǵyttaýshy edi, endi onyń óz kókireginen basqa seneri joq. Shyn jalǵyzdyq degen osy eken ǵoı! Endi munyń serigi oıda joqta tap bolyp, oıda joqta uǵysqan aty halyq aýyzynda qalar kári bıdiń bulyńǵyr elesi men zaman ótken saıyn oryndy, zaman ótken saıyn uǵynyqty bola túser azyn-aýlaq lebizderi ǵana... Sońǵy bir kelgeninde: «Alashtyń talaǵynyń bıti, kókireginiń kózi bar azamatynyń qatarynan ozbaqqa umtylǵan jaqsy. Ondaı jigit boıkúıezdik jasasa, óziniń de, eliniń de baǵyn baılaıdy. Al, qolynyń ebi bolǵanmen kókiregi soqyr pysyqaılardyń tórge shapshyǵany baqyt emes, taqsiret. Sorlatqanda bizdiń qazaqtyń jaqsysy boıkúıez, jamany ólermen keledi», — dep edi. Ony endi uǵyp tur. Sóıtse, buǵan aıtqan bopsasy eken. Joq, budan ári buǵyp júre bermes, ne de bolsa, aqyr túbi bir jaryp shyǵar.

Kósegeniń kók jolyndaǵy jańadan túsken jalǵyz tómpekten eldiń eń sońy bop attanǵan Ábilqaıyr edi.

Ol ornynan tursa, Taılan atyn jetektep manaǵy kúldiń basyna qaıta barypty. Úıýli tezek pen kúl arasynda sendelip júrdi de qoıdy. Eńkeıse — temir qazyq. Qasynda birdeńe bultıady. Qazsa — temir taba. Ashsa — ishinde sap-sary taba nan. Shetinen bireý bir tistepti. Pátsháıimniń ózi ǵoı. Tiri boldy ǵoı, Taılan taba nandy qoıynyna tyǵyp, atyna minip, qoldan bólinip jalǵyz ketti.

Sosyn... Sosyn ne bolsyn... Bir shyrǵalań bastaldy da ketti. Ábilqaıyrlar at ústinen túsken joq. Aptalap shaıqasty. Bir jeńdi, bir jeńildi. Báribir shyqqan pátýa joq. Dúnıeniń tórt buryshyn syqsıa baqqan syǵyr jaý qazaqtardy qapyda qaldyrdy. Sáýirdiń jarqyrap atqan jaqsy tańynda Boraldaı ózeniniń boıynda Úlken Tura taýynyń qasynda bir alqapty bir ózi toltyryp tátti uıqyda jatqan sadyr Jomarttyń aýylyna jaý shapty. Ony áýeli túzge shyqqan bir kempir kóripti. Ózenniń ańǵarynan buqpaqtap shyǵyp qalǵan jońǵardy tań atqansha qyz oınaq salyp, endi aýylǵa qaıtyp kele jatqan osy aýyldyń kóp bozbalalarynyń biri dep qalsa kerek.

— Táıt ári, myna kórgensiz qaıtedi eı. Túzge otyrǵan adamnyń aldynan júre me eken. Jarymaǵyr osydan kózińe terisken shyǵyp júrse, óz obalyń ózińe! — dep bajyldaıdy.

Biraq, saı boıynan shyǵyp kele jatqan «jarymaǵyrdyń» oǵan qulaq asar túri joq, empeńdep tartyp keledi deıdi. «Mynaý bir kózine qaraıǵan neme eken», — dep oılaǵan kempir orynynan atyp turyp, «oıbaılap» aýylǵa qashady. Shet jaqtaǵy úılerden syrtqa atyp shyǵa kelgenderge, beıshara kempir: «Bu zamannyń erkegine ne bolǵan? Saıǵa taman baryp, dáretke endi otyra berip em. Myna bir sheshek shyqqyrdyń tarpa bas salǵany», — dep aýyldy basyna kóterip kele jatyr deıdi. Al, úıden júgire shyqqandar túzge otyrýǵa barǵan kempirdi qýyp kele jatqan kórse basardy emes, aýyldy úsh jaǵynan ıretile oraǵytyp jatqan ózen ańǵarynan birinen soń biri qazdaı tizilip atyp shyǵyp jatqan tústeri sýyq beıtanys erkekterdi kóripti.

— Oıbaı! Jaý! Jaý shapty! — dep aıqaı salypty syrtqa atyp shyqqan kisiler.

Sóıtse, aýyldan bir de bir at tabylmapty. Bári jaıylysta eken. Yńyranǵan baı aýyly uıqy-tuıqy bolypty da qalypty. Kóp oıbaı, kóp aıqaı. Qur oıbaı, qur aıqaı. Segiz qanat aq ordanyń qaq tórinde manaýrap jatqan Jomart orynynan atyp turyp, kerege basyndaǵy kók naızasy men qylyshyn qolyna ustap, kóılek-dambalshań syrtqa júgire shyǵypty. Jan-jaqta jóńkilgen dúrbeleń. Esi ketken halyq anadaıda ańyraıyp turǵan Úlken Tura men Kishi Tura — egiz taýdyń arasyndaǵy qara ańǵarǵa qaraı bosyp barady deıdi. Qara ańǵarǵa tyǵylyp qaıdan qutylsyn, aldarynan antalaǵan jaý taǵy shyǵa kelipti. Súıtse, qaskóı dushpan kóp áskerin sonda qaldyryp, uıqydaǵy aýyldy úrkitýge azǵantaı tobyn jibergen eken. Saı boıyndaǵy satyr-sutyr saıys kópke sozylmapty. Beıhabar otyrǵan aýyldyń erkek kindigi sáskege deıin túgel jer qushypty.

Sáske tusynda jońǵarlar qarań qalǵan aýyldyń qatyn-balasyn qıqýlatyp qamap qoıyp, saı tabanynda otyryp tamaqtanyp alypty. Sosyn qatyn-balalardy qoıdaı tizip, erteń jesir men jetim qyp aldaryna sap aıdap ketetinderin suryptaı bastaǵan eken, bir taıshy kep:

— Jetim men jesir alda da jetkilikti. Qatyn-qyzynyń eń sulýyn alyńdar. Balalardyń ishinde qazaqtyń belgili batyrlarynyń tóli bolsa ǵana alyńdar! — depti.

Sodan on shaqty qyz-kelinshek pen tórt-bes bala ǵana iriktelip alynypty. Qalǵandary sary masadaı jabylǵan saı kez oqqa jem bolypty.

Dál sol kúni dál osyndaı oqıǵa naıman Bórte batyrdyń da aýylynda bolypty.

Osylaı bastalǵan topalań qaýlady da júre berdi. Qarataýdyń teriskeıiniń úsh qalasy aldymen kúıredi. Endi Boraldaı, Badam, Qoshqar ata, Arys boıyndaǵy aýyldar talapaıǵa ushyraı bastady. Qapyda tap bolǵan jaýdyń habaryn kesh estip asyǵys atqa qonǵan qazaq qoldary ólispeı-berispeı jantalasa shaıqassa da, jaý ekpinin toıtara almady, nebir qıyn shatqaldardyń ishinde, nebir jińishke ótkelderdiń aýyzynda, Iqan, Túrkistan, Qarnaq, Shornaq, Saýran, Jólek túbinde bosqa jaırap qaldy. Ol kúnder qazaqtardyń kókirekteri oıaý qarıalarynyń baıaǵydan qaqsap aıtyp kele jatqan aqyr zamanynyń ornaǵan kúni boldy. Jan-jaǵyń jaıraǵan ólik. Arasynda áldeqaıda zytyp kele jatqan bosqyn eldiń sińiri shyqqan qyzyl sıraǵy. Mal jaýda qaldy. Birinen-biri adasqan jurt. Uly júz ben Orta júzdiń naıman, qońyraty jol-jónekeı Syrdarıa boıyndaǵy eki Alakóldiń ekeýiniń de jaǵasyn ólikke toltyryp Buqaraǵa qulady. Orta júzdiń arǵyny men qypshaǵy aq shańytty tolarsaqtan keship, aq taban bop Torǵaı boıyna tumsyq iliktirdi. Kishi júzdiń ulan-asyr kóshi basyn taýǵa bir, oıǵa bir soǵyp, Saýrandy bir aınalǵanda úsh aınalyp, Qyzyl qumnyń qalyńyn keship, Hıýanyń boıyna tartty. Qyzyl shaǵyldy tolarsaqtan keshken ash, jalańash... Aıqaı-jylaý... Jurttyń ústi elbe-selbe... Bet-aýyzdaryn aıǵyz-aıǵyz shań kómip, eki kózi zorǵa jyltyraıtyn qaltaq-qultaq múskinderdi kórgende, áý basta topyraqtan jaratylsaq, jaratylǵan shyǵarmyz dep oılaısyń. Ash paqyrlardyń jata qalyp qum asa deseń qum asaıtyn túrleri bar. Shóp basynda pisip turǵan dánnen eshteńe qalmady. Sý kórinse jaǵasyna jaıǵasyp ap, baqyrash toltyryp shóp qaınatyp otyrǵan bir adam. Eki-úsh qaınatyp, ashýyn ketirip, shaınasań shaǵyr ekesh shaǵyrdyń da as bolatynyn ol sonda kórgen. Alǵıdyń tamyry, jaý-jumyrdyń túbi sorańnyń basyn qońyrattyń aq júgerisi me dep qalasyń. Qumarshyqtyń talqanyna han bolmasa, qaranyń qoly jetpeıdi. Buryn erikken balalar qazatyn qoıan tobyq, kósik, mondalaqty endi talasyp-tarmasyp saqaldary sapsıǵan úlkender qazady. Kúni keshegi aq sáldeli aqsaqaldardyń sharta júginip ap, kósiktiń túbin arshyp jatqandary. Buǵynyń múıizindeı shańbaqtanyp ósken kók taramys shóptiń eń uzyn tarmaǵy qarap turǵan jaqqa bireý jolasa, «Ket, ári júr, meniń qazyp jatqan kósigimniń jubaıyn qazyp qoıasyń», — dep baıbalam salady. Taqyr kórinse eńgezerdeı erkekter atynan túse qalyp, qynyndaǵy qanjaryn sýyryp alyp, tamyry jarty qulashqa deıin tereńdep kete beretin qoıan tobyqqa shap beredi. İndigesh kezikse, bireýi tútin salyp, qalǵandary jer jutqyr jándik qaı aradan qashyp shyǵar eken dep, eki kózderi tórt bolyp toryp otyrǵandary. Anada kóktem basynda kúbideı bolyp semirip alǵan maqulyqtardan úrerge ıt qalmaı barady. Buryn aıaǵyńnyń astyna kep oratyla ketetin járeýke nemeler qazir adam kórse, jer túbinen beze jóneledi. Mynaý kózine ne tússe de, ustap alyp quzǵyn qursaqtarynan biraq shyǵaratyn eki aıaqty jebirlerdiń jolynda turmaıyq dep aı dalanyń ańy ekesh ańy bezip ketken. Bul qara nópir jolynda tursa, jolbarys pen arystandy da ustap alyp tirileı úıtip asap salýdan taıynatyn túri joq. Jylan ekesh jylannyń etiniń de maıy qalqyǵan tátti sorpasy bolatynyn jurt sol jyly bilgen. Qurt aýyrýǵa borsyqtyń maıynyń em ekenin, ókpeniń qaǵyndysyna sary úıek jylannyń sorpasynyń em ekenin, mysqyl jarany yssylaı tartqan kúshik etiniń bylaýy qaǵyp túsetinin, beldiń quıańyn qumyrsqaǵa talanyp ketirýge bolatynyn qazaq sol jyldary uqqan. Ol sumyraı jyldary jurt ne sumdyqty bilip, ne sumdyqty istemedi deısiń. Tipti kósh saıyn aqsaqaldarǵa erteli-kesh besiktegi kishkene balalardy túgendep otyrýǵa týra kelgen tustar da boldy. «Arpa, bıdaı — as eken, altyn, kúmis — tas eken» deıtin maqal da sol jyldary shyqqan.

Qulamanyń qula shólinde ólgenderi ólip, jetkenderi jetip shubyryndy halyqtyń aldy baryp, Hıýaǵa qulady. Hıýalyqtar áýeli kórmesti kórip kele jatqan kóp shubyryndyǵa qoldarynan kelgenshe qaıyr-patıhasyn berdi. Biraq, bir emes, on emes, júz emes, myńdaǵan qaıyrshyǵa qaıyr-patıhany qaıdan taýyp bere bersin. Kóp uzamaı mynaý kóshpendi shubyryndylardan azar da bezer bop qashatyndy shyǵardy. Tas dýalǵa qamalyp ap esikterin ashpaıdy. Oǵan qaraǵan kóshpendiler bar ma, baryp alyp bazarlaryn talady. Egin-jaıǵa, baqshalaryna tústi. Jaıylyp júrgen maldary kózapara qyzyl qýyrdaq bop ketti. Endi hıýalyqtar syrtqa esek ekesh esegin shyǵarmaıtyn kúıge jetti. Sóıtip ózderi bireýden taıaq jep qashyp kele jatqan qalyń bosqynshy kele-kele basqynshyǵa aınaldy. Qaraptan-qarap tal túste talanyp hıýalyqtardy qara basyp pa! Sol jyldary talaı qazaqtyń kállásin sur moınaq mingen jáýmit jigitteriniń qaıqy qylyshy qaqshyǵan-dy. Sóıtip qazaq pen túrikpenniń arasyna da qara mysyq júgirdi.

Áı, ol jyldary nesin aıtasyń, Aqtaban shubyryndynyń surqıasy men sumdyǵyn aıtyp taýysa alarmysyń! Ábilqaıyr búginde sol bir kóp sumdyqty kóz aldyna elestetýge dáti shydamaıdy. Esine ol tústi-aq tóbe quıqasy shymyrlap qoıa beredi. Biraq bir nárseni ǵana oıyna almaı tura almaıdy. Ol baıaǵy Kósegeniń kók jonynda qalǵan jańǵyz mola... Shalqasynan túsip, kózin jumyp oıǵa batyp jatqan Máti. Sonda onyń basynda ishteı egilip otyryp oılaǵan oılary. «Kókireginiń kózi ashyq, talaǵynyń bıti bar azamattardyń boıkúıez bolǵany óziniń de, halqynyń da sory...» «Tiri júrsem aqyry bir jaryp shyǵam...» «Endigi halqyńnyń jol bastaýshysy — jolbarys ta, bári de emes, qyzyl túlki...» «Qyzyl túlkiniń bir aýyq qurt-qumyrsqaǵa aınalyp, qaıtadan qalpyna túskeni bolashaǵynan áli úmitin úzbegeni shyǵar...» Qulaǵyna jarysa jańǵyryǵyp turǵan osy sózder onyń mynaý alasapyranda júrip, betaldy quladúzge qańǵyp kele jatqan óz jurtynyń osynsha talaısyz bolǵanyna kúıinip, ábden muqap-mújilip bolǵan jigerin qaıta qaıraǵandaı...

Shynynda da, qazaq dep atalatyn halyqtyń mynaý ulan baıtaq keńistikten óz orynyn, óz salmaǵyn, óz qadirin taba almaı, tanı almaı osy tozyp ketkeni me eken? Qaı jaqtan kúshti jel soqsa, sonyń yǵyna domalaı berer qaırańsyzdyqtan endi qaıtyp qutyla almaıtyn bolǵany ma? Onyń endigi taǵdyry kók jelkeden suǵynǵan kók súńginiń aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júrý me? Endi ol óz tizginine ózi ıe bolýdan máńgi-baqı qalyp, osylaı jel qýǵan qańbaqtaı jurtqa jelkeletýmen ótkeni me? Joq, taban tirep, bir toqtamǵa bekinip, ker zamannyń kergisine kóne bermeı, arýaq shaqyryp, aıbyn kórseter kúni bolar ma eken! Mynaý kim kóringen kemsitken «maıtymaq», «buratana», «kóshpendi», «bosqynshy», «qańǵyrma», «qoı sońyndaǵy qoı» attarynan qutylyp qaıtadan «qazaq», «qazekem» atanar kúni týar ma eken? Jan-jaǵynan qyspaqqa alyp, arlan qasqyrlardaı antalap turǵan aran aýyzdardan azýlarynda janshylyp, óńeshterinen ótip ketpeı, qurt-qumyrsqa ekesh qurt-qumyrsqaǵa da orynyn taýyp, yrzyǵyn aıyryp, jaıbaraqat kún keship jatqan keń baıtaq qara jerdiń betinde olar da jurt qatarly bastary qaraıyp júre alar ma eken?

Aqtaban shubyryndynyń ala shańytyna urynyp, basyna kún týǵan beıshara halyq, kim bilipti, kúnderdiń kúninde esin bilip, etegin de jınar. Baıaǵy bir óńi ekeni, túsi ekeni belgisiz qyzyl túlki kóz aldynda qurt-qumyrsqaǵa aınalyp ketkenmen artynan topyraqqa bir aýnap turyp qaıtadan qalpyna túsip edi ǵoı. Kim bilipti, qazaqtyń da bul birjola quryǵany emes, qapysyn tapqan aıar jaýdyń aıaýsyz jer soqtyrǵany ǵana shyǵar. Jurtyńdy jónge bastar bolsań, sýyrylyp alǵa shyǵar tusyń osy! Turǵylastaryńnan turqyń ozyq ekeni ras bolsa, kórinetin tusyń osy! Boıyńdy sarysýdaı saryýaıym ǵana jaılap almaı, bir mysqal táýekel qalsa, ony at qyp erttep miner keziń osy!

Ábilqaıyr oıǵa shomdy-aq, áldebir sıqyr daýys namysyn shabaqtap, qulaǵyna qaıdaǵy-jaıdaǵyny quıady da jatady.

Al táýekeline minsin delik... Sonda ne istep, ne tyndyra alady? Hıýanyń ózbegi men túrikpeni kózderine shuqyp syıǵyzar emes. Baıaǵyda bes qarýy belderinde, qaırattary boılarynda otyrǵan shaǵynda osy bir eki shaǵyldyń yǵynda tyǵylyp otyryp-aq qaryny toq, kıimi bútin, qulaǵy tynysh handyqtardy moıyn usyntyp kóndire almapty. Baqsa, erteli-kesh jer ushyq jasaǵandaı jyǵylyp-turyp tońqańdap júrer biraz dıhandy qol astynda ustaǵannyń paıdasy bolmasa, zıany joq eken ǵoı. Qap, bálem, osydan esterin bir jınap alsa, bir etegin sonaý Saryarqanyń salqyn dóńine qaraı sozsa, ekinshi etegin mynaý laıytyp aqqan eki darıanyń boıyna qaraı sozar-aý. Sonda, mine, qazirgideı tandyr jaýyp jatqan ala shekpenniń qasyna baryp alaqan jaıyp, kózin satyp turmas ediń, álpeshtep baqqan arý qyzyńdy káýdiregen kári shalǵa bir qap arpaǵa berip, obalyna qalmas ediń... Onyń bári - máńginiń qıaly. Qazir, myna qazir qaıtpek kerek. Tentirendi jurtyń budan ári tentireı berse, nesi qalady? Joq, qazaqtarǵa, áıteýir, bir tizgin tejer jer kerek bolsa, ol osy ara, osy tus...

Han sóıtip óz oıymen ózi pushaıman bolyp júrgen-di. Bir kúni sary besinde atynyń saýyryn aq kóbikke bylǵap, eki ezýi eki qulaǵyna jetip, tama Esettiń shabarmany kelsin. Ábden zárezap bolyp qalǵan Ábilqaıyrdyń júregi, qapelimde, taǵy bir oınaqshyp qaldy. Araldyń arǵy basyna ótip alyp, oń búıirin bashqurtqa, sol búıirin túrikpenge, qaq mańdaıyn torǵaýyt qalmaqtarǵa qaratyp, alshaıa qonyp alǵan Adaı, Tama, Tabyn aýyldarynyń ózderiniń irgesinde de tynyshtyq joq edi, ózderiniń ózgelerge de tynyshtyq kórsetip otyrǵany shamaly edi. Súıtip túske deıin «alaqaılap», tús qaıta «oıbaılap» qala beretin almaǵaıyp kezde kesepattyń qaıdan keledisi bar ma! Basyna qus qondyryp alǵandaı tymaǵy jalpyldap eki etek bolyp kele jatqan shabarman, saý bolǵyr, áıteýir, anadaıdan «Súıinshi!» «Súıinshi!» dep aıqaılaǵany.

— Iá, ne qýanysh!

— Batyrdyń qatyny ul tapty!

— Baýy berik bolsyn!

Jer túbinen shaýyp kelgen habarshysynyń áli kúnge eki ezýin jıyp úlgere almaı turǵanyna qaraǵanda, batyr bórkin aspanǵa atyp jatqan sıaqty. Barmaı bolmaıdy eken...

— Taǵy kimderge habar ketti?

— Bókenbaıǵa, Batyrǵa, Tólebaıǵa, Baısaýǵa, Syrlybaıǵa, Sholanǵa, Esenqulǵa, Jaýlybaıǵa, Sabytaıǵa — qoıshy, han-ıem, qulaǵyńyzdy aýyrtyp ne qylaıyn, áıteýir Janarystyń etegin jaýyp júrgen bizdermiz deıtinniń bárine...

Han qasyna nókerin ertip Araldyń kún batys betindegi teńizge emine kirgen bir qara túbekte otyrǵan Kókiniń Esetiniń aýylyna tartty. Shilde endi basylǵan, biraq, súmbile áli týa qoımaǵan, kúnniń súıek balqytar sartap qyzýynyń áli qaıratynda turǵan shaǵy edi. Ábilqaıyr toby aı dalada jalǵyz jaıylǵan nar túıedeı bir sóńkıgen bıiktiń basyna shyǵyp kún shalyp, aınalaǵa kóz tastaýǵa toqtaǵan-dy. Kún asty shańytqandaı boldy. Jel joq tymyq alqapta sharbydaı uıysyp turyp alǵan túbitteı tútilgen shúıke tozańnyń kún batys quıryǵy birte-birte uzara túsken sıaqty. Súıtse bir qashqan qulandaı túıdek top kún batysty betke alyp sýyt jóńkilip barady eken.

— Anaý ne? Ań ba, júrginshi me?

— Qaraptan-qarap jóńkile qashyp, ańǵa ne bopty? Júrginshi shyǵar.

Bıik shoqynyń basyndaǵy qalyń qaraıǵannyń qaptaǵaılap oıǵa qulaǵanyn kórgesin shúıe tozań odan saıyn zymyraı tústi. Han tórt-bes jigitti jumsap:

— Anaý ne shań eken, bilińdershi, — dedi.

Jalańdaǵan jas jigitter attaryna qamshy basty.

Qalaǵan top sar jelispen sońdaryna tústi. Bir qyr asqansha qoldaryn bulǵalaqtap, beıbit júrginshi ekenderin, habarlasqylary keletinin bildirip edi. Kóz ushyndaǵy shúıke tozań, kórse de, kórmegen bolyp qaıyrylmaı tarta berdi.

Birer qyr asqasyn qýǵynshy jigitter de attaryn aq ter, kók ter qyp qaıtyp oraldy.

— Jetkizbeı ketti. Jaqyndap baryp: «Toqtańdar, habarlasa ketińder!» — dep aıqaı da saldyq. Toqtamady.

— Syqpyttary qandaı ózderiniń?

— Anyq bilmedik. Jetekterinde bos attary bar. Bári de baran sıaqtandy. Shamasy terge batyp kele jatsa kerek. Alystan shyqqan júrginshiler bolmasa qaıtsin!

— Qol deýge shaǵyn sıaqty. Ári júrisi tym sýyt kórindi.

— Endeshe, ne elshi, ne jaýshy shyǵar.

— Elshilik bolsa, ertken kerýeni, qaraqurym nókeri bolmaı ma?

Ábilqaıyr sonaý kúnbatys jaq belderge sińip jatqan surǵylt munarǵa biraz qarap kele jatty da:

— Jaraıdy, Eset kútip qalar, joldan qalmaıyq, — dedi.

Kún keshkire qara túbekte otyrǵan Esettiń aýyly da kórindi. Batyr byltyr Qaraǵantúpti shapqanda, túrikpenniń bir beginiń on bes jasar qyzyn tartyp alyp kelipti deýshi edi. Shamasy, sol bosanyp jatqan shyǵar dep edi. Shynynda da solaı eken.

Eset batyr jańa bosanǵan Jumabıbi sulýdy qundyz ishikpen qymtap, ortadaǵy laýlap turǵan otqa kesek-kesek sharby maı laqtyryp:

— Aq túıeniń qarny jaryldy! Aq túıeniń qarny jaryldy! — dep alaqanyn shapaqtap otyr eken. «Han keledi!» habardy estip syrtqa shyǵypty.

Sol eki arada túıdek-túıdek shań ár tustan da jıileı berdi.

Janarys balalary aranǵa qamap aýlap alǵan qulannyń qyzyl qýyrdaǵyna belshesinen bógip otyrǵan Esettiń aýylynda eki kún jatty. Áýeli jańa týǵan jas nárestege at qoıyldy. Sheshesi qulannyń etine talǵaǵan torsyq sheke uldyń aty Qulandy boldy. Óıtkeni ol týǵan qara túbek Qulandy atalatyn edi.

Toı ıesiniń kóńilin sonymen aýlap úlgergen úlken jıyn endi el jaıyn zamana sylaıyna aýysty. Manaǵy bir sýyt jóńkigen tozańdy jol-jónekeı basqa aýyldardan kele jatqandar da kóripti. Bókenbaıdyń jigitteri qýyp jetip, jón surassa Aıýkeniń elshisi Saǵan Máji bolyp shyǵypty.

Árıne, ol syǵyr mynandaı ala topalańnyń tusynda bekerge quıyndatyp júrgen joq. Bul saparynda da bir gáp bar.

Eset batyrdyń dastarhanynda qoldaryna bir-bir jilik ustaǵan ıgi jaqsylar sol jumbaqtyń sheshýin taba almaı bastary qatty. Báriniń kóńilderinde de qulaqtary qalqıyp bastary qatty. Ony aıtýǵa áýeli Ábilqaıyrdyń kómeıin bilip alǵylary keledi.

— Myna jaqtan Syban Raptan qutyrǵasyn endi myna jaqtan Aıýke qozǵalaıyn dep júrmesin. Baılastyrǵan shoqaıdan bul eki ıt bireýi yryldaǵanda ekinshisi neǵyp tynysh jatsyn, — dedi Bókenbaı «sen ne deısiń?» degendeı Ábilqaıyr jaqqa ańtaryla qarap.

Ábilqaıyr ishin ashpaı biraz otyrdy. Sálden keıin úı-arasynyń úırenshikti kúıbeńin sóz etkendeı súle-soqtaý til qatyp:

— Solaı bolsa, solaı shyǵar, — dedi.

Manadan beri tym-tyrs otyrǵan Eset dúńk ete qaldy.

— Aý, sonda jońǵardan tómpesh jesek jeıik, al myna torǵaıdaı torǵaýytqa ne joq. Naısaptar. Kópten beri qazaqtyń qamshysyn jemeı, bókseleri qyshyp júr-aý, shamasy!

Aqsaqaldar suıyqtaý ezý tartty.

— Soǵan osy Janarys balalarynyń óziniń de kúshi jetpeı me? — dedi sol jaq qanatta otyrǵan bappen qımyldap, bappen sóıleıtin Esenqul mergen.

— Ne de bolsa, Hıýanyń aq shańyna qamalyp otyra bermeı, bir tirshilik jasaýymyz kerek qoı, — dedi Batyr qoıý saqalyn kúmis býnaq qamshysynyń sabymen bir súıkep ótip.

— Endeshe, — dedi Ábilqaıyr qasyn kere oılanyp baryp. — Araǵa eki-úsh kún salyp qalmaqtardyń shetteý otyrǵan aýyldaryna jansyz sińirip, habar alý kerek.

Osy bir burynǵydaı ortaǵa qamshy tastap, dý-dý jaq jyrtyspaǵan beıbit áńgime: «Bet-betine tozǵan tirlikti qoıyp, tyshqan aýlasaq ta, eshkimge kóz satpaı kún kóretindeı bop bir qaırat qylǵanymyz jón» degen toqtamǵa kelisti.

Báriniń de kómeıinde: «Osy qońyr kúzden qalmaı, irgede jatqan torǵaýytqa topalań bop tıelik. Malyn oljalap qana qoımaı, keshe qontaıshynyń qol astynda qalǵan en óristiń orynyna Jaıyq pen Jemniń boıyna ıek artyp alaıyq» degen tujyrym turdy.

Jas náresteniń qýanyshyna jaıylǵan dastarqanǵa jıylǵan jaqsylar osyǵan serttesip tarasty.

Ábilqaıyr osy bir beıbereket kezdegi ábeqońyr dastarhannyń basyndaǵy móltek májilisten toǵaıyp turdy. Jurt budan bir qaırat kútetin sıaqty. «Ne deısiń?» Ne istegenimiz jón?» dep ańtarylatyndaı. Ony biraq betine salyq qylmaı, jazǵyra sóılemeı, qaıta: «Senerimiz sensiń. Aldymyzǵa tús. Táýekeldi taǵy bir synap kóreıik te!» — deıtin sekildi. Qyzyl sózi, qyzdyrmasy joq, úı ishiniń: «Erteń qonaqty qaıtip qarsy alamyz, qaıtip shyǵaryp salamyz?» — dep ońasha kúńkildeskenindeı aǵaıynshylyq áńgimeden kópten beri shıryǵyp shıyrshyq atyp júrgen júıkesi sý búrikken qaıystaı jumsaryp sala berdi. Buryn basyn qaıda baǵyttasa da tirsegine oraǵyta keter qyl tusaý sheshileıin degendeı... Aldynan dańǵyl jol shyqpaǵanmen, adymyn attatpaı dińkesin qurtyp kele jatqan aınala tyǵyryqtan ıek asyrar bir soqyr soqpaq ses bergendeı. Aq taqyrdyń ústindegi jalǵyz sabaq aq jipteı emis-emis qylańytqan sol súrleý kóńildiń kópten qapyryq ýaıymmen ýdaı ashshy ókinish, yza jaılap alǵan qapas kúrkesine maıǵa batyryp qumalaq shanshyp jalǵyz tal jalpyldaq shyraq jaqqandaı, kókireginde bir ury sáýle jylt-jylt etedi. Ol endi sol álsiz shyraqty ebedeısiz qımyldap sóndirip almaıyn degendeı, ne jaıynda oılansa da, úrkesoqtap, aldy-artyn sarapqa salyp ábden salmaqtap baǵady.

Keshegi kún astyna qaraı quıǵytyp bara jatqan aq quıyn Saǵan Mánji desedi. Ol syǵyr qazaqshaǵa sýdaı-tuǵyn. Jasyraq kezinde, qolyna derbes tizgin tımeı turǵanda Aıýkeni de biraz syǵalap kórgeni bar. Ondaǵy oıy — bir jaǵynan bashqurt, bir jaǵynan túrikpen túrtkilep maza bermeıtin óz ulysynyń, eń bolmasa, torǵaýyt jaq irgesi tynysh turar ma eken degen dalbasa edi. Onyń ústine, Túrkistandaǵy úlken shańyraqtyń aldynda alaqan jaıa bermeı, óz betine, óz jónine júrgisi kelgeni taǵy bar. Álgi Saǵan Mánjini sol kezden biletin. Aı sheke, qasqa bas, qońqaq muryn, saldyr-salaq qatynnyń eki jeńindeı jelpildep júretin jelbirek murt, ala kóz neme oıqy-shoıqy tulǵa-turpatyna qaramaı qara sózden qaımaq alatyn dilmar-tuǵyn. Barǵan jerinen, eń bolmasa, bir sabaq jip japsyryp ketpese, basy aýyratyn alpaýyz qatyn sıaqty qur qol qaıtpaıtyn. Ol, ánsheıin, «baryp kel, bilip kelge» júrmeıdi. Ol, ánsheıin, «baryp kel, tyndyryp kel». Onyń qontaıshydan ne tyndyryp kele jatqanyn bir alla bilsin. Áıteýir, Aıýkeni biletinder: «Saǵan Mánjini jiberse — artynda bir salmaǵy bar, Meńli Qashqany jiberse — artynda bir janjaly bar», — deýshi edi. Torǵaýyt hanynyń jalańdaǵan qos tazydaı osy bir eki elshisinen jurttyń bári tiksinip otyratyn. Saǵan Mánjiniń búgingi aq shańyt qyp arqalap ótken salmaǵy kimniń moıynyna túsetin batpan júk? Torǵaýyt pen oırattyń arasyndaǵy salmaq orta joldaǵy qazaqtan basqa kimniń moıynyna túsýshi edi. Qazaq bolǵanda da, munyń moıynyna, munyń qol astyndaǵy Janarystyń moıynyna túsetin salmaq shyǵar. Oırattyń shyrǵalańy — ısi qazaqtyń ortaq shyrǵalańy bolsa, torǵaýyt pen túrikpenniń shyrǵalańy — Kishi júzdiń enshi shyrǵalańy. Bálkim, Túrkistandy alyp báldenip jatqan Syban Raptan kún batystaǵy uıalasyna: «Men irgeńe barǵansha sen neǵyp tynysh jatyrsyń? Men sol búıirden qysqanda, sen oń búıirden syqpaısyń ba? Súıtip mańqa qazaqtyń eki bótekesin alqymyna ákelip, alaqanyna tógip bermeımiz be!» — dep bopsalaıtyn shyǵar. Onda taǵy bir zobalań qozdady deı ber. Qapy qalýǵa bolmaıdy. Mundaı jaǵdaıda jan-jaǵyńdaǵyńnyń bárine súıkenseń — qurdym túbine biraq ketkeniń. Sondyqtan, jan-jaǵyńdaǵy antalap turǵan aqıkóz kórshileriniń kóbiniń ázirge kóńilin aýlaı turǵany jón. Ol úshin qazaqqa qazir qalmaqtan basqa eshkimmen jaýlasýǵa bolmaıdy. Hıýa men Qaraqalpaqtyń jerin shańdatyp jatyp almaı, tezdetip keńiske shyqqandary kerek. Qos qaptaldyń ekeýine de burylmaı Edil men Jaıyqqa qaraı enteleı bergenderi jón. Qazaq pen qalmaq ustassa, Bashqurt pen túrikpen ańys ańdyp tynysh turady. Ázirge Jem men Saǵyz Elekke suǵyntyp úsh arys ustap, qalyń oırat jatqan keýde men bókseni alty shekti men jeti rýǵa qalqalatyp, ilgeri umtyla bergennen basqa jaǵdaı joq. Túrikpen jaq qanatqa Esenqul, Nazar, Sabytaı bastaǵan adaıdy, bashqurt jaq qanatqa Bókenbaı bastaǵan tabyndy ustap, Eset bastaǵan Tama men qalǵan Baıulyny torǵaýyt ulystaryna qaraı umsynta bergen durys. Adaı men Tabynnyń tentek-telisine Samnyń jáýmiti men Muǵadjardyń etegine kóz alartpaı tura turyńdar dep eskertip qoımasa bolmaıdy. Biraq, qazaqqa qazir torǵaýyttarmen birden ustasa ketýge taǵy jáı joq. Áýeli qontaıshy men hannyń ne dep aýyz jalasyp jatqanyn bilip alǵany lazym. Ol úshin mal aıdap qazaqqa jekkórinishti bop, soqa ustap ózbek pen túrikpenge jek kórinishti bolyp: «Qashanǵy kim túrtti bolyp júremiz, Qap taýyna ketemiz», — dep keńirdegin sozyp otyrǵan qaraqalpaqtardy alǵa salý kerek. Olar baryp: «Ótkel berińder. Qap taýyna ótemiz!» — dep kókirek tirep turyp alsa, Jaıyq pen Jem boıyn jortqan mal túgili ushqan qustan jandary qalmaı qoryp otyrǵan qalmaqtar men kazak orystardyń bir syr shyǵaryp qalary sózsiz. Arǵysyn ýaqytynda kóre jatar.

Endi Ábilqaıyr taǵy da attan túsýdi qoıdy. Aral teńizin shyrq aınalyp shyqty. Syrdyń saǵasy men Amýrdyń saǵasynda aıaqtaryn qıaq tilip aý súıretip júrgen, shaǵyl men sordyń arasynan sıyrdyń tilindeı qunar taýyp, soqaǵa jegilip júrgen azǵantaı jurttyń aýyzy dýalylarymen tastamaı sóılesip, qulaqtaryna quıyp baqty. «Jazǵandar-aý, sender biz sıaqty bir jaǵyńyz Alataýǵa, bir jaǵyńyz Kókshetaýǵa, bir jaǵyńyz Qarataýǵa kindikterińnen baılanyp jatqan joqsyńdar. Biz yrǵalyp-jyrǵalyp kóshemiz dep júrgenniń ózinde alar jaý alyp, qaptar topan qaptap úlgeredi. Al, sender bolsańdar, qashsa — qamshysy shapshań, qýsa — quryǵy jeńil bir ýys qana elsińder ǵoı. Myna ala topannyń arasynda ne bitirip otyrsyńdar. Taban jurttaryń Syr boıynan kóteriler óksheleriń kóterildi. Amýdarıanyń arnasyna senderdi nanǵa toıǵan arǵymaq minip alshańdaǵan hıýalyqtar sirá jolata qoımas. Jelkeńnen ol tómpeshtep, keýdeńnen bul támpeshtep bekerge quryp ketesińder ǵoı. Odan da Jaıyq pen Edil asyp, Qap taýynyń Qaraqumyna jetip almaısyńdar ma? Ol jaqta dalıǵan dalalar tis tımeı, tuıaq tımeı bos jatyr deıdi. Halqynyń bári ózderiń sıaqty álim-berim kórinedi. Sender kósh túzep, jónge shyqsańdar, mynaý Temirden bastap tezekshe tógilip jatqan kóp qalmaqqa biz de sheńgeldi salar ek. Kesh qalmaı turyp, eń bolmasa, quba qalmaqty tómpeshtep almasaq, erteń, kim bilipti. Syr boıyna taban tiregen qara qalmaqpen jeń ushynan jalǵasyp, eki ottyń ortasynda qalarmyz», — deıdi.

Jem men Jaıyq boıynan tynyshtyq ketti. Búgin kóshin shubyrtyp qaraqalpaq kep: «Qap taýyna ótemiz. Ótkel ber!» m dep digirleıdi. Erteń qazaq pen qaraqalpaq barymtashylary jýsap jatqan kók ala jylqyny kózapara tyrqyratyp qýyp áketedi.

Sol ala shapqynnan qazaq tek ash-aryqtyń aýyzyna tosar azyq aıyryp qana qoımaı, dúsirlegen jer men yzyńdaǵan jelge qulaǵyn tosyp otyrǵan ıgi jaqsylarynyń kóńilin san-saqqa júgirtetin habar da ákeledi. Sóıtse, buǵan deıin Qarataýdyń qos qaptalyn aspanǵa aınalǵan aq tozańǵa malyp, úsh arys qazaqty úsh tarapqa dúrkirete qýyp, endi bir sekirse, Araldan asardaı bop joıqyn kele jatqan jońǵar áskerine jer túbinen bórikterin aspanǵa atyp, aıqaılap qýanyp otyrǵan torǵaýyt taıshylary qazir sý sepkendeı basylyp qalypty deıdi. Áneýkúngi aq tozań — osydan jeti-segiz jyl buryn qontaıshyǵa ketken elshi Saǵan Mánjiniń artynda shynynda da, zil batpan salmaq jatqan bop shyqty. Biraq, bul jolǵy salmaqtyń tek orta joldaǵy qazaqtarǵa ǵana emes, qalmaqtardyń ózderine de ońaı tıe qoımas túri bar. Aıýke han, qapelimde oǵan túsine almaı, tipti «qudaı bergen eken» dep sanyn shapaqtap qýanypty. Qontaıshy oǵan: «Kelesi jyly kóktemde, táńirim degenge jazsa, Edil men Jaıyqtyń jaǵasyn jaılaıtyn bolarmyz. Aramyzdaǵy qyl ótpesteı tatýlyǵymyz buzylmasyn deseń, eki qyzyńdy ne eki qaryndasyńdy meniń eki balama ne eki inime teli. Aldymyzdaǵy kóktemde qar kete bizdiń balalar, sizdiń ulysyńyzǵa qalyń oınap baratyn bolsyn», — dep sálem aıtypty.

Aıýke buny estigen boıda úlken balasynyń qyzyn Syban Raptanǵa attandyratyn bolyp, jasaý jıyp, Astrahanǵa, Qazanǵa, Máskeýge at shaptyryp, biraz shashylypty. Onyń bul qapylysyn ózge taıshylar estıdi. Biraq, ol nemeler Aıýkedeı qýana qoımaıdy. Qaıta kóbiniń qabaqtary túsip ketedi. Ásirese, Jaıyqtyń kún batys betinde han ordasynyń tap irgesinde otyrǵan Dosan taıshy tabanyn shoq kúıdirip bara jatqandaı tyzaqtap úıinde otyra almapty. Shaýyp otyryp hanǵa barypty. Aıýkeniń oń qulaǵynyń astyna aýyzyn tósep «Erteń qara qalmaq qaptap ketkende, órisimiz tarylmaı ma? Tap irgemizde ash býradaı shabynyp qazaq pen qaraqalpaq taǵy tur. Kórersiz de bilersiz, Syban Raptannan qyz berip qudandal bop qutyla almaısyz. Erteń ol áýeli taıshylaryńyzdy óz jaǵyna shyǵaryp alady. Sosyn sizge bas salady. Eki qalmaq qosylyp, bir jurt bolǵasyn, oǵan eki bıleýshiniń qajeti qansha! Aıtpady demeńiz, mynaý en jaılap otyrǵan Edildiń boıy qontaıshynyń kóz qurtyn oıatyp otyr!» — dep zarlap qoıa berdi.

Jasy ulǵaıyp kele jatyr edi, aljyp qalmasa, ol baıbalam qansha mıǵula bolsa da, Aıýkeni de oılantar.

Syban Raptan úsh jyldan beri: «Qazaq pen qaraqalpaqqa qarsy soǵys asham, ar jaǵynan azamatyńdy atqa qondyryp sen tıis, ber jaǵynan alamanyna aıqaı salǵyzyp men qaptaǵaılaıyn, sonda sonaý Edilden bermen qaraıǵy en ólkege biz ıe bolmaǵanda, kim ıe bolady. Altaı men Edildiń arasynda oırat pen torǵaýyt qana jaılaıdy. Bir kezde Shyńǵys han jaýlap alǵan ulan-asyr ólkeni óz qol astymyzǵa qaratamyz. Joıqyn mańǵoldyń joıylyp bara jatqan dańqyn qaıtadan kókke kóteretin biz bolamyz», — dep jelpindirip kelipti. Ondaı áńgime orys patshasynyń oń qolynda otyrǵanmen Aıýkeniń de qulaǵyna maıdaı jaǵady eken. Endi, mine, qontaıshy Qarataýdyń boıyna tumsyq iliktirip alǵasyn, álgi áńgimesin kúrt ózgertken syńaıy bar. Burynǵy terezesin teń ustaıtyn dosjar áńgimesine «qyzdaryńdy ber», «aldymyzdaǵy kóktemde qar ketkenshe bizdiń balalar sizdiń ulysqa qalyń oınap bara alatyndaı bolsyn» degen óktem pármen aralasypty. «Dám buıyrsa, aldaǵy kóktemde Edil men Jaıyq boıyn jaılaıtyn shyǵarmyn», — deıdi. Sonda Aıýke qaıda kóshpekshi? Ol ózin buǵan deıin jońǵar qontaıshysynyń emes, orys patshasynyń bodanymyn dep sanaýshy edi ǵoı. Syban Raptannyń «Edilden bergi jerdi qaıtadan óz qol astymyzǵa qaratamyz» degen áńgimeni ol «sen maǵan baǵyn» degen dep emes, «aıtylmysh ólkeni ekeýmiz eki jaqtan tıisip birge jaýlap alaıyq» degen sóz dep túsinetin. Qontaıshymen terezesin teń ustap: «Ol qara qalmaqtyń ámirshisi bolsa, men quba qalmaqtyń ámirshisimin», — dep oılaıtyn. Saǵan Mánshiniń aýyzynda kelgen myna sálemdeme: «Sen, shal, menen kóp nárse dámete berme. Qyz berip, qyz alysqan qudam bol. Sodan artyqqa beker tamaǵyńdy isirme. Noqtańdy ustatyp bodanym bol!» — dep turǵandaı ǵoı.

Aıýkeni jurt «patshaǵa erip, oıdy oryp, qyrdy qyryp júrip talaı pálege úırenipti, ýdaı aqyrǵan ashshy aıranǵa orystan da ármenirek bir jurttyń jaraǵan býranyń aq kóbigindeı burqyraǵan tentek sýyn qosyp ishpese, sýsyny qanbaıdy eken, al álgi páleni simirip alǵasyn boıyna dýa túsip ketken kisishe máńgirip qalady eken» dep qansha pysh-pyshtaǵanmen de, qontaıshynyń dál mynaý qara matany aq jippen kóktegendeı olaq ta odany tuspalyn túsine qoımas deısiń be?

Saǵan Mánjiniń habaryn estigende, sharap jutpaq túgili shaıtan jutyp qoısa da, tóbesinen bireý muzdaı sý quıyp jibergendeı, aıyǵyp ketken shyǵar-aý. Kúni keshegi «bir jaǵynan aq patshanyń dosy, bir jaǵynan qontaıshynyń týǵan qudasy bop, Edil men Altaı arasyndaǵy qalpaǵyn alshysynan kıgen eń baqytty pende men bolatyn shyǵarmyn» degen esirik qıaly jelge ushpady deısiń be? Jaıyq boıynyń jaǵalaı jazyǵy men Edil boıynyń ný shalǵyndarynda mań-mań basyp mańǵystap jaıylyp júrgen aqqý moıyn arýanalary men qaz moıyn aqalteke arǵymaqtaryn túre qýyp tastap, kenedeı jabysyp jatqan qontaıshynyń aıyr órkesh, jalpaq tós, japyraq jarbaılary men esekten boıy ázer asatyn jermen-jeksen jabylary kóz aldyna bir elestep ótkende-aq, óz tóńiregindegi ózimen qursaqtas baýyrlarynyń bárin qurtyp, qalyń jońǵardyń bar tizginin bir ýysyna jıyp ap, jylandaı ysqyryp otyrǵan qatygez Syban Raptannyń baıaǵydan beri jer túbindegi buǵan neǵyp emeshegi úzile qalǵanyn uqqan shyǵar-aý! Baqsa, batyryń aı astynyń zory bolam dep júrgende óz uıalastarynyń qory bop qala jazdapty ǵoı!

Qap, bálem, qalaı eken... Baıaǵyda «kórshimiz ǵoı, tatý-tátti bolaıyq!» dep barǵanda, Ábilqaıyrǵa: «Bodanym bolsaıshy!» — dep shalqyǵany bar edi. «Bodan bol!» — degen áńgime endi óziniń qulaǵyna maıdaı jaǵar ma eken kóreıik!» Aman bolsa, qaqpanǵa túsken qasqyrdaı alasuryp baǵar. Aınalasyna elshi shaptyra bastar! Bir balasyn shapanyn jalpyldatyp Astrahandaǵy orys ókimetine attandyrdy degen. Kóp uzamas, bir elshisi etegi delbeńdep buǵan da keler.

Aıýkeden elshi shyqty dep estigen kúni Ábilqaıyr shuǵyl atqa qonyp, qazaq pen qaraqalpaqtan jıylǵan jıyrma myń áskermen Temir ózeniniń teriskeı betindegi qara sur dóńge qaraqurym qosyn tigip jatyp aldy.

Kók beldiń basyndaǵy aq shatyrǵa han ordanyń orynyna minezsiz qatyndaı kók talaqtanyp alǵan qatqyl dóńge qazdaı tizile qonǵan qara nópir erý qoldy kórgende qalmaq elshisiniń júregi muzdap qoıa bergen. Birinen-biri ótip, qabarytyp alǵan, óńderi qatý óńsheń batyrlardyń arasynda aıylyn jımaı, alshıa jaıǵasqan sup-sur hannyń aldyna kelgende tipti tilinen aıyrylyp qala jazdady. Ámirshisiniń aıtyp jibergen áńgimesin maıdan qyl sýyrǵandaı qyp maıdalap aıta bastap edi, hannyń qıylǵan jińishke qasy túıile túspese, jazyla qoımady. Talaı-talaı zobalańnyń basy-qasynda bolǵan jylpos elshi otyrǵandardyń biri bolmasa biri bunyń alystan oraǵytyp, ıinin keltirýdeı-aq keltirip aıtqan júıeli sóziniń bir jeri bolmasa, bir jerine bas ızep qala ma dep, tyshqan kózin tynym tapqyzbaı qydyrtyp baqty. Biraq qazaqtar shetinen oqtaý jutyp, qoıǵandaı kekshıe-kekshıe qalypty.

Elshi sózin bitirgende han qasyndaǵylarǵa qarady. Qasyndaǵylar japa-tarmaǵaı hanǵa buryldy. Jońǵar dese aýzy qyshyp ketetin Eset batyr bul joly Bókenbaıdyń aldyn oraı sóıledi.

— Aıýke beıbitshilikte bolaıyq deıdi eken ǵoı. Oǵan da beıbitshilik kerek eken-aý.

— Iá, — dedi qalmaq elshisi júzin jylytyp, batyrǵa máımóńkeleı qarap.

— Endeshe, bizge elshi salǵansha, nege qontaıshyǵa elshi salmaıdy? Sózi ótse, soǵan aıtsyn! Qazaq qalmaqtan buryn qol salyp otyr ma?!

— Talaıdan beri aýylymyz aralas, qoıymyz qoralas sizder túsinbegende, jer túbindegi qontaıshy... — dep elshi sózdi sozbaqtaı jónelip edi, Ábilqaıyr qolyn kóterdi.

— Já, jeter. Qontaıshyǵa sózi óterdeı Aıýke kimniń shikirási bolypty. Qontaıshyǵa salsań, ol erteń Aıýkeniń aq patshanyń qoltyǵyndaǵy basyn aıbaltamen bir qyrqyp, Edildiń oıyǵyna laqtyrady. Bizdiń aramyzda Aıýkemen bitim jaıynda sóz bolmaıdy. Biz bitim jaıynda sóılessek, tek qontaıshynyń ózimen ǵana sóılese alarmyz. Ol biraq, búgin bolmaǵanmen kúnderdiń kúninde bolmaı qoımasy haq. Bıyl qazaqty jońǵar emes eki jyl qatarynan tap bolyp otyrǵan jut pen qýańshylyq jeńip ketip otyr. Qudaı qazaqqa qashanǵa qyryn qaraı berer deısiń. Ol da eńsesin tiktep, esesin qaıtaratyn kún týar. Aıýkege aıtarymyz: eger quzǵyn basyn qazaqtardyń da, anaý Altaıdan jóńkilip kele jatqan uıalastarynyń da qandy semserinen esen alyp qalǵysy kelse, Jaıyq pen Jemniń boıyn bosatsyn. Babasy Ho-Órliktiń Tarbaǵataıdan taılaqqa artyp ákelgen Edili men Jaıyǵy joq. Sýdyń da suraýy bar. Suraýshysy keldi!

Elshi múláıimsigeni de, keketkeni de belgisiz, ezýine kúlki jıyp:

— Aıýkege álimjettik jasaǵanmen, ar jaǵynda aq patsha tur ǵoı, — deı berip edi, han taǵy da kıip ketti:

— Qalmaqshaǵa túsingen patshań qazaqshaǵa túsinbes dep pe ediń. Tipti bolmaı bara jatsa, kók temirdiń cartylymen sóılesermiz, — dedi de, orynynan shapshań kóterildi.

Onysy «sóz osymen bitti» degeni sekildi. Qasyndaǵy qalyń jıyn da dúr túregeldi. Elshige orynynan turýdan basqa amal qalmady.

Baıtal túgil bas qaıǵy bop, keıin qaraı zymyraǵan Aıýkeniń elshisi jolyndaǵy qalmaq ulystaryn dúrliktire júrdi.

«Oıbaı, jaý kelip qaldy! Jaý!»

Bul joly da jurttan buryn Jaıyqtyń arǵy betindegi Dosan taıshy dúrlikti. Aıýkege taǵy da jaýshy shaptyrypty. «Nazardyń Dorjysy bes myń qol jıyp alǵa, «tek óz ulysymdy ǵana qorǵaımyn, basqańdy bilmeımin dep otyr, qol qosa kórińiz», — dep janyqty. Aıýkeniń óziniń jany da murynynyń ushynda turǵan. Astrahandaǵy gýbernatorǵa kisi shaptyryp ásker suratypty. Onyń bárin estip-bilip otyrǵan qazaq qoly: «Ázir bizge Jaıyqtyń bergi beti de jaraıdy», — dep Jem boıyndaǵy Lekbaı taıshynyń ulysyn shaýyp, mol oljaǵa kenelip keri qaıtty. Temir dalasynda taǵy da bir «Qalmaq qyrylǵan» at qaldy. Bul shaıqasta, ásirese, Kókiniń balasy Eset batyr kúrkiredi. Mynaý taqtaıdaı tegis qara dóńde bir kezde arǵy babasy Qaradóń, odan bergi Jubanysh, Súıinish, Begis, Kógis, Tamalar talaı oınaq salypty. Súıinish babasy tap osy Temirdiń jaǵasynda bir ózi bir myń qolmen alysyp jeńipti. Noǵaı men qazaq jyr qylyp qaqsap kele jatqan bul qonysta bala kezinde ózderi de talaı qystap, talaı jaılaǵan-dy. Onyń batyr aty da alǵash ret osy ushan dalada shyqqan-dy. Búginde qazaq arasynda ózge túgili Esettiń ózi de qyzyǵa tyńdaıtyn bir ańyz bar. Eset batyr jasynda boıy soraıǵan, eshteńege ebi joq, ereń-sereń uıqyshyl bala bopty. On jeti jasynda úıdiń oń jaǵynda tósekti qalyń salyp, kórpeni qalyń jamylyp uıqy soǵyp jatsa, aýylǵa jaý shaýypty. Olar oń jaqta uzynynan túsip, kórpege qymtanyp jatqan kisini dimkás kári-qurtań bireý shyǵar dep oılapty. Odan basqa erkek kindiktiń qol-aıaǵyna kisen salyp aıdap áketipti, qyz-qyrqynnyń qol-aıaǵyn býyp baılap áketipti. Eset besin aýa uıqysy qanyp, kózin ashsa, esiktiń aldynda bir jeńgesi jylap otyrypty. «Seni de shesheı sary úıek jylanǵa talǵap, ul týdym dep qalja jedi-aý. Eldi jaý shaýyp ketti, seniń jatysyń mynaý», — depti. Kózin ýqalap atyp turǵan bala jigit syrtqa júgire shyqsa, kólik joq. «Jylqynyń bárin jaý qýyp ketti. Saı boıyndaǵy aqsaq qulyndy bıeden basqa qyl quıryqtan tuqym qalǵan joq», — depti jeńgesi.

Eset sol aqsaq bıeni erttep ap jaý sońynan qýyp bersin. Aıaǵyna jem túsken aq sur bıe tuıaǵy qyza kele qustaı ushsyn. Aq pen qyzyldyń arasynda jaýǵa da jetsin. Ne bolǵanyn ózi de bilmeıdi, yńyrantyp olja aıdap bara jatqan qalyń jaý bet-betine qasha jónelsin.

Eset tósekke baıtaba shalbar ústimdi qyshytady dep tyr jalańash sheshinip jatady eken. Myna «jaý shapty» habardy estigende esi shyǵyp ketken batyr atqa sol qalpy qonypty. «Báse, ol júziqara maǵan qaıyn atasyn kórgendeı týra qaraı almaı qymsyna qyryndaı sóılep edi-aý», — deıtin kórinedi ózi keıin sol oqıǵa esine túskende jeńgesin boqtap. Óziniń aıtýy, jaý jaǵy aq pen qyzyldyń arasynda arttarynan aq boz minip, qýyp jetken tyrjalańash kisini shaıtan dep qalsa kerek. Eldiń aıtýy, qalmaqtar eline: «Baı aýyldan yrǵap-jyrǵap máz bop kele jatyr ek. Bir ýaqytta, artymyzǵa qarasaq, jan-jaǵymyz óńsheń bir aq boz at minip, ıreńdegen uzyn qara kisige tolyp ketipti», — dep barypty. Sodan jurt: «Bul Esettiń kıesi bar. Jaýdyń kózine bir ózi bir myń kisi bop kórinetin kórinedi», — dep jaıdy. Ne de bolsa, Jaıyq pen Jem boıyndaǵy quba qalmaq Kókiniń Eseti degende záre-quttary qalmaıdy deýshi edi, sonysy ras boldy. Álde kúshik kúninen talap qalǵan tóbetti jeńe almaısyńnyń keri me! Áıteýir, jasynan aty shyǵyp ketken batyr: «Qara býra!», «Qara býra!» dep aıqaı salǵanda, qalmaqtardy, shynnan da, pysy basyp ketetin sıaqty. Ánsheıinde qańqıyp bos belbeý júretin uzyn kisi jaýǵa shapqanda eki kózi janyp, eki tizesi atynyń shyqshytyn qaǵyp, ıegin jeldeı zymyraǵan janýardyń jelkilgene kekili jelpip kele jatady eken.

Uzyn sıraq taramys kisi ylǵı aq boz at minip júredi. Apalarynan týǵan jıenderin keteler áz áýlıe kóredi. Týǵan naǵashysy Balpash bı jaısa belge, japsa kólge syımaıtyn kóp jylqysyn aralap júrip: «İshterinde Esetjan minetindeı bireýi joq, óńsheń tuńjym!» — dep kúıinedi eken. Jaı kezde qaınaǵasy Bókenbaıdyń oń tizesine otyryp alyp, bas ızeýden basqany bilmeıtin kónteri jigit qolyna naıza ustap, atqa minip alǵanda tym shytyrlaq ashýshań bop ketedi. Temir dalasyndaǵy shaıqasta qazaq qolynyń oń qolynda sol júrdi de, sol qolynda Kókiniń tuńǵyshy ataqty Qarabas batyr shaıqasty. Jaýdyń Eset jaq qanaty áp-sátte seldirep qaldy. Qarabas jaq qanaty birazǵa deıin kıizdeı uıysyp turyp aldy. Sonda jaýdyń birese oń jaǵynan, birese bul jaǵynan shyǵyp, bulaǵaıdy salyp júrgen Eset aýyq-aýyq aǵasy jaq qanatqa kóz tastap, shańq-shańq etedi:

— Qara basqyr Qarabas, qara basty ma, ne boldy?

Esettiń týǵan aǵasyna «Qara basqyr Qarabas» dep urysqan sol shydamsyzdyǵy el arasyna mátel bop tarap ketken-di. İnisindeı emes, eki ıyǵyna eki jigit mingendeı deneli, ylǵı basyn bir jaǵyna qaraı qısaıtyp kúlip júretin qolbań Qarabasty qazir qurdastary qıt etse: «Qara basqyr Qarabas, qara basty ma, bolsaıshy», — dep mazaqtap júrgizbeıdi. Oǵan qyńatyn Qarabas joq, shaqshasynyń tyǵynyn tańq etkizip ashyp, qara buıra nasybaıyn tanaýyna aparyp tańq etkizip bir túshkiredi de: «Sol eneńdi uraıynnyń sózin qoıshy», — dep inisin bir boqtap, keńk-keńk kúledi.

Temir jaǵasyndaǵy shaıqas qazaqtardyń jyǵylǵan jaǵasyn qaıta tiktegendeı boldy. Ábilqaıyr da burynǵy tyz etpe ashýyn tastap tynysh uıyqtaıtyndy shyǵardy. Qalmaq ulystaryna baıaǵydaǵysyndaı maza bermeı tur. Óziniń baldyzy Esenquldyń Eseti bastaǵan adaı qoly Jem men Saǵyzdyń boıyndaǵy aýyldaryn kúnara qıqýlatty da turdy. Qaraqalpaqtardyń qulaǵyna úshkirip-túshkirip: «Qap taýyna ótemiz. Ótkel ber!» — degizip Jaıyq kazaktarynyń qulaǵyn sarsytty. Tek júıkelerine ǵana tıip qoımaı baqshalaryn tapap ketip, oqshaý júrgen ańshy, balyqshy bolsa, at kótine óńgerip áketedi. Onda da bir ish esebi bar-dy. Jońǵardan bosyp kele jatqan qańǵyma qazaqqa aq patsha qazir nazar aýdara qoımaıdy. Jalynyp-jalpaıyp qansha elshi jiberseń de, kekireıip jón sóılespeıdi. Patsha ákimderiniń nazaryn aýdarýdyń jańǵyz joly — qalmaqtardyń qulaǵyn qıqýdan, Jaıyq kazaktarynyń irgesin dúsirden aıyrmaý. Sonda olar baryp aq patshaǵa shaǵynbaǵanda, alaqanyn jaıyp allaǵa da sıynar deısiń be? Bir kúni selt etpes, eki kún selt etpes... Qashanǵy shydar deısiń. Bir kúni qaýǵa saqal elshi «Zdiráste» dep jetip keler. «Zdirástesine zdiráste». Buǵan da keregi osy «zdiráste...»

Jaıyq boıyna jortýyl Temir shapqynshylyǵynan keıin tipti jıilep ketti. Onyń ústine torǵaýyt qalmaqtarynyń da jaǵdaıy qasha bastady. Entelep kelip qalǵan qazaqtar men qaraqalpaqtardan bir qorqyp, olardyń kók jelkelerinde kele jatqan kók súńgili óz qandastarynan eki qorqyp, kúni keshe jaǵasy jaılaý jaıbaraqat otyrǵan taıshylar qaralaı óriske talasyp qyrqysyp bermesi bar ma! Ábilqaıyrdyń jer qaıysqan jıyrma myń áskeriniń qarasyn kórmeı jatyp qalmaq hanynyń ýálıi Shyryndóndik, Dóndik-Omby taıshy men Darmabala hansha «Jaıyq boıynyń órisi azyp ketti» dep Sarytaýǵa qaraı jóńkile kóshti. Dosan taıshy Astrahannyń túbine, Edil boıyna jyljyp qondy. Jaıyq boıyndaǵy Teke qalasynyń mańynda otyrǵan Nazardyń Dorjysy men onyń balasy Lobjy Astarhandaǵy orys ákimine: «Dosan meniń jerimdi alyp qoıdy», — dep baıbalam saldy. Sonyń bárin óz ulysynda jatyp estip jatqan Ábilqaıyr: «Mensiz de qyrylysyp jatqan taıshylar odan saıyn qyzyl shıqan bola tússin», — dep bular aqtaban shubyryndyda júrgende bashqurttar kep qonyp alǵan Elek, Or, Qarǵaly, Qarabutaq, Yrǵyz boılaryn qaıtadan qol astyna qaratyp, teristikke qaraı shalqaıdy.

Jaıyq boıynyń tynyshy ketkeni patsha ákimderiniń de qabyrǵasyna bataıyn dese kerek, ol kezde Kishi júz ben qaraqalpaqqa ortaq bıleýshi bolyp alǵan Ábilqaıyrǵa sonaý Máskeýden aıaǵy salaqtap elshi keldi. Ábilqaıyr ony qaraqalpaq arasyna baryp qabyldady.

Basynan sáldesin, aýzynan «allasyn», qolynan kitabyn tastamaıtyn júndes, jipsik kóz, shıkil sary tatar moldasy Maqsut Júnisuǵly ar jaǵyndaǵyny aıtqyzbaı bilip otyrǵan kóripkel kisi eken: «I, ı, búıtip júre berseńder, pyshyrap ketesiz áli. Onan da ázir kesh qalmaı turǵanda, patsha aǵzamnyń bodanynda bolyp, shapaǵatyna ortaqtasqan lazym. Áne, ózderińdeı kóship-qonyp júrgen bashqurttar men qalmaqtardy kórmeısińder me! Olarǵa kim tıip jatyr», — dep saırap qoıa bergeni. Bul Ábilqaıyrdyń kópten bergi oıy edi. Kim kóringenge kóz túrtki bolyp júrgen kóshpendi jurtpen ormandaǵan orys odaqtas bop, jońǵarǵa qarsy joryqqa qol qosady dep júrgende qazaq, mine, alǵıdyń ala shólinde qańǵyryp qaldy. Endigi jalǵyz amaly orysqa odaqtas bol dep basyn qatyrmaı, «qol astyńa al, jaýǵa shap deseń, jaýǵa shabaıyn, qarap otyr deseń, qarap otyraıyn, áıteýir mynaý bashqurttar men qalmaqtar qusatyp, irgemdi eshkimge shuqytpaı beıbit otyrǵyzsań bolǵany» deý.

Ábilqaıyr ári oılanyp, beri oılanyp, osyǵan bel býdy. Bul joly baıaǵydaı kúlli alashtyń bıleri túgili Kishi júzdiń bılerine de aqyl qosqan joq. Olar estip qalsa, qandaı baıbalam salatyndaryn kim bilipti dep, patshanyń elshisimen ádeıi óz ulysynda emes, qaraqalpaq arasynda kezdesti. Jany ashysa da, ashýlansa da, renjise de áldeneden kóńiline dik alyp jıirkenip otyrǵan kisideı basyn oq jylandaı tiktep alyp: «ı, ı...» dep yshqyna yńyranyp baryp til qatatyn túlkideı syǵyrańdap, mysyqtaı sylanyp-sıpanǵan kiráp dindardyń qasyna Qoıbaǵar Kóbek ulyn ertip jiberdi.

Turymtaı tusyna, balapan basyna bop, ár qaısysy ár qyrdyń astyna baryp tyǵylǵan qazaq ulystary eleńdep jan-jaǵyna qulaq túrip otyrǵan-dy. Olar Ábilqaıyrdyń ár adymyn ańdyp, ár isin bilip jatty. Jas sultannyń mynaý qıyn jyldarda basqa tórelerdeı buǵyp qalmaı qaırat qylǵany, Edil boıy torǵaýyttarynyń irgesin túrip, qara qalmaq pen quba qalmaqtyń maıly qasyqtaı aralasqan tatýlyǵynyń tas talqanyn shyǵarǵany, kópten beri qazaqtardy kózine ilmeı ketken patsha ákimderin qaıta ıiltip, aldyna elshi ákeldirgeni kim-kimniń de ishindegi qatqan tońdy út aıynyń talma túsiniń shýaǵyndaı, sál de bolsa jibiteıin deıdi. Ábilqaıyr jan-jaǵyndaǵy jurttyń jońǵardan basqasynyń bárimen aralasa bastady. Qaısymen qatynassa da, qur alaqan qalǵan joq. Bashqurttardy Elek pen Yrǵyz boıynan qýyp otyryp, olardyń arasynan da odaqtas taba aldy. Qaraqalpaqtyń bir jaǵy jolap ketken qazaqtyń atyn sabap aýlaq qýyp jatsa, bir jaǵy Ábilqaıyrdyń aıtqanyn eki etpeı tyńdap, Jaıyq boıyn dúrliktirip baqty. Sol bir ala topalań álimqaıym zamannyń ózinde Ábilqaıyrdyń aıtýymen patshaǵa qazaq pen qaraqalpaq atynan eki ret elshilik attandy. Torǵaýyt taıshylarynyń da sútteı uıyp otyrǵan birligin buzyp, ózara qyrqystyryp qoıdy. Ol jyldary Ábilqaıyr kórshi jurttardyń ala jibin attasa, attaǵan shyǵar, biraq qazaqqa «áı, kápir» degizetindeı eshteńe istemeýge tyrysty. Yrǵyz boıyna qaıta baryp alǵasyn ózi buǵyp jatyp ap, basqanyń qolymen kóseý kóseıtin eski ádetine basyp, baıaǵyda Qaraqumdaǵy jıynda qazaq qolynyń qolbasshysy bolǵan Tabyn Bókenbaıǵa úsh júzge saýyn aıtqyzdy. Jamanshyńnyń kún batys betindegi Taldy saıdaǵy jalǵyz shoqy qoly da ısi alashtyń mańdaıǵa ustar nysanasyna aınaldy. Sol bir nysanaly shoqyǵa taǵy úsh júzden qol aǵyldy. Taǵy da dabyl qaǵylyp, taǵy da kerneı shalyndy. Úsh arystyń balasy jan-jaǵyn qomdaǵan atan túıedeı sáńkıgen-sáńkıgen qara jaldar qorshaǵan baıaǵy shuqyr oıda bas sanasyp, jalaý túgendesti. Bul joly, obaly ne kerek, ánsheıinde alyp qashpasy, áıtti-búıttisi kóp bopsashyl qazaq eldik jasady. Naızaǵa talaspasa, týǵa talasqan eshkim bolmady. Úsh alashtyń týyn taǵy da azýy alty qarys úısin turyp, arǵyn turyp, alshyn turyp kúni keshegi kirme tabyndardyń kósemi Qara uly Bókenbaı ustady. Ortaǵa shyǵyp, qolyna quran ustap: «Aǵaıynnyń amanatyn jerge qaldyrsam, tuqym-teberimmen, áýlet-záýzatymmen quryp keteıin. Arym — alashqa, qanym — qazaqqa!» — dep ant-sý ishti. Odan soń ortaǵa Uly júz qolynyń bas sardary Oshaqty Saýryq, Orta júz qolynyń bas sardary taǵy da kirme kereıit Taılan batyr shyǵyp quran ustap ant beristi.

Obaly ne kerek, qazaq basyna baq qonǵanda emes, basyna is túskende kóretin halyq qoı, shirkin! Úsh arystyń úsheýinde de arystandaı aqyrǵan talaı batyr tursa da, ortaǵa shyqqan tórt batyrǵa eshqaısysy tebegen attaı teris aınalyp qyrjyńdaǵan joq. Bári de kók aspandy kúl talqan qyp shytynata syndyryp jerge túsirerdeı qyp sańq-sańq etip: «Durys, durys! Áp bárekelde!» — desti.

Ol jolǵy jıynda ortaǵa da, qol basyna da sultandar emes, batyrlar shyqty. Ábilqaıyr da, Bolat ta, Sámeke de, Ábilmámbet te, Baraq ta, Kúshik te, Batyr da týdy men ustaımyn, qoldy men bastaımyn dep keýdelegen joq. Óıtse, mynaý qaımaǵy endi-endi týyryla bastaǵan jurttyń aýyzbirligin qaıta shashyp alatyndaryn bári de túsindi.

Sodan sol bir judyryqtaı jumylǵan qazaq qoly Ulytaýdyń qubyla jaq betindegi en dalada Bulanty men Bálenti ózenderi qıylysqan Qara sıyr degen jerde Qarataýdy mise tutpaı Saryarqaǵa qaraı eńkildep kele jatqan jońǵar áskerimen ustasa ketti. Kúni keshe ǵana qulazyp turǵan elsiz alqapta ár butanyń túbinde bir-bir oırattyń basy qaldy. Endi bul aradan ótken adam túgili ań ekesh ań oırattyń basyna sarıtyn boldy! Úsh jyldan beri eńseleri túsip ketken qazaq sol shaıqastan tóbeleri kókke jetip jelpinip qaıtty.

Jelpinip ketkenderi sonsha dál sol jyly jaz aıaǵynda qazaqtar at basyn Edil boıyndaǵy torǵaýyt qalmaqtarǵa túzedi. Óıtkeni, Jaıyq boıyna kóshin barǵan qazaq aýyldaryna Nazardyń Dorjysynyń balasy Lojby sáýrik aıǵyrdaı qoqańdap kún bermeıtin kórinedi. Ondaı sáýrikti at qylyp jiberýdiń sáti qazaqtarǵa endi túsip tur edi. Áýeli qazaqtardyń qudaıy berýdeı-aq bergen-di. Batyrsynyp júrgen Lobjynyń aýyldaryn jer túbinen at sabyltyp kelgen qazaqtar áp-sátte-aq qańbaqtaı silkip tastady. Dúnıe, mal, kúń men quldan eshteńe tastamaı yrǵalyp-jyrǵalyp Jaıyqtan endi óte bergenderinde, arttarynan aspan astyn túgel tozańǵa bóktirip aýyr qol kórindi. Qazaqtardyń ádisi qapıada tıisip, qyran-topan qylyp, aman-esenderinde aıaq asyryp alý edi. Qarsy jaqtyń ádisi — salt kelgende shapshań da tásilqoı, qamshymen uryp-aq qyryp kete jazdaıtyn qazaqtarǵa betpe-bet kelmeı, aldaryna mal túsip qol-aıaqtary aýyrlap, júristeri shabandaǵanda, arttarynan qýyp jetip urys salý edi. Bul joly da sol ádisterine basypty. Onyń ústine aldarynda ótkel bermeı kemerin sabap Aq Jaıyq jatyr. Qazaqtarǵa attarynan túse qap, maldaryn tasaǵa qamap, ózderine or qazyp, arqalaryn Jaıyqqa berip bekinýden basqa jol qalmaıdy.

«Bekindi-aq, qazaqtardyń arýaǵy qashady» — dep oılaǵan jaý úsh taraptan qatpaǵaılap shaýyp, shabýyldy údetsin kep. Biraq otyz myń qazaqty tórt kún boıy oq jaýdyryp ala almady. Amalsyz aq jalaý kóterip elshi salýǵa májbúr boldy. Oǵan eki jaq ta qýana kelisti. Qalmaqtar kóshirip ákep samsatyp aq úı tikti. Sol arada eki jaqtan sol kúni týǵan bala at jalynan tartyp minip, qolyna sadaq alyp, jaýǵa shabýǵa jaraǵansha bir-birine soǵys ashpaýǵa pátýa baılasty.

Aq Jaıyqtyń jaǵasynda ýyzdaı appaq óre kıizdiń ústinde qalmaq jaǵynan jer tizerlep Shyryndóndik, Nazardyń Dorjysy, Dóndik-Omy, Qaldan jáne Dórjin turdy, qazaq jaǵynan jer tizerlep Ábilqaıyr, Sámeke, Esim men Baraq turdy. Aralarynda bir tini aq, bir tini qara jipten bilekteı qyp órgen qyl arqan jatty. Onyń bir ushyn qazaq batyry, bir ushyn qalmaq batyry shirente tartyp turdy. Ústine sary ala, qońyr ala álemish jamylǵan qalmaq lamasy men aq sáldeli qazaq moldasy ortalaryna dúnıege búgin kelgen bir shekesi torsyqtaı jas náresteni qundaqtaı kóterip bir qalmaq batyryn alyp shyqty. Molda men lama óz batalaryn aıtqasyn jas náresteniń ákesi oń qolyndaǵy aq semserdi bir siltep, ortada jatqan bilekteı ala arqandy qıyp tústi.

Eki jaqtyń ıgi jaqsylary bitim bolǵanyna qýanysyp, tós túıistirip qushaqtasty.

Aı dalaǵa tigilgen qalmaq aýyly kórshi otyrǵan eki jurttyń arasynda tynyshtyq ornaǵanyna toı jasady.

Qalmaq jaǵy ishterinde Bókenbaı men Eset bar alpys kisini alty aıǵa amanatqa alyp qaldy.

Aldarynda mal, arttarynda kúń bolmaǵanmen bul joryqtan da qazaqtar kóńildi qaıtty. Jaý jaǵadan alǵanda ıt etektenniń kerin keltire me dep júrgen torǵaýyttarmen eki ortada tynyshtyq ornady. Ol — qazaqtar úshin az tabys emes-tuǵyn. Endi bar kúshti, bar qoldy jońǵarǵa qarsy jumsaýǵa jaǵdaı týdy. Ol az deseń, bul bitim qazaq pen torǵaýyttyń arasyndaǵy ala arqandy úzgenmen, torǵaýyt pen jońǵardyń arasyna alaýyzdyqtyń sondaı bir ala arqanyn shirente kergeni daýsyz edi. Bul bitim de Ábilqaıyrdyń abyroıyn asyrmasa, túsirgen joq. Óıtkeni, ol jyldardaǵy qazaqtardyń qalmaqtarǵa qarsy qaı joryǵyn da Ábilqaıyr bastap barǵan-dy. Jaıyq boıyndaǵy torǵaýytty toqtatqan Ábilqaıyrdyń taǵy da kóńili qurtqa shapty. Bul eki ortada Kishi júz Qyzylqumdaǵy, Syrdarıa boıyndaǵy qonystarynan aıyrylǵanmen Elek pen Torǵaı arasyndaǵy sar dalany túgel ózine qaratyp, etek qymtap qalǵan-dy. Orta júzdiń qońyratynan basqasy Arqadan qonys teýip, tirsek bekitip aldy. Uly júz áli jońǵardyń bodanynda, Qarataý men qazaqtyń etegin jaýyp otyrǵan jıyrma shahar áli jońǵardyń bodanynda.

Syǵanaq pen Túrkistanǵa deıin japyra kelgen jońǵar seli sál saıabyrsyǵandaı. Osynsha údere shaýyp, úrt qımyldaǵan jońǵardyń aıaǵyna jem túskendeı osydan eki-úsh jyl buryn alǵan jerinen bir adym ilgeri attap baspaı, badalyp jatyp alǵany nesi? Kúni keshe Jaıyq boıynda torǵaýyttardyń on myń qazaqty otyz myń áskermen qamap ap, artyn sýǵa, aldyn jaýǵa berip, jan alqymǵa kelip turǵan jerinen janshyp tastamaı, ala arqan qıysyp, aq bitimge kelgeni nesi? Oılansa oılanǵandaı-aq nárse ǵoı.

Oǵan basyn qatyryp júrgen jalǵyz Ábilqaıyr emes eken. Saryarqany en jaılap, kórshiles jatqan eki ulystyń arasynda taǵy da ersili-qarsyly at júgirtý kóbeıdi. Jońǵar bodanynda otyrǵan Uly júzden tún jamylyp shabarmandar kelip ketedi. «Kúrkirep júrgen Syban Raptannyń da kúni ótipti», — deıdi. «Qytaılarmen bolǵan ýaqytsha bitimniń de ǵumyrynyń uzaq bola qoıar túri kórinbeıdi», — deıdi. «Jońǵardyń qazir qazaqtarǵa qarsy otyz myńnan astam ásker jumsaı alar qaýqary joq», — deıdi. Pysh-pysh birte-birte kúsheıe tústi. Bir kúni «qytaılar jońǵarmen bolǵan bitimdi buzypty. Qaldan Serenniń taqqa otyrǵanyna jyl tolmaı jatyp, eski shaıqastaryn qaıta bastapty» degen habar dúńk ete qaldy.

Ulý jylǵydaı emes býynyn bekitip alǵan qazaqtyń jońǵarǵa qarsy qımyldaımyn dese qımyldaıtyn tusy, shynynda da, osy edi. Jońǵardyń qolyn Qytaı baılap, torǵaýyttyń qolyn keshegi Jaıyq boıyndaǵy bitim baılap turǵan kezde atqa toqym salmasa, keıinginiń bári kesh bolyp qalýy múmkin ǵoı...

Óz-ózinen dúrligisip, óz-ózinen dýyldasyp júrgen qazaq ulystarynyń áńgimesiniń aqyry kep at baılaıtyn jeri Ábilqaıyr ordasy. Jerdi jońǵar alǵaly sultandardyń ishinde qaıta-qaıta qaırat kórsetip júrgeni jalǵyz sol. Qazaqtyń kók naızasy oǵan barmaǵanda kimge barady, oǵan ermegende, kimge eredi! Endi táýekeldiń tulparyna erdi bireý salsa, sol salady... Jurtynyń bul yńǵaıy Ábilqaıyrdyń qulaǵyna jetip jatty. Bul jolǵy el arasyndaǵy álgi áńgimeni sultandar bastaǵan joq. Sultan bastaıtyndaı aǵa taqty ıemdenip otyrǵanda tal túste elin jaýǵa aldyrǵan Bolattyń halyqqa qarar beti bar ma! Ábilmámbet pen Sámekege jol tımeıdi. Jurt yńǵaılaıtyn Ábilqaıyr aǵa taqtyń ıesin, basqa arystyń sultandaryn basa kóktep kete almaıdy. Onyń ústine jurttyń kóńili ózine aýnap júr. Mundaı jaǵdaıda yssylaı suǵynbaı buǵa turǵany durys. Ańysyn ańdyp, saq sóılep, saq qımyldaıdy. Bul jolǵy áńgimede bıler de burynǵydaı alshaıyp otyryp aqtaryla sóılese almady. Tóle bı Jolbaryspen birge Uly júzdi bılep Shashta otyr. Qazybek Ulytaýda kóship júr. Áıteke qaıtys bolǵan, Súıegi Saıramda qaldy. Edige, Ánet, Máti bıler bul dúnıeden ótken. Alqaly jıyn shaqyryp, ortaǵa qamshy tastap, júginisip jatarǵa jer tar. Bul jolǵy máslıhattyń qazanyn qaınatyp júrgen batyrlar. Batyrlardyń qazirgi bedeli bıińnen de, sultanyńnan da joǵary. El basyna kún týyp turǵanda olardyń aldaryn kes-kesteýge jaǵdaı qaıda?

Qaıta, qazirgideı qystalań kezde bıler qamshysyn tastap naıza ustap, handar taǵyn tastap atqa minip, batyrlyqtyń jolyn qýmasa el saýyrynan domalap túsip qalýy da ábden múmkin. Sony bilgen Ábilqaıyr baıaǵyda, zamannyń beıbit keziniń ózinde de, jortýylda kóp júretin, «aqtaban shubyryndydan» beri at ústinen bir kún túsken emes. Batyrlardyń da kóńilinen shyǵyp júrgeni, bálkim, sodan shyǵar.

Biraq, bul joly ol batyrlar «qol basta!» dep kelse, basyn da alyp qashpaýǵa, «al kettik, aldymyzǵa tús!» — degenge qolq ete de qalmaýǵa bel býǵan-dy. Keshegi eki qyrǵynǵa qatysqan batyrlardyń qaı-qaısysy kelse de ońasha suhbat ústinde bul joly búkil halyq bop qımyldaý kerek ekendigin, búkil halyq bop atqa qonǵasyn búkil halyqtyń tizginin ustar bas sardar saılamaı bolmaıtynyn, onyń mynandaı sheshýshi saǵatta aǵa hannan kem bedeli bolmaýǵa tıisti ekenin eskertip, búkil halyqtyń alqaly jıyn shaqyryp, sonda arýaq shaqyryp, aq kıizge kóterip sardar saılaý kerek ekendigin qulaqtaryna quıyp baqty.

Úsh júzge saýyn aıtqan qazaq batyrlary halyqty alqaly jıynǵa shaqyrdy. Jıyn Qarataýdyń kúngeı betindegi oqshaý bıik Ordabasynda ótetin boldy.

Bul jolǵy jıyn baıaǵysyndaǵy Mártóbedegi, Kúltóbedegi dástúrli jıyn emes-ti. Bul jolǵy jıynǵa aq jumyrtqa aq otaýlar tigilgen joq, bulańdaǵan boıjetken, sylańdaǵan kerim kelinshekter kelgen joq. Sheshender taqyldap tańdaı synasqan joq. Palýandar ortaǵa túsip kúresken joq. Talaı ónerpazdardyń suńqyldaǵan úkili dombyralary aýyldarynda, keregeleriniń bastarynda qaldy. Bul joly dyr-dýman quryp, saltanat jarystyryp jatýǵa ýaqyt tyǵyz, jer tar edi. Onyń ústine, jartysy jaýda qalyp, jylap-syqtap otyrǵan elde ne dýman, ne saltanat bolýshy edi?!

Bul jolǵy jıynǵa qazaqtyń eki arysynyń at jalynan tartyp miner erkek kindigi túgel keldi. Uly júzdiń de jońǵar bodanyna baǵyna qoımaǵan biraz rýlary keldi. Bul jolǵy jıynǵa jurt tek burynǵydaı bes qarýyn asynyp kelip qana qoımaı, árqaısysy úsh-tórt joryq attaryn jetelep, qostaryn artyp keldi. Ol jyly Ordabasynyń mańynyń qulpyryp turǵan shaǵy edi. Aldynda ulý, jylan, jylqy qatar kelip qara jerdiń qyryndysyna deıin qyryp áketse de, jaımashýaq ketken meshin men jaımashýaq kelgen Taýyq kenezesi keýip qalǵan saharanyń tandyr emshegine nár júgirtip ketkendeı edi. Byltyr ǵana teri súıretkendeı qýaryp jatqan qý topyraq bıyl qyrmyzydaı qulpyryp tur. Bilem-bilem kók jaldardyń basyna bireý kók masaty tósep ketkendeı. Bozqylshyqtanyp jatatyn oı men qyrdy qyzǵaldaq, sarǵaldaq jaýyp ketken. Júlge-júlgeniń bári syldyrap aqqan bulaq. Saı-saıdyń bári sarqyrap aqqan ózen.

Qarataýdyń qashyp shyǵyp aıqaı jazyqqa ońasha bitken jalǵyz órkesh qara nardaı oqshaý taýdyń tula boıy syldyraǵan sýdyń únine, tamyljyta shyrqalǵan qus únine, tegis gúldep, tegis búrlep turǵan jas óskinniń jupar ıisine bógip tur. Teristikke kemerin japyryp asyp-tasyp Arys pen Bógen jatyr. Kún shyǵysta kóz ushynda kókjıektiń ústimen bireý bir mes qatyq súıretip ótkendeı ala jaǵaldanyp alys-alys Alataý shalynady. «Aý, baýraıyndaǵy qosyn kim, basyndaǵy jıyn ne?» — dep suraǵandaı Qazyqurt moıyn sozady. Kúngeıdegi qyzemshek kishkene buırattar baryp-baryp dalıǵan dalalarǵa ulasady. Arqadan Qarataý munarytady. Jan-jaǵyndaǵy sol kók jalqyndanyp saǵym shalyp jatqan keńistiktiń bári qalmaqtiki. Qazaqtyń eki arysy sol jaýda qalǵan eski uıanyń qaq ortasynda Qarataýdy aınalyp baryp kirip otyr. Sondyqtan da Ordabasyndaǵy bul bas qosý, shynynda, jıyn emes joryq-tuǵyn. Joryqqa qaı qazaq qatyn-balasyn shubyrtyp júrgen. Ordabasyna da tek otaý jetelegen beıbit aýyldar emes, tý kóterip qoldar keldi.

Jelekterin jelkildetip jan-jaqtan shubyrǵan aýyr qol alystan men mundalaǵan aıqaı bıikti shyrq aınaldyryp qosyn tikti. Qosyndar alys-ulysyna, rý-rýyna bólinip bólek qondy. El túgel jıylyp, birer kún erý bolyp esterin jınaǵan soń sársenbiniń sátine jıyn bastaldy. Jurt taıly-taıaǵy qalmaı túgel atqa minip taýǵa shubyrdy. Birese qyzyl borpyldaq bos topyraqqa tobyǵynan batyp, birese shyqyldaǵan qara tasqa shashasyn qaqtyryp, júlge-júlgeni boılap alqynyp, ázer shyqqan kóp atty bir betin shyǵysqa, bir betin batysqa berip, kóldeneń sulaǵan dóńbek taýdyń dál tóbesindegi súp-súıir jalǵyz órkeshti shyrq aınala qorshaı toqtady. Bir jaǵy jandatpa, bir jaǵy tik súıir shoqynyń ushar basyna onsyz da azynaǵan jeli tymaǵyńdy alyp qashyp ustatpaı turǵan zańǵar bıik az bolǵandaı, eki kisi boıyndaı oba úıilipti. Sol obanyń tóbesine qazaqtyń týy qadaldy. Týdan tómengi jaǵalaı kemer bıikke ortaǵa Bolatty, Ábilqaıyr, Ábilmámbet, Sámekeni alyp qazaqtyń barsha ıgi jaqsylary ornalasty. Odan bir saty tómen kemer bıikke rý basylar, batyrlar jaıǵasty. Odan tómengi ulan baýyrda bes qarýy belindegi qara nópir qalyń ásker qaptaı shoǵyrlasty. Bári de oń qaryna, qaısysy qaı rýdyń sarbazy ekenin bildiretin qyzyl jolaq, sar jolaq, kók jolaq, aq jolaq shúberek baılap apty. Mynaý sáńkıgen soıqan bıiktiń baýyryna mynaý tumandaı tutasqan qalyń qol, kúnge shaǵylysqan kók naızany bireý ákep jımaǵandaı, áýelden birge bitip, birge jaratylǵandaı. Kún kózimen súıisip qylpyp turǵan kók súńgi óz uńǵysyna qaıtyp qadala qalǵan bolsa, sol kók naıza dál ózindeı susty, dál ózindeı túnerińki sarbazdyń qolymen qol bop tas túıin jymdasa qapty. Qarshyǵadaı qasqıa qaraǵan tastúıin sarbaz astyndaǵy qydyra jal qyl quıryqtyń arqasyna jelimdeı jabysyp qalsa, basyn kekshıe kóterip, tórt aıaǵyn túgel qadap qazdıa qydyra jal, qyl quıryq astyndaǵy qara shoqynyń óz táninen ósip shyqqandaı. Al tal boıyna búkil bir jurttyń boıynda bar qaıratty, aqyldy, parasatty, aıbatty túgel jıyp alǵan susty taý osynaý dalıyp jatqan dalanyń óz kókireginen jaryp shyqqan. Sol dalıǵan dala osy bir jıynǵa bar nazar, bar peıilin tógip elitip jatqandaı.

Ábilqaıyr mynaý birinen-biri týyp, birinen-biri órbip jatqan jumyr tutastyqty, naǵyz birlikti, jarastyqty kórgende kómeıi qurǵap, kóziniń aldy jybyrlaı berdi. Ordabasyn túgel toltyryp, saqadaı saı turǵan mynaý susty jıynǵa dál qazir eshbir jaýyń batyp kire almastaı. Dál mynandaı tastúıin jurtqa eshkim dáti baryp tıise almastaı.

Oǵan kóńili tolqyp otyrǵan jańǵyz Ábilqaıyr emes sıaqty. Qazaqtyń baıaǵy úsh arysty túgel toǵystyrǵan alqaly jıyndarynda tór ustaǵan úsh bıden búgingi máslıhatqa qatysyp otyrǵan jalǵyz kóz — Qazybek máslıhat bastar sózin kópke deıin qaıta-qaıta tamaǵyn kenep, ústi-ústine múdirip, ádettegisinshe birden kósilte siltep kete almady.

Jurttyń bar nazary mynaý ushar bıiktiń basyna qonyp alǵan qyran búrkittiń qanat qaqqanyndaı tepsine jelbirep turǵan qazaqtyń týynda.

Jurttyń qulaǵy tilimen tas jarǵan aqyl ıesi ataqty shesheninde.

Ol búgin aldynda antalap turǵan aǵaıynynyń kóńilin bosatpaı bekite sóıledi. Ulanynyń qatar eminip, uranynyń qatar estilip turǵan búgingi jarastyǵyna «uzaǵynan súıindirsin» aıtty. Erteń bastalar uly sherýge sát tiledi. Alqap toly alaman: «Iá, sát! Iá, sát!» — dep kúrkiredi.

Qaz daýysty Qazybek mynaý alqaly jıynǵa jıylǵan ár rý, ár arys, ár taıpanyń tizginin ustap, tilegin dittep júrgen ıgi jaqsylardyń túgel bas qosyp, el men jerdiń taǵdyry sheshiler erteńgi joryqqa úsh alashtyń úsh tizginin bir qolda ustap barar bas sardar saılaýǵa pátýalasqanyn aıtty.

Qara ormandaı qalyń ósken kók naızalar: «Durys! Durys!» — dep dúrkireı kókke kóterildi.

Ábilqaıyrdyń qaraptan-qarap alqymy isip, tamaǵy qurǵap, tynysy tarylyp, eki shyqshyty shyńyldap bara jatty.

Qazybektiń budan bylaıǵy sózin estı almady. Eki qulaǵy bitip qaldy. Kóziniń astyn topan kómip bara jatqandaı buldyrap barady. Áıteýir álgi baýraı-baýraıdy túgel toltyryp turǵan nópir alamannyń áldeneni aıtyp kúrkiregenin bilip otyr, álginde ǵana aldynda sulq salbyrap turǵan qyl shashaqtardyń tunyq aspandy sabalap jelk-jelk jelpinip jatqanyn kórip otyr. Sol bir qaharly aıqaı tynar emes, sol bir dúrligis basylar emes. Bir ýaqytta qoldaryna kól-darıa óre kıiz ustap, ishterinde qanjyǵaly Bógenbaı, qara kereı Qabanbaı, tama Eset, álim Baqtybaı, oshaqty Sańryq, kereıit Taılan, shómekeı Kıikbaı, úısin Aqtamberdi, Qaldybaı, kereı Syrymbet, tileý Orys, adaı Shotan, atyǵaı Qulsary, Qypshaq Shaqa, sary jetim Budanbaı bar, qaraqurym qol aldyna kelip, tisteri aqsıyp birdeńe dedi. Qapelimde ornynan tura almaı qalǵan Ábilqaıyrdyń bir qoltyǵynan arǵyn Jánibek, bir qoltyǵynan tabyn Bókenbaı demep óre kıizge alyp keldi.

Sol-aq eken bir alyp aq samuryq qus ony aspanǵa kóterip áketti. Birese shyrqyratyp shyńǵa shyǵaryp áketedi, birese quldılatyp álgi qara nópirdiń ústinen túsiredi. Jurt aýyz jappaı áldene aıtyp jatyr.

Japa-tarmaǵaı umsynysyp, kóldeı aq óre kıizdi qaqpaqyldap jatqan qalyń jıyn bir sát keıin serpilisip, Ábilqaıyrdy jerge túsirdi. Bas sardardy qaqpaqyl qylǵan óre kıizdi jurt pyshaq ústinen úlestirip áketti.

Álginde ǵana mynaý qara jaqpardy qaqyratyp sógip, kúl qylyp aspanǵa ushyryp jibere jazdaǵan qýatty da susty sózder qulaǵynda áli jańǵyryp tur.

— Ábilqaıyr Muhambet Qazy bahadúr han!

— Ábilqaıyr Muhambet Qazy bahadúr han!

Mynaý Ordasynyń taý-tasy túgel osyny aıtyp qaqyldap, qaqsap turǵandaı.

Sodan bul jarty jylǵa deıin bult arasynda júrgendeı kóńili alyp ushty da turdy.

Sol bir kúnder kóz aldyna kelgende osy kezge deıin kóńilin besinniń bir beısaýbat quıyny kep alaı-dúleı soǵyp ótkendeı, astan-kesten qyp ketedi.

Shirkin, sol bir jyldar-aı deseıshi! Qarataýdyń kúngeı betin, Alataýdyń teriskeıin týyryla jaılap jatqan qalyń qalmaqty bóri tıgendeı bórliktirip edi-aý! Kún batystan jaýar bulttaı bolyp qaraýytyp qulaǵan qalyń qoldyń jolynda tura almaǵan jońǵarlar jóńkile-jóńkile kep Balqashqa taban tiregen-di. Qarataý boıynan qashyp kele jatqan jońǵar qolymen İle boıyndaǵy, Balqash syrtyndaǵy, Ertis alqabyndaǵy jońǵar ulystarynan ásker kep qosyldy. Kúni keshe bosqan bókendeı tyraǵaılap bara jatqan jońǵarlar qaıtadan jabaǵydaı uıysyp molaıa bastady.

Jońǵarlardyń qashqandy qoıyp, qarsy shabýylǵa shyqpaq oıyn bilip, qazaqtar Balqashtyń Alakól dep atalatyn shyǵanaǵy men Han taýynyń arasyna kep bekindi. Ondaǵy oılary zeńbiregin súıretken jońǵardy taýǵa jolatpaı ashyq dalada qarsy alý edi. Syrt kózge bekinip jatqan sıaqty bop kóringen qazaq áskeri qarsy kele jatqan jońǵar áskerine qapıadan bas salýǵa ázirlenip jatqan-dy. Jarty áskermen taý men kól arasyndaǵy tar qolatqa tyǵylyp alyp aıqas salyp, birazdan soń shegingen bop, álgi tar qamashaýǵa kirgize túsip, ekinshi jartysymen jaý qolynyń jelke tusynan tap berý edi.

Kóktemniń maı tońǵysyz kúni. Izen men buıryǵyn shyqqan taqtaıdaı tegis, taqtaıdaı qatty dańǵyl dala. Mynaý ulan baıtaq dalaǵa tógilip keterdeı bop tabaǵa quıǵan synaptaı qalqyp Balqash jatyr. Kúıgen baýyrdaı qaraqoshqyl jeke taýdyń júlge-júlgesine sińip alǵan qazaq qoly kóz ushynan munartyp qara nópir bop shubyryp kele jatqan jońǵar qolynyń ár qımylyn jer túbinen ańdyp baǵyp otyr.

Bir jaǵy — kól ıini, bir jaǵy — jeke taý. Qalǵan jerdiń bári kól-kósir tógilgen ushan dala. Qashqan jońǵarlar bul dalaǵa ádeıi bastap ákelgen-di. Osy betterimen İlege jaqyn jerdegi qalyń bytqylǵa aparyp, zeńbirektiń tómpeshine almaqshy. Jaý syńaıyn baıqaǵan qazaq qoly mynaý jylmaǵaı jazyqta áldebir kerýenniń aýyp qalǵan júgindeı bop úzik-úzik jaıǵasqan qyzyl qońyr taýlardyń tusyna ádeıi bógelip qaldy.

Jońǵar qoly endi burynǵy oılarynan kúderlerin úzip, mynaý jeke taýlardy qazaqtardan tartyp ap, dúrkirep keıin shegingen áskerge shoıyn doptan jańbyr jaýdyrýdy kózdep, aldaryna túıege artqan zeńbirekterin salyp kól men taýdyń arasyndaǵy tar alqapqa qaraı enteleı umtyldy. Túsken jeriniń shańyn aspanǵa atyp burshaqtaı jaýyp ketken zeńbirek dobyna qazaq qoly shynnan da betteı almady. Biraq, qaptaldaǵy qońyr taýdyń tasasynda turǵan qalyń ásker jońǵar qoly tar qamashaýǵa kire túsken saıyn buqpaqtap shegine berdi. Taýdyń kól jaq betine, teristik jaq betine jaıǵasqan jaýkem qol qasha urys salyp júrgende, batys jaq bet tasaǵa ornalasqan aýyr qol áýeli mysyqtabandap kúngeıge aýnady, sosyn birte-birte shyǵysqa qaraı jylysyp, zeńbirek dobynan tym-tyraǵaı bezip júrgen qazaqtardyń sońynan tura qýýǵa asyǵyp, údere jóńkilip bara jatqan jaý qolynyń tý syrtynan kep tıisti. Bir jaǵy kólge, bir jaǵy taýǵa tirelgen aýyr ásker bultara almaı tura qap soǵysýǵa amalsyz kóndi. Túıege artqan zeńbirekter ilgeri ketken. Keıindegi zeńbirekter ortadan kıligip urys salǵan qazaq qolyna dop jaýdyraıyn dese, álginde ǵana eńkildeı ilgeri tartyp bara jatqan óz áskeri qaptaldan tıgen qazaq áskerimen mıdaı aralasyp ketti. Jaýdy qyram dep júrip, ózderin qyryp alýy múmkin.

Sartyldaǵan shaıqas bastaldy da ketti. Sherýdiń aldyńǵy jaǵyndaǵy ot qaqyrap, qyryp-joıyp bara jatqan túıege teńdegen zeńbirekterdiń de doby taýsylsa kerek, birazdan keıin únderi ósheıin dedi.

Keıinde kele jatqan aýyr zeńbirekter qapıada tap bergen qazaqtardyń qorshaýynda qaldy.

Qudaıdyń keń dalasy jetpegendeı alaqandaı tar alqapta shaıqasqan aýyr qoldar kún batqansha shaıqas saldy. Kún batyp qas qaraıǵasyn qazaq áskeri taǵy da taýǵa shegindi. Qazaqtardyń záresin alyp júrgen úsh-tórt zeńbirek soǵys bastalmaı jatyp qolǵa tústi. Sóıtse, jońǵarlar álgi sary saqal sıqyrshylaryna jasatqan tajal aýyzdaryn negizinen qytaımen soǵysyp jatqan áskerine beredi eken de, batys jaqtaǵy áskerine qazaqtardy kúndeı kúrkirep aýyq-aýyq záresin alyp qorqytyp qoıý úshin azyn-aýlaq qana zeńbirek jetektetedi eken. Sony bilgen qazaqtar endi mynaý tar qamashaýdan sytylyp shyǵyp, sońyndaǵy súmeńdegen jaýdy aıqaı dalaǵa alyp ketýge áreket jasady. Tún qarańǵysyn paıdalanyp, tań atqansha jylysyp-jylysyp mıdaı jazyqqa shoǵyrlanyp aldy.

Erteńine kún aıqulaqtanyp shyqty. Jer de qyzyl, kók te qyzyl. Aıdaladaǵy jeke taýdyń aınalasy tola jyǵylǵan at, sulaǵan elik, tógilgen qan.

Kúnbatystaǵy mıdaı jazyqtyqqa toqtaǵan qazaq áskeri taý júlgelerine kirip alǵan qalmaq qolyn jeteleı shyqpaq bop, jan-jaǵynan at oınatyp, qasha soǵysyp júrgen sarbazdaryna alystan kóz tastap tur. Jońǵarlar da qazaqtardyń aılasyna túsinip qalsa kerek. Álgindeı tıip-qashpa urysqa kep onsha elige qoımady. Sóıtip, bireýi taýǵa tyǵylyp, bireýi jazyqqa shyǵyp ap ańys ańdysqan eki ásker kún batqansha taban serippeı jatty da qoıdy. Keshqurym Ábilqaıyrdyń shatyrynda bas qosqan batyrlar erteńine de osy arada osylaı tapjylmaı jatyp alýǵa bel baılady. «Jaý qashanǵy shydar deısiń... Iá, aıqasqa shyǵar, ıá, elshi salar. Zeńbireginen aıyryldy, qazaqtardy bostanǵa shyǵaryp, ózderi tyǵyryqqa qaldy...»

Erteńine jaqyndap qalǵan shildeniń qaıraty ma, joq búgin de kóretini qyzyl qyrǵyn bolatynyn bilgesin be, kún shaǵyrmaqtanyp shatynap shyqty. Shatynap shyqqan shadyr kún jer men kókti jalyn shashyraǵan qyzyl tilimen suqtana jalap, qýyryp kúıdire bastady. Ańyljyǵan ashyq dalada qalǵan qazaqtardan jaı keteıin dedi. Attar men sarbazdar qatalap barady. Mańaıda qudyq qazardaı qumaq joq. Tyrbıǵan japaq pen buıryǵyn esken qyzyl sazdaq. Eńirep jatqan mynaý qatqyldy qaz meıliń, qazba meıliń -báribir tushshy sý shyqpaıdy.

Jońǵarlar da qazaqtardan jaı kete bastaǵanyn sezip tyrp etpeı jatyp aldy.

— Jońǵardy jyn qýyp pa! Jatqan jeri syz júlge, kóleńke. Ar jaǵynda tushshy sý. Taban tirep soǵysar jerde birese ońǵa, birese solǵa bultarǵan túlki bultaqty kim tapqan! Qýlyqtyń túbi bir-aq tutam degen osy! Endi, mine, aqyrynda aqsıǵan aı taqyrda bizdi jaý emes shól qyratyn boldy.

Ásker arasyndaǵy qańqýdy estip jaqsylar men jaısańdar Ábilqaıyr shatyryna jıyldy. Kóbiniń júzi keshegideı jaıdary emes qatý. Ásirese, aldyńǵy kúni suǵynǵan jaýǵa kók jelkeden kep tıisip oınaq salyp, kóp qaırat qylǵan Ábilmámbet qabaǵynan qar jaýyp ketipti.

— Sol ıtteriń bir kún túnde balalap, kóbeıip shyǵa keletin qara shybyn bolyp ketpese, birazy keshe qyrylǵan sıaqty edi ǵoı. Álgi oq shashqan úlekteriniń de únderi óshken joq pa? Búıtip tyǵylmaq oınap jatqansha, nege tap bermeımiz? — dedi.

Áńgimeniń zári kimge qadalyp otyrǵanyn birden ańǵarsa da, Ábilqaıyr úndegen joq. «Káni, taǵy ne aıtatyndaryń bar?» — degendeı tóńiregine qarady. Eki sultannyń arbasa bastaǵanyn sezgen jurt ańys ańdyp úndemeı qalypty. Ásirese, Baraqtyń dýdyraǵan qara saqal, qara murty bireý maılap ketkendeı jylt-jylt etedi. Kúlimdegen júzin kórsetkisi kelmegendeı, aýyzyna bir sheńgel nasybaıdy ytqyta sap, eki urtyn bultyldatyp, qaıta-qaıta esik jaqqa burylyp, ústi-ústine túkirinip baqty. Bylaıǵylarynan eshkim eshteńe demegesin áńgimege qystyryldy.

— Aý, sonda taýǵa tyǵylyp, tars bekinip jatqan qalyń jaýǵa qarsy bas ta joq, kóz de joq, atanaqtap qarsy shaba beremiz dep bosqa qyrylamyz ǵoı!

Ábilqaıyr sol kekjıgen qalpy. Muzben qaptap qoıǵandaı sup-sýyq júzi bir búlk etpeı:

— Qyrylyp qalsaq, búgin kep myna shatyrda kim qyzyl keńirdek bop daýlasyp jatar edi. Qyrylmaǵasyn da, mine, maýyzdaı-maýyzdaı bop otyrǵan joqpyz ba?! — dedi.

Mundaıda jermen-jeksen bola ketýge sheber áljýaz kóp buǵa túsken de, aıbyndy-aıbyndylary ár jer, ár jerde bastaryn jyqpaı, «mynaý ne deıdi-aı!» — degendeı edireıe qalǵan. Ásirese, Baraqtyń júndes qabaǵynyń astyna bireý kep áp-sátte shaqshaqaıdyń jumyrtqasyn qystyryp ketkendeı, ánsheıinde kilgire qaraıtyn qysyńqy kóz aıaq astynan alaıyp shyǵa keldi.

Ol minez shyǵara ma dep qoryqty ma, joq «shoq-shoq» degeni me, manadan beri eńsesin tiktemeı sulq otyrǵan Bolat Baraqqa júzin buryp:

— Sonda qaıtpek kerek deısiń? — dep surady.

— Qaıtpek kerek ekenin men qaıdan bileıin. Áýelden mynaý el kórmegen tosyn tásil qoldanyp shaıqaspaq bolǵan bas sardardyń ózi bilmese...

Baraqtyń qıtyqtanyp qalǵany belgili boldy. Kómeıine tas tyǵylǵandaı daýysy tunshyǵyp shyqty.

Osy bir sultan ne istep, ne qoısa da, nazar aýdarmaı qalmaıtyn Batyr orynynan bir qozǵalyp qoıdy. Ábilqaıyrdyń myna qyzyl kózdi shalqasynan qaıyrǵanyna aıyzy qanyp otyr. «Ózi bir aralasyp qalmasa, dúnıe kúıip ketetindeı, kez kelgen jerge tumsyǵyn tyqpaı júre almaıtyn edi. Saýap bolǵanyn qarashy...»

Jurtta ún joq. Báriniń kózi bas sardarda. Bas sardar túrýli irgeden kók jelkelerinde bezerip jatyp alǵan qyrsyq taýǵa tesile qapty. Aýyzyna ańtarylyp otyrǵan jurtqa qarar beti joqtaı teris aınalyp ketken. Sońǵy kúnderi ózi moıyny qylqıyp tipten júdep ketipti. Batyr sultan mynaý óńsheń qyzyl kózdiń suǵynda júrgen qaıyn aǵasyn bir túrli aıap otyr. Qalaı degenmen de óziniń jany siri. Alakóz aǵaıynnyń qaı shanshý sózine de aıylyn jımaı, álgindeı urymtal sátti qapy jibermeı, jaǵalasqan qarsylasynyń jandy jerinen qaýyp ala qoıady. Syńar ezý Baraqty sıraqtan shalý úshin de biraz azý kerek-aý... Degenmen, myna jurtty osynsha qańtarmaı aıtaryn tezirek aıtpaı ma! Álde álginiń sózine qystyǵyp qalyp otyr ma eken. Ondaıda myna silekeı silimtirlerge talata bermeı jol-jónekeı sóz qystyryp jibergeni durys shyǵar. Ol oılanyp alǵansha, jurt bunymen bola tursyn! Qansha degenmen óziniń kókiregi de aıaq qaptaı. Ásirese, áneý kúngi Ordabasyndaǵy jıynnan beri burynǵy ezý baǵyp eseppen sóıleıtin ásire saq minezin umytyp, kim-kimniń de bet júzine qaramaı jarmasa ketetindi shyǵarypty.

Aılapat shatyr lyqa toly, yǵy-jyǵy jurt áli únsiz. Bári de, álgi shálkem-shalys áńgime nemen tynar eken degendeı dymdaryn shyǵarmaı siltideı tyna qalypty. Batyr tamaǵyn kenedi.

— Maǵan salsa, jońǵarǵa keshegi ózderi kelgen jaqtan tap berip, jaryp ótip, anaý sýy tushshy Alakól jaǵyna shyǵyp alar em. Sosyn jońǵar álgi taýdyń baýyryna qystasa da meıli!

Bireý myrs ete tústi. Namysqoı sultan júzin sýytyp jan-jaǵyna qarady. Jurttyń bári jym-jyrt. Kenet qarsy aldyndaǵy hannyń arqasyna kózi túsip ketkeni. Ábilqaıyrdyń eki jaýyryny selkildep tur. Batyrdyń adyraıa qaraǵan kózi kenet kilgirip, álginde ǵana deldıip turǵan keń tanaýy qýsyryla berdi. «Qap, nege myrs ettim... Bular bir sál nárseden sekem alatyn kidi tuqym edi. Endi myna sultan da maǵan tisin qaırap baǵar», — dep oılady Ábilqaıyr. Biraq, keýdesine syımaı bara jatqan yzany kúshpen tejep, jaıbaraqat til qatty.

— Keshegi jońǵardyń kıgen kebin endi biz kıeıik deısiń ǵoı!

Batyrdyń ádette tyrsıyp júretin jyltyraq júzi qazannyń túp kúıesindeı bop qaraýytyp alypty. Álgi oqys myrs etkeni kúıeý balasynyń júreginiń basyna kirsh etip qadala qalǵanyn han sodan baıqady.

— Iá, jaý qamalǵan tyǵyryqqa endi ózimiz baryp qamalyp, bizge sonsha ne kórinipti, — dedi Sámeke bir yrǵalyp qoıyp.

— Nege? — dedi Baraq aýyzyndaǵy kók qoımaljyńdy irgeden tysqa ytqytyp.

— Biz san jaǵynan jaýdan áldeqaıda kóppiz. Birqatarymyz álginde Batyr aıtqandaı arǵy ekpe tustan Alakólge ótemiz. Qalǵanymyz bergi teris betinen qaptaǵaılaımyz. Kúshi ekige bólingen jaý qashanǵa shydar deısiń. Aqyry bir beriler. Alarmyz.

Jurt: «Osynyń da sózinde pátýa bar-aý!» — degendeı bir-birine qarasty. Kók jelkesinde kózi bardaı manadan beri irgege qarap únsiz tyńdap otyrǵan Ábilqaıyr tap osy arada taǵy da kúńk etti.

— Alýyn alarsyń-aý, biraq ózińniń de qan-sorpań shyǵar!

— Aý, endi soǵys bolǵasyn qan tógilmeı tura ma?!

Ábilqaıyr jalt buryldy. «Aıtarlaryńdy aıtyp boldyńdar ǵoı, endi meni tyńdańdar!» — degendeı sazaryp alypty.

— Óıtip qansoqtyǵa salar bolsań, bul shaıqas endigi bir jaǵyna shyqpas pa edi. Biraq, ózderiń oılańdarshy. Jońǵar alyp qoıǵan jerdiń áli kindik ortasyna da kelgen joqpyz. Ózimiz de oıranymyzdy shyǵaryp, jaý toqtatqanda ne pátýa tabamyz? Qazaqtyń at jalynan tartyp miner azamatynyń bári osynda. Olardyń kóbin osy arada qyramyz eken, ar jaǵynda qaıtip soǵysamyz?

— Al, sonda ne deısiń? — dedi Baraq oǵan sózin aıaqtatpaı, taǵy da aýzyna nasybaı salyp, taǵy da teris qarap túkirip.

Bul joly Ábilmámbettiń kózi shyradaı jana bastady.

Ábilqaıyr bir sátke múdirip otyryp qaldy. Jarq ete túsip, dereý sóne qalǵan kóz ańǵaryna qaraǵanda órekpigen Baraqqa óńmeninen ótkizip aıtar bir sóz tiliniń ushynda tursa da «qurysynshy, uıtqy buzar ózim bop qaıtem» — dep irkilip qalǵan túri bar.

Qalǵan jurt bas sardardyń aýzyna qarap emine qapty.

Ábilqaıyr taǵy da teristiktegi quj-quj qıańqy taýǵa qarap bir kúrsinip qoıdy.

«Keshe ǵana eki júlgeme eki ordańdy qondyryp, yzǵyndaı el bolyp sán-saltanat ornatyp eń. Jyn qýǵandaı aıaq astynan túrile kóshken óziń ǵoı. Endi maǵan ne deısiń?», — degendeı qyzylqońyr jeke taý jelkesin berip kúdireıip tur.

— Taý basyna ornyqqan dushpannyń árqaısysy kisi basyna tórt-bes jastyq alyp baryp oqqa ushady. Sonda sen jaýdan bes ese kóppin dep oılaısyń ba? Onyń ústine qazirgi jońǵar qoly baıaǵy biz kórgendeı emes, tásilqoı.

Ásirese, bekinip soǵysýǵa jetilgen. Óıtkeni, ar jaǵynan qumyrsqadaı qaptap kele jatqan qara qytaıdy qaptaǵaılap shaýyp qurta almaıdy. Qashan oırat at oınatyp kelip naızaǵa shanshyp áketer eken dep, shúrshit te nan pisirip otyrmaıdy. Qontaıshynyń óz aqyly jetpeıtindeı, qasyna qaıdaǵy bir jıren saqaldardy jıyp júrgeni de teginnen tegin emes. Zeńbirek te sol bekinip soǵysýǵa kerek. Jońǵar jekpe-jek soǵysynyń bárinde arqasyn taýǵa tirep soǵysýǵa, jyra-jyqpyly, tasasy kóp jerlerdi panalaı soǵysýǵa úıir. Taýda týyp, tasta ósken olar ondaı buqpantaı urysqa bizden góri sheberirek. Qarap otyrsańdar, jońǵardy jeńe alǵan shaıqastarymyzdyń bári jazyqta bolǵan.

Bul joly Baraq burynǵysyndaı myrs ete qalmaı dúńk ete qaldy.

— Endeshe, sondaı jyra-jyqpyldy, qýys-tyrysty oǵan óz qolyńnan aparyp berip otyrǵan joqsyń ba?

— Berdim. Ádeıi berdim.

— Ádeıi berseń, nesine salǵylasamyz. Álgi kózińniń qarashyǵyndaı qorǵaımyn dep otyrǵan qazaqtyń qyrshyn bozdaqtaryn taýǵa taǵylǵan jońǵar mergenine jem etesiń be, joq kúnge qaqtatyp óltiresiń be? Erkiń ózińde. Onda obal-saýabymyz saǵan. Basymyzdy aýyrtpa.

Ábilqaıyrdyń kózi taǵy lezde jalt etip, lezde sóndi. «Qalǵandaryń ne deısińder?» — degendeı osharyla toqtady. Baraqtyń myna sózine múdirgendeı uzaq bógeldi. Otyrǵandardyń arasynda jybyr-jybyr áńgime kóbeıipti. Ábilmámbettiń kózi maı ańdyǵan tyshqandaı jylt-jylt syǵalap tynym tabar emes, jurttyń báriniń bet-aýyzyn tintkilep baqty. Baraq ıyǵyn qomdaı kóterilip, syrtqa baryp tańq etkizip, bir sińbirinip qaıtyp keldi. Ánsheıinde sánqoı, sypaıy, kerbez Baraq bireýge renjise boldy, óstip aýzy-murnymen jaǵalasyp ketedi.

Onyń búıtip shala búlingeni kóńiline maıdaı jaqty ma, Ábilqaıyr uıqysyrap otyrǵan kisiniń áńgimesindeı qyp tipten báseń sóıledi.

— Men birdeńe biletin bolsam, qazaqtyń jońǵar bilmeıtin syry joq ta, jońǵardyń qazaq bilmeıtin syry kóp. Úırenshikti úrdisimizge basyp, bas-kózge qaramaı atanaqtap shaba bersek, qalmaq syralǵy jaý, almaı qoımaıdy. Eń bolmasa, olardy sol «qazaqtyń biz bilmeıtin ne syry bar edi, táıiri» degen astam oıynan jańyldyraıyq. Keshe qudaıdyń keń jeri quryǵandaı taýǵa ádeıi tyǵyldyq. Ondaǵymyz, qalmaq: «Qazaq bekindi-aq, berekesi ketedi», — dep óńmeńdeı umtylyp, tyǵyryqqa tússin dedik, tústi. Ózimiz taýda, olar oıda turǵasyn, zeńbirekterin de durystap paıdalana almady. Doptaryn qur bekerge rásýa qyldy. Olardy biz qamalar tyǵyryǵyna qamap, qol-aıaǵymyzǵa qaıtadan bostandyq alyp jazyqqa shyqtyq. Endi olar taǵy da máz bolyp otyr. Óıtkeni, qazaqtardyń bekingen jaýǵa shaýyp ta bereke shyǵara almaıtynyn biledi. Bul qapıada tıisip qańqaqsatyp ketetin barymtanyń soǵysy emes. Qazir qazaqtar jan-jaqtan antalaı umtylǵanda jebeniń oǵymen-aq jaıratyp salamyz dep otyr.

— Onysy endi ras qoı, — dedi bul joly Sámeke shydaı almaı.

— Ras ekeni ras. Biraq, bizge bul taýdyń qajeti qansha?

— Aý, sonda endi, — dep batyrlar qozǵalaqtady.

— Sonda... Biz olardy aı jazyqqa alyp shyǵamyz.

— Taýǵa bekinip alyp otyrǵan qol, kúsh asyryp, qýyp shyqpasań, «áı, ket bylaıyńa» bola qoıar deısiń be?

Ábilqaıyr taǵy da ishin ashpaı, syzdana sóıledi.

— Kúsh asyrmasaq, aıla asyrarmyz.

Jurt jym boldy. Ala shatyrdyń ishinde ushqan shybynnyń yzyńy estilgenshe, Ábilqaıyr til qatpaı qoıdy. Osynsha jurtty óz oıynyń jetegine muryndyqtap ertip alǵanyna kózi ábden jetkesin baryp, jaıbaraqat sóılep ketti.

— Biz búgin osy aradan tyrp etpeımiz. Úrker aýa ornymyzdan kóterilemiz.

Ábilqaıyr jurt ne der eken dep múdirip edi, eshkim til qatpady. Báriniń kózi bunyń aýzynda.

— Tańerteń turǵanda olar bizdiń bos jatqan jurtymyzdy kóretin bolsyn, sosyn kóz ushynda qult-qult jóńkilip bara jatqan bizdiń áskerimizdiń sońynyń aq burqyldaq shańyn kóretin bolsyn.

«Mynaý ne deıdi-aı!» degendeı jurt oqys bastaryn kóterip aldy.

— Al, sonda?

— Sonda, oırat aıdaladaǵy jalǵyz taýda atasynyń basyn kúzetip jata ma, olar da oryndarynan kóterilip jolǵa túsedi.

Baraqtyń kózi janyp ketti. Ábilmámbettiń kózi jylt ete qaldy. Myrs etip kúlip jiberdi.

— Qazaqtyń artyna bir ýys topyraq deıdi de jónine ketedi. Biz qolymyzdy murnymyzǵa tyǵyp elge qaıtamyz.

— Qolyńdy murnyńa tyǵatyn jastan ketken shyǵarsyń? — dedi Ábilqaıyr bul joly ózi tıisip.

— Ózi sheginip bara jatqan qazaqtyń sońynan jaý qýa jónelip óle almaı júr me? Elderine qaıtady. Sonda biz jurtqa ne bitirdik dep baramyz!

— Jaýdy qyrdyq dep baramyz.

— Al, álginde ǵana bul aradan osy túnde ókshemizdi kóteremiz dep óziń aıtpap pa eń? — dedi Sámeke.

Ábilqaıyr taǵy múdirdi. Ony keketip otyrǵandary, joq Sámekeni keketip otyrǵandary belgisiz, Ábilmámbet te, Baraqta jymsıa qalypty.

— Ókshemizdi kótersek jeńilý úshin emes, jeńý úshin kóteremiz. Qashsaq, qyrylý úshin emes, qyrý úshin qashamyz. Biraq, biz aldaǵy túnde qashpaımyz, ata jaýymyzdy qýa jańa joryqqa shyǵamyz.

— Al, sonda mynaý jeke taýǵa tyǵylyp otyrǵan jaýdy qaıtemiz?

— Qaıtetin edik, qala bersin. Tal túste kózderi kórip otyryp, İle boıyndaǵy elin jaýǵa shaptyrǵylary kelse, osy arada tyrp etpeı otyra bersin. Bizge de keregi sol.

Jurt gý ete qaldy.

— Nege qalsyn! Sońdarymyzdan súmeńdep ózderi qýyp beredi ǵoı.

— Qýsa qýsyn. Qaıtadan taýǵa qashyp tyǵyla almaıtyn aıqas jazyqqa shyǵaryp alamyz da, toqtaı qap, taban tirep shaıqas salamyz.

— Jelkelep sabaıdy degendi bilýshi ek. Endi jetektep sabaıdy degendi de kóretin boldyq. Estimegen elde kóp degen osy eken-aý! — dep gúr ete qaldy Bókenbaı.

Jurt dý kúldi. Ala shatyrdaǵylar syrtqa alaburtyp shyqty. Tek tórt-bes sultannyń ǵana qabaǵyna qaıaý ornapty. «Jaýmen jaǵalasymyz da az bolmas, ózara jaǵalasymyzdyń da kóbeıip keter túri bar eken!» — dep ketti jurt. Shatyr aldynda qarap turǵan Ábilqaıyr álginde ǵana aldynan taraǵandardyń aıaq astynan qarap turyp, ózine syrttaı kúdireıgen qandastarynan ıyǵynyń qanshalyqty shyǵyńqy ekenin úsh arystyń esi barlaryna sezdirýdeı-aq sezdire bilgenin baıqap tur.

Erteńine tańerteń jońǵarlar, shynynda da, kúni keshe jerge syımaı shirep turǵan qalyń qoldyń bos qalǵan jurtyn kórdi. Ań-tań oırat jaltaqtap jan-jaǵyna, alaqtap artyna qarady. Kóz jeter jerde jaý kórinbeıdi. Mańaıdaǵy shoqy-shoqynyń basyna sholǵynshylar shaptyrady. Eshqaısysynyń kózine eshteńe túspeıdi. Qazaqtarǵa ne kóringen? Bir kún túnde údere kóship ketkenderi qalaı? Álde, elderine oılamaǵan jerden birdeńe tap boldy ma eken? Biraq, qazir qazaqqa jońǵardan basqa jaý bar ma? Kózderin satyp ári qaraıdy, beri qaraıdy. Tunyp turǵan kók nil aýadan basqa eshteńe kóre almaıdy. Sóıtse, olar tań atqaly keshe ásker jatqan kún batys jaq kókjıekti, tústik pen teristikti tintkilep baǵypty.

— Oıbaı, anda qarańdar! — deıdi bir sholǵynshy kún shyǵys jaqqa kózi túsip.

Jarqyldaı kóterilgen kúnniń asty aspanǵa aınalǵan ala shań. Qazaq aılasyn asyryp ketipti. Bulardy mynaý aıdaladaǵy jeke taýǵa eki kún bosqa qamap, endi kep tún qarańǵysyn paıdalanyp qara úzip ketip, İle boıyndaǵy eldi talamaq. Ulý jyly ulyp qalǵandarynyń óshin solaı qaıtarmaq. Erkek kindiginiń bári mynda qalǵan jońǵar ulystary olarǵa ne qaırat qyla alady? Baýdaı túsiretin shyǵar.

Ústi-ústine dabyl qaǵyldy. Kúrkiretip kerneı tartyldy. Jeke taýdyń júlge-júlgesine sińip ketken qol atyp-atyp shyqty. Kózdi ashyp-jumǵansha atqa minip alǵan aýyr ásker kún astynda býdaqtap bara jatqan qoıý shańnyń sońynan saldy.

Jeke taýdyń baýraıynda ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn Ábilqaıyr kórmeı bilip keledi. Búgin ol úrdis boıynsha údere jortqan aýyr qoldyń aldyna túspeı sońynda qalypty. Óıtkeni, qazir kókjıekten shań kórine-aq, sýyt jortqan júristi baıaýlatyp, jaý jaqyndaı bere keri burylady. Sonda mynaý jóńkilip bara jatqan qara nópir qoldyń arty qyzý shaıqastyń aldyńǵy shebine aınalyp shyǵa keledi. Sultandarmen eki aradaǵy keshegi tájike boıyna tyń qýat bitirgendeı, búgingi shaıqastyń qaq ortasynda júrip qolma-qol aralaspaq. Áıtpese, keshe el aldynda eńselerin jyǵyp alǵan namysqoı kergimelerdiń qandaı shı shyǵaryp júretinderin kim bilipti! Shań kórinbeı me eken dep, art jaqtaryna aýyq-aýyq moıynyn sozyp qarap qoıady. Ázir ondaı eshteńe joq. Ábilqaıyr kókiregindegi kórkem oıdyń ne bop biterine kózi jetpeı abyrjyp kele jatqan túri bar. Aq tozańdy aspanǵa atyp arshyndap basqan aýyr qoldyń birese ol jaq qaptalyna, birese bul jaq qaptalyna shyǵyp shanshyla sholyp turady. Jurttyń júristeri shıraq. Júzderi jarqyn. Keshegi shóldi umytqan. Bárine de jaý kerekkendeı jalań-jalań etedi.

— Ýh, kórindi-aý aqyry! — dep aıqaı saldy art jaqtaǵy sholǵynshylardyń biri.

Dereý kerneı tartyldy. Sýyt júrip kele jatqan aýyr ásker aıańǵa kóshti. Mańaıda bas qalqalar birde-bir buta joq tyqyr oıǵa kelgende kilt kidirip, júzderin keri burdy. Sońdarynan eńmeńdeı jóńkigen oırat sol et qyzýymen ortalaryna kep tússin degendeı úsh tarapqa bólinip ıirilip turdy. Qazaq áskeriniń ne istep, ne qoıyp jatqanyn baıqatpaý úshin Batyr bastaǵan ushqyr qol qýǵynshylardyń aldynan qarsy shyǵyp shaıqas salady. Olar shaıqasyp jatqanda bylaıǵy ásker aq shańytty jamylyp baryp jan-jaqtarynan qamap alatyn bolyp kelisildi.

— Iá, sát! — dedi Ábilqaıyr.

— Iá, sát! — dep kúrkiredi alaman úsh tarapqa bólinip bara jatyp. Údere shaýyp kele jatqan jońǵar qoly qarsy shaýyp kep dúrse qoıa bergen qazaq qolymen satyr-sutyr shaıqasa ketti. Ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn bilip bolmas ala shań aspanǵa kóterildi.

Áıteýir shaqyr-shuqyr naızalasqan temirlerdiń saldyry, jylqy shurqyry, birin-biri alysa almaı júrgen saıypqyrandardyń ójeńdeı ókire til qatysqan dóreki daýystary estilip qoıady. Sol bir ájeptarqy daýystar kóbeıgen saıyn álgi kóz kórsetpes ala shańyt ta jabaǵydaı uıysyp qoıýlana tústi. Manaǵy jarqyrap kókte turǵan kún kóziniń de qaıda batyp quryǵany belgisiz. Jerge qarasań da, kóretiniń — týyrylǵan qoıý shań, kókke qarasań da, kóretiniń — týyrylǵan qoıý shań.

Ústindegi adamynan aıyrylyp, quıryǵyn teýip shyqqan tul attar ala shańnyń arasynan sytyla qashyp, quıryq-jaldary qan-qan bolyp bet aldy qula túzge bezip barady. Bir-birine uzynda óshi, qysqada kegi qalǵandaı, óńmeńdeı, ózeýreı umtylyp, temir úzeńgini qabyrǵalaryna kenedeı qadaltyp, moıyn omyrtqalary byrt-byrt úzilgenshe tuqyryp, tirsekteri maıysyp, jilinshikteri kúl-talqan bop úgilip túskenshe jer tabandatyp turǵyzyp qoıyp, qyzyl keńirdek bop julqylasqan opyr-topyrdan qutyldyq pa, qutylmadyq pa, kórmegenimiz endi eki aıaqtylardyń taqymy bolsyn degendeı aldy-artyna qaramaı zytyp beredi.

Eki aıaqtylardyń, biraq, olarmen esh sharýalary joq, jandarymen qaıǵy bop júr. Sol baıaǵylarynsha alaman-asyrdy salyp jatyr. Gúrs-gúrs qulap jatqandar qanshama, at jalynan aıyrylmaı ókirip-baqyryp jan daýysy shyǵyp shyńǵyryp jatqandar qanshama, aıaq alyp júrgizbesteı bop jaırap jatqan kóp ólikke súrinip murttaı ushyp, mert bop jatqandar qanshama, jerge túsken boıda at tuıaǵynyń astynda qap, tirileı taptalyp jatqandar qanshama... Kóp jylqynyń saýyryn qyzyl barqyt jabý japqandaı qan jýyp ketipti.

Álginde ǵana qolmen qoıǵandaı qyp kóz aldyna elestetken keremet shaıqasynyń nege aınalyp ketkenine ózi de jóndep túsinbegen Ábilqaıyr mynaý ıý-qıý dúrbeleńge eshqandaı qatysy joqtaı qaıran qalyp qarap tur. Kimdi-kim shaýyp túsirip jatyr, kimdi-kim keńirdekten alyp qylǵyndyryp túsirip jatyr, kimdi-kim er ústinen alyp uryp jerge atyp jatyr, kim qylysh ta tımeı, naıza da tımeı joıqyn dúbirdiń ekpinine shydaı almaı attan domalap túsip jatyr — aıyryp bolar emes. Kim batyrlyq jasady, kim qorqaqtyq jasady, kim ólermendikke basty, kim qandaı tásil qoldandy — o da belgisiz.

Munshalyqty alasapyrandy, munshalyqty qym-qýytty belgili bir arnaǵa, belgili bir júıege salý esh múmkin emes sıaqty. Sóıtse, soǵys degen de topalańnyń bir túri eken ǵoı. Bir bastalýy muń eken, bastalǵasyn qaý shópke tıgen órtteı qaýlap júre beredi eken.

Qanshama suńǵyla qol basshy, qanshama erjúrek batyr bolsań da, júıesizden júıe tabý, maǵynasyzdyqtan maǵyna tabý qoldan kelmeıtin sharýa eken. Aǵyl-tegil qan tógilgen jerde aqylǵa tizgin tıe qoıa ma! Jurt ábden elirip alǵan. Ólgenderine qarar emes. Mynaý orta jolda bir aılapat oqpanǵa tap bop, qurdymǵa jóńkigen joıqyn darıanyń taý-taý tasqynyndaı alapat surapyl eshteńeni shashaý shyǵartpaı, bárin de opyr-topyr óz kómeıine tyǵyp, obyrlana qylǵytyp baqty.

Ábilqaıyr áli qaıran. Manaǵy typ-tyńǵylyqty, túp-túsinikti jospary qaıda? Jelge ushqany ma? Mynaý uly súrgin aıqaı topalańda dýyldap shekeńe shapshyǵan ystyq qannan, kóz aldyńdy tutasa kómip alǵan soqyr yzadan, qylyshtyń syńǵyry, úzeńginiń sartyly, kirsh-kirsh kirgen kók súńgi úni kúsheıgen saıyn elire, lepire túsken áldebir ázázil jelikten basqa ne bar? Bul aradan aqyl ne alady, sana ne qarq bolady! Endeshe mynandaı joıqyn qımyl, qym-qýyttyń ústinde adam ańǵa aınalady. Shynynda da, mynaý umar-jumar alysyp júrgender adam emes, ańdar. Qazaqtar da, oırattar da emes, temir tor, tar qamaýdan bosanyp shyqqan qabylandar, qotanǵa tıgen ash arlandar. Olarǵa mynadaı jelik ústinde eshteńe deýge, bylaı júr, bylaı tur deýge tipti de bolmaıdy.

Qolbasshynyń bar danyshpandyǵy qol astyndaǵy eki aıaqty pendelerdi qaı ýaqytta, qandaı jerde, qalaı ańǵa aınaldyra bilýinde ǵana eken. Odan ári ol bolyp jatqan opyr-topyr oqıǵaǵa tyrnaqtaı da áser ete almaıdy.

Alys-julysqa bir túsip ketken eki aıaqtylardan sosyn qaıtyp eshqandaı aqyl, eshqandaı pátýa izdeme...

Ábilqaıyr, mine, keshegi táýekeliniń durys bolǵanyn álde teris bolǵanyn bile almaı qaralaı pushaıman bolyp tur. Óıtkeni mynaý qyrqystyń nemen tynyp, nemen aıaqtalary áli belgisiz.

Sol bir álem-tapyryq, alaman-asyr tús aýǵansha sozyldy. Tús aýǵasyn manaǵy kóz kórsetpes qoıý shań seıileıin dedi. Ol eki jaqtyń da qatarynyń seldiregeni. Shaıqasty bul baǵyttarymen soza berse, jeńgen qurly da qansyrap jeter syńaılary bar. Jońǵarlar ábden qandaryna qaraıypty. Ólispeı berise qoıar túrleri kórinbeıdi. Shań seıilgen saıyn ortaǵa oıysyp, tas túıin bop toptanyp, qatarlaryn jıiletip, aralaryna at sińirtpeı, jan-jaqtan japa-tarmaǵaı tap bergenderdi qaqshyp salyp qarap tur. Búıte berse, bul aradan qazaqtardyń aman qaıtatyndary az bolar. Ne istemek kerek? Mynaý jumylǵan judyryqtaı bolyp tutasyp alǵan jońǵar qolyn qaıtkende ydyrata alady? Shirkin, osyndaıda zeńbirek bolar ma edi! Anaý tas túıinniń tóbesinen tomp etkizip bir dopty tastap jiberseń, kúlderi kókke ushar edi-aý! Biraq, ondaı sumdyqty oılap tabatyn jıren saqaldy qazaqqa qaı qudaı beripti! Báse, áne qarashy. Qazaqtardyń mynaý ajalǵa bastaryn tigip, ábden qandaryna qaraıyp qasqıyp turyp alǵan qaharly shoǵyrdan júrekteri shaılyǵaıyn depti. Semser siltesteri tym suıylaıyn depti. Sonda da, ólermendikke basyp ilgeri umtylady. Quddy bir otqa júgirgen kóbelekteı birin-biri basa kóktep óńmeńdeı túsedi. Álgi bir tastúıin shoǵyr naıza darytar emes. Elire shaýyp janaı shaıqasqandar qanaty kúıgen kóbelekteı jalp-jalp qulap jatyr. Aqkóz jaýǵa qaıtadan jelik bitipti. Arshyndaı qımyldaıdy. Qazaq qoly báribir jantalasa shaýyp, sol tusqa baryp uılyǵysyp jatyr. Manadan beri órge shapshyǵan tentek kóńili kenet júreginiń basyn ash tóbettiń azý tisindeı qomaǵaılana qarpyp kemire bastady. Apyraı, bul joly da tóbesi qyltıǵan jeńis zyp berip qaıta joǵalar ma eken? Endeshe bunyń bir jola kúıregeni. Ábilqaıyr bul shaıqastan kezekti bir eńse tikteýdi emes, aqkóz jaýdy tuqym-tuıaǵymen tıpyldap túgel qurtyp jiberetin aıtýly jeńisti dámetip edi. Onda ar jaǵyndaǵy qaptaǵan qalyń qytaılarmen aıqasyp jandary muryndarynyń ushynda júrgen jońǵarlardyń baıaǵyda Aıakózde suramaǵan saýǵasyn osy joly suraýy múmkin edi. Onda qazaqtyń jońǵardaǵy óshin alyp bergen Ábilqaıyrdyń aldyna kim shyǵa alady?! Kim bilipti, keshegi Ordabasyndaǵy aq kıiz buǵan tek qazaqtyń qyl shashaqty týyn ǵana emes, ortaq altyn taǵy men altyn tájin de alyp berer. Kórdiń be, sóıtken jeńis te, mine, qaq ortada qalyp, qıamettiń qyl kópirine tirideı tap bolǵan pushaıman toptyń yzaly semserinen kózapara kúırep barady. «Apyr-aı, bir amaldaryn tappaǵany ma?» Han kózi qantalap álgi alaman-asyr jaqqa qaıta kóz tastady. Sol baıaǵy qanjosa...

Ábilqaıyrdyń kóz aldy buldyrap qoıa berdi. Manaǵydan beri dúnıedeginiń bárin qońyr toqty soıǵandaı ushalap-múshelep turǵan qasapshy qara aqyly kenet pyshaǵy ótpeı qalǵandaı múdirip, jigeri qum bolyp, mıy zeńip barady. Júreginiń basyn úreı emes, ýdaı kermek yza tutyp alypty. Qos shekesi shytynap, qulaǵynyń túbi shyńǵyryp sala bergeni nesi?! Kózin tars jumyp aldy. Mıyn zyńyldatqan ájeptarqy únder óshti. Apyraı, esh aılalary qalmaǵany ma?.. Jan ushyrǵan sanasy, qapelimde, oı taba alar, pikir túıe alar emes. Kóz aldynda shyr kóbelek aınalyp júrgen qyzyl jolaq, kók jolaq, sary jolaq sáýleler uıysa-uıysa bir qıyr-shıyr kómeski elesti tiriltti. Túlki... It... Joq... túlki... Baıaǵyda Máti bıdiń aýylyna bara jatqanda kózine shalynǵan, sosyn qaıtyp kóp elesteı qoımaǵan sol bir jumbaq haıýan, mine, endi aıaǵyn jalap qyzyl tazy bop qyńsylap, tóńireginen shyrq úıirilip shyqpaı júr. Quıryǵyn jymyp alǵan ba qalaı... Baıaǵyda jymsıyp kúlgen adamdaı yrsıa qaraıtyn sıaqty edi. Bul joly óıtpedi ǵoı. Teńgeshik kózi laıytyp, birte-birte bóksesin kótere almaı, qıralańdap qulap bara jatqandaı... Aý, buǵan ne kóringen! Qulaǵyna bir jer qaıystyra kúrkiregen ún keledi ǵoı... Bireýler aıdala aıtaqyrǵa qulan qýyp kele jatqandaı... It... Qulan... Ań... aran... A!

— Abylaı! Abylaı!

— Manadan beri bunyń tý syrtynda shaıqas salyp júrgen Ábilmansur qoly da álgi qyzyl qýyrdaq bolyp jatqan jaqqa qaraı oıysypty. Ol mańaı — sol baıaǵy alaman-asyr. Kóz aldyna baıaǵy sol qan qasap keldi. Shynynda da, mynaý baıaǵy aran ǵoı... Onda da elirgen túz taǵysy ólgenine qaramaı osylaı óńmeńdep baǵýshy edi ǵoı. Birin-biri kımeleı ilgeri umtylǵan qazaq qolynyń sol ólermen qulandardan nesi ózge? Myna túrlerimen qazir-aq jýadaı jýsap qalady emes pe? Apyr-aý, mynaý jurtqa ne kóringen? Mynaý baıaǵy aran ekenin kórmeı tur ma? Baıaǵy talaı ań aýlaǵandary, talaı tórt aıaqtyny tap osylaı talapaıǵa jyqqandary esterine túspeı me! Endeshe, nege óńmeńdeıdi? Taýlary shaǵylǵansyp keri lyqsyp qashpas pa? Sonda mynaý qapıada jandármen aıla taýyp aıdyndary asa bastaǵan aqkóz jaý sońdarynan tura kelip qýmas pa! Qýdy-aq, anaý jumylǵan judyryqtaı tas túıin ydyramas pa! Taǵy da bul ózinen basqa eshkimniń esine kelmedi? Taǵy da amaldy ózi tapty. Endi, muny olarǵa tezirek jetkizýi kerek. Sonda kimge aıtqany jón? Baraqqa aıtyp onsyz da butqa tolyp júretin nemeni erteń shalqaqtatyp shańyraǵyna túkirtkizip qaıtedi! Batyrǵa aıtsa, keshegi máslıhattaǵy astam sóziniń ýyn qaıtarǵysy kelgeni ǵoı dep uǵar... Sámeke men Ábilmámbet te bir. Baraq ta bir... Sonda aıtsa... Iá... sol durys... Keshegi máslıhatta bosaǵadan attamaı uryn kelgen kúıeýdeı syzylyp otyrǵan sypaıy sultan Ábilmansur keldi kóz aldyna. Jurt qyzylsheke bop aıtysyp jatqanda ol ún qatqan joq. Ne «Seniki durys!» — dep eshqaısysynyń sózine bas ızegen joq. Únsiz kirip, únsiz shyǵyp ketti. Bar bolǵany on toǵyzdaǵy jigitke osynsha sabyr qaıdan bitken?.. Ony oılaǵanda bir kezdegi ózi esine tústi. Ózi de osylaı boıyn jasyryp baǵyp edi ǵoı. Ábilmansur ol da, mine, úndemeı kelip, Bulanty qyrǵynynda bir-aq kózge túspedi me! Sabalaq-sabalaq sary at minip qalyń jaýǵa: «Abylaılap!» jalǵyz tıip, baýdaı sulatqan Ábilmansur sultan sol shaıqastan Sabalaq batyr atanyp qaıtqan-dy. Ol bul joly qol bastap keldi. Eki jaǵyna qylysh janyǵandaı qarasur tomaǵa kóz sultannyń ón boıynda bir oq jylandaı ysqyrynǵan sýyq yzǵar bar. Sonysynan ba, Ábilqaıyr da odan boı tartyp, áli ishin ashpaı keledi. Biraq, ondaı bolǵaly turǵan súleıdiń osy kezden yq jaǵyn ala bergen kim-kimge de zıan emes. Túbi jyly qabaq ańdatar bolsań, qapy qalmas tusyń osy! Álgi oıyńdy soǵan aıt! Álde kesheli beri kózderin alartyp, kómeılerinde tútindep jatqan byqsyq shalany baıqatpaıyn dep ezýlerin jymqyra tistenip alǵan Jádik áýleti onyń da qulaǵyna jarmasyp birdeńe dep úlgerdi me eken? Biraq, mundaı-mundaı kergige alǵash túsip otyrǵan bala sultan bas sultannyń bul yqylasyn báribir umyta qoımas. Endeshe, bul turysy ne turys?

— Áı, Myrzataı!

Han týynyń astynan shyqpaıtyn káýkime neme qaıda joǵalyp ketken. Áne, bir aıdalaǵa qolyn bulǵalap turǵan sol emes pe?

— Aldıar taqsyr! Aldıar taqsyr!

Kóldeneńdegen myna bireýi kim edi! Jaly tizesine túsken qara atty. Baraqtyń qolynan ǵoı. Bul ne ǵyp júr? «Mynandaı qıamet tusynda aıtar qandaı pármeni bar eken? Bilip kel!» — dep Baraq qoı jiberip otyrǵan. Oǵan tiride aıtsyn ba! Ony kórse de kórmegen bop teris aınala berdi.

— Áı, Myrzataı qaıda qurydyń?

— Aldıar taqsyr, men mundamyn!

Jolbarystaı shubalǵan uzyn aıǵyrdyń ústindegi hannyń ar jaǵynan qula jırendi Myrzataı qaptaldasa berdi. Sóıtse, han qasyna qol basylardyń bárinen de bir-bir shabarman kelip jıylyp qalǵan eken. Álginde ǵana abdyrap turǵan han dereý boıyn jıyp ala qoıdy.

— Myna qazaqqa ne kóringen, — dedi ol sańqyldaı sóılep. — Aranǵa júgirgen qulandaı bári bir jerge toptalyp ne kóringen? Ózderinde mı bar ma, túge! Bar, Ábilmansurǵa aıt, anaý tobyrdyń ókpe tusynan keýdelep bir kirsin de, qalmaqtyń qalyń naızasynan qaımyqqan bop, jalt berip keri qashsyn. Sonda jaý et qyzýymen qýyp bermes pe eken? Top bir ydyrasa, ar jaǵyn ózderi biledi ǵoı.

— Qup taqsyr. Uqtym! — dep Myrzataı atyna qamshy basty.

— Aı, aqylyńnan aınalaıyn, han-ıem-aı! Taýyp kettińiz-aý. Myna tyǵyryqtan basqasha qutylýdyń joly joq eken ǵoı!

Jan-jaǵynan antalaı toqtaǵan kóp shabarman jamyraı jóneldi.

Ábilqaıyr kózi jalt ete qap, shubar aıǵyrdy bir shapshytyp toptan shyǵyp, anadaı jerdegi oımaqtaı ashyq alańǵa baryp, taltaıyp tura qalyp edi, manadan beri attyń búıirin temir qursaýdaı qysyp turǵan eki aıaǵyn úzeńgige shireı tebinip qalǵanda áldene kútir ete qaldy.

— Oıbaı, han-ıem, taralǵyńyz úzilip ketti ǵoı!

Áldekim atynan domalap túsip taralǵysyna jarmasty. Aıaǵyn jalaǵandaı bop, qaıys taralǵynyń bir úzigin aýzymen tistep, qaıta jalǵaı bastady. Anadaı jerde qańtarýly turǵan qara atqa kózi túsip, álgi járeýkeniń kim ekenin bile qoıdy. Baraqtyń shabarmany eken. Oǵan júzin de burmaı, maıdan jaqqa masattana kóz tastady.

Manaǵy at sińirmeı, naıza batyrmaı turǵan tastúıin oırattyń ortasy oıylypty. Jan-jaqqa tartynshaqtap shegingen qazaq áskeriniń qanattaryn tyqsyra qýamyz dep júrip bytyrap ketipti. Jaý týy ortada oqshaý qapty.

Manaǵy manaǵy ma! Qandy shaıqas endi qyzǵan. Ana jaqta da ókirip qulap jatqan jońǵar! Myna jaqta da ókirip qulap jatqan jońǵar! Qazaqtar qaıtadan elirip alǵan! Ár rýdyń keńirdekterin jyrta salǵan urandary qulaǵyna maıdaı jaǵyp barady. Bul esil-derti shaıqasta bolyp, aldyna kelip, qolyn kókiregine aparyp taǵzym etip turǵan Bolattyń tóleńgitin de kórmepti ǵoı..

— Aldıar taqsyr! Aldıar taqsyr!

Qulaǵyna eshteńe kirmeıdi. Maıdan dalasyna qarap eki ezýi eki qulaǵyna jetip yrjıa kúlip tur. Tóleńgittiń kózi sharasynan shyǵyp ketken. Tańdansyn, tańdansyn! Tańdanbaǵanda qaıtsin! Ábilqaıyrdyń yrjalaqtap kúlgenin kim kórgen. Ony kórý de bir, temirdiń gúl shashyp, kirpiden túbit qyryqqandy kórý de bir! Tańyrqa... Tańyrqa... Ábilqaıyr búgin kúlmegende qaıda kúledi. Jetesiz neme-aý, bunyń betinen maı shyǵyp kele me eken! Odan da anaý shaıqas salyp júrgen saıypqyrandarǵa qarasaıshy! Shirkin, dúnıe óz ámirińdi buljytpaı iske asyryp jatqan qaraqurym jurtqa osylaı syrttarynan masattanyp qarap turýdan asqan baqyt bar deısiń be! Seniń kókiregińnen shyqqan sanaýly sóz jurttyń kókireginen aǵyl-tegil qan bolyp aqtarylyp jatyr. Seniń talaı tún basyńdy qatyrǵan oılarǵa qaraıǵan jurttyń alsha moıyny talsha bop qıylyp túsip jatyr. Seniń kókiregińdegi kókeıtesti nıet bireýdiń baǵyna, bireýdiń ajalyna, talaıdyń qashyp qutyla almas taǵdyryna aınalyp jatyr. Bundaı til alǵysh jurtpen aq taýdy aıyryp, qara taýdy qaıyrmassyń ba! Bundaı til alǵysh jurtpen qandaı basqynshyny da qaq mańdaıdan qaqyrata soǵyp qýyp shyǵýǵa bolady ǵoı. Átteń tek ol barlyq ýaqytta óz qol astynda bolsa ǵoı! Dúnıede eshkim betińe kelmeıtin, eshkim aıtqanyńdy eki etpeıtin óktem bılikten asqan qudiret, odan asqan sıqyr bar deısiń be? Bunyń, mine, esin kiresili-shyǵasyly qyp qaralaı mas qylyp turǵan da sol sıqyr ǵoı. Shynynda da, mynaý ne ózi? Óńi me, túsi me eken? Óńi deıin dese, qaıtip bári op-ońaı ońǵa basyp kete qoıdy?! Túsi deıin dese... Taǵy kelmeıdi. Aıaǵyn qımyldatsa qımyldaıdy. Qolyn qımyldatsa qımyldaıdy. Kózin bir jumyp bir ashady. Kúrkiregen dúbir men dúsirdi estip tur. Adamnyń tap bulaı uıqyǵa shomýy múmkin be? Qıaly deıin dese... Tap bunsha esin jıa almastaı qıalǵa batyp bul bala bop ketip pe! Joq, shyndyq... Shyndyq... Shyndyq ekenine sengisi kelgendeı kózin badyraıtyńqyrap, tóńiregine kóz salyp edi... Ár jer, ár jerge bytyrap-bytyrap shaıqas salyp júrgen shoq-shoq oırat quryp bitýge aınalypty. Qulaǵyna kelip turǵan mynaý ne saryn? Ózi bir tanys saryn ǵoı. Aý, mynaý, shynynda da, ne qylǵan yzy-qıqy. Toqta, toqta. Tipten tanys... Kúni keshe, joq baıaǵyda tap osyndaı jaǵdaıǵa tap bolǵan sıaqty edi ǵoı.

Rasynda da osy uıyqtap turǵannan saý ma?! Anaý jyldary Qarataýdan el bosqanda da jer men kókti osyndaı bir ájeptarqy ún jaılap ketken-di. Dúnıede únnen qorqynyshty eshteńe joǵyn bul sonda baıqaǵan. Qarataýdyń qolat-qolatynan shyǵyp jatqan qalaı bolsa solaı qomdalyp, qalaı bolsa solaı teńdelgen jalba-julba shubyryndy kóshter dál qazirgideı dúnıeni basyna kóterip zarlap kele jatar-dy. Jetim botanyń bozdaǵany, jetim ingenniń ańyraǵany, jetim buzaýdyń móńiregeni, jetim qoshaqannyń jaq jappaı mańyraǵany, jetim qulynnyń qońyraýy syńǵyrlap qoldy-aıaqqa turmaı kúldir-kúldir kisinegeni, tul qatynnyń betin tyrnap jyrtyna daýys etkeni, aǵadan, ákeden aıyrylǵan qaraly qaryndastyń shashyn julyp eńiregeni, myna dúnıede ne bolyp, ne qoıyp jatqanyna túk túsinbeı záresi ushqan jas nárestelerdiń kebejelerinen bastaryn qyltıtyp, ıekterin kemseńdetip jylaǵandary, attarynyń eki jaq qaptalyna kezek jyǵylyp, jaldaryn qushaqtap ap, eńselerin kótere almaı bara jatqan erlerdiń eki ıyqtary búlkildep solq-solq óksigenderi, qarajurt, qara qonysynan aýyp bara jatqan beıbaq aýyldardyń ánsheıindegi quıryǵy qaıqaq syrttandarynyń ishterin órtep bara jatqan yzalaryn syrtqa shyǵarǵylary kelgendeı toqtaı qap jer tyrnalap, moıyndaryn kókke sozyp, qoımaı kep ulyǵandary ıý-qıý qosylǵanda qandaı tas júrek, temir julyn, sińir júıke kisiniń de tóbe quıqasyn shymyrlatyp, et-baýyryn ezgilep qoıa beredi eken. Ábilqaıyr úshin zamanaqyrdyń ózi sol baıaǵy aqtaban shubyryndynyń alasapyrany bolyp elesteıdi.

Mynaý yzy-qıqy, qym-qýyt, ájeptarqy daýystar da sol bir qıly zamandy eske salǵandaı eken. Biraq, bul joly nege quıqasy shymyrlamaıdy, nege júregi tyzyldap bebeý qaqtyrmaıdy. Qaıta óz-ózinen órekpip qaralaı lepirip tur ǵoı. Nege óıtedi? Mynaý da yzy-qıqy jylaý ǵoı! Mynaý da jer-jahandy bastaryna kótergen jappaı ańyraý ǵoı... Apyraý, mynaý maýyzdaı-maýyzdaı erkekterdiń búıtip óz bastaryn ózderi tómpeshtep daýys etkenderi nesi? Nesine jylaıdy? Bes qarýy belinde, muzdaı temir qursanǵan, tepse temir úzetin erkekter asaı-musaıyn asynǵan boıda-aq qýys ózekti pendelikten aıyrylyp naızanyń ushyn synar, qylyshtyń júzin synar, dushpannyń ashýyn synar, mergenniń dóptigin synar jansyz, arsyz, bet-beınesiz óli nysanaǵa aınalmaı ma? Ony adam dep kim aıaýshy edi! Táıiri, myna oırattar sony bilmeı me? Túp-túgel ıt bolyp ulyp ketkenderi nesi? Ulyǵan ıt pen jylaǵan jaýdy kim músirkesin! Ózderi shetinen sheke-tamyrlary badyraıyp yzaqor bop keledi deıtin. Shaqar adamdardyń ábden amaly taýsylǵanda qatynsha dolyryp, óz shashtaryn ózderi julyp ókirip qoıa beretin ádetteri emes pe! Mynalar da jandarynan túńildi bilem. O toba, buny da kóretin kún bar eken ǵoı. Shirkin, osyny baıaǵy ala-topalańda arystarynan aıyrylǵan beıbaq jesirler kórer me edi! Shirkin, mynany baıaǵy alapatta bozdaqtarynan aıyrylǵan jyrtyq ókpe analar estir me edi! Shirkin, baıaǵyda jedeldes aǵa-inilerinen aıyrylyp, tún balasy óksik atyp jata almas aı júzdi arý qaryndastar bolar ma edi! Olar mynaý qyzyl qyrǵyn shaıqastan shyqqan qazaq sarbazdarynyń ózderi túgili astaryndaǵy aq ter, kók ter attarynyń tolarsaqtan qan keshken satpaq-satpaq shashasyn aıqara qushaqtap ap súıgen bolar edi! Qýanǵandarynan aǵyl-tegil jylaǵan bolar edi. Qýan, qazaq! Qazaq, qýan! Seniń de eseń qaıtyp, óshiń qanar kún bolady eken. Shirkin, mynaý josylyp jatqan qara qandy, shashylyp jatqan kóp ólikti, mańdaılaryn erdiń qasyna soǵyp eńirep bara jatqan ata dushpandaryna qapıada opat taýyp armanda ketken asyl azamattar, bir sátke bolsa da, qara jerdiń astynan bastaryn kóterip, kóz qıyqtaryn bir salar ma edi! Oı, dúnıe-aı, buǵan da jeter, buny da kórer kún bar eken ǵoı. Óli arýaq, tiri halaıyq rıza bolsa, búgin rıza bolar. Bundaı kúndi kórgizgen kim, bundaı baqytqa jetkizgen kim? Ol Apyraý, mynaý myna Ábilqaıyr... Bosaǵa baqqan Óseke tuqymynyń qaradan shyqqan qatynynan týǵan kem abyroı, kem násil tóli! Osy bir shoıyn ezý, syz qabaq sursha jigittiń eń bolmasa ezýin jıyrar kúni bolar ma eken deýshi edińder ǵoı! Al, mańdaılaryńa múıiz shyqsa, kórip alyńdar! Jymımaq túgili eki ezýin jınaı almaı saqyldap kúlip turǵan joq pa?! Al, endi ne deısiń, jurtym?! Budan keıin de meniń betime aıtar aıyptaryń men syrtymnan aıtar ǵaıbattaryń bolar ma eken?! Kórińder, kórip alyńdar! Endi mundaı joıqyn jeńisti mańdaılarymyzǵa jaza ma, joq pa?! Ulyǵan ıtteı shýlap bara jatqan ata dushpandaryńnyń ańyraǵan daýystaryna qulaqtaryńdy ábden qandyryp alyńdar! Bundaı baq taǵy basyńa qona ma, joq pa?! Qapy qalma, halqym, qýan, qyzyqta! Bul bir seniń mereıińniń artqan kúni! Tý, tý, myna dúnıe ne bolyp barady ózi?! Jer men kóktiń shyr kóbelek aınalyp ketkeni nesi?! Taqtaıdaı tegis jalpaq jazyqtaǵy sansyz ólik topan sýdyń betindegi salyndydaı qalqyp barady ǵoı, túge! Aý, mynaý ózin shyr aınala atanaqtap shaýyp júrgen ne boldy? Baıaǵy qyzyl túlki me? Joq... Joq... Álginde ǵana kózine elestep ketetin qyzyl tazy emes pe?! Mana bul qıralańdap belin kótere almaı jatqan sıaqty edi ǵoı. Endi qoldy-aıaqqa turmaı tyzaqtap shaýyp ketken be! Ózi buǵan birte-birte jaqyndap kele me, qalaı? Shalǵaıyna oratyla ma, qalaı!! Aıaǵyn jalaı ma, qalaı?! E, kópten beri kóńilin qyzylqurt bop jep jatqan álgi bir baqyt degenniń ózi osy bolǵany da! Keıbireýler ony aspandaǵy juldyz deıtin... Endi bireýler zeńgir kókte ushyp júretin sıqyr qus deıtin... Qaıdaǵy juldyz... Qaıdaǵy qus... Sóıtse, osyndaı bir járeýke kúshik eken ǵoı! Baqyt degen eshqashan mańdaıyńa qonbaıdy. Baqyt degen árqashan osylaı shalǵaıyńa oratyla júredi, aıaǵyńdy jalaıdy. Sosyn da sen ony baıqaı bermeısiń. Má, má, jalaı ǵoı, kúshigim, jalaı ǵoı! Shapqylap qal, kúshigim! Osylaı tóńiregimnen shyrq aınalyp shyqpa, kúshigim! Osynyń ózi aqylynan aljaspasa jarar edi... Mańaıynan mynaý járeýke kúshikten basqa eshteńe kórmegeni qalaı? Álgi bir qym-qýyt jylaý qaıda? Álgi bir qyzyl-qyrǵyn shaıqas qaıda? Myna bireý jalbańdap shaýjaıyna nege oratylady? Kim ózi? Qamshysyn kótere berip edi... E, álgi tóleńgit áli ketpegen eken ǵoı! Bolattyń jylmań tósi munda ne qyp júr? Tisi aqsıyp ne deıdi ózi? Qulaǵyna aýyzyn tósep nege ókireńdeıdi. Ne deıdi, túge? «Han óldi!» deı me?.. Qaıdaǵy han... Táýke baıaǵyda ólgen joq pa edi... «Oq tıdi!» — deı me? Búgin kimge oq tımeı jatyr?! Oq tıgen kisini, tipti opat bolǵan kisini sanap taýysa alarmysyń? Biraq, jeńdik qoı, áıteýir! Ata jaýdy tuqym-tuıaǵyn qaldyrmaı qyrdyq qoı, áıteýir?! Joq, osy álgi jylap júrgender qaıda ketken? Qashyp ketken joq pa? Qashqanda qaıda qutyla alar deısiń? Qazir bárin qýyp baryp kózderine kók shybyndy úımeletedi ǵoı!

— Nemene?

— Aldıar taqsyr, Bolat hanǵa oq tıdi.

Ábilqaıyr sol eki ezýine ıe bola almaı yrjalaqtaǵan qalpy. Onyń myna turysyna túsine almaı dal bop turǵan tóleńgitke endi qaıtyp suraq ta qoıǵan joq, jaýap ta bergen joq. Basy shyrkóbelek aınalyp barady. Shapqylaǵan qyzyl tazy áli shyr aınalyp shyqpaı júr. Osynyń ózi eseńgirep qalǵannan saý ma?! Meıli, eseńgiresin... Eseńgiretpegen, esten tandyrmaǵan baqyt baqyt bop pa! Meıli, meıli... Álgi tóleńgit ne dedi osy? Qaıda ózi?

Jan-jaǵyna qarasa, álginde ǵana shaýjaıyna oratylyp júrgen tóleńgit te, shyrq aınalyp shapqylap júrgen qyzyl tazy da joq. Aıdalada ańyrap jalǵyz ózi tur. Jaırap jatqan ólik. Aǵyp jatqan qyzyl qan. Manaǵy bir ańyraǵan daýys alystap ketken. Olardy qýyp jetip qurtpaı mynalar nege osharyla qalǵan. Áıda, kettik! Atyna qamshy basty. Áldeqashan qyr asyp, kóz ushynda shańy qyltyldap bara jatqan jońǵarlardyń sońynan salyp keledi. Tek Bókenbaı erdi, Eset erdi. Bylaıǵylary tyrp etpeıdi. Nege búıtedi? Emine shaýyp keledi. Biraz shapty. Oırattar aldy-arttaryna qarar emes, aǵyzyp barady. Bir ýaqytta Bókenbaı qatarlasty.

— Aldıar, artymyzda qol seldir! Aldymyz — jońǵardyń ulysy. Qolaısyz birdeńege ushyrap qap júrermiz. Qaıtaıyq. Onyń ústine Bolat hanǵa oq tıipti. Ál ústinde jatyr deıdi. Álgiler soǵan qaraılap qalǵan shyǵar. Qaıtaıyq, aldıar.

Qap, jońǵarlardyń týyn aman jiberip qoıǵanymyzdy qarashy! Eshkimin qaldyrmaı túgel qyryp tastaýymyz kerek edi. Bul jeńisimiz de jartykesh jeńis boldy-aý. Áskerin osy arada túgel jaıratyp, İle boıyndaǵy ulystaryn da shaýyp ap qaıtqanda qatyp ketetin edi. Baıaǵy aqtaban shubyryndynyń esesi sonda qaıtatyn edi.

Olar qaıta oralyp kelgende ál ústindegi Bolatty Ábilmámbet Túrkistanǵa áketipti. Baraq pen Kúshik shala-sharpy qoshtasyp óz ulystaryna tartty. Jánibek, Bókenbaı, Qabanbaılar bas sardarmen qoshtasyp, esendik aıtysyp, budan bylaı Abylaı atanar Ábilmansur sultandy ortaǵa ap oqshaý ketti.

Ábilqaıyr qasynda qalǵan Kishi júz qoly jyǵylǵan at pen jaıraǵan ólikten kóz tunatyn ushan jazyqqa qarap biraz turdy da, attaryna qamshy basty.

— Álgilerdiń ańyraǵan daýystary qulaǵymda áli tur! — deıdi Batyr.

— E, bul joly bir surapyl shaıqas boldy. Oırattardyń ańyraǵan daýysyn kúlli qazaq túgel estigen shyǵar. Endi myna jazyq Ańyraqaı atanady ǵoı, — dedi Bókenbaı.

Jer de qyp-qyzyl, kók te qyp-qyzyl. Kún endi bata bergende jańa ǵana Ańyraqaı atanǵan ulan-ǵaıyr dala qulazyp bos qaldy.

Sodan Ábilqaıyr biraz ýaqytqa deıin uıqysyraǵan kisideı del-sal júrdi. Anadaǵy shaıqas esinen shyqpaıdy. Jylmıǵan jazyq, jaıraǵan ólik, eńiregende etekteri tolyp bezip bara jatqan jońǵarlar... Biraq, ol elester baıaǵy maıdan dalasynda turǵandaǵysyndaı kóńilin birlep, raqatqa batyrmaıdy. Sý betinde júzip júrgendeı bir jansyz súldeler... Abyr-jubyr qımyl-qybyrlar... Eńkildeı qashqan jońǵardyń eńiregen daýystary da qulaǵyna kelmeıdi. Arada sonsha kóp ýaqyt óte qoıǵany ma?! Nege sonsha tez umyt bop qalǵan? Búginde eki qazaqtyń basy qosylsa, Ańyraqaıdy aıtady. Sol bir jelpingen áńgime munyń mıyna kirip te shyqpaıdy. Oǵan eshqandaı qatynasy joqtaı... Mańynan júrmegendeı. Tipti sol el aıtyp júrgen shaıqas atymen bolmaǵandaı. Ordabasy jıyny degen jıyn da ótpegendeı. Mynaý dúnıede eshqandaı Ańyraqaı, eshqandaı Ordabasy joqtaı. Sonyń bári san tarapqa sandalyp ábden dalbasa bolǵan sananyń shym-shytyryq sezimder sergeldeńinen mezi bop, júndeı tútilip kete jazdap júrgen júıkeni tynyshtandyrý úshin ádeıi oılap taýyp júrgen aıla-sharǵysyndaı. Áıtpese, ondaı ulanasyr shaıqas bolsa, onyń aıaǵy osylaı qıyrman-shıyrman bop bite me? Ordabasyndaǵy jıyndaı pátýaly máslıhat bolsa, onyń aqyry osylaı aıaǵy qurdym bop kete me!..

Sergeldeń kóńil kúnine qyryq qaıtara oılanyp, qyryq qaıtara tolǵansa da, osy bir eki ázázil suraqtyń yndynyn qandyrar turlaý, toqtam taba almaıdy. Eki udaı sana birde: «Bunyń bári de ánsheıin laqap. Armanshyl kóńildiń qaıdaǵyny qaıdan taýyp ap júrgeni. Senbe, senbe!» — dep azǵyrsa, birde: «Bári de ras áńgime. Esińnen qalaı shyǵyp kete qoıdy. Shaıqas ta, jıyn da tap bıyl, bıyl bolǵanda da osy úsh-tórt aılyqta bolǵan oqıǵa. Bolmady deseń, dostaryńdy qoıyp, atarǵa oǵy joq qastaryńnan baryp surashy! Ne der eken? Túrkistandaǵy Ábilmámbet bazarǵa barǵan kez kelgen maıtymaq bıdi ustap ap: «Ábilqaıyr altyn taqtyń ıesi, áz Táýkeniń balasy Bolat han ólip jatqanymen sharýasy joq, bir bes júz jońǵar aman ketti eken dep talaǵy tars aıyrylady», — dep qustanalap jatpasa, qydyra jaldy qara atty taıpalta jorǵalatyp, jal-jaldyń basyndaǵy ár aýyldan baǵylan jep júrgen Baraq: «El bolyp qaırat qylyp jetken jeńisimizdi Ábilqaıyr taǵy da bir ózi ıemdenip ketpekshi... Baıaǵy Jaıyq boıyndaǵy qalmaqtarmen bolǵan shaıqastardaǵy azǵantaı abyroıdyń bárin óz qanjyǵasyna óńgerip ketip dándegen. Bul joly qysyltaıań jerde Abylaı aıla tappaǵanda urystyń artynyń «qoı boldy» bop ketýi ábden múmkin edi», — dep káýkip otyrmasa, maǵan kel! Al, Abylaı eshkimge ol jaıynda eshteńe dep lám-mım til qatpaıdy. Ótirik te, ras ta demeıdi. Biraq, sol soǵysta kózge túsken Jánibek, Qabanbaı, Bógenbaı, Baıan, Syrymbetterdi shatyryna kúnde shaqyryp alyp májilis ashady da jatady. Jońǵarlardan Ańyraqaıdaǵydan da asyryp ósh alýdyń qamy bolmasa, qatyn ústine qatyn alýdyń jaıyn aqyldasady ǵoı deısiń be? Ańyraqaıda qyzyl qyrǵyn shaıqas bolmasa, Balqash boıynda aman barǵan Bolat qaǵyndy tıip qaıtys boldy ǵoı deısiń be? Boldy! Bolǵanda qandaı! Ol soǵysta jurt ne dese, o desin, tek seniń aqylyńnyń arqasynda ǵana jeńdik. Odan da zor abyroı tabatyn ek, «arqar» urandastaryń aqyry aıaqtan shalyp tyndy», — dep qaqyldaıdy.

Qansha aıtsań da, mıyna kirmeıtin ker qulaq sana taǵy kúmiljıdi. «Aý, sonda qazaq ólgende kórgen aıtýly jeńisin araǵa aılar túser-túspeste osylaı aıaq asty qyla salǵany ma?» — dep kergıdi. Kúmiljip sóılep kúńirsitip baǵatyn Kúdik kólgirge shybyn-shirkeı bop shyqshyty shytynaı qalatyn shyndyq paqyr taǵy da kúıip-pisedi. «Múmkinbesi nesi-aı! Aǵaıyndaryńdy búgin kórip otyr ma ediń! Ordabasyna deıin eńselerin jyqtyryp barǵan baıaǵy aqtaban shubyryndynyń tusyndaǵy abyroısyzdyqtary ǵoı. Keshegi Ańyraqaıda dittegen jerden shyǵa almaǵanda bar uıatqa sen qalatyn ediń. Olar: «Ábilqaıyr óıtpegende, búıtpegende bylaı bolatyn edik», — dep keý-keýleser edi. Qudaı saqtaǵanda, shaıqastyń aldynda aýyzyńnan ne shyqsa, shaıqastyń tusynda sonyń bári aýmaı-tókpeı keldi de qoıdy. Saǵan ondaı abyroıdy «Alash» urandylar qıǵanmen, «Arqar» urandylar tiride qıar ma! İzdegenge suraǵan degendeı qaıdaǵy bir qańǵyma oq at ústinde qaýqıyp turǵan Bolatqa tıer me! Seni degenińe jetkizbeýge tamasha syltaý tabyldy. «Han ólip jatqanda shaıqasty qaıdan jalǵastyramyz. Onsyz da jeńdik qoı!» desti. Bolat ólip, aǵa hannyń taǵy bosaǵaly turǵanda olar ólse de, saǵan erer me! Erteń taǵy da taq talasqa túskende oırattyń áskerin de, ulysyn da tıpyldap shaýyp qaıtqan bas sardar turǵanda qalǵan sultandar qalaı baq synaı alady?! Ondaı bas sybaǵany saǵan nege buıyrtyp qoısyn! Oıda joq ólimdi paıdalanyp, seniń oıyńdy aqyryna deıin oryndatqyzyp shyǵartpady. Ol úshin áýeli Ábilmámbet aıla jasady. Ajal aýyzynda jatqan ákesine jany ashyǵan bop, jurtqa qaramaı Túrkistan asyp ketti. Onyń búıtip búırekten sıraq shyǵarǵany Sámeke, Baraq, Kúshikke jaqsy boldy. Olar da jalma-jan óz ulystaryna taıyp turdy. Bylaı qarasań, kórer kózge qıanat jasaǵan eshkim joq. Ábilmámbetke aıtqyzsań: «Altyn taqtaǵy aǵa han ólip jatqanda qanǵa qunyǵyp qaıtip soǵysa beremiz?» Qalǵandaryna aıtqyzsań: «Bir jaǵynan han ólip, bir jaǵynan Ábilmámbet qara jamylyp jatqanda biz qaıtip qalaıyq. Jeńer jońǵardy jeńdik, odan arǵysy ólermendik bolar edi». Tek seniń ǵana júregiń qan qaqsaıdy. Olarǵa da keregi sol, seniń degenińe jete almaǵanyń. Jeńistiń aıaqsyz qalǵany. Seniń upaıyńnyń túgeldenbegeni. Endi, mine, Bolat ólgeli qansha ýaqyt ótti?! Ánsheıinde taq mingen marqumnyń qyrqy óter-ótpeste, aq óre kıizdi quraǵyta bastaıtyn tóre tuqym bul joly neǵyp tyna qaldy! «Qazir qazaqqa aǵa han saılaýdyń keregi joq, óıtkeni úsh júzdiń basy túgel emes», — dep syltaýratady. Al, shynyna kelgende, qazaqqa aǵa han qazir kerek bolmaǵanda qashan kerek bolady? Eldiń jartysy jaýdyń bodanynda, jerdiń jartysy jaýdyń tabanynda jatqanda aýyz biriktirip, arýaq qozdyrar tizgin ustaý nege kerek bolmasyn! Ondaı ataqqa «Arqar» urandynyń qaısysynyń jemsaýy jybyrlamaı júr deısiń. Biraq bári senen seskenedi. Mynandaı qıyn kúnderde birtalaı abyroıǵa qoly jetken soń, bas taq ta soǵan buıyryp kete me dep qorqady. Sol sebepti de dúnıede qazaqtyń aǵa hany, bas taǵy buryn-sońdy bolmaǵandaı, ol týraly qazir jumǵan aýyzdaryn ashpaı otyr. Árqaısymyzdyń qol astymyzda, qudaıǵa shúkir, bir-bir ulys bar ǵoı, sony shúkirshilik eteıik deıdi. Al, jeke-jeke qalǵanda, qaı-qaısysy da esiktegi qoıshynyń «Maǵan buıyrmaıtyn kóten boǵymen pissin» — degeniniń kerin keltirip, «bizge buıyrmaıtyn baqyt eshkimge de buıyrmaı-aq qoısa eken» — dep tileıdi. Bar gáp, mine, osynda!

Bir jaǵynan kúdik kúńsitip, bir jaǵynan shyndyq shyjbalańdap ár-sári bolǵan Ábilqaıyr áli bir toqtamǵa kele almaı júr. Búginde onyń jatsa, tursa oılaıtyny sol. Qandaı sheshimge bel býǵany jón?

Orys shebine jaqyn Torǵaı ózeniniń Nura taraýlaryn oraǵytyp óter múıisindegi Qaratúbekke kep qonǵannan beri bar ermegi — tarydaı shashyraǵan tartymsyz oılardyń basyn biriktirý.

Bir tustan Shalqar Nura ústirtiniń kemer shyńdary qalqalap, ekinshi tusynan Torǵaıdyń keń arnasy kómkerip, úshinshi jaǵynan bir-birine jeń ushynan jalǵasqan úsh kól - Sorkól, Kóljarma, Boranshy, tórtinshi jaǵynan aıdyn taqyrǵa ulasyp qysy-jazy shalqyp jatar Shómish kól qorshap jatatyn sıyrdyń tilindeı súp-súıir Qaratúbek, shamalyda, qaı jaýyń da jaqyndap kele almastaı aldyrmas qamaly. Ábilqaıyr bıyl sol túbekke kúz basynda qonyp, qystap shyqpaq. Teristigindegi taǵadaı oraǵytyp jatatyn Aıyr kólge irep kirip jatatyn tý túbekke malyn aıdap salsa, yǵy da jetkilikti, shóbi de jetkilikti. Qanshama qanjaýdy qysynda da onda qystaǵan mal bótekesi biteý semiz shyǵady. Al kúngeıinde Shalqar Nuranyń ústirtin jıekteı jarysyp jatqan aı taqyrdyń bir pushpaǵyna maldyń talaǵyndaı bop jalpaıa jabysqan jaıdaq kól — Baıtaq kól. Odan ushqan qus, jortqan ańnyń túr-túrin tabasyń.

Ábilqaıyr tań atsa boldy, qasyna Myrzataı men birer mergenderdi ertip sol Tar túbekke attanady. Qasyndaǵylar ań men qusty qansha atsa da, qumarlarynan shyqpaıdy. Al, Ábilqaıyrdyń qýalaǵan ańy Tar túbekte emes, óz kókireginde. Oǵan atqan oǵyń, júgirtken tazyń, salǵan qusyń báribir jetpeıdi. Qasyndaǵylar máre-sáre bop, qanjyǵalaryn qalaı maılaǵanyn eseptep jatqanda, ol basy kókiregine ketip del-sal otyrady. Biraq, óz oıynyń ushtyǵyna báribir jete almaıdy. Bul qazaqqa qansha eńbek sińirip, qaı jyrtysyn jyrtyssa, abyroı taba almasyn bilip boldy. Myna halyq kóz aldynda istegen qaı erligińdi de, qaı eńbegińdi de kózapara esepke almaı kete barady. Ony moıyndatqyzý úshin qazaqtyń óz basy jetpes, óz aqyly tappas basqa bir syrtqary yqpaldyń aıyryqsha shapaǵaty kerek. Ondaı yqpal tek qudaıdyń ǵana qolynda shyǵar. Qudaıdyń bergen óneri, qaıraty, aqyly, aılasy mynaý qaýqyldaǵan maıtymaqtar úshin báribir eshteńe emes. Odan áıteýir, elden erek birdeńe talap etedi. Ol elden erek nárseniń ne ekenin ózderi de bilmeıdi. Bul tegin buldap kóreıin dese — kishi uldyń qaradan alǵan qatynynyń balasy. Kúndik baılanystaryn buldap kóreıin dese — odan da shyǵyp jatqan pátýa joq. Qaranyń da, tóreniń de talaı shonsharlarymen ilik-shatys bop bitti. Biraq, sodan kógerip jatqan kósegesi qaısy! Ózine salsa, myna kerik nemelerge óziniń jerde jatqan aıaq asty kisi emes ekenin sezdirýdiń bir-aq joly qalǵan sıaqty. Ol — qazaqtan tysqary bir pármendirek patshanyń shapaǵatyna ıe bolý. Qazaqtyń mańynda ondaı patshalyq ta tolyp turǵan joq. Biri — orys ta, biri — jońǵar. Jońǵarmen ámpeıi bop ne abyroı tabarsyń! Al, orys patshasyna qazaqtyń júgirtken qansha aty, jumsaǵan qansha elshisi bosqa aram ter boldy. Patshamen ámpeıi bolam dep Táýke eshteńe shyǵara almaǵanda, Qaıyp eshteńe shyǵara almaǵanda bul ne shyǵaryp kókteter deısiń! Taǵy da shaptyrǵan elshini baıaǵy Qoıbaǵar qusatyp qaıtaryp jiberse, ne isteısiń?! Onsyz da tóbeńde oınap otyrǵan jurt odan saıyn tómpeshtiń astyna almaı ma?! Biraq, bul joly: «Qol astyńa bodan bolyp kiremin, sen — basshy da, men — qosshy», — dep basyn ashyp aıtsa, qaıtedi... Sonda da arqańnan bir qaǵyp shyǵaryp salar ma eken?! Qoıbaǵardyń jóni bólek qoı. Ol tusta kisiniń tabanynda jatqan ez jurttyń áńgimesine kim qulaq assyn, al qazir qazaqtyń oırattyń tepkisine ońaı kóne salatyn osal jurt emesin orystar da kórip, bilip jatqan shyǵar. Ondaı abyroıdy kim alyp berip otyrǵanyn anaý Omby, mynaý Ýfa, sonaý Astrahan estimeı, shetterinen kórqulaq bolyp qala qoıdy deısiz be?! Endeshe, úsh júzge ortaq taqtyń ıesi aǵa han, sirá, joq. Qazir qazaq sultandarynyń arasynda úsh arystyń úsheýiniń ortaq áskeriniń bas sardary bolyp saılanǵan budan joly úlken, budan dárejesi úlken kim bar?! Endeshe, ol tek óz ulysynyń ǵana emes, kúlli qazaqtyń atynan nege sóz salmaıdy?! Sonda, patsha bunymen qaıtip shekesinen sóılese qoıar eken. Jońǵardyń da kúni erteń ne bop keteri belgisiz. Ar jaǵynda qaýlap qytaı tur. Mundaıda aq patsha, aqyly bolsa, tap qazaqtyń usynǵan qolyn qaǵa qoımas. Qaıta myna habarǵa qýanyp qalar. Onyń ústine, burynǵy Petr patsha ólip, orynyna bir áıel patsha bolypty deıdi. Jana patshanyń aty jańa patsha. Burynǵy patsha ne dese, bul da sony tap sol qalpynda qaıtalaı qoımaıtyn shyǵar. Eger muny aq patsha kúlli qazaqtyń aǵa hany dep tanyp jatsa, onda qazaq kúni keshegi biri qalmaı sońyna ergen bas sardarynan qaıtip bas tarta alady?!

Ábilqaıyr mynaý oıda joq aqylyna ózi kúmándanyp, ózimen-ózi daýlasa bastaıdy. Jaraıdy, patsha álgi usynysyn qabyl ala-aq qoısyn. Biraq, oǵan qazaq kóne me? Odaqtas dese bir jón, bodan bolamyz degenine shalqalarynan túspes pe eken? «Jońǵarǵa bodan bolmaımyz dep qyzyl qanǵa batysyp jatqanda orysqa óz aıaǵymyzdan baryp bodan bolamyz dep bizdi qandaı jyn urdy?» — deıtin shyǵar. Já... Jońǵarǵa bodan bolsań, ar jaǵynda jalanyp qytaıy tur. «Aqyrzaman bolarda qara qytaı qaptaıdy», — dep kitapta jazylǵan ǵoı. Sol aqyrzamandy kózapara óz basyna ózi tilep ap qazaqtyń basyna at teýip pe! Al, jońǵardy úırenisken jaý ǵoı dep, bir kúni olar, bir kúni bular jyǵyp ıtjyǵyspen júre tursyn delik. Sonda mynaý kúnara qym-qýyt, kúnara oıbaımen otyrǵan jurttyń kósegesi qaıtip kógeredi. Al, orys she... Orysqa seniń malyńnyń qajeti shamaly, órisińniń qajeti shamaly. Shektes jatqan sýlaryńnyń boıyna egin salar. Óziń túgili ıtiń jemeıtin sýdaǵy balyǵyńdy súzer. Al, sosyn neńdi alady? Kelip qolyńdaǵy quryǵyńa talaspaıdy, astyńdaǵy taǵyńa talaspaıdy... Qula túz, quba shálińde sharýasy joq. Áıteýir, «alystan «men sendikpin» dep basyńdy ızep qoısań bolǵany. Jońǵar qolyna tússeń ne isteıtinin baıaǵy aqtaban shubyryndynyń tusynda kórsetti. Onyń ar jaǵyndaǵy qurt-qumyrsqa, baqa-shaıanǵa talasyp, qyrylysyp bara jatqan yzǵyndaı shúrshit jońǵardan asyp túspese, kem túser deısiń be? Tóbesinde otyrǵan Qubylaı tuqymyn óz dinine, óz qanyna sińirip, óz tilin, óz úrdisin umyttyryp jiberip otyrǵan Qytaı tabanynda jatqan qazaqqa: «Seniń de shashyń qara, meniń de shashym qara, seniń de kóziń qysyq, meniń de kózim qysyq, kel bir jurt bolaıyq», — demes dep otyrsyń ba?! Endeshe, qaı kúni qaı ajdaha kelip jep keter eken dep qaltyrap-dirildep otyra beremiz be? Mynaý álsizdi kúshti ıemdenip, azdy kóp ıemdenip jatqan zamanda báribir basqaǵa telinýden basqa kún kórisiń joq eken. Onan da óz taǵdyrymyzdy ózimiz tabaıyq. Basyńa noqta báribir túsetin bolsa, dinińe qol suqpaıtyn, tilińe qol suqpaıtyn, kún kórisińe qol suqpaıtyn irgeli patshalyqty kórip otyryp, jetegińe al dep nege jarmaspaısyń! Dál ózińdeı kóship-qonyp júrgen qalmaq orys patshasynyń arqasynda kórshileriniń quqaı-suqaıynan qutylyp otyr. Anaý bashqurttar da solaı. Sonda qazaq qashanǵy shóre-shóre bolmaq.

Osyny aıtsa, qazaq neǵyp túsinbeıdi? Biraq, óńsheń ker aýyzǵa túsinbeý degen sóz bop pa! Bir eki kóbik ezý dilmar shyǵyp ketkenshektep turyp alsa, qalǵandary da aldy sýdan ótpegesin, basyn alyp qasha beretin jasqanshaq túıelerdeı tartynshaqtap turyp alatyn shyǵar. Ol ol ma? Artyq qylam dep júrip, tyrtyq qylyp, basyńa qater tilep alýyń da múmkin. Sonda ne istegeni jón. Qańǵyma oı taǵy da kep bir tyǵyryqqa tirelip turyp aldy.

Osy qazaq arasynda aýyzy dýaly degenderden eptep syr tartyp kórse qaıter edi? Olar ne der eken? Áýeli kimnen bastaǵany jón. Árıne, Bókenbaıdan... Ekeýi ári naǵashyly-jıendi. Ol qyzdan, bul uldan týǵan. Ákesi Abdolla sultan qara naıza Qara batyrǵa qaryndasy Quttybıkeni berip qolyn uzartsa, bul odan týǵan Bókenbaıǵa naǵashylyǵyn buldap qolyn uzartyp otyr. Onyń ústine jaý tıisse: «Al qaıtemiz?» — dep taǵy da soǵan elden buryn habar jiberedi. Endi mynandaı keleli keńes kerek jerde onyń qaıtip aldyn kesip óte alady! Bókenbaıdyń ózin qoıǵanda, onyń yqpalynda sen shap, men ataıyn dep yzǵyndaı jeti rý otyr. Jeti rýdy bylaı qoıǵanda tama Esettiń: «Apamnan týǵan arystanym» dep asty-ústine túsetin keteler de sony jaqtaıdy. Bókenbaıdyń aýzyn aldym degen sóz Esettiń aýzyn aldym degen sóz. Ol ekeýin beri qarattym degen sóz arqamdy tamǵa tiredim degen sóz. Talaı jerde úsh arysqa saýyn aıtyp qol bastaǵan da solar. Talaı jyldar kóz túrtki kórip kelgen Jetisýǵa áz Táýkeniń aldynda jeńisti alyp bergen de solar. Olardyń aýzy qısaısa, biraz jurttyń aýzy qıasady. Bárin bylaı qoıǵanda qazir orys shebine eń jaqyn otyrǵan da Bókenbaı. Ýfa saýdagerlerine úıir-úıir jylqy, otar-otar mal kerek kezde salyp uryp soǵan jetip keledi. Bazarmen de baılanysy myqty. Bashqurttyń el ustarlarymen de tamyr-tanystyǵy mol. Bókenbaıdy kórip, qalǵan tabyndar da Elek, Qarǵaly, Qaıyńdy Yrǵyzdyń jynystarynan qaban atyp, sý boıyndaǵy orystarǵa aparyp aq astyqqa aıyrbastaıdy deıdi. Sonda bunyń kókiregin kópten mujyp kele jatqan álgi oıdy orystyń nanyn aldymen jegen Bókenbaı qostamaǵanda kim qostaıdy? Endeshe onymen tezirek sóılesý kerek. Ol aýyldan birazdan beri habar da almapty. Bálkim, Bopaılar qulaǵdar shyǵar...

— Bókenbaıdyń aýylynan eshkim soqqan joq pa?

— Joq... Renjip jatpasyn...

— Nege renjıdi?

— Qudaıdan surap alǵan Tilenshisiniń qyrqynan shyǵyp, quıryq basqanyna da, qaz basqanyna da qur tastamaı baryp júrip, bıyl tyıylyp qaldyq qoı?

— Bıyl ol neme neshege shyǵatyn edi?

— Tórtke shyǵady ǵoı.

— Endeshe, ol balasyna toqym salar toı ótkizedi eken ǵoı!

— Árıne.

Erteńine Ábilqaıyr Bopaıdy alyp, Myrzataı men Báıbek bastaǵan bir top nóker ertip, kilem jaýyp, arǵymaq taı jetelep jolǵa shyqty.

Kúz syńaıy aıqyndala qumǵa jaqyndap, Yrǵyz boıyn tastap Jabysaıǵa kep qonatyn Bókenbaı Ábilqaıyrdy aldynan shyǵyp, kilem jaıyp, aıaǵyn jerge tıgizbeı at ústinen kóterip aldy. Anadaıdan aýylǵa jalpyldap qaǵyta sóılep, buny kórse, tóbesi kókke bir jetip qalatyn qara atandaı taltań da tarpań jezdesi Qara batyrdyń dúnıe salyp, bir aıǵyr tóbeniń basyn bólek ıemdenip jatyp alǵanyna biraz bolǵan.

Kúıeýi ólgeli Quttybıke apasy da mojańqyrap qalypty. Ádettegi pańdyǵyn umytyp, esikten empeńdeı shyǵyp, qarýly jigitterdiń qolynda kele jatqan inisiniń mańdaıyna jabysty.

Han qonaqqa kelip, tabyndardyń aýyly máre-sáre boldy da qaldy. Eset pen Qudaınazarǵa, Jetirýdyń barsha ıgi jaqsysyna at ketti.

Óz tóńireginde júretin bıler men batyrlardyń qaı-qaısysynyń úıinde de Ábilqaıyrdyń bir-bir kindik balasy bolatyn. Ondaı balalardy búkil rýly el bop betinen qaqpaı ósiretin. Tilenshi de ábden erke eken. «Kindik ákeń keldi, qolyńdy ber!» — degende syrtta asyq oınap jatqan jerinen shań-shań bop kirip kelgen qara shunaq bala tórde otyrǵan hannyń moıynyna bir-aq yrǵyp minip aldy.

— Myna dońyz qaıtedi-aı, tús shapshań, — dep Bókenbaı aqyrdy.

— Qamshysyn bermese túspeımin, — dep Tilenshi tepsindi.

— Apyraı, qazaq pen qalmaqta eshkimdi ıyǵyma shyǵarmaspyn dep júrgende myna qara sıraq tabynnyń qylǵanyn qarashy, — dep Ábilqaıyr kúldi. — Jaraıdy, jaraıdy. Bolsyn. Aý, mynaýyń túbinde ákesinen de asqan batyr bolar, — dep qoıady Ábilqaıyr.

— Joq, batyr bolmaımyn, qasapshy bolamyn, — deıdi Tilenshi.

— O, nege? — dep kúldi kindik ákesi.

— Qasapshy bolsam kúnde bóteke jeımin, — deıdi tentek bala.

Úıdiń ishi máz-máıram.

— Áýlıeden-áýlıe qoımaı tilep alǵanda, qasapshy bolsań, qatyrady ekensiń, — deıdi Quttybıke ájesi kúlem dep shashala sóılep.

Tentek bala hannyń sary ala býnaq qamshysyn ustap aýyl-úıden baıǵazy jınaýǵa shapqylaı jóneldi.

Bókenbaı urpaqtan kemdik kórgen kisi edi. Áıel ústine áıel ap, talaı perzent kórse de, besikten beli shyqpaı jatyp sháıit bop kete berdi. Turaqtaǵany osy — Tilenshi. Tilenshige ekiqabat jyly sheshesi shámekeıdegi tórkinine baryp bosanam dep, nekeli bosaǵasyn tastap, otaýymen kóship ketken. Sodan Bókenbaı birde joryqtan qaıtyp kele jatsa, Qaraqumǵa endi ilige bergende, taý-taý shaǵyldyń arasynan alba-julba bireý shyǵa keldi kep:

— Bókenbaı batyr, jaýdan alyp kele jatqan oljańdy moıynymdaǵy myna dorbama aıyrbastaısyń ba? — dep aldyn kes-kestep turyp alady.

Tizginine jarmasqan myna múskindi kim dep túsinerin bilmeı ańtarylyp qalǵan batyrdyń qasyna Eset keledi. Onyń qaınaǵasynyń qasynan shyqpaıtynynda da mán bar-tyn. Bireý-mireý Bókenbaıǵa: «Qasyńa qara ermegen», — dep til tıgizbesin deıtin. En tamanyń táýekelin ustap turǵan ataqty úlken batyr úlken basyn kishik qyp, ózindeı kisiniń qol balasyndaı solańdap sońynan qalmaıtyn.

Sol Eset mynaý jol boıynan shyǵa kep tobylǵynyń sabyndaı qyzyl taramys qolyn Bókenbaıdyń aq tanaý tulparynyń jalyna sozyp, jabysyp aıyrylmaı qalǵan, ıt julǵan torǵaıdaı qara sıraq bireýdi kórgende júregi áldenege shym ete qaldy. Bul da bir jaqsylyqtyń nyshany shyǵar dep oılady. Áıtpese, dańqy jer jarǵan Bókenbaı batyrdyń tizginine tegin kisi jarmasa ala ma!

— Bóke, qaıda qalmaı jatqan dúnıe. Jaýǵa ketkenshe myna paqyrǵa ketsin. Pátıhasy tıer. Aýyzyna qudaı salyp turǵan shyǵar, — dedi.

— Al, paqyr, ala ǵoı. Olja seniki! — dedi Bókenbaı. Art jaqtaǵy jigitterge:

— Anaý aıdap kele jatqan qyl quıryqtaryńnyń maǵan tıesilin myna kisiniń aldyna salyńdar, — dep jele jortyp júre bermekshi edi, qaıyrshy aldyn taǵy kes-kestedi.

— Aý, batyr, men senen sadaqa surap turǵan joqpyn, saýdalasyp turmyn. Aldyma jylqy salsań, astyma at mingiz. Qanjyǵama qorjyn il. Qolyma qarý ber. Áıtpese, ol jylqyńdy jal asqasyn bir qaraqshy qýyp ketse qaıtem?! At mingizgende de, astyńdaǵy aq tanaýdy túsip beresiń, qorjyn ilgende de mynaý qanjyǵańdaǵy qorjyndy ilesiń. Qarý bergende de belińdegi bes qarýdy túgel sypyryp beresiń.

Batyr atynan túsýge májbúr boldy. Sonda qaıyrshy atqa qarǵyp minip:

— Qaıyrshynyń bul dúnıedegi jańǵyz dáýleti — moıynyndaǵy dorbasy. Sodan basqa nesin aıyrbas qylsyn. Qaýys-qaýys eken dep qomsynba! Sen kóp dáýletińniń shetinen bólip berip tursyń, men bar dáýletimdi bútin berip turmyn. Osy qaýys-qaýys dorba myna keshegi jeńisińnen beter jelpintpese, tóbeńdi kókke jetkizbese, maǵan kel. Abaılap usta, qolyńnan túsirip alma, qatty nársege tıgizbe, ıne-tiken kirgizbe! Anaý kóz ushyndaǵy aıqaı shaǵyldan asqansha aýyzyn ashyp qarama! Aıqaı shaǵyldan asqasyn aýyzyn ashyp qaraǵasyn, erteń elge jetken boıda ulan-asyr toı jasaǵyń kep keter. Sol toıyńa baıǵazym bolsyn, álgi maǵan bergen jylqyńdy ózińe qaıtyp berdim. Qaýys dorbaly qaıyrshy edim, endi, mine astyma at mingizip, qolyma naıza ustatyp, qandybalaq qaraqshy ettiń. Er azyǵy men bóri azyǵy jolda degen ǵoı. Óz malymdy ózim taýyp alarmyn, — dep atyn bir tartyp, shaýyp ala qaıqaıdy.

Ań-tań qol turyp qalady. Batyr aldyndaǵy aıqaı shaǵyldyń basyna shyqqansha asyǵady. Aıqaı shaǵyldyń basyna shyǵyp qarasa... Muryny pys-pys etip qyzyl shaqa ul bala jatyr. Júregi jaryla qýanǵan Bókenbaı men Eset sol arada sońdaryndaǵy Jetirý qolyna: «Erteń elge barǵan boıda ulan-asyr toı bolady!» — dep jar shashady.

Bókenbaı júregi jarylyp eline jetse, úıi qańyrap bos tur. Tórkinine ketken áıeli áli kelmegen. Batyr qaıyn jurtyna at shaptyrady. Barsa — áıeli betin tyrnap jylap otyr deıdi. «Batyrǵa kóriner betim joq. Joryqtan qaıtqanda aldynan alyp shyǵyp qýantam ba degen shekesi torsyqtaı sábıim dúnıege kelgesin bir aptadan soń shetinep ketti», — dep zarlaıdy deıdi.

Sondaǵy qaıyrshynyń qaýys-qaýys dorbasynda han ordasynyń tórinde jatqandaı rahattana uıqy soqqan batyr osy Tilenshi edi. Atyn da qaıyrshy berip ketken bala dep Tilenshi qoıǵan.

Odan beri tórt jyl ótti. Tilenshiniń tegin eshkim bilmeıdi. Pishinine qarasań — aýmaǵan ákesi. Bireýler: «Bókenbaı tegin kisi emes qoı, baıaǵyda qaıyrshy bop aldynan shyǵyp júrgen qyzyr eken», — desedi. Bireýler: «Bókenbaıdyń áıeli balalarym kóz tıip turmaı júr dep, jer túbindegi tórkinine baryp bosanypty. Sol arada bir pirádardyń aıtýymen jas náresteni bir el kezip júrgen tentirendige berip jiberipti. «Qyzyrdyń bergenine til ótpeıdi, qaıyrshynyń ustaǵanyna kóz tımeıdi. Biraq, bul syryńdy eshkimge aıtpa. Tipti, tósektes kúıeýińe de aıtpa», — depti deıdi álgi kıeli kisi. Sosyn da Bókenbaıdyń áıeli Tilenshini aınalyp súımeıdi eken. «Bul meniń balam emes, meniń balam naǵashylarynyń qorymynyń shetinde qaldy», — deıdi eken dep soǵady.

Ne de bolsa, Bókenbaı Tilenshi degende otqa túsip kete jazdaıdy. Ony kórip Bókenbaıdy syılaıtyndar da Tilenshiniń asty-ústine túsedi. Mine, búgin, sol Tilenshi tórtke tolyp, toqym saldyrar toı jasatpaq. Taıǵa minip, taqym baspaq. Miner taıyn Ábilqaıyr hannyń ózi ákelip otyr.

Naǵashysy men jıeni birin-biri qaǵytyp qoıady.

— Apyraı-á, tóreniń de qolynan mal shyǵady eken-aý!

— Tuıaǵynyń tuıaq ertip oralatynyn bilip otyrsa, tóreniń qolynan nege mal shyqpasyn!

Ábilqaıyr Bókenbaıdyń qolynda eki kún jatty. Toıǵa kelgen Jeti rýdyń jaqsylarymen máslıhattasty. Olar «Hannyń bul júrisi tegin júris emes shyǵar. Endi qaı jaqqa joryqqa attanbaq eken?» — dep kelse kerek. Ábilqaıyr júrekterin orynyna túsirdi. Eki kúnniń ishinde joryq jaıynda bir aýyz sóz bolǵan joq. Eki kún asyp, úshinshi kúni Bókenbaı men Eset handy ordasyna shyǵaryp saldy. Nóker Bopaıdyń qasynda qaldy da, úsh salt atty ilgeri ketip ońasha sher tarqatysty.

Ábilqaıyr áńgimesin áriden bastap, sóziniń aıaǵyn jutyp qorǵalaqtaı sóılep edi, Bókenbaı birden túsinip:

— Iá, bizge, shynynda da, taýdyń yǵyna tyǵylsaq ta, pana izdemeı bolmaıdy! — dedi.

Oǵan Eset te basyn ızedi. Han endi oıyndaǵysyn túgel aqtara bastady. Bul gápti alqaǵa salmasa, arty daýly bolaryn, al alqaǵa salsa, orysqa bodan bolamyz degen áńgimeden jurt úrkip kete me dep qorqynysh aıtty. Bul joly eki batyr ańtarylyp qaldy.

— Biz bodan bolamyz demesek, odaqtas bolaıyq degenińe aq patsha sóılespeıdi de.

Bókenbaı batyr oılanyp qaldy.

— Al, osy myna otyrǵan qalmaqtar men bashqurttar ózderin orys patshasynyń bodanymyz deı me, odaqtasymyz deı me!

— Bodanymyz deıdi.

— Endeshe, sol qalmaq pen bashqurt ólip jatyr ma?

Tıip ketseń, ar jaǵynan «táıt» dep patsha shyǵa keledi.

— Álgi Aıýke eline barymtashy shapsa da «oıbaı, ásker bere kór» dep patshanyń ákimine júgiredi deıdi ǵoı. Ábilqaıyr eki batyrdyń bodan bolýdan da qasha qoımas túrin baıqap:

— Al osyǵan basqalardyń kózin jetkize alamyz ba? — dep edi.

— Áı, qaıdam, — dep eki batyr bastaryn shaıqady.

— Endeshe, aqsaqaldardyń jıynyna orysqa odaq bol dep elshi attandyraıyq dep ruqsat ap, elshige bodan bolamyz dep aıtqyzsak, qaıtedi.

Uzaq ýaqyt únsiz otyrysqan úsheý budan basqa amaldary joq ekenin uqty.

Sodan Bókenbaı bashqurttarǵa baryp, rý basylarymen sóılesip kórdi. Olar qazaqtardyń kóńiline ne qashyp júrgenin Ýfa ákimderiniń qulaǵyna saldy.

Kelesi jyl kóktemde Ábilqaıyrdyń ordasyna ıisi Kishi júzdiń, Kishi júzge jaqyn otyrǵan ýaq, kereı, qypshaq, arǵynnyń keıbir rýlarynyń tizgin ustarlary bas qosty. Bári de: «Qazaqtyń ózine salsaq, jońǵarlarmen jaǵalas uzaqqa sozylyp keter túri bar. Orystan kómek suramasqa amal qalmady», — degen áńgimege kelisti. Olar han ordasynan bir-bir baǵylan jep: «Patshaǵa bizdiń atymyzdan elshi attandyrýyńa kelisemiz», — dep tarasty. Kóktem basynda bashqurt Aldarbaı kelip qazaq elshiligin Ýfaǵa alyp ketti.

Endi, mine, sol elshilik sońyna aq patshanyń elshiligin ertip Ýfadan beri shyqqanyna da biraz kúnniń júzi boldy. Baıaǵy syrdy tek Bókenbaı, Eset úsheýi ǵana biledi. Basqa jan balasyna áli kúnge aýyzdarynan shyqqan emes. Erteń elshilik kelgesin ne de bolsa, kórip almaq. Qazir Ábilqaıyrdy bir jaǵynan biteý jaradaı ishte buǵyp jatqan sol bir qupıa qınasa, ekinshi jaǵynan rý basylarynyń keıingi kezde bir-birine ersili-qarsyly shubyrysyp jasyryn máslıhattasqany janyna batyp júr. Ádeıi ýádelesip qoıǵandaı aq patshanyń elshiligin qabyldaımyn dep aq otaý tigip ábigerlenip jatqan han ordasyna eshqaısysy jolamaıdy.

Jer túbinen «qol astymdaǵy ulysymmen bodanyńa kirem» dep elshi shaqyrtyp, ol kelgende soqıǵan qara basynan basqa jan shyqpasa tirideı jerge kirgeni de.

Keıingi kezde Ýfa jaq kókjıekke úreılene qaraıtyndy shyǵardy. Ázir áıteýir buldyraǵan kók saǵymnan basqa eshteńe kórine qoıǵan joq. Qashanǵy solaı tura berer deısiń. Nuralynyń ketkeniniń ózine segiz kúnniń júzi bolyp barady. Endi kóp uzamas, bir habary shyǵyp qalar.

Ábilqaıyrdyń qaraı-qaraı kózi taldy.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

ARBASÝ

Baq qaraǵan jigittiń
Basynda bolar aılasy.

«Qobylandy batyr» jyrynan.

Kóseniń ıegindeı kók surlanyp jatqan jylmaǵaı tegistik birese kúmis qylshyqtanyp turatyn boz seleýli dalaǵa, birese tyrbıyp sorań, japaq ósken sortańyt jazyqtarǵa kezek urynyp, jer reńi ózgereıin dedi. Kóz ushynda kógerip turyp alyp, mańyna jýytpaı jigerińdi qum qylatyn munar taýlar endi joldyń eki betinen kezek ushyrasyp, zoryqqan nar qospaqtaı sulaı jyǵylyp qalyp jatyr. Alystan aspanmen taıtalasyp aıbyndy kóringenmen, qasyna kelseń — bir-birimen jalǵaspaı ár jer-ár jerge sáńkıip-sáńkıip oqshaý bitken kertik-kertik kemer bıikter eken. Eshqaısysynyń baýyrynan ósip turǵan kógeris, jorytqan ań, jaıylǵan mal, qybyrlap-qımyldap júrgen tirshilik belgisi bilinbeıdi. Keıbireý osynaý alataǵanaq tegistikke dirildep-dirildep qata qalǵan baýyzdaý qandaı qaraqoshqyldanyp qatparlanyp qalypty, al ekinshi bireýleri baıaǵy ertegi dúnıeniń taýsoǵar alyptarynyń biri ushan dalanyń pushpaq-pushpaǵynda otyrǵan aýyldardyń barlyq kúlin jıyp ákep bir jerge úıip ketkendeı kúp-kúlgin. Shynynda da, mynaý belýardan shalǵyn keship, kókke boılaǵan qara ormannyń arasynda ósken beıtanys jolaýshylar úshin tóńiregindegi kól-kósir keńistik bir ǵalamat órttiń ornynda qalǵan aılapat órteńdeı edi. Qaıda qarasa da, kóretinderi — sol qara qoshqyl qatpar-qatpar tóbeshikter men kúl shashyp tastaǵandaı sup-sur alqap.

«Tań atqaly kózderiń qajyǵan shyǵar. Bir aýyq maǵan qaraı qoıyńdarshy!» — degendeı keıde jylandaı ıreleńdep Yrǵyz arnasy jarq ete qalady da, artynsha-aq qaıqańdap qaıta qasha jóneledi. Ózen jarq ete qalǵanda sholp etip balyq sekiredi, qalyń quraqty sytyr etkizip qus ushady. Manadan beri qalǵyp kele jatqan súlesoq kerýenge de jan bitedi. Gúrs-gúrs myltyq atylyp, keý-keý áńgime, keńk-keńk kúlki estiledi.

Yrǵyzdyń taǵy da sondaı bir jer túbinen oraǵytyp keler úlken ıinine endi jaqyndaı bergende alda ketip bara jatqan sary ala kúımeniń qasyndaǵy nókerdiń biri shaýyp kep:

— Myltyq atylmasyn. Endi kóp uzamaı ótkel bolady. Ótkel aýzynda bizdi kútip hanzada tur, — dedi.

Jurt myltyqtaryn jalma-jan qaptaryna saldy. Aldarynan taǵy da bir qaıqań dóń kezikti. Qaıqań dóńniń basyna kóterilip edi, Yrǵyz ıreleńdep taǵy da aldarynan shyqty.

Sary ala shatyrdyń ishinde saltanat kıimin kıip, búgingi kezdesýdiń jón-josyǵyn oılap otyrǵan Tevkelev bir sát basyn kóterip ilgeri qarady. Súıindik batyr aıtyp kelgen myń atty qara shoǵyr kózine túse qoımady. Sosyn taǵy da basyn baýyryna alyp Syrtqy ister kollegıasynyń nusqaýynda aıtylǵan resmı sózdi áýeli tatarshalady. Oryssha jazylǵanda etikshiniń qaqqan shegesindeı óz orynynda qadalyp turǵan myǵym sózder tatarshalaǵanda sál solqyldaqtaý shyǵa ma qalaı? Al ózi shala-pula biletin qazaqshaǵa aýdaryp kórip edi, bet-betine qashyp pyshyrady da ketti. Biraq, amaly qaısy, kelisse de, kelispese de aıtady ǵoı.

Elshi taǵy da basyn kóterip alǵa qarady. Kerýen ótkelge kelipti. Ótkelden aldymen sary ala kúıme ótti. Hanzada qaı jaqtan shyǵar eken dep tóńiregine kóz salyp edi, dál qarsy aldaryndaǵy qyrańnyń basynda qaqshıyp turǵan tórt-bes atty qımyldaıyn dedi. «Bar bolǵandary osy-aq pa?» — dep oılap edi, qyrańnyń ar jaǵynan qyltıǵan-qyltıǵan shoshaq bórikter samsap qoıa berdi. Qaıdan myń bolsyn, aınalasy eki júz-úsh júzden asar-aspas. Tevkelevtiń kóńili bir túrli ortaıyp sala berdi. Pálen kúnnen bergi jol soqty júris endi bilineıin dedi. Kenet beli kilt ete qalyp, eki qolymen búıirin taıanyp, myqshıyp biraz otyrdy. Qarsy aldynan qaptaı qybyrlap kele jatqan qara shoǵyrǵa tisi aýyrǵandaı tyrjıa qaraıdy. Biraq esine taǵy da nusqaý qaǵaz tústi. «Kelissóz kezinde ózińdi uly ımperator aǵzamnyń ataǵyna laıyq eńseńdi jyqpaı kerbez ustaýyń kerek, qandaı qıyn jaǵdaıda ádepten attamaı sypaıy bola bilýge mindettisiń».

Attaryn aıańdatyp jaqyndap kele jatqan aıǵyr toptyń qaq aldyndaǵy myna bir qundyz bórik, dáý de bolsa, hanzada shyǵar. Jer túbinen tisi aqsıyp kúlip keledi. Qalǵandary hanzadadan bir at boıy keıin keledi. Shetterinen pań. Hanzadadan basqa ezý jıyrǵan eshqaısysy joq.

Hanzada sary ala kúımege jıyrma adymdaı qalǵanda atynan tústi. Ony kórip qasyndaǵylar da japa-tarmaǵaı attarynan túse bastady. Bularyna da shúkir. Elshiliktegiler muny syrtynan synap-minep keledi ǵoı. «Patsha apaıymyzdyń jer túbinen elshi jiberip otyrǵan eli qandaı eken, káni, kóreıikshi!» — dep sypsyńdasyp kele jatqan shyǵar-aý. Mynaý beıtanys eldiń hanzadasy jol ústinde habar suraı jolyqqan jolaýshydaı qasyna tasyrańdap shaýyp jetip kelse, qaıter edi... Qaıta ózderiniń jón-joralǵydan habarlary joq emes eken...

Attaryn jetelep jaıaý kele jatqan qazaqtardy kórip, bunyń da kúımesinen túse salǵany durys bolmas. Qansha degenmen, ol erteń bodanyń bolamyn dep otyrǵan kóshpendi jurttyń hanzadasy da, bul ataǵy jer titiretken irgeli ımperıanyń elshisi ǵoı. Olar áli de jaqynyraq kelsin. Eki arada bes qadamdaı jer qalǵanda baryp kúımesin toqtatty. Bala sultanmen qushaqtaspaı da, qol alyspaı da, ıyǵynan qaǵyp amandasty.

— Kúlli qyrǵyz-qaısaq ordasynyń bas hany Ábilqaıyr Ǵazy bahadúr han, onyń qol astyndaǵy kúlli qyrǵyz-qaısaq jurty men kúlli qyrǵyz-qaısaq ǵaskeri, qadirmen rý basy bıler men batyrlar tegis saý-salamat pa?! — dedi daýsyn sozyp, hanzadanyń qasyndaǵy nókerleri de tegis estisin degen oımen.

— Raqmet. Shúkir, aldıar hanymyz da, kúlli qazaq jurty da tegis amanshylyqta. Uly mártebeli hám sharapatty, hám erjúrek, hám kemeńger Reseı eliniń aldıar patshasy Anna hıýan qyzy aǵzamnyń qadirmendi elshisi Qutluq Mámbet myrza, bizdiń elimizge qosh kelipsiz! — dedi Nuraly bala bolsa da ornyqty sóılep.

— Qudaıǵa shúkir, — dedi Tevkelev.

— «Qansha degenmen jol uzaq, sharshaǵan shyǵar. Beıtanys jerdiń oı-shuqyry kóp, aldynan baryp óziń bastap ákel!» — dep aldıar han jiberip edi, — dedi Nuraly.

— Kóp-kóp raqmet! Orda bul aradan alys pa?

— Biz shyqqaly tórt kún boldy.

Tevkelev hanzadany kúımesine shaqyrdy. Hanzada qıpaqtap tóńiregine qarady. Elshiniń Nuralyǵa taıaý turǵan otyz shaqty rý basylaryna sonda baryp kózi tústi. Hanzadanyń oń jaq ıyǵynda qulaǵaly turǵan qara shoqydaı tunjyrap bir dóńgelek júz etjeńdi qara sur kisi turdy. Shoıynnan quıǵandaı shombal kisi. Qas-qabaǵynan sál bolsa da, jyly shyraı, yqylas taby kórinseıshi, sirá. Bet-aýyzyna bes batpan zil jıyp alǵandaı. Tyrysqan mańdaıynyń ájim ekesh ájimi de bilem-bilem. Túksıgen júndes qabaǵy, eki tanaýy deldıgen etti muryny, tomsyraıǵan qap-qalyń erinderi óz salmaqtaryn ózderi kótere almaı turǵandaı salbyrap-salbyrap ketken. Sol bir shetinen salbyrap, shetinen tunjyrap turǵan zil-batpan bet-álpettiń bar salmaǵy soǵan túsip ábden boldyrtqandaı kirjıgen ala kóz kisige túspeı, aıdalaǵa kilgire qaraıdy. Odan bir adym keıin qaz-qatar tizilip turǵan sýsar bóriktiler tilderine terisken shyqqandaı tomsara-tomsara qapty. Elshi basyn ıip sálem meziret jasady. Rý basylary oǵan, qapelimde, qandaı jaýap bererlerin bilmeı sasqalaqtap qalǵandaı bir-birine qarasty. Tevkelev kúımesine bettedi. Rý basylar eki bólinip, kúımeniń eki jaq qaptalyna shyqty. Qalǵan nókerler de olardyń istegenin istep, arttary kerýenniń eki jaq qaptalyn ala júrdi.

Bir-birine synaı qarasqan sypaıy eki qara shoǵyr sol ún-túnsiz qalyptary Yrǵyzdy jaǵalap ilgeri tartty.

Nuraly sultannyń sońyna ergesin de úshinshi kúni tús aýa jolbarys jondanyp jatqan qumaq jaldyń qyr arqasyna shyqqan jalǵyz órkeshteı oqshaý bitken Mańtóbeniń qarasy kórindi. Oqshaý tóbeni shyr aınala qorshap aq jumyrtqa úıler tigilipti. Kóleńke bitken yǵy-jyǵy adam. Báriniń de kózi mynaý kerbez aıańdap kele jatqan ózgeshe kerýende.

Aýylǵa eki shaqyrymdaı jer qalǵanda óńkeı aq boz at mingen elý shaqty egde kisiler aldarynan shyǵyp, domalaq tóbeniń kúngeı betine qaraı bastap júrdi. Aldarynan bylaıǵy aýyldyń bárinen bólektep tigilgen tórt-bes úı shyqty. Sol ala-bóten tórt-bes úıdiń jelkesine qoldaryna shıratyla oralǵan birdeńelerdi ustap syptaı-syptaı symbatty jigitter tizile qalypty. Kúıme solardyń tusyna jete berip toqtady. Jigitter qoldaryndaǵy oraýly nárseni jaıyp jiberip edi — qyzyldy-jasyldy qaly kilemder jarq ete qaldy. Bir-birine jalǵastyryla jaıylǵan qaly kilemderdiń bir sheti ortadaǵy aq jumyrtqa úıdiń tabaldyryǵyna tirelip, ekinshi jaq sheti kúımeniń esiginiń aldyna jetti.

Kúımedegi elshini soıdaýyldaı-soıdaýyldaı eki jigit eki jaq shyntaǵynan kep kóterip aldy.

Eńgezerdeı eki jigittiń ıyǵynda ketip bara jatqan elshige óz nókeri aýyzdaryn ashyp qarap qalypty. Úı-úıdiń kóleńkesinde de jabyr-jubyr áńgime. Mańtóbeniń kúngeı tusynda monshaqtaı tizilip jatqan oımaq kólderdiń ortasyna ornalasqan sándi aýyldyń jelkesindegi ústerine oqa, qamqa jamylyp, kúnge shaǵylysyp jalt-jult etip turǵan oqshaý top bular jaqqa ıekterin siltesip birdeńe dep qoıady.

Elshi ózine arnap tigilgen kúmbiregen aq ordanyń qaq tórine kep jaıǵasty. Bosaǵadan tórge deıin tup-tutas qaly kilem tóselipti. Joǵary qarasań — shańyraqtyń qarynan, qaz-qatar ýyqtardan uzyndy-qysqaly, qyzyldy-jasyldy kúlteler tógilip túr. Jan-jaǵynyń bári birinen-biri ótken túkti kilem.

Tevkelevke mynaý otaý unap otyr. «Qalmaqtardan góri mynalar úılerin álekeı-kúlekeıleýge kóbirek mán beredi eken-aý», — dep qoıdy ishinen.

Úıge hanzada men bir top nóker jigit kirdi. Jigitterdiń biri sol qol jaqtaǵy arnaıy aspaǵa ilingen kósh qulash qara sabany pispekteı bastady. Úı ishin murnyńdy qytyqtar kúmilji qyshqyl ıis jaılap barady.

Saba pisip turǵan jigit shúpildete toltyryp bergen sary qymyzdy hanzada alaqanyna salyp ákep elshige usyndy.

— Sýsap kelgen shyǵarsyz, sýsyn alyńyz.

Tevkelev zerenniń betinde shúpirlep júrgen qozynyń qumalaǵyndaı qap-qara maılaqy domalaqtardan tiksinip, ernine ázer apardy. Biraq, dám tatyp kórip edi. Meıili tartyp barady. Mańdaıyna sýyq terdiń qalaı shyp etkenin bilmeı qaldy. «Qymyzdary da qalmaqtardikinen ózgesheleý», — dep oılady kórgen-bilgeniniń bárin ishteı jipke tize bastaǵan elshi.

— Al, endi, elshi myrza, mynaý ózińizge arnap tigilgen úı. Demala berińiz. Habar ózimizden bolar, — dep Nuraly ornynan turdy.

Abajadaı aq otaý qulazyp bos qaldy. Tevkelev irge jaǵyndaǵy qus jastyqqa shalqalaı jyǵylyp, ashyq qalǵan syqyrlaýyq esiktiń arasynan qylańytyp turǵan kúngeı bettegi aýylǵa kóz tastady. Álginde ǵana budan shyqqan hanzada manaǵy túksıgen-túksıgen otyz shaqty rý basshylarynyń qorshaýynda kól ortasyndaǵy aýylǵa qaraı bettep barady. Kól jaqtaǵy aýyldyń qaq ortasyndaǵy kúmbiregen aq úı han ordasy bolsa kerek. Jelkesinde syptıǵan-syptıǵan syptyǵyr jigitter qazdaı tizilip tur. Álgi sary ala toptyń anadaıdan aldarynan shyǵyp, qoltyqtarynan demep túsirip alyp, attaryn áldeqaıda jetelep ala jónelisti. Dýadaqtaı-dýadaqtaı semiz bıler omyraýlary jarqyldap aq ordanyń kúngeı betine aınalyp ketti.

Júris soqty Tevkelev han orda jaqqa qarap jatyp, kóziniń qalaı ilinip ketkenin de bilmeı qapty. Bir ýaqytta áldekimniń qasyna kep ústi-ústine tamaq kenegeninen oıanyp ketti. Qasyna kelip turǵan bashqurt Taımas eken.

— Elshi myrza, han maldaryn ury-qary alyp ketip júrer, bizdiń baqtashylarǵa qosyp qoısyn depti.

Tevkelev onsha oılanǵan joq. Basyn ızeı saldy. Biraq, sosyn qaıtyp kózi iline qoımady. Úı mańynda japyr-jupyr daýystar kóbeıdi. Shamasy, elshilik adamdarynyń budan basqasy túgel syrtta júrse kerek. Soldattarǵa shatyr tigip jatyr ma, arbadaǵy zattardy úılerge kirgizip jatyr ma — áıteýir abyr-sabyr.

Ol kúni han orda jaqtan keshqurym aýzy-murnynan shyǵaryp úıme tabaqtar kóterip ákelgen daıashy jigitterden basqa eshkim aıaq izin salmady.

Elshi tamaqtanyp alǵasyn salqyndaıyn dep syrtqa shyǵyp edi. Tún ornap qalǵan eken. Sharshysyna ábden tolǵan jaryq aı jer men kóktiń arasyn manaǵy shara toly sary qymyzdaı jup-jumsaq nurǵa malypty. Aınala túgel appaq. Kúndiz jaryqta qara shaǵyr men qara jýsan mol ósip qaraýytyp kóringen Mańtóbe qazir siltiden shyqqan súıekteı bozarytyp ketipti. Onyń qaq tóbesindegi kók naızaly saqshy da aq mármárdan qashap shyǵarǵan tas músindeı. Saqshydan anadaı jerge baryp, jan-jaǵyna kóz salyp edi, tóńiregi shúpirlegen ot. Úıdi-úıdiń aldynda lypyldap janyp jatqan jalpyldaq ottyń qasynda ereń-sereń qımyldap qatyn-qalash, bala-shaǵalar júr. Bar mańaıǵa jarqyldatyp jaqut monshaq tizip tastaǵandaı. Kóz ushynda balqyǵan qorǵasyndaı mólteńdep oıdyq-oıdyq kólder kólkıdi. Sý ortasynan áldeneler jarq etip kókke qarǵyp shyǵady da, qaıtadan sholp etip kólge kúmp beredi. Aspandaǵy aı shatynaı synyp jerge túskendeı aınalaǵa jarq-jurq ot shashyraıdy. Ol mynaý saýmal kól, aıly tún, maýjyraǵan tynyshtyqqa raqattanyp shorshyp oınap júrgen balyqtar edi. Sý erkesiniń álgi qylyǵyna máz bolǵandaı kól jaǵasyndaǵy qaraýytqan qalyń quraqtyń arasynan baqa shýlaıdy, shildelik shyryldaıdy. Áldebir maqulyq saq-saq tis qaıraıdy. Jelsiz túnde jym-jyrt múlgip turǵan kók quraq kenet bireýler umar-jumar alysqandaı óz-ózinen bulqynyp qoıa beredi. Sol saýmal kólderdegi tún ishinde tynym tappaı jatqan migirsiz tirshilik únine elikkendeı jaıylyp júrgen jylqylar ústi-ústine pysqyrady. Jeli basynan qulyn kisinep, úı syrtynan bota yńyrsıdy. Jer túbinen: «balam, abyrjyma, men mundamyn» degendeı enesi ándete bozdaıdy.

Tevkelev mynaý aıdyn kólderdi jaǵalaı qonǵan aıly túngi aýyldy nege teńerin bile almaı tur. Áıteýir bul túp túısigimen túgel túsinip, taýsyla eligip turǵan ádemi kórinis. Basqalar qaıtip tur eken dep, qasyndaǵy serikterine qarap edi, olardyń da aýyzdary ashylyp qapty. Osynaý aıly túngi jaıbaraqat tirshilik, mynaý ulan-asyr dúnıe tek delsal raqatqa, kóńiline qanaǵat pen raqymnyń nuryn darytqan maýjyr tynyshtyqqa jaratylǵan, onyń ústindegi bir-birine suqtanǵan naıza, bir-birine shytynǵan qabaq, birin-biri aıaqtan shalmaq aıla-sharǵy, qulta-bopsa — bári-bári kúpirlik, tek jumyr basty pendelerdiń ózderine ǵana emes, jasaǵan ıe jappar haqtyń ózi asa zor shabytpen, mahabbatpen, meıirimmen jaratqan munshalyqty minsiz, munshalyqty kórkem ǵajaıyp dúnıege de kesiri tıetin keshirimsiz qıanat dep turǵandaı.

Sýdaǵy, qurlyqtaǵy barsha maqulyq ózine bitken til-túısikpen mynandaı beıbit túnge raqattana alǵys aıtyp, bir-birimen til qatysyp jatqan maýjyr túnde tek adamdardyń ǵana ne oılap, ne istep júrgenderi belgisiz. Mynandaı tymyq keshke kórik qosqan kóp únniń ishinde tek solardyń ǵana úni estilmeıdi.

Shynynda da, mynaý jypyrlaı qonǵan kóp aýyldyń adamdary nege typ-tynysh? Bári de áldebireýlerdi kóz jazbaı baqylap, áldenege qulaqtaryn túrip tyń tyńdap jatqandaı. Bálkim olardyń ańdyǵany bular shyǵar, mynaý jer betinen samsap jetip kelgen jat óń, jat til beıtanys jandar ne istep, ne qoıar eken dep baǵyp otyrǵan bolar. Ulan-asyr tabıǵattyń qalǵan bóliginiń bir-birimen uǵysyp-túsinisip, bir tutas jarastyqty álemge aınalyp kete qoıýy qanshalyqty ońaı bolsa, mynaý túri alýan, túsi alýan, tili alýan, múddesi alýan eki aıaqty pendelerdiń tanysa, tabysa, túsinise ketýi sonshalyqty qıyn shyǵar. Sondyqtan da kúnde óz qyzyǵy ózinde máz-máıram abyr-sabyr bolyp jatatyn mynaý qazaq aýyly da búgin bóten kózden syr saqtap, búıtip jym-jyrt buıyǵa qalǵan shyǵar.

Tevkelev qaraýyl tóbeden túsip baýraıdaǵy ózine tigilgen úıge bettedi.

Pálen ýaqyttan bergi selkil júris pe, álde aldynda turǵan áli beımálim, áli dúdamal erteńgi kún be, joq mynaý barsha jan ıesiniń báriniń boıyna áldebir elegizý men eligýdiń sıqyryn shym-shym darytyp turǵan aıly tún be — elshi ol kúni tań atqansha tóńbekship uıyqtaı almaı shyqty.

Erteńine tań jarqyrap atty. Kún shyqpaı jatyp úı-úıden bir-bir kelin turdy. Jelekterin jelkildetip baryp serpip túndik ashty. Bilekterin jarqyrata júrip jýyndy. Sosyn úıge kirip, qoldaryna kónek ustap baryp túıe saýdy. Úı aldyndaǵy jer oshaqtan ıreleńdep taǵy da tútin ushty. Sol bir mamyr aıynyń kóbelegindeı oshaq basy men úı arasynda kólbeńdep júrgen jas áıelderdiń qaı qımyly da bıpaz, pań, ádemi.

Endi bir ýaqytta úıdi-úıden qoldaryna bir-bir jez quman ustaǵan kárıalar shyǵyp, aýyl syrtyna qaraı mań-mań basyp uzap barady. Baryp-baryp jalp etip otyra ketedi. Arqalaryna jamylǵan mol shapandarynyń astynda eki ıyqtary búlkildep biraz otyrady da, qaıta túregeledi. Mań-mań basyp úılerine betteıdi. Olardyń qımyly álgindegi kelinshekterden de kerbez, pań. Asyǵys qımyldap, aptyǵyp júrgen eshkim joq. Osynsha boıkúıez tirshilikte daý bolýy, dalaba bolýy esh múmkin emes sıaqty. Mynaý mań-mań basqan mańǵaz adamdar bireýge qanjar ala júgiredi, bireýdiń jaǵasynan jarmasyp, aıaǵynan shalady degenge senip bolmastaı. «Dúnıede qoıdan qońyr momyn halyq bolsa, osylar shyǵar dep oılap qalatyndaı ekensiń», — dedi Tevkelev ishinen, tańǵy samalǵa tósin tosyp tóbeniń basynda turyp.

Kún shyǵa bastalǵan mımyrt qımyl áli sol qybyr-qybyr qalpy. Mandymaıdy da, toqtamaıdy da. Áne bir erkek bir jaqqa jol júrgeli jınalsa kerek, úıine qyryq kirip, qyryq shyqty. Sonda da birdeńesin umytypty. Anadaı jerge uzap shyǵa berip qaıtyp keldi. Úıiniń kók jelkesine toqtap, atynan túspeı, daýystap áıelin shaqyrdy. Úıden ústine malyntyp shubalań kóılek kıip, basyna malyntyp shubalań oramal tartqan áıel sozalańdap shyǵyp, qalqı basyp, at ústindegi kúıeýine birdeńe aparyp berdi. Sóıtse — shaqshasy eken. Jigit shaqshasyn eriniń qasyna tyqyldatyp, shetinen alaqanyna nasybaı tógip, aýzyna aparyp, tiliniń astyna basty da, aıań búlkekpen kete bardy.

Tevkelev mynaý jaıbaraqat eldiń ish pystyrar tirshiliginen jalyǵyp ketkendeı, jalt burylyp úıine bettedi.

Úıde de bastan asyp jatqan sharýasy shamaly edi. Qaq tórde qus jastyqqa shalqalap biraz jatty. Odan jastyqty shyntaǵyna basyp biraz jambastap kórdi. Odan ashyq turǵan esikten han ordaǵa qarap biraz túregelip otyrdy. Bulaı qaraı aıaq basqan eshkim kórinbedi. Búgin keshegideı emes, han ordanyń qasy qańyrap bos tur. Kermedegi attar sıregen.

Tevkelev úıdiń oń jaǵyna ákelip qoıǵan temir sandyǵyna bardy. Qaltasynan kilt shyǵaryp, qulpyn qońyraýlata syńǵyratyp tórt burap ashty. İshinen syrtyn bylǵarymen tystaǵan eki tútikshe sýyrdy. Sosyn olardan góri áshekeıi az qara bylǵary tútiksheni alyp, ishinen shıyrshyqtap oralǵan sary qaǵazdy sýyryp, kózine kózildirigin kıip, bajaılap oqı bastady. Ol — Syrtqy ister kollegıasynyń oǵan myna jabaıy ólkede qyrǵyz-qaısaqtarmen qalaı kelissóz júrgizý kerektigi jaıynda bergen nusqaýlary edi. Aıaǵyna kansler graf Golovkın soıdaqtatyp, vıse-kansler Andreı Osterman usaq shıyryp qol qoıǵan osynaý shıratylǵan jińishke qaǵazdarda oǵan jat ólkede qalaı túshkirip, qalaı túkirýden basqanyń bári táptishtelip kórsetilgen eken. Eń aldymen, bul ózimen birge kele jatqan qazaq elshilerinen Ábilqaıyrdyń bundaı sheshimge nege táýekel etkenin, oǵan ózge qazaq bıleýshileriniń qalaı qaraıtynyn surastyryp ábden bajaılap bilip alýǵa tıisti. Ol nemeler Máskeýde ne aıtsa, jolda da sony aıtty.

«Ábilqaıyr qazaqtardyń eń basty hany. Ol bul jaǵdaıdy barsha qazaq rý basshylarymen aqyldasyp sheshti». Endi ol, nusqaý boıynsha, qazaq ordasyna jetken boıynda, bógde eshkimdi qatystyrmaı hannyń ózimen kezdesip, patshaǵa hatta jazǵan, elshilerinen aýyz eki aıtyp jibergen usynystaryn qaıta bir pysyqtap shyǵýy kerek. Sosyn jurt kózinshe han ordaǵa baryp, Ábilqaıyrǵa jáne basqa da sultandar men rý basshylaryna patsha aldıardyń Quttymbet Qoshtaev jáne Seıitqul Qudaıqulovtan berip jibergen hattaryn óz qolyna alyp oqyp, aıtyp jibergen sálemderin óz qulaǵynan estigenin, Ábilqaıyrdy óz qarýyndaǵy ulysy men uly orys ımperıasynyń qol astyna alýǵa kelisim bildirgenin, osyǵan baılanysty Ábilqaıyr hanǵa, basqa da sultandar men rý basylaryna, kúlli qazaq ǵaskerine arnaıy hat joldap, myna ózin, Syrtqy ister kollegıasynyń shyǵys elderi jónindegi tilmashy Alekseı Ivanovıch Tevkelev myrzany elshilikke jibergenin málimdeıdi. Hanǵa jáne jınalǵan jurtqa uly mártebeli patsha aǵzamnyń jańa bodany — qazaq hanyna, qazaq sultandary men rý basylaryna, kúlli qazaq ǵaskerine óziniń nur sıpatty aldıarlyq shapaǵatyn eshqashan aıamaıtynyn, biraq tek óz sózderinde turyp, senimdi de adal qyzmet atqarýlaryn talap etetinin aıtady. Sol úshin de ol, elshi Tevkelev myrza, qazaq hanynan, sultandar men rý basylarynan orys patshasynyń qol astyna óz erkimizben kiremiz, onyń aldynda bodandyq paryzymyzdy adal atqaramyz dep, qoldaryna quran ustatyp, ant alýǵa kelgenin baıan etedi. Rossıanyń qol astyndaǵy Aıýke han da, ózge qalmaq taıshylary da, bashqurt rý basylary da osylaı etkenin aq patsha óz mártebesine baǵyshtalǵan bundaı yqylasty árdaıym aıaq asty qaldyrmaǵanyn jáne qaldyrmaıtynyn, ant bergen adamdarǵa uly mártebeli aǵzamnyń berip jibergen sálem-saýqaty taratylatynyn esterine salady. Tevkelev han ordaǵa jınalǵandarǵa qoldaryna quran ustap, ant qaǵazyna mórlerin basqasyn, árqaısysyna el aldyndaǵy qyzmeti, abyroı-ataǵyna laıyq tartý-taralǵy taratady. Sosyn baryp elshi ant bergenderge manadan bergi ishinde turǵan jáne bir shartty — qazaqtardyń da Rossıanyń qol astyna qaraǵan bashqurttar sekildi salyq tóleıtinin jáne tekti tuqym ókilderinen amanat berip turatyndaryn esterine salady. Eger han men rý basylary bul aıtqanǵa kelisim berse, ant qaǵazynyń álgi shart jazylǵan tusyna arnaıy qol qoıdyryp alady. Al eger olar bul shartqa onsha qulyq kórsete qoımaı jatsa, qaıtalap aıtyp jatyp aýyzyn aýyrtpaıdy. Ábilqaıyrdyń anada óz elshilerinen aıtyp jiberýge úlgermegen, jadyna keıin túsken jańa talap, jańa sharttar bolsa, ony Tevkelev kelisim shartqa ózi kirgizip, qazaq hanyna arnaıy qolhat beredi. Han kelisim shartqa qol qoıǵasyn orys elshisi oǵan patsha saraıyna ózimen birge jańa elshilik jóneltý kerek ekendigin, olarǵa Moskvada barlyq jaǵdaı jasalatynyn aıtýy kerek. Ábilqaıyr aq patshanyń qol astyna óz erkimen baǵynǵanyn aıǵaqtaıtyn elshiligin jibergesin eki jaq ta qolǵa túsken tutqyndardy elderine qaıtarady.

Tevkelev qazaq eline bara jatyp ta, kele jatyp ta qoıyn dápterin jan qaltasynan tastamaýǵa mindetti. Oǵan bylaıǵy kisilerge kórsetpeı kórgen-bilgenderin túgel jazyp otyrady. Ásirese, qazaq eliniń jer-sýyna, onda qandaı tabıǵı jáne qazba baılyqtary bar ekenine, qaı ulystyń qaıda ornalasqanyna, jaýdan qorǵanatyn qalalary men qamaldarynyń qandaı ekenine, ózenderi men ótkelderine, han men rý basylarynyń qaısysynda qansha mal, qansha óris bar ekenine, olardyń Ábilqaıyrǵa qaısysynyń baǵynyp, qaısysynyń baǵynbaıtynyna, hannyń saılanyp qoıylatynyna, álde muragerlik jolmen taǵaıyndalatynyna, óz baǵynyshtarynan qandaı alym-salyq jınap turatyndyǵyna, dinderiniń qandaı ekenine, saýda-sattyqqa qalaı qaraıtyndaryna, qandaı kásippen shuǵyldanatyndaryna, qarý-jaraqty qalaı tabatyndaryna, zeńbirek, myltyq, oq-dárini ózderi jasaıtynyna joq bireýlerden satyp alatynyna, eger satyp alsa, qandaı nársege aıyrbastaıtyndaryna, qandaı eldermen shektesetindikterine, olarmen qazir ara-qatynastarynyń qandaı ekendigine, Rossıanyń qaı qalasyna qandaı tóte jol bara alatyndyǵyna, baspanalarynyń jaǵdaıyna, ádet-ǵuryp, turmys-salttaryna aıyryqsha nazar aýdarý óte-móte tapsyryldy. Múmkindiginshe, kórgen nárselerin sýretke salǵyzyp, kartaǵa túsirip baǵýǵa, ol úshin eki geodezısti ala ketýge ámir etildi. Biraq, barlaý jumystary buratanalardyń ózderi baıqaı almaıtyndaı qupıa júrgizilýi kerek. Eger han amanat berip jatsa, olardy Ýfaǵa ákelip ustaı turady. Qazaqtardan bosatylǵan tutqyndardy Ýfa voevodasyna ákep tapsyrady. Ondaı jaǵdaıda orys qolyndaǵy tutqyndardy bosatyp ulys-ulystaryna jiberedi. Osynyń bárin oıdaǵydaı oryndap shyqqasyn Moskvaǵa oralyp, Syrtqy ister kollegıasyna ne istep, ne qoıǵandyǵy jóninde jazbasha esep berip, ózi alyp ketken qarajat pen múlikti qaıda jumsaǵany, kimge bergeni týraly alýshylardyń qoldary qoıylǵan vedimis tapsyrýy qajet.

Bári de myń qaıtara aıtylyp, myń qaıtara oqylǵan úırenshikti sózder. Biraq búgingideı jaýapty sharýanyń aldynda ár árpine deıin qaǵys qaldyrmaı, qaıtalap oqymaı bolmaıdy. Oǵan ne tapsyrylǵanyn osy qosynda ózinen basqa bireýdiń de bilip, mynaý shala orys, shala musylmannyń qaısysyn qalaı oryndaıtynyn kóz jazbaı baqylap otyrýy da ǵajap emes qoı. Onyń kim ekenin bilip qoıǵan da teris bolmas edi. Já, ony ýaqytynda kóre jatar...

Bárin aıt ta, birin aıt — myna han ordanyń osy ýaqytqa deıin tym-tyrys jatyp alǵanyn aıt. Búgin keshegideı pisken tamaq ákelmeı, elshige qonaqasyǵa soǵym mal aıdatyp, saba kóterip jiberipti. Al, shyǵys jurttary men shyǵys tilderiniń kúlli Rossıadaǵy aldyna jan salmaıtyn bilgiri Qutluq Mámet Mamashev myrza, túsingish bolsań, qazaq hanynyń dál osy qylyǵyna túsinip kórshi! Ýyzdaı appaq tórt otaý, jan-jaǵyń jaltyldaǵan qaly kilem, qus mamyq tósek, jıyrma qoı, tórt úıge kúnine tórt saba qymyz jáne ne istep, ne qoıam deseń de eshkim qolyńnan qaqpaıtyn erkindik pen jym-jyrt tynyshtyq — qazaq jurtynyń bas bıleýshisi Ábilqaıyr hannyń ázirge kórsetip otyrǵan qurmeti osy ǵana! Eń bolmasa, keshegi jylmańtós hanzadanyń kózine bir kórinbeı qoıǵanyn qarashy! Álde bular jibergen elshileri Moskvadan qaıtyp oralǵansha raılarynan aınyp qaldy ma eken?! Joq, onyń da qısyny joq. Osy jýyrda ǵana Ýfada jatqan buǵan han qaıyn atasy Súıindik batyrdan hat jiberip edi ǵoı. Onda taqqa otyrǵan Anna Ivanovna patshaǵa qutty bolsyn aıtyp, orys ımperıasynyń qol astyna tek ózi ǵana baǵynyp qoımaı, basqalardy da baǵyndyrýǵa jan sala áreket jasap jatqanyn aıtqan-dy. «Buhar hany Ábilpeıiz, Hıýa hany óz baýyrym Jolbarys, Hoja-SHenet ózeniniń boıynda kóship-qonyp júrgen Aqbatyr bek meniń aıtqanyma qulaq asty, qaraýynda tórt myń adam jáne Tashkent, Saıram, Túrkistan qalalary bar Baraq han bizdiń jaǵymyzǵa shyqty» degen-di. Sol hatynda han aq patshanyń kerýenderi kelse, qushaq jaıa qarsy alamyz dep kórsetken-di. Endeshe, bulardyń qushaq jaıa qarsy alǵany osylaı tym-tyrys jatyp alý bolǵany ǵoı...

Qansha telmirip qarasa da, han ordanyń aq úzigi búlk etpeı qoıdy. Búgin tipti keshegi úı-úıdiń kóleńkesine shyǵyp ap, bular jaqqa shúpirlep qarap otyratyn qyzyqtaýshylar da kórinbeıdi. Álde bári bulardy irgeden tym-tyrys baǵyp jatyr ma eken?

Tevkelev han orda jaqqa qaraı-qaraı kózi talyp ketken soń, taǵy da sandyq aqtara bastady. Bul joly qolyna muqıat oralǵan eń qundy, eki qupıa dokýment ilikti. Elshi kózildirigin kıip, ımperatrısa aǵzamnyń bireýi kók jasyl, bireýi nart qyzyl safıan tútikshe qorapqa salynǵan shıyrshyqtaýly gramotalarynyń belindegi atlas lentalaryn sheship, oraýyn jazyp oqı bastady.

Ekeýi de bir kúni — ústimizdegi 1731 jyldyń 19 fevrali kúni jazylypty. Ekeýi de kúlli qyrǵyz-qaısaq jurtynyń bas hany Ábilqaıyrǵa baǵyshtalypty. Ekeýine de aldıar taqsyr Anna Ioan qyzy aǵzam qol qoıypty. Biraq ekeýindegi jazý birdeı emes. Bireýi uzaq, bireýi qysqa. Kók-jasyl safıan tútikshedegi gramotada patsha Ábilqaıyrǵa elshileri Quttymbet Qoshtaev, Seıitqul Qudaıqulov arqyly jibergen ótinishin shyn júrekten qabyl alyp, budan bylaı onyń ózin, qol astyndaǵy kúlli qyrǵyz-qaısaq jurty men qyrǵyz-qaısaq ǵaskerin óz bodanym dep tanıtynyn, sonyń kýási retinde óz elshisin, tilmash Mámet Tevkelev myrzany jiberip otyrǵanyn, onyń uly mártebeli patsha aǵzamnyń aldıarlyq atynan aıtatyn tapsyrmalarynyń qaı-qaısysyn da eki etpeı oryndap, ózin aman-esen elge qaıtarýǵa pármen etetinin, hanǵa uly mártebeli ımperatrısa aǵzamnyń aldıarlyq marhabatynyń belgisi bolsyn dep oqalatqan shapan, bórik, qylysh, asyl shuǵa jáne jeke tizbe qaǵazda atap kórsetilgen basqa da buıymdardan turatyn tartý-taralǵy jiberilip otyrǵanyn jazypty. Al nart qyzyl safıanmen tystalǵan tútikshedegi gramotanyń uly jobasy kókjasyl tútikshedegi gramotaǵa kelgenmen onda álgi «eki etpeı oryndalýǵa tıisti» «tilmash Tevkelevtiń uly mártebeli patsha aǵzamnyń aldıarlyq atynan aıtatyn tapsyrmalarynyń» qandaı tapsyrmalar ekendigi egjeı-tegjeıli atap kórsetilipti. Ol tapsyrmalardyń tórteýi Ábilqaıyr hannyń Quttymbet pen Seıitquldan aıtyp jibergen aýyz eki sharttarynan týyndaıdy eken. Birinshiden — qazaqtar aq patshaǵa adal qyzmet kórsetip, bashqurt sıaqty ýaqtyly jasaq (salyq) tólep turady; ekinshiden — orys memleketine baǵynatyn ózge jurttar tarapynan jábir-japa shekpeıdi jáne ózderi de olarǵa jábir-japa kórsetpeıdi; úshinshiden — Rossıaǵa baǵynyshty jurt bolǵandyqtan da, bógde memleketter men jurttar tarapynan qysymshylyq kóre qalǵan kúnde qazaqtar uly mártebeli patsha aǵzamnyń ózinen ǵana qorǵanys izdeıdi; tórtinshiden — qazaqtar Rossıaǵa bodanyndaǵy bashqurt jáne basqa jurttardan túsken tutqyndaryn ózderine qaıtaryp berip, olardyń qolyndaǵy óz tutqyndaryn qaıtaryp ala alady. Patsha aǵzam qazaq hany aıtyp jibergen bul tórt sharttyń tórteýin de qabyl ala otyryp, olardyń syrtynda óz sharttaryn da aıtady. Ol qazaq jurty men qazaq ǵaskerinen patsha aǵzam men onyń muragerleriniń buıryǵy boıynsha, qalmaq, bashqurt, basqa da baǵynyshty jurttardyń ǵaskerleri sıaqty kerek jaǵdaıda uly Rossıa ımperıasynyń múddesi úshin qan tógýge týra keletin shaıqastarǵa saqadaı saı turýdy, patsha aǵzamnyń qol astyndaǵy elderdiń eshqaısysyna eshqandaı qıanat keltirmeýdi, orys kópesteri men saýda kerýenderin óz jerinde eshbir qaýip-qaterge ushyratpaýdy talap etedi.

Qazaq rý basylarynyń jıynynda bul eki gramotanyń qaısysyn oqý kerek ekendigin jaǵdaıǵa qarap Tevkelev ózi sheshedi. Eger aq patshaǵa bodan bolýdy barsha bıler men sultandar túgel jaqtaıtyn bolsa, onda álgi nart qyzyl safıan tútikshedegi sońǵy gramota jarıalanady, al olaı bolmaǵan kúnde elshi ash qulaqtan tynysh qulaq dep kókjasyl safıan tútikshedegi aldyńǵy gramotany oqıdy. Ol máseleniń basy túpkilikti tek hanmen aldyn ala aqyldasyp, qazaq ordasynyń búgin tańdaǵy ishki jaǵdaıyna tolyq qanyǵyp alǵasyn ǵana ashylmaqshy.

Biraq mynaý kúlli bir halyqtyń túp-túgel tili kesilip qalǵandaı jym-jyrt tynyshtyqtan talaı eldiń dámin tatyp, talaı kelissózderdiń shyrǵalańdaryn bastan keshirgen Tevkelevtiń kóńiline bir túrli túsiniksiz sekem qashty. Túske deıin han ordadan bireý bolmasa, bireý aıaq izin salatyn shyǵar dep kóp dámetip edi, tús qaıta ol kúderin úze bastady. Qazaq ulystarynyń hal-jaǵdaıy mynaý han ordasynyń mańyndaǵy qatyqtaı uıyp turǵan jym-jyrt jaıbaraqat tirshilikke uqsaı qoımaıtynyn beıtanys meıman endi-endi sezeıin dedi. Sóıtse, mynaý domalaq tóbeni shyr aınala qonǵan montany aýyldarda aıqaı-uıqaı uly súrgin bolmaǵanmen, qybyr-jybyr júrister jetkilikti eken. Ásirese, jelke tustaǵy uly shoǵyrda toptanbaı, qarý asynbaı, qalaı bolsa solaı kıingen bir júdeýbas júrginshiler kóbeıip ketipti. Olar shet jaqtaǵy úılerge kep top etip túse qalady da, kóp kidirip otyrmaıdy. Keıbireýleri tipti attan túspeıdi, syrtta turyp amandyq-saýlyq surasady da, ilbip basyp qaıta taıyp turady. Kókjıekke baryp jym-jylas sińip jatqan sol bir beısaýbat júrginshilerdiń nege kelgeni, nege ketkeniniń bári jumbaq. Han orda jaq qybyrsyz. Ol mańaıdan kelip jatqan da, ketip jatqan da eshkim kórinbeıdi. Soǵan qaraǵanda, sonaý kóz ushyndaǵy jolbarys jondanyp, dóńkıip-dóńkıip turǵan sarǵysh jaldardyń ar jaǵynda ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn bilse, bir qudaıdyń ózi ǵana biletin shyǵar.

Tevkelev tóńirekti irgeden baǵyp, tyń tyńdap tús aýǵansha jatty. Qasyndaǵy bashqurt bıleri olaı ótken, bylaı ótken júrginshi qazaqtardan, tóbe basyndaǵy saqshylardan eshteńe bilip jarymady.

Bulardyń kelgenine de, mine, bir táýlik bolyp barady. Biraq sol eki ortada selt etkizerdeı eshteńe bolǵan joq. Sol baıaǵy jym-jyrt jatys. Tevkelev ońasha úıdiń qaq tórinde kúndelik dápterin qolyna alyp kóp oılandy. Qansha oılansa da, jadyna mardymdy eshteńe túse qoımady.

«Besinshi oktábr kúni Yrǵyz ózeniniń boıynda Mańtóbe degen jerge kelip jettik. Sol kúni tilmash Tevkelevtiń Ábilqaıyr hannyń ordasyna jaqyndap kelip qalǵanyn kórip, Ábilqaıyr han ony, Tevkelevti eki shaqyrymdaı jerden aldynan shyǵyp qarsy alýǵa tapsyrma beripti... Oǵan ázirlengen kıiz úı hannyń kıiz úıinen onsha alysta emes eken. Ábilqaıyr han Tevkelevtiń attary men túıelerin, atap aıtqanda 200 at pen 12 túıeni, óz baqtashylarynyń qaraýyna alyp baǵyp-qaǵýǵa buıyrdy».

«Taǵy da ne jazsam eken?» — dep biraz oılandy. Talaı jerde baıqap júr, oryssha jazǵany oılaǵanyndaı jatyq shyqpaıdy. Onysyn buryn teginde bir shypa barlyǵynan kóretin. Sóıtse, Syrtqy ister kollegıasynyń is qaǵazdaryn aqtaryp otyryp baıqady: basqalardyń da jazǵandary oıqy-shoıqy shyǵady eken. Onyń syry ákimshilik úrdiste kimniń, qashan, kimge ne istep, ne qoıǵanyn ábden bajaılap, qyryq qaıtalap ejikteı jazýdy talap etetindiginde bolar. Máselen, myna kúndeligine: «Tevkelevtiń óz ordasyna jaqyndap qalǵanyn kórip, Ábilqaıyr han eki shaqyrymdaı jerden aldynan shyǵyp qarsy alýǵa tapsyrma beripti», — dep jazsa, qandaı jatyq, qandaı túsinikti. Biraq, biraz basyn qatyryńqyrap túsinbese, eshteńeni ońaı uqqysy kelmeıtin patsha ákimshiligi «Kim-kimniń ordasyna jaqyndap qalǵanyn kórip, kim eki shaqyrymdaı jerden kimdi aldynan shyǵyp qarsy alýǵa tapsyrma bergenin» egjeı-tegjeıli jazýdy talap etedi. Sóıtip, egjeı-tegjeıleımin dep otyrǵanda ár sózi ár jaqqa bytyraǵan álgindeı ájeptarqy sóılem shyǵady.

Qoly arapsha jazýǵa da, oryssha jazýǵa da birdeı daǵdylanǵandyqtan ba, áripteri sonshalyqty usaq tústi. Nege ekeni belgisiz, qaı árpine qarasa da, shetterinen tazy ıttiń quıryǵyndaı shıyrshyq atyp turady eken. Ol óz jazýyn búgin kórip otyrǵandaı kóz almaı qarap kóp otyrdy. Sosyn bireý-mireý kórip qalmasyn degendeı qalyń dápterdi tars jaýyp temir sandyqtyń ishine ytqytyp jiberdi. Kún batqansha shalqasynan túsip ap, tóbesinen kúltelenip tógilip turǵan qyzyldy-jasyl ýyq baýlar men jel baýlardyń shashaǵyn sanap jatty da qoıdy.

Tún ortasynda esikti mysyq qusap urlanyp ashyp bir qara kisi kirip keldi. Eshkim estip qalmasyn degendeı sybyrlaı sóıleıdi.

— Elshi, myrza, — dedi ol. — Meni sizge han jiberdi. Ne ózi maǵan kelsin, ne men baraıyn deıdi. Ekeýmizge búgin túnde kezdespeı bolmaıdy deıdi. Rý basylary qashan patshadan kelgen jarlyqty jurt aldynda jarıa qylǵansha ekeýmiz ońasha jolyqpasyn dep syrtymyzdan ańdýshylar qoıdy deıdi. Biz solarǵa baıqatpaı jasyryn kezdesýimiz kerek deıdi.

Tevkelev onyń qasyna Taımas degen bashqurt pen Iýmash degen bashqurt ta emes, tatar da emes, orys ta emes, biraq úsheýiniń tilin biletin ásireńki bireýdi ertip jiberdi. Bir ýaqytta eki ıininen dem alyp Iýmash qaıtyp keldi.

— Elshi myrza, maǵan sizdi jarly-jaqybaı qazaqtardyń biri qyp kıindirip ertip ákel dedi. Han ózi bizdi aýylynyń syrtyndaǵy qalyń jyńǵyldyń arasynda kútip turmaqshy.

Tevkelev Iýmash qoltyǵyna qysyp ákelgen jyrtyq shekpen men jyrtyq tymaqty kıip syrtqa shyqty. Aı sútteı jaryq. Ekeýi endi qastaryndaǵy aýylǵa habar suraı bara jatqan bop kún shyǵysqa qaraı júrdi. Shı arasyna kirgesin jyp berip basqa jaqqa bultardy. Buqpaqtaı-buqpaqtaı qalyń jyńǵyldyń da arasyna jetti. Áldebir kúmilji qyshqyl ıis múńkip qoıa berdi. Áldeqaıdan shildelik shyryldady. Iýmash solaı qaraı bastady. Sóıtse — shildelik bop shyryldap turǵan Taımas eken. Jyńǵyldyń qalyń ósken bir tusynda aıdyń jaryǵymen arýaqtaı aǵarańdap, ústine qup-qý túıe jún shekpen kıgen han tur. Mynadaı bozalań túnde onyń adam ekenin de, buta ekenin de, qapelimde, ańǵara qoımaıtyndaısyń. Ekeýi qushaqtasyp kóristi. Sosyn anadaı jerge tósep qoıǵan bozǵyl bóstektiń ústine baryp otyrdy. Taımas pen Iýmash qalyń jyńǵyldyń arasyna sińip joǵaldy.

Ekeýi ońasha qalǵasyn han sóz bastady.

— Al aman-esen jettińiz be? Jol-jónekeı qıyndyq kórgen joqsyz ba?

— Shúkir. Óz jaǵdaıyńyz qalaı? Esendik pe?

— Qalaı bolary áli belgisiz. Erteń rý basylarynyń jıynyna shaqyrmas buryn ózińizben ońasha sóılesip alǵym keldi. Olar Seıitqul men Quttymbet orys patshasynan jońǵarǵa qarsy birge soǵysatyn ásker suraı ketti dep oılap júr edi. Elshilik kele jatyr degen habardy estip, kóńilderine bir sekem qashyp, meniń ár adymymdy ańdı bastady. Keshe sizdiń qasyńyzda ǵasker adamdary baryn óz kózderimen kórip kelgen bıler maǵan kelip, sizben ońasha kezdesýge tyıym salyp, tek bizderdiń kózimizshe ǵana sóılesesiń dep shart qoıyp ketti. Sodan beri eshqaısysy qaralaryn kórsetken joq.

Ózara ne dep pátýa baılasyp jatqanyn bir alla biledi. Biraq, olarǵa bodan bolý jaıyndaǵy áńgimeni abaılap aıtpaı bolmaıtyny belgili bolady.

Tevkelev mynany estigende tamaǵyna tas tyǵylǵandaı qylǵynyp qaldy. Qapelimde ne aıtaryn da bilmedi. Sonymen manaǵy oılaǵan kúmániniń ras bolyp shyqqany ǵoı. Asqar taýdaı bop kelgen kóńili aıaq astynan jer bolyp jemirilip júre berdi. Aı astynda bordaı bop qýaryp tomsyraıyp otyrǵan beıtanys hannyń sup-sur júzine tesile qarap qatypty da qalypty.

Elshiniń oıyn aıtpaı túsingen Ábilqaıyr:

— Siz búıtip abyrjymańyz. Áli de úmit bar, — dedi.

— Rý basylarynyń qoldamaıtynyn bile turyp, aq patshaǵa elshi salǵanyńyz qalaı?

Han jaıbaraqat jymıyp qoıdy. Tevkelev odan saıyn ań-tań.

— Mámbet myrza, — dedi. — Endi ekeýmiz, ne de bolsa, bir qamytqa jegildik. Bir-birimizdi qustanalaǵannan ekeýmizge de paıda shamaly. Odan da myna jaǵdaıda ne istep, ne qoıǵanymyz durys bolatynyn aqyldasaıyq. Jaraıdy, surap qalǵan ekensiz, aıtaıyn. Meniń budan basqa eshqandaı amalym joq edi. Bir kezde ata-babamyz sonaý Qarataý boıyn jaılapty. Tashkent, Saıram, Túrkistan shaharlaryn bılepti. Endi, mine, ol ólke túp-túgelimen qontaıshynyń qolynda. Jaý alǵan jerde meniń áıelim men ógeı sheshem qaldy. Maǵan mynaý japan túzge qonys aýdarýǵa týra keldi. Atamekeninen kóterile kóshken jurttyń qońsylaryna tynyshsyz keletin ádeti ǵoı. Men de, mine, buharalyqtarmen, bashqurttarmen, qalmaqtarmen júz shaıysyp otyrmyn. Qazir Buqar men Hıýany birdeńe etip ıliktirgen sıaqtymyz. Al Oraldaǵy bashqurttar men Edildegi qalmaqtardyń sol baıaǵy qyrbaıy qalyptary. Qalmaq taıshylary áýelden de baıansyz jurt. Búgin til tabyssa, erteń taǵy atysyp-shabysyp shyǵa keledi. Al bashqurttar aldıar patshanyń ózi aıtpasa, kelisimge kelmeımiz dep kergıdi. Sosyn men aq patshanyń qol astyna ótsem, qalmaq pen bashqurttan irgem tynyshtalyp, qontaıshymen armansyz alysýǵa jaǵdaı týa ma dep oılap edim. Onyń ústine, kózimiz kórip otyr, qalmaqtar men bashqurttarǵa bireý-mireý jolap ketse boldy, aq patshanyń ǵaskeri dikeńdep jetip keledi. Bodanynda bolsań, kim bilipti bizge de sóıtetin shyǵar.

Ábilqaıyr: «Bul aıtyp otyrǵanym durys pa?» — degendeı sózin úzip, Tevkelevke kóz tastady.

— Jaraıdy, bunyńyz túsinikti. Biraq, oǵan qol astyńyzdaǵy rý basylary qarsy bolyp otyrsa, ol oıyńyzdy qaıtip júzege asyrmaqshysyz. Ábilqaıyr myrs etip kúlip jiberdi.

— Ǵafý etińiz, elshi myrza. Siz áli bizdiń jurtymyzben syralǵy bola qoıǵan joqsyz. Atynyń syry ıesine málim deıdi ǵoı. Eger siz bop, biz bop birigip qaırat qylatyn bolsaq, álgi aıtqanym tym onsha úmit úze qoıarlyq qıyn sharýa emes.

— Sonda qalaı?

— Elshi myrza, bizdiń jurtymyzdyń arda ekenin estýińiz bar shyǵar.

Tevkelev tamaǵyn kenedi.

— Endeshe arda maldyń asaý keletinin bilesiz ǵoı. Asaýdy kúshpen emes aılamen alady. Kúsh kórsetseńiz, kúshigendi de ıliktire almaısyz, al aılamen arystandy da noqtalaýǵa bolady emes pe? Bizdiń halqymyz qazir arystan sıaqty. Álsizge tap kelse, mert qylady. Áldige tap kelse, ózi mert bolady. Eki jaqtan da qaıraty asqan áýlettiler qamap turǵanda men ony kózapara qaıtip mert qyp qoımaqpyn. Ári oıladym, beri oıladym, eki myqtynyń áýpirimimen arpalysyp mert bolǵansha, sabyrlysymen arbasyp tiri júrgendi jón kórdim. Ózińiz aıtyńyzshy, mende budan basqa amal bar ma edi? Jurt bul qylyǵymdy ne dep oılasa, o dep oılasyn, al ózim tek bir basymnyń ǵana emes, búkil eldiń múddesin oılaǵanda tapqan jalǵyz amalym dep bilem. Sondyqtan meni jurtty jer túbinen bosqa sabyltyp júrgen jáı ánsheıin sýaıt qoı dep oılap qalmańyz.

Tevkelev taǵy da tamaǵyn kenedi.

— O ne degenińiz? Belgili bir qorytyndyǵa kelýge áli erte ǵoı.

— Durys aıtasyz. Áli erte. Sondyqtan da, elshi myrza, biz búgin sol jetegimizge ermeı, basyn alyp qashyp otyrǵan asaý jurtqa qandaı aıla jasaıtynymyzdy aqyldasaıyq. Buryn olarmen japadan-jańǵyz alysý maǵan óte-móte qıynǵa túsip júrgen. Endi, mine, siz keldińiz. Ekeýlep alyssaq, ınshalla, birdeńe shyǵaratynymyzǵa senimim kámil.

Tevkelev úndegen joq. Han sózin qaıta jalǵastyrdy.

— Bizdiń jurtymyzdyń «Jyly-jyly sóıleseń, jylan ininen shyǵady» degen maqaly bar. Ol onyń yqylas-iltıpatty bárinen joǵary sanaıtynyn kórsetedi. Siz de olarǵa birden «ant berińiz» demeńiz. Onda úrkitip alasyz. Áýeli árqaısysyna iltıpat bildirip, syı-sıapat usynyp aýyzdaryn alyńyz.

Tevkelevtiń oıyna mana ózi oqyp shyqqan nusqaý qaǵaz tústi. Onda «Áýeli ant al, syı-sıapatty árqaısysy ant qaǵazǵa qoldaryn qoıǵasyn tizim boıynsha úlestir jáne ol tizimdi keıin Syrtqy ister kollegıasyna tapsyr», — dep jazylǵan-dy. Al myna han «ant jaǵyn aýyzǵa alma, áýeli árqaısysyna alapa úlestir», — deıdi.

— Igi jaqsylarynyń aýyzyn alyp alsańyz, qazaq degen qyńq etpeıdi. Aıtqanyńyzǵa júrip, aıdaǵanyńyzǵa kónedi. Sondyqtan bar gáp rý basy bılerde. Sondaǵy janyna jaǵatyn qoshamettiń túri «ózderińiz bilesiz», «buǵan ne deısiz», «osy durys shyǵar» sekildi izet meziret te, syı-sıapatynyń túri — erteń áıteýir jurttyń aldynda bir maqtanyp qalýǵa jaraıtyn jyltyraq kıim, tańsyq birdeńe.

Tevkelev jıyrylyńqyrap otyr. «Mynanyń aýzynan aıladan, syı-sıapattan basqa sóz shyqpaıdy eken. Osynyń ózi menen birdeńe dámetip otyrǵannan saý ma!» — degendeı kóziniń astymen bir qarap qoıdy. Hannyń sol sup-sur qalpy. Elshiniń qozǵalaqtap qalǵanyn baıqap sózin tıa qoıdy.

Tevkelev renishti daýyspen:

— Sizdiń elshilerińiz Máskeýde de, jolda Ýfada toqtaǵanymyzda da qaıtalap suraǵanymyzda bul ábden aqyldasyp-maquldasqan basy ashyq másele dep edi, artynyń bulaı bolyp shyqqanyn qarashy, — dedi.

Handy abyrjytam ba dep aıtyp edi, ol muny músirkep turǵandaı murtynan kúlip:

— Onyń jaı-japsaryn jasyrǵam joq, jańa ǵana aıtyp berdim. Eger «bodan bolamyz» dep aıtsam, bıler maǵan aq patshaǵa elshilik jiberýge ruqsat bermes edi, al «bodan bolamyz» dep aıtpasam, aq patsha da maǵan elshi jibermes edi. Elshilik kelmese, men myna jurtty óz degenime kóndire almas edim. Endi, mine, siz keldińiz. Meniń óz degenime jetýge az da bolsa, jaǵdaı týyp otyr. Siz ekeýmiz eldi aq patshanyń bodany bolýǵa úgittep kóremiz. Ol oıymyzdan shyqsaq, aq patsha meniń eńbegimdi eskerýsiz qaldyrmaıdy dep bilem. Mynandaı árpil-tárpil jaǵdaıda árqaısysy ár jaqqa qashyp turǵan óz jurtymnyń bas noqtasyn bir ózimniń qolyma ustatyp, basqa han-sultandardan abyroıymdy asyryp berse, men aldıar taqsyrǵa da, qazaqqa da opyq jegizbes edim. Qazir qazaqtyń qamyn mendeı oılaı alatyn kisi joq. Oǵan talaı jerde kózim jetti. Biraq, oń men solyn birde bilip, birde bilmeı qalatyn ańǵal jurt sony áli túptep túsinbeı keledi. Qudaıdan jasyrmaǵanda sizden nesine jasyraıyn. Bul isti is qylyp shyǵara alsaq, patshanyń da, qazaqtyń da, meniń de tabar paıdamyz shash etekten, — dedi.

Tevkelev taǵy da tergeı qarady. «Mynaýy shyny ma, joq kólgirsigeni me?» — dese kerek. «Qalaı túsinseń, olaı túsin» — dep Ábilqaıyr da mizbaqpady.

— Al, elińiz ol aıtqanyńyzǵa báribir kónbeı qoısa qaıter edińiz?

Hannyń qıylǵan sulý murty taǵy da bir búlk etti. Tevkelev, qapelimde, sasqalaqtap qaldy.

— Eger álgi áreketimizden eshteńe shyqpasa, olar maǵan, aq patshanyń elshiligine qastandyq oılap júrmeı me? Ondaı qıyn jaǵdaı tap bola qalsa, siz qandaı qolqabys bere alasyz?

Ábilqaıyr sol qyryndaı qaraǵan qalpy samarqaý til qatty.

— Eger qazaq shonjarlaryna kóńilderinen shyǵatyn syılyq taýyp bere alsaq, olar eshqandaı da qastandyq jasamaıdy, aq patshanyń bodany bolýǵa da kónedi. Bári endi siz ben bizge baılanysty.

Han qaıtqysy kelgenin bildirip qalyń jyńǵyldyń arasynda qylt-qylt tóbe kórsetip turǵan qyzmetshilerine qarady.

Tevkelev sony ańǵaryp:

— Al, aldıar patshanyń jibergen gramotasyn qashan almaqshysyz? — dep surady.

Han:

— Habar ózimnen bolady. Áýeli mynaý iri-iri bılerdiń birqatarynyń aýyz-lámin baıqap kóreıin, — dep ornynan kóterildi.

Bunymen qol ustasyp qoshtasty da, kúltelenip turǵan qalyń jyńǵyldyń arasyna sińip joǵaldy. Jolda Taımas pen Iýmash qarsy jolyqqan eken.

— Sen meni shyǵaryp sal, — depti han Iýmashqa. Taımas muny ertip Mańtóbege qaraı bettedi. Aı batyp, juldyz bozaryp jańa tańnyń habary bilinip qalypty.

«Báse, qaıdan túsken batpan quıryq dep edim-aý. Naǵyz shyrǵalań endi bastalatyn shyǵar», — dep oılady Tevkelev qulanıektenip qalǵan kúnshyǵys jaqqa bir qarap qoıyp.

Erteńine, shynynda da, tań atpaı jatyp shyrǵalań bastaldy da ketti. Túnde Ábilqaıyrdy úıine shyǵaryp salýǵa ketken Iýmash sıyr sáskege oralmaı qoıdy. Elshiliktegi bashqurttar dúrlige jóneldi. «Orys elshisiniń kelgenin bashqurttardan kórip jatqan boldy. Álgi Iýmash aman bolsa jarar edi», — dep Taımas júz kelip, júz ketken shyǵar. Sáskeden asa bere Iýmash keldi. Sóıtse, túnde Ábilqaıyrdy shyǵaryp salyp, qaıtyp kele jatsa, jolda bir soıyl kótergen adamdar tap bolyp, tań atqansha aıaq-qolyn baılap, saı boıynda ustap otyrypty. Tań atqasyn bir úı toly aqsaqaldardyń aldyna alyp barypty. Yzǵar shasha qarap ıin tiresip otyryp alǵan qazaq bıleri birinen soń biri suraqty qarsha jaýdyryp, Iýmashty tergep-teksere bastapty.

— Tún ortasynda neǵyp júrsiń?

— Hannyń as úıine baryp kele jatyr em.

— Onda ne bitirip júrsiń?

— Et jeı barǵanmyn.

— Nemene, ózderińde tamaq joq pa?

— Bar. Biraq elden shyqqaly jas et jegem joq edi, et jegim kelip ketti.

İn túbindegi tyshqandaı syǵalaı qaraǵan timiski kózder onyń bul sózine onsha ılana qoımasa kerek, bastaryn shaıqap bir-birine qarapty.

— Áı, estek, — depti bir sheke tamyry bileýlenip turǵan qyzyl sary erkek óndirshegin sozyp óńmeńdeı til qatyp. — Seniń álgi bylshylyńa senetindeı bul arada esektiń mıyn jegen eshkim joq. Onan da shynyńdy aıtsaıshy. Áıtpese, sen sekildi qańǵyrmanyń quny bes-aq tıyn ekenin bilmeısiń be? Qol-aıaǵyńdy baılap ana kóldiń ar jaǵyndaǵy jutpaǵa tastaı salamyz. Túni boıy el adaqtap júrgen sý aıaq esektiń qaıda quryǵanyn kim biledi? Qunyńdy daýlap álgi qatyn patshanyń ózi kelse de, bir jilinshigińdi taba almaı armanda qaıtady. Káne, aıt, túnde qaıda boldyń?

Iýmash álgi aıtqanyn qaıtalap aıtypty. Odyrańdaǵan eki-úsh jigit buzaýbas doıyrlaryn salaqtatyp qasyna kep tura qalypty. Bireýi qamshysynyń sabymen jelkesinen nuqyp turyp:

— Soqpa ótirikti! Sen álgi shoqynshyq elshini hanǵa aparyp ońashalap jolyqtyryp qaıttyń ǵoı! — dep gúr ete túsipti.

Iýmash sonda da mizbaqpaı:

— Al, alar janymdy ala qoıyńdar. Men aıtarymdy aıttym. Túnde men elshini de, handy da kórýden amanmyn. Olar bir-birimen jolyqty ma, jolyqpady ma, odan da beıhabarmyn. Biraq, ıt te bolsaq musylmanbyz ǵoı. Qapy qalyp júrmeńder. Orystar senderge búgin batý, erteń tatý bolyp ıtyrqyljyń bop júre beretin bashqurt pen qalmaq emes. Kisisin óltirmek túgil, synyq buraýyn belderińe qystyrsańdar, jez zeńbiregin sary úlekteı jelkeńe shógerip, jatyp alady. Senderge bodan bol dep zorlyq jasaǵan eshkim joq. Bolsań bolatyndaryńdy, bolmasań bolmaıtyndaryńdy ashyp aıtyńdar. Biraq álim-jettik jasaımyz dep, saý bastaryńa saqına tilep almańdar, — depti.

Úı toly erkekterdiń birsypyrasy onyń bul sózine murttarynan kúlse, bir toby kózderiniń astymen bir-birine qarasypty. Manaǵy sheke tamyry badyraıǵan ójeńbaı qazaq ıtinip taǵy ilgeri shyǵypty.

— Sen óıtip kóp bylshyldama! Orystyń jáıinen biz de qur qulaq emespiz. Aq patshanyń ondaı myqtylyǵy bar eken, onda baıaǵy Dáýletkereımen birge óletin kóp orysyna nege qun suramaıdy? Hıýany shaýyp alatyn bolsa, baıaǵydan beri qolyna búıen baılanyp qalyp pa, neǵyp otyr?

— Sol Hıýadan aýyzy kúıgesin de endi ol aıaýshylyq jasamaıdy. Óziń bir ójeńdegen neme ekensiń? Káni batyr ekenińdi bileıin, óltirmek túgili tula boıymnan bir qylshyǵymdy orynsyz shyǵyndap kórshi, ne bolǵanyńdy bileıin! — dep Iýmash qarsy aqyrypty.

Manadan beri qaq tórde únsiz otyrǵan qaba saqal qara qolyn kóteripti.

— Já, jáıine jiberińder. Biraq álgi qojaıynyńa aıta bar, bizdiń syrtymyzdan hanmen jolyǵysar bolsa, ekeýine de jaqsylyq jasamaımyz. Aq patshanyń ne aıtyp jibergenin bárimiz túgel otyrǵan jerde aıtatyn bolsyn. Biz seni osy sálemdememizdi elshi myrzaǵa aıtyp barsyn dep ádeıi ustap aldyq, — dep qol-aıaǵyn sheshtiripti.

Tevkelev keshegi hanmen bolǵan áńgimeden eki túrli oıda qaıtyp edi. Oǵan hannyń Máskeýge elshi shaptyryp júrgeni ánsheıin aq patshanyń kóńilin aýlap, syı-sıapat kıýdi oılaǵan qýlyq sıaqty kóringen-di. Qazir tóbesine qarly Qarataý qulap ketetindeı sary ýaıymdy sapyryp sóılegenmen otyrysy, júris-turysy, bet-álpetine qaraǵanda tap onsha alyp-julyp bara jatqan eshteńe joq, ánsheıin elshini aldyn ala záresin alyp qorqytyp qoıyp, erteń óz degenine júrgizý úshin ádeıi istelip otyrǵan aıla-sharǵy sekildi kóringen-di. Tań atqansha kóz ilmeı oılanyp shyqsa da, sol aldanyp qalmaýdan basqa, kóńiline eshqandaı qaýip-qater kirmegen-di. Endi, mynaý áńgimege qaraǵanda hannyń keshegi sóziniń jany bar sıaqty. Han men eki araǵa kisi attatpaýǵa qaýqarlary jetkenine qaraǵanda mana Iýmashty tergeıtin aıǵyr top bı onsha ońaı jaý bola qoımasa kerek. Biraq bul qoqan-loqyǵa hannyń óziniń aralasy joq pa eken? Sol neme osynyń bárin artynyp-tartynyp kelgen elshiniń bar dúnıe-múlkin tartyp alyp, ózin eline qur qol qaıtarý úshin ádeıi istep otyrǵan joq pa! Kim bilipti, bul nemelerden ol da shyǵar. Kóz aldynda túnde kórgen Ábilqaıyrdyń bordan qashaǵandaı qup-qý júzi elestep ketti. Sazarǵan túri jaman eken! Qýlyǵyna naıza boılamaıtyn sum kisiniń soıy sıaqty.

Endi ol mynaý tóńiregine ún-túnsiz toryp otyrǵan jym-jyrt aýyldyń ár qımyl-qybyryn kóz jazbaı ańdyp baqty. Mana Iýmashtyń tergelip shyqqan úıiniń tusynda at kóbeıdi. Jan-jaqtan shoq-shoq júrginshi kelip jatyr. Keshegideı buqpaqtaýdy, jasyrýdy qoıǵan. Aýyl syrtyna tórteý-beseýden ońashalanyp baryp, álgi úıdiń qasyndaǵy bes-alty úıge topyrlap kirip jatyr. Mynaý, sirá, tegin jıyn bolmas. Han orda jaqqa kóz salyp edi. Ol jaqta qara-qurań az. Biraq, orda mańynda júrgenderdiń bar nazary álgi topyrlap kisi jınalyp jatqan shetkergi aýylda otyrǵany baıqalyp-aq tur.

Tevkelev basy dal bolyp oılanyp otyr. Sonda hannyń túndegi aıtqany shyn bolǵany ma!

Orys elshisiniń ne oılap turǵanyn sezip qalǵandaı álgi aýyl shetindegi aıǵyr top attaryna minip han ordaǵa qaraı bettedi. Han ordanyń tusyna jete bere attarynan tústi. Mundaıda attan kóterip túsirip ap, qaýqyldasyp jatatyn ádettiń eshqaısysy istelmedi. Sostıyp-sostıyp han ordaǵa kire bastady. Ánsheıinde qoldy-aıaqqa turmaıtyn han qyzmetshileriniń aıaq alystary samarqaý. Elbek qaǵyp júgirmeı, tyń tyńdap orda mańynan shyqpaı jur.

Qasynda turǵan Taımas.

— Álgiler bir páleni bastamasa jarar edi. Han ordanyń tóńiregi siltideı tynyp qaldy ǵoı. Kózge shyqqan súıeldeı bop bul arada turyp almaıyq. Úılerimizge baryp aqyryn kúteıik, — dedi.

Bular úılerine kire sala han ordadan tórt-bes tóleńgit shyǵyp elshilikke bettedi. Bireýi Tevkelev otyrǵan úıge kirdi de, qalǵandary syrtta turyp qaldy.

— Elshi myrza, m dedi úıge kirgen tóleńgit. — Han bılerge tıesili syı-sıapatty tezirek berip jibersin, qazir taratyp bermesek, istiń nasyrǵa shabar túri bar deıdi.

— Han quran ustap ant bergenshe, aq patshanyń sálem-saýqaty eshkimge tartylmaıdy, — dedi Tevkelev.

Tóleńgit ıyǵyn bir qıqańdatty da shyǵyp ketti. Sodan besin aýǵansha elshini eshkim mazalaǵan joq. Han ordadaǵy jıyn da taraǵan joq. Besin aýyp ketkesin hannyń manaǵy tóleńgiti taǵy keldi. Bul joly óńi tipten qatý.

— Elshi myrza, — dedi tóleńgit nyǵarlaı sóılep. — Han meni taǵy da jiberdi. Eger osydan bar dúnıe-múlkin osy qazir berip jibermeıtin bolsa, myna bılerdiń ekeýmizdi de tútip jeıtin túrleri bar dedi. Maǵan tıesili syı-sıapatty ant alǵasyn tapsyra jatar, qalǵandaryn dál qazir jibersin, bastarymyz aman turǵanda qyzylkóz pálelerden qutylaıyq dedi.

— Endeshe, — dedi Tevkelev. — Men áýeli syı-sıapat úlestiretin jaıym joq. Sálem-saýqattaryn qazir alǵylary kelse, aq patshanyń jibergen gramota qaǵazyn da qazir qabyldaıtyn bolsyn.

Tóleńgit taǵy da qur qol qaıtty. Han ordada taǵy da májilis qyzsa kerek, birazdan keıin aq ordadan taǵy bireý shyqty. Bul, biraq, jańaǵy tóleńgit emes, basqa adam bolyp shyqty.

— Meni sizge, elshi myrza, han emes, bıler jiberip otyr. Osy qazir aq patshanyń hatyn alyp han ordaǵa kelsin, — dedi.

— Jaraıdy, baramyn dep aıtty de, — dep ony keri qaıtaryp jiberdi.

Mine, qyzyq, bıler budan syı-sıapat emes, aq patshanyń hatyn talap etipti. Sonda qalaı bolǵany. Han qaıta-qaıta dúnıe suraǵansha, bılerge ne kerek ekenin birden nege aıtpaǵan...

Tevkelev ári oılanyp, beri oılanyp, ábden qas qaraıyp, tún bolǵasyn qasyna eki geodezıst, jeti bashqurt bıin ertip, patsha jibergen kók safıan qapty tútikshege salynǵan hatpen biraz syı-sıapat alyp han ordaǵa bettedi. Orta jolda aldarynan tórt jasaýyl shyqty. Han ordanyń qasynan eki bı qarsy alyp, aldaryna túsip bastap júrdi.

Aılapat aq ordanyń ishi ala kóleńke. Eki jaq bosaǵadan bastap ıin tiresip otyrǵan bılerdiń óńi qaraýytyp kórindi. Qaq tórdegi Ábilqaıyr han men qasyndaǵy eki bı oryndarynan túregeldi. Tevkelev patshanyń hatyn hannyń qolyna tapsyrdy. Han ony mańdaıyna tıgizip aldyna qoıdy. Elshige ysyrylyp sol jaǵynan oryn berdi. Jaıǵasyp bolǵasyn Tevkelev sóz bastady.

— Sen, Ábilqaıyr han, kúlli Reseıdiń uly mártebeli ımperatory, bizdiń nur sıpatty aldıar padıshamyz Anna Ioan qyzyna ózińniń elshileriń Quttymbet Qoshtaev pen Seıtqul Qudaıqulovty joldap, aldıar taqsyr patsha aǵzamnan qol astyńdaǵy jurtyńmen Reseıdiń qaramaǵyna alýdy ótinip, Reseıdiń basqa baǵynyshtylarymen tatý-tátti qarym-qatynas ornatqyń keletinin aıtyp hat bergen ekensiń. Uly mártebeli ımperator, nur sıpatty hám sharapatty aldıar taqsyr patshamyz Sizdi, Ábilqaıyr han, bılerińiz ben kúlli qyrǵyz-qaısaq ǵaskerin meıirimi túsip, óz úmbetim dep tanıtynyn bildirip, meni arnaıy hatymen osy saparǵa attandyrdy jáne Ábilqaıyr han, sizden jáne kúlli qyrǵyz-qaısaq ǵaskerinen árdaıym óziniń qamqorlyǵy men shapaǵatyn aıamaıtynyna sóz berip, han men qyrǵyz-qaısaq ǵaskeri óz ýádelerinde turyp, uly mártebeli patsha aǵzamnyń aldynda adal qyzmet atqarady dep senetinin málimdeýdi tapsyrdy. Hatyńyzda aıtylǵan shart boıynsha, men sizderdiń uly mártebeli patsha aǵzamnyń meıirbandy qol astyna baǵynatyndaryńyzdy óz aýyzdaryńyzdan estip, óz qoldaryńyzben kýálandyrýǵa keldim.

Patsha joldaǵan ekinshi gramotadaǵy sharttardy ádeıi aıtpaı qaldy. Onsyz da sazaryp otyrǵan bılerdiń shaptaryna shoq tastap shorshytyp almaıyn dep oılady.

Úı-ishindegiler onyń sózin ún-túnsiz tyńdady.

Elshi sózin bitirip, jan-jaǵyna kóz tastap edi, hannyń oń qolynda otyrǵan bı:

— Elshi myrza, úıińizge bara berińiz. Keıin ózimiz habarlasarmyz, — dedi.

Tevkelev aýyrlap basyp syrtqa shyqty. Qasyna erip barǵan kisiler ere shyqty. Olardy aýyl syrtyna shyǵaryp salǵan tóleńgitterge qarap edi, bireýiniń óńi tanys sıaqtandy da turdy. Ol qazaqsha kıinip alǵan jansyz bashqurt edi.

Bular uzaı bere aq ordadan ájeptarqy aıqaı-uıqaı daýys shyqty. Áldeneler sart-surt ete qalǵandaı boldy.

— Janjal endi bastaldy! — dedi Taımas han orda jaqqa qulaǵyn túrip.

Sóıtse, bular shyqqan boıda aıqaı daý bastalypty. Bunyń tastap ketken syı-sıapatyn ortaǵa úıip, talasyp-tarmasyp bólise jónelipti. Bir-birine qamshy siltesipti. Qyzyl keńirdek top bul elshini eline aman jiberýge bolmaıdy, ózin óltirip, dúnıe-múlkin talap alý kerek dep sheshipti. «Qaıdaǵyny qaıdan shyǵaryp júrsiń?» — dep hannyń ózine tap-tap beripti.

Álgi tóleńgit bop kıinip úı syrtynda qalǵan bashqurt han ordada sol túni ne bolyp, ne qoıǵanyn aýdarmaı-tóńkermeı aıtyp keldi. Dolyryp alǵan bıler orys elshisine jol basshy bop kelgen bashqurt bıleriniń de birin qaldyrmaı túgel qyryp tastaý kerek depti. Bashqurt bıleri muny estip, Tevkelevtiń úıine kirip keldi. Sodan tań atqansha máslıhat boldy.

— E, báse, qazaqtar neǵyp bir dúrlikpeı kóne salady dep edim-aý! — dedi elshiniń oń tizesin basa otyrǵan Aldarbaı Eseke uly.

— Aldıar aǵa-aý, ony bilseńiz, baıaǵyda elshilerin Ýfaǵa ertip ákelgen ózińiz edińiz ǵoı. Áýelden basyn ashyp almadyńyz ba? — dedi Taımas Sháıim uly.

— Hanǵa noqtasyn ustatpaı otyrǵan qazaqtar Aldıar-aǵaǵa qaıdan bola qoısyn, — dedi Aqmolla aqyn.

Narttaı qyzyl Shıma batyr mynandaı qysyltaıań jaǵdaıda qyzyl tilge des berip otyrǵan úsh serigine jaqtyrmaǵandaı jalbyr qabaǵynyń astynan sazara bir qarap qoıdy.

— Odan da ne isteýimiz kerek, sony aqyldasaıyq ta, — dedi tápeltek boıly tórtpaq Kósemshe Bekqoja uly.

Suıyq qas qolaǵash muryn bujyr kisi Otjash Razmanqul uly qamshysynyń sabymen qolyn sabalap otyryp:

— Ne de bolsa, tezirek bir sheshimge kelmesek bolmaıdy. Tań atqansha olardyń taǵy qandaı zobalań shyǵaratynyn kim bilipti, — dedi.

— Baıaǵyda osy qazaq ulystaryna talaı elshilikke kelip ediń ǵoı. Seniń ne oıyń bar, Taımas, aıtsańshy? — dedi manadan beri únsiz otyrǵan jarǵaq qulaq jarǵanat bet Orazbaı Abazynuly.

Taımastyń ornyna aqquba tarazy jigit Qydrıas Molaqaev sóıledi:

— Bul topalańdy bir toqtatsa, Bókenbaı toqtata alady. Nemere inisi Qudaınazar myrza, kúıeýi Eset batyr úsheýi bul ólkedegi eń dáýletti, eń bedeldi adamdar. Olarǵa kóńilderinen shyǵatyndaı syı-sıapat berip, óz jaǵymyzǵa shyǵara alsaq, mynaý eser tobyrǵa bir qaıran tabýǵa bolady. Al, olar kónbese, onda úmitti úze bergenimiz jón.

— Sonda ol Bókenbaıǵa qalaı habar bere alamyz?

— Myna Taımas ekeýi kópten syralǵy dostar ǵoı.

Bozala tańda boz at mingen Taımas batyr Bókenbaıdyń aýylyn izdeýge attandy.

Araǵa eki kún salyp qasyna Bókenbaıdy ertip Taımas batyr qaıtyp oraldy. Qaq tórge Bókenbaı kep otyra ketkende elshiniń qulazyp turǵan keń úıi aıaq astynan tolyp ketkendeı boldy. Tevkelev mynaý eńgezerdeı kisi bul áńgimeme qalaı qarar eken degendeı, jaltaq-jaltaq qarap qoıyp sóz bastady.

— Batyr, Taımastan jol-jónekeı ózińiz de estigen shyǵarsyz. Men Ábilqaıyr hannyń aq patshaǵa jazǵan haty boıynsha ant alýǵa kelgenmin. Sóıtsem, munda jurt irı-tirı eken. Endi, mine, qaıdan keldikke túsip, pushaıman bolyp otyrǵanymyz. Qazaqty orys patshasynyń qol astyna zorlap kirgizgisi kelip otyrǵan eshkim joq. Áńgime joq jerden áńgime bastaǵan ózderi. Endi kep aq patshanyń elshisine qol kótergileri keledi dep estımiz. Aq patsha ózdiginen eshkimge tımeıdi, al ózderi tıgendi ońdyrmaıdy da. Eger qyrǵyz-qaısaq jurtynyń kóńiline ondaı qara qashar bolsa, shektes turǵan óz ǵaskerin, sondaı-aq ózine baǵynyshty bashqurt, qalmaq ǵaskerin qara qurttaı qaptatady da jiberedi. Orys ókimeti óz elshisiniń qanyn suraýsyz qaldyrmaıdy. Qazaqtar odan da patshanyń qol astyna kirgimiz kelmeıdi dep, ashyp aıtsyn da, meni aman-saý jónime jibersin.

Bókenbaı elshiniń betine burylyp bir qarady da, baısaldy daýyspen:

— Osy ana jolǵy orys elshisin óltirgen hıýalyqtarǵa aq patsha qandaı jaza qoldandy? — dep surady.

Nar túıedeı mańqıǵan batyrdyń ańqaýsyp aıta salǵan myna suraǵy Tevkelevtiń shymbaıyna batyp ketti.

— Hıýalyqtar adam kórmegen haıýandyq istedi. Aqjoltaı elshini óltirgendi eshbir el, eshbir din qoldamaıdy. Ondaı kisápirlyqtyń arty aqyry jaqsylyqqa soqtyrmaıdy. Knáz Bekovıch opasyzdyqpen qaza tapqanda orys patshasy teristik elderimen soǵysyp jatqan-dy. Sondyqtan Hıýa ókimetinen ósh qaıtaryp jatýǵa ol kezde murshasy bolmady. Álgi soǵys aıaqtalǵan kezde Hıýa hany aq patshaǵa «áke-kókelep» elshi salyp, baıaǵy bilmestikterine keshirim surady. Ol eki ortada Hıýanyń taǵyna basqa han otyrǵan eken. Patsha sony eskerip bir jolǵa keshirim jasady, biraq budan bylaı ol óz elshisine qol kótergen elge eshqandaı aıaýshylyq jasamaýǵa sheshim qabyldady.

Bókenbaı: «Álbette!» — degendeı bas ızep qoıdy. Manadan beri onyń qasy men qabaǵyna qarap qybyjyqtap otyrǵan elshi tiliniń tıegi endi aǵytylaıyn dedi.

— Batyr, sizdi osy aımaqtaǵy qazaqtyń eń bedeldi kisisi deıdi. Siz qostamasańyz hannyń ózi de attap basa almaıdy deıdi. Halqyńyzdyń aldyndaǵy zor bedelińizdi paıdalansańyz, bir paıdalanatyn jerińiz osy. Ol jaqsylyǵyńyzdy aq patsha óle-ólgenshe umytpaıdy. Óz basyńyzdy, búkil jurtyńyzdy uly mártebeli patsha aǵzamnyń meıirbanshylyǵyna bóleýdi men óz moınyma alamyn. Tek mynaý tar jerde qol ushyńyzdy berseńiz bolǵany. Eńbegim zaıa ketedi dep oılamańyz. Aldıar patshanyń qazaq jurtynyń sizdeı izgilikti adamdaryna tartý-taralǵy qyp tart dep jibergen azǵantaı syı-sıapaty da bar.

Saýlap sóılep otyrǵan elshi osy araǵa ádeıi kidirdi. Bókenbaı sol tunjyraǵan qalpy qabaǵyn ashpady.

— Sonda olar sizden ne talap etip júr? — dep surady.

— Ózime eshteńe degen joq. Biraq, men ketkesin orys elshisiniń ózin óltirip, dúnıe-múlkin talap alamyz, oǵan jol bastaýshy bolyp kelgen bashqurttardy birin qaldyrmaı qyryp tastaımyz, — depti.

Bókenbaı biraz oılanyp otyrdy da:

— Pátshý! — dedi. — Ýaıymdamaı tura turyńyz. Olarmen ózim sóılesip kóreıin. Tevkelev batyrmen jarysa túregelip:

— Batyr, qyzmetińizge alla rıza bolsyn. Aq patshanyń arnaıy joldaǵan sálem-saýqatyn alsańyz qaıtedi. Sizdeı jaqsydan eshteńe aıama degen. Ázirge jarty myń somnyń zatyn bere turaıyn, — dep sandyqqa umtylyp edi.

Bókenbaı qaıyrylyp tura qaldy.

— Áýre bolmańyz. Men tartý-taralǵyǵa bola qyzmet qylady eken dep oılamańyz!

Tevkelev esikti serpip ashyp shyǵyp ketken batyrdyń artynan ań-tań bop turyp qaldy. «Renjitip aldym ba?» — dep ýaıymdady.

Bókenbaı batyr qol ushyn berýge ýáde qylǵanmen, Tevkelevtiń jany jaı taba almady. Olaı-bylaı bop ketip júrsek, bárimiz túgel qyrylyp qalmaıyq dep bes kisi dvorán, bes kisi qazaq, júz bashqurtty Ýfaǵa attandyryp, qoldaryna voevodaǵa aparyp tapsyr dep hat berip jiberdi. Olar Ýfaǵa attanyp ketken kúni keshqurym Bókenbaı keldi. Ol erteń bıler jıyny bolatynyn, oǵan Tevkelevtiń de shaqyrylatynyn aıtty.

— Biraq, top aldynda qysylyp-qymtyrylmaı batyl sóıleńiz. Bizdiń halqymyz sypaıy adamdardan góri ójet adamdardyń sózine kóbirek den qoıady. Eshqandaı qam jemeńiz. Ortalarynda ózim bolamyn, — dedi.

Tevkelev sonda da sene qoımaı:

— Batyr, osy aıtqan sózińizge osy qazir ońasha ant berseńiz qaıtedi, — dedi.

Bókenbaı sál ańyryp turyp:

— Jaraıdy! — dedi.

Tevkelev jalma-jan sandyǵyn ashyp ishinen quran sýyryp Bókenbaıǵa ustatty. Bókenbaı qurandy alyp:

— Aq patshaǵa jáne elshisine bar qar-qadarymsha adal qyzmetimdi aıamaımyn, — dep mańdaıyna bir tıgizip, qaıtaryp berdi.

Tevkelev kóldeı ala qaǵazdy aldyna tósep edi. Oń jaq ortan qolyndaǵy júzigin alyp mórin basty.

Erteńine kúndiz bıler shaqyrtyp jatyr degenge han ordaǵa baryp edi, tabaldyryqtan endi attaı bergen Tevkelevke jan-jaqtan alara qarasty. Tevkelev tákappar basyp tórge ozdy. Ashýdan jarylyp kete jazdap otyrǵan bıler oǵan dúrse qoıa berdi.

— Seni munda kim shaqyrdy? Bizdiń jurtymyzǵa nege keldiń?

Tevkelev aspaı-saspaı sóz bastady.

— Meni munda ózderiń shaqyrdyńdar. Aq patshaǵa elshi jiberińder dep senderdi qystaǵan eshkim joq. Orystyń qol astyna óz erkimizben baǵynamyz degen ózderiń. Sol ýádeleriń boıynsha meni osynda jumsap jiberdi. Qalǵan habardy anaý Quttymbet pen Seıtquldan surańdar. Aq patshaǵa baǵynyshty bolǵandardan ne talap etiletini solarǵa aıtylǵan.

Mynany estigen bıler endi Ábilqaıyrǵa jabyldy.

— Bılermen aqyldaspaı turyp, han eshqandaı sheshim qabyldamaıdy degen ata-baba joly qaıda? Orysqa baǵynamyz degen sóz bizdiń aýyzymyzdan qashan shyǵyp edi? Ata dástúrin attap, qaraýyndaǵy jurtpen aqyldaspaı, basqaǵa bodan bolǵysy kelgen hannyń qandaı jazaǵa buıyrylatynyn neǵyp bilmeısiń?

Hannyń onsyz da sup-sur júzi siltige salǵan súıekteı qýrap ketti. Jartylaı jumsaq kózderin jarqyratyp ashyp aldy. Janarynda qylyshtyń júzindeı sýyq jylt oıandy.

— Já, shýyldamańdar, túge! — dedi zekire til qatyp.

— El basyna kún týsa, hansyń ǵoı, aldymyzǵa tús dep jaǵalaǵanda jaqsysyńdar. Al han ekenmin dep birdeńe isteı qalsań boldy, óstip árqaısyń ár shalǵaıymnan tistelep shyǵa kelesińder. Sonda meniń han bolǵanym qaısy? Han ekenim ras bolsa, qol astymdaǵy jurttyń qamyn qaıtip oılaımyn! Kózderiń kórmeı me, ıesi bar jylqynyń basy baǵýly, jemi salýly, sýsyny qanýly, kún sýytsa saýyryna jabý jabylady, balshyqqa batsa ústi-basy jýylady. Al, ıesi joq, túzde júrgen tarpań she? Onyń qaı jáıi bolyp jatyr? Adam kórse atyp alǵysy kep turady, ań kórse tarpa bas salǵysy keledi de turady. Meni men meniń qol astymdaǵy halyqtyń kórgen kúniniń sol tarpańnan nesi artyq?

Tarpańmyn dep betaldy qula túzge tasyrlap júrgennen bir halyqtyń aýyzy kúıse, qazaqtyń aýyzy kúıetin bolǵan shyǵar dep oıladym da, ashyqsam jem, tońsam jabý salatyn ıe izdedim. Ondaı ıeni taptym. Ol — anaý aq patsha. Aıtqanymdy qabyl alyp, elshisin jiberip otyr. Men mindetimnen qutyldym. Basqalardaı basymyzǵa pana, ıinimizge yq, arqamyzǵa súıeý kerek deıtin bolsańdar — maǵan erip, myna kelip otyrǵan elshige ant beresińder, al sol baıaǵy óz quıryǵymyzdy ózimiz tepkilep júrgenimizge máz bola beremiz deseńder, bir borbaıymyzdy bóri tistep, bir borbaıymyzdy jaýdyń tuzaǵy qarmap, sol baıaǵy súrgen dáýrenderińdi súre beresińder. Óz basym ondaı tirlikten mezi bolyp bittim. Óltirseńder óltirińder. Ańmen ań bolyp arpalysyp ótkennen góri qara jerdiń astynda aıaǵymdy erkin sozyp tynysh jatqanym jaqsy.

Hannyń shamyna tıgenderine masaırap otyrǵan bıler taǵy da Tevkelevke buryldy.

— Biz hanǵa oryspen tatý-tátti turaıyq, odaqtas bolaıyq dep elshi jiber dedik, biraq baǵynamyz, basybaıly bodan bolamyz degen joqpyz. Ony shyǵaryp júrgen ózi. Endi, mine, sen kelipsiń. Qazaqtardyń qandaı jurt ekenin, ǵaskeriniń qandaı ekenin bilip alýǵa kelgeniń birden sezilip tur. Jansyz ekenińdi aıtpaı kórip otyryp, elińe qaıdan aman-esen jibere salaıyq?!

Saǵan qandaı jaza qoldanylatynyn myna búgingi jıyn sheshedi. Úı toly jurttyń birazy bastaryn ızesip qaýqyldasyp qaldy. Tevkelevtiń eki jaýyrynynyń arasynan muzdaı ter shyqqandaı boldy. Eki shyqshyty solqyldap qoıa berdi. Kózi Bókenbaıǵa túsip ketip edi, batyrdyń beti qabarytyp býyrqanyp otyr eken.

Tevkelev endi, ne de bolsa, taıynbasqa bel býdy.

— Aǵaıyn, — dedi jurtqa kózin bir-bir qydyrtyp. — Jańylmasam, senderdiń halqyńnyń «Aıaz álińdi bil, qumyrsqa jolyńdy bil» degen sózi bar sıaqty edi. Sol ózderiń shyǵarǵan maqaldy ózderiń umytyp qalǵandaryńa qaıran qalyp otyrmyn. Sender orys memleketin kim dep oılaısyńdar? Qulmen de, qutanmen de odaqtas bolyp oǵan ne kórinipti? Reseıdeı aı astyn titireterdeı aıbyndy elge odaqtas bol deýge aýyzdaryń qalaı barady? Japan túzde ańmen ań bop jortyp júrgen jabaıy halyqty aq patsha odaqtas qyp qaıtedi? Ondaı elmen tatý-tátti turamyn dep ýáde de bere almaıdy. Óıtip altyn basyn qor qylmaıdy. Óıtetindeı, qyrǵyz-qaısaq Reseıge ne isteı alady dep qoryqsyn. Al, Reseıge kelsek, onyń ózi túgili qol astyndaǵy baǵynyshty halyqtardyń ózderi-aq qyrǵyz-qaısaqtardyń tóbelerinen jaı túskendeı jaıratyp kete alady. Bir jaǵyńda — qalmaq, bir jaǵyńda — bashqurt, bir jaǵyńda — Sibir qalalary, bir jaǵyńda — Jaıyq kazaktary. Qaýqarlaryń kimge jetedi dep kergısińder?

Óz erikterińmen baǵynǵylaryń kelmeıdi eken, baǵyna kór dep senderge jalynyp otyrǵan eshkim joq. Al, biraq sendermen odaqtas bolamyz dep kelisim shartqa otyryp qasıetti Reseıdiń ataǵyna daq sala-tuǵyn jáıim joq. Reseı sendersiz de odaqtas taba alady, sendersiz de baǵynyshtylar taba alady. Sender sıaqty ysqyrsa jeldiń aldynda, qýsa ańnyń aldynda jóńkilip júrgen jabaıy halyq túgili anaý grýzınniń patshasy, qalmaqtyń hany, mańǵuldyń Áliqul hany, qalpaqtyń Ósmeı hany, kabardınniń, qumyqtyń, terdiń, baraǵunnyń, aqsaıdyń derbes knázderi aq patshanyń sharapatty qol astynda bolýdy ózderine zor baqyt sanap otyr. Olardyń qasynda sender kim bolypsyńdar?! Reseıdiń qol astyna kirseńder kiretinderińdi aıtyńdar, kirmeseńder — jolymnan qaldyrmaı jaıyma jiberińder!

Ornynan tizerleı kóterilip sóılegen Tevkelev qaıtadan basylyp otyrdy. Úı ishindegiler bir-birine qarap dúrlige bastady. Shamasy, baıaǵy Iýmashty tergegen bı bolsa kerek, bir sheke tamyry badyraıǵan qyzyl qazaq:

— Aý, myna shoqynshyqty jer-jebirimizge jetkizip qoıamyz ba? — dep ilgeri ıtinip shyǵa berip edi, tór jaqtan Bókenbaı gúr ete qaldy.

— Bul áńgimeniń endi saýdaǵa salatyn nesi qaldy? Qazaqtyń basyna túsken qaı aýyrtpalyqta da tartynyp qalǵan jerim joq. Aǵaıyn, bir kisige rıza bolsańdar, maǵan rıza bolatyn jónderiń bar. Áli de tartysatyn jaýmen tartysýǵa, aıtysatyn jaýmen aıtysýǵa daıynmyn. Biraq qyzyl tilde býyn joq eken dep jónge toqtamaý ata-babanyń saltynda joq. Qazaqtyń qara kóshiniń qara bulttyń aıtqanymen kóship, ala qıqýdyń aıtqanymen bosyp júre bermeı, erteńin oılap, belgili bir turaq tabatyn kezi boldy degenniń túsinbeıtin nesi bar? Alysqanmen alysyp, julysqanmen julysýdyń jóni osy eken dep tórt tarabyńmen túgel teke kózdenip otyrmaı, bir jaǵymyzdy jelge ustasaq, bir jaǵymyzdy yqqa ustaıyq, bir qolymyz bolmasa, bir qolymyzdy jaý jaǵasynan bos ustaıyq, óıtpese kók ıt bolamyz dep júrip, kóp ıttiń talaýynda ketpeıik degenniń túsinbeıtin nesi bar? Ábilqaıyrǵa jaý izdegende ustatqan noqtamyz, dos izdegende ustatpaıtyn jáıim joq. Qol astymdaǵy rýly elimmen aq patshanyń bodanynda bolamyn dep aldymen myna men aıtam. Sol úshin allanyń atymen paıǵambarym ustaǵan kıeli kitapqa mańdaıymdy tıgizip ant berýge daıynmyn. Al, osymen qyzylkeńirdek daýdy qoıaıyq. Ant bergileriń kelmeıtinderge zorlyq joq. Ant beretinderiń beri shyǵyńdar. Al, aldıar han, jol sizdiki! Aldymen ant berińiz!

Jańa ǵana qaınaǵan qazandaı býyrqanyp otyrǵan úı ishi siltideı tyna qaldy. Ábilqaıyr han ortaǵa ozdy. Aq atlas oramaldyń ústindegi qurandy qolyna alyp:

— Aq patshanyń aldynda aıtqan sózimdi alla aldynda da aıtamyn. Sózim sóz, ýádem ýáde! — dep mańdaıyna tıgizdi.

Sosyn tilmash usynǵan shıyrshyq qaǵazǵa moınyndaǵy dóńgelek kúmis mórin alyp, bir túkirip: «Bismillá!» dep basa saldy. Dóńgelenip túsken arapsha jazýdyń qasyna Tevkelev orys árpimen badyraıtyp: «Ábilqaıyr hannyń móri» dep jazdy. Hannan keıin quranǵa Bókenbaı batyr qol apardy. Bókenbaı batyrdan keıin, Eset batyr qol qoıdy. Esettiń ornyna Qudaınazar myrza baryp turdy. Olardan keıin Kishi júz ben Orta júzdiń keıbir rýlarynyń jıyrma jeti bıi ant berdi.

Qalǵan bıler ant berip jatqandarǵa tistene qarap biraz turdy da, sol toń-torys qalyptary attaryna minip attanyp ketti. Bir jaǵynan ant qaǵazǵa qol qoıǵyzyp, ekinshi jaǵynan ant bergenderge syı-sıapat úlestirip turǵan Tevkelev ishteı synyq tıynǵa deıin shashaý shyǵarmaı sanap tur. Búgin nebári 110 som 60 tıynǵa tartý-taralǵy tarapty. Al buny men handy, quran ustap ant berip jatqan bılerdi ala kózderimen atyp atqa qonǵandardyń sany tipti kóp. Aıaq astynan ún-túnsiz qalǵandaryna, basqandarynan jer oıylardaı bop nyǵyz attaǵandaryna, erge qonǵanda attarynyń búıiri solq ete qalǵandaryna qaraǵanda ábden qandaryna qaraıyp, ishterinen: «Qap, bálem, senderdi me!» — dep zil jıyp ketkenderi belgili bolyp tur.

Osynshama kóp atty shubyryp shyqqan úlken aýyl ólik shyqqan úıdeı bolyp jym-jyrt tynyshtyqtyń qushaǵynda múlgip qala berdi.

Iyǵynan júk túskendeı bolyp qonalqy úıine kóńildi kelgen Tevkelev esikti endi asha berip, artyna qarap edi, moıyndaryn omyraýyna alyp asyqpaı aıańdap bara jatqandar kókjıekti túgel kómip ketipti. Arasyna at sińe almastaı tyǵyz ketip barady eken. Elshiniń júregi muzdap qoıa berdi. Mynandaı kóp, mynandaı aıbarly top ony aman qoımasa, aman qoımaıtyny ras ta shyǵar.

Sodan bir kún boıy eshqandaı habar shyqqan joq. Eki kún boıy eshqandaı habar shyqqan joq. Úsh kún boıy eshqandaı habar shyqqan joq. Tórtinshi kún de solaı, al qulaqtan tynysh qulaq ótti. Al, besinshi, kúni, oktábrdiń on besi kúni...

Tań atpaı jatyp han ordadan baıaǵy bir oraq muryn tóleńgittiń jalańdap taǵy jetip kelgeni. Jalmańdap birese ol jaǵynan, birese bul jaǵynan shyǵady. Ózi ózge qazaqtarǵa uqsamaıdy. Kavkazdyqtarǵa kelińkireı me qalaı? Aty jóni de qyzyq eken: Báıbek Aǵluq.

Jylmańtós neme esikten attaı sala saırap qoıa berdi.

— Oıbaı, elshi myrza, anaý kúngi kórmesteı bolyp ketken qyńyr bılerdiń qatary kún saıyn kóbeıip keledi. Olar bireýdi qorqytyp, bireýdi úrkitip óz jaqtaryna shyǵaryp jatyr. Han aıtady, biz de qol qýsyryp otyrmaıyq dedi. Olar jurtty qorqytyp kóndirse, biz syı-sıapat tartyp kóńilderin aýlap baǵaıyq deıdi. Sosyn sizge alpys arshyn shuǵa, elý arshyn qyrmyzy, jıyrma málin, qyryq qundyz, jıyrma ılengen qyzyl teri, bes qulash qamqa, bes túlki, úsh qulash qytaı jibek berip jibersin dep sálem aıtty.

Tóleńgittiń aýzy-aýzyna juqpaıdy. Tevkelevtiń jyny kelip otyr.

— Hanǵa sálem aıta bar, — dedi. — Suraǵandaryn bere almaımyn. Óıtkeni sonshalyqty qyrýar dúnıe meniń ózimde de joq.

Sodan taǵy da eki kún boıy aınaladan tas sańyraý beıhabar bop jatyp aldy. Han orda da tym-tyrys. Eń bolmasa, mata surap tóleńgit te kelmeıdi.

Úshinshi kúni keshqurym Bókenbaı batyr kelip elshiniń qasyna qonyp shyqty. «Óńsheń shýyldaqtardyń óltiremiz degenine qoryqpa, olar týlap-týlap áli-aq kónedi», — dedi. Tevkelev oǵan tar kúnde qol úshin bergeni úshin alǵys aıtyp, uly mártebeli patsha aǵzamnyń aldyndaǵy adal qyzmeti týraly tıisti oryndarǵa jetkizýge ýáde berdi.

— Qazaqtardan nesine qorqaıyn. Maǵan jamandyq jasasa, orystardy qoıyp, qalmaqtar men bashqurttardyń ózderi-aq olardy tigerge tuıaq tastamaı qyryp tastaıdy, — dep saldy.

Bókenbaı úndegen joq. Kúldi de qoıdy. Erteńine ol óz ulysyna júrip ketti. Bókenbaı ketkesin elshiliktiń irgesinen tynyshtyq keteıin dedi. Tapadaı tal túste áldekimder aıqaı sap shaýyp kep júkteýli turǵan arbalaryn sart-surt sabap ketedi. Tún boldy-aq tustarynan dúrsildetip olaı shaýyp ótip, bulaı shaýyp ótip uıqy bermeıdi. Tańerteń qarasa — bir-eki jylqysy joq bolyp shyǵady.

Tevkelev keshqurym qońyraýlatqan temir sandyǵyn ashyp, qoıyn dápterin alyp, kórgen-bilgenin jazyp qoıady.

Oktábrdiń jıyrmasy kúni Baıbek tóleńgit taǵy keldi. Han baıaǵy suraǵanyn taǵy surapty. «Bizge qarsy bıler ábden óshigip aldy. Ol qyzyl kóz pálelerdi kóziniń jaýyn alar qyzyldy-jasyl dúnıemen ǵana toqtatýǵa bolady. Eger osy joly aıtqanymdy eki eter bolsańdar, onda dúnıe-múlkińizdi ózim baryp shaýyp alamyn. Ol úshin aldıar patsha maǵan eshqandaı aıyp taǵa almaıdy. Óıtkeni men jurtymdy aq patshanyń qol astyna kóndirý úshin jantalasyp jatyrmyn», — depti.

Tevkelevke hannyń suraǵan dúnıe-múlkin berip jiberýden basqa amal qalmady. Ózi alyp barýǵa ári namystandy, ári árdaıym dymy ishinde bolyp, melshıip otyratyn úndemes hannyń taǵy ne oılaǵany bar ekenin kim bilipti dep qoryqty. Beretin nárseleriniń bárin Taımasqa ustatty. Ne de bolsa, qas-qabaǵy túsiniksiz qazaq hanynyń yq jaǵyn ala berýge bel býdy. Onsyz da tań atqan saıyn tórt-bes attan aıyrylyp, ábden qara jaıaý qalatyn túri bar. Elshiniń attaryn qýyp bara jatqan eki jigitti Ábilqaıyr ustap alyp, qol-aıaǵyna kisen salyp baılatyp tastapty.

Tevkelevtiń tún balasy aýzynan túspeıtini — «Táýba!» Kún balasy oıynan ketpeıtini — «Táýba!» Qasyndaǵy nókerleriniń de moıyndary yrǵaıdaı bop ábden aryqtady.

Súıtip qaralaı jany qara tyrnaǵanyń ushynda júrgende oktábrdiń dál jıyrma ekisi keshki saǵat altynyń shamalarynda han ordadan eki etek bop júgirip kele jatqan bireýdi kórdi. Tóbe quıqasy shymyrlap qoıa berdi.

Qoryqsa, qoryqqandaı da eken. Áneýgúngi Ábilqaıyrdyń ustap alyp kisendep qoıǵan eki jigiti jappas rýynyń adamdary bolyp shyǵypty. Ony estigen Baımurat qaharyna ábden minipti. Aldymyzdaǵy túnde qol jıyp kep elshini de, handy da, shaýyp almaq kórinedi.

Habarshy jigit habaryn aıtyp bolǵansha hannyń ózi de jetti.

— Al, elshi myrza estidińiz ǵoı. Endi ne isteımiz?

Sol eki ortada bashqurt bıleri de jıylyp qaldy.

— Bókenbaıdyń ulysy bul aradan alys pa?

— Úsh kúndik jer.

— Oıbaı, soǵan habarshy jiberý kerek.

— Ol habarshy baryp kelgenshe, munda bolary bolyp, boıaýy sińip qoımasa...

Han Bókenbaıǵa habarshy shaptyrdy. Ózi han ordaǵa qaıtyp ketip, elshilikti ordaǵa qaraı kóshire bastady. Biraq úlgere almady. Qas qaraıyp ymyrt úıirile kún shyǵys jaq túgel qaýqyldasyp qoıa berdi. Daýryǵa sóılesken adamdardyń daýysyna dúsirlegen tuıaq dybysy qosyldy. Beıýaqtaǵy mynaý jortýyldan qara jerdiń ózi qaralaı titirkenip jatqandaı. Jan-jaq japyr-jupyr únge tolyp ketti.

Kóp uzamaı kún shyǵys jaqtaǵy dóńbek jaldardyń basyna ornaǵan ymyrt ala bóten qalyńdap ketkendeı qara túnek bop túnerip qoıa berdi. Ol — Baımurat edi. Sońyna ertken qoly, shynynda da, qaraqurym eken. Álginde ǵana Ábilqaıyr aıtyp turǵandaı, Tosyn qumyn jaılaıtyn jappastar taıly-taıaǵymen túgel kele jatsa kerek. Mańtóbeniń mańyndaǵy aýyl áp-sátte aq shańyttyń astynda qaldy.

Tevkelev qaraýyndaǵylardy jıyp alyp:

— Al endi basymyzǵa qandaı qıyndyq tússe de, uly mártebeli patsha aǵzamnyń atyn, kıeli Rossıanyń abyroıyn aıaqqa bastyrmaıyq. Ólispeı berispeıik, — dedi.

Qoldaryna myltyq, qylysh naıza ustaǵan orys soldattary men bashqurttar elshiniń meken-jaıyn shyr aınala qorshap turyp aldy. Jappastar han ordany da qamap alyp aıqaıdy salyp jatyr. Aq sur at mingen shańqyldaq kisi árli-berli shapqylap júr. Baımurat sol eken. Baıaǵy sheke tamyry badyraıǵan qyzyl sary bı bop shyqty. Birese han ordanyń tusyna baryp shańqyldaıdy. Birese elshiliktiń tusyna kelip shańqyldaıdy.

— Kisendeýli eki jigitimdi at-shapan aıyptarmen qaıtarmaıtyn bolsańdar, menen jaqsylyq kútpeńder. Tún ortasy aýǵansha mursat berem. Sol eki ortada talabym oryndalmaıtyn bolsa, obaldaryń ózderińe. Ordańdy shaǵyp, otyn etip jaǵam. Elshińdi moınyna qyl tuzaq salyp súıretip áketem. Jaýabyn patshanyń aldynda men emes, sen beresiń, Ábilqaıyr!

Onyń myna ashshy daýsynan qaımyqqandaı aı da sol kúni shaǵyrmaqtanyp týdy.

Tún ortasynan endi aýa bergende Baımurattyń jigitteri laqtyrǵan qyl tuzaq Tevkelev otyrǵan úıdi beldeýinen orap ap sytyrlatyp yrǵaı bastap edi, hannyń bir adamy shaýyp keldi.

— Toqta batyr, eki jigitiń bosatyldy. Bir jolǵa ashýyńdy qı! — dedi.

— Pálem, solaı ma eken! — dep Baımurat tistendi. Sońyndaǵy qalyń qol qarqyldap kúlip, dúsirletip shaýyp ala jóneldi. Erteńine tańerteń turyp sanasa — taǵy da on bes jylqysy joq bop shyqty. Shamasy, Baımurattyń áneýgúnnen beri kisende jatqan eki jigitine alǵan «at-shapan aıyby» bolsa kerek.

Jappastar ketken boıda elshilik han ordasynyń qasyna kóship keldi. Sol kúni túnde Tevkelev Ýfa kópesi Ivan Kormshıkovti birqatar tovarymen keri qaıtardy. Qasyna birneshe bashqurt ere ketti. Ony tipti hannyń ózi de bilmeı qaldy.

Taǵy da bir apta tym-tyrys ótti. Mynaý beımezgil tynyshtyqtan seskengen Tevkelev kisileri syrtqa attap shyǵýdan qaldy. Kúndiz uıyqtap, tún balasy tisteri tisterine tımeı úı aınala kúzetip shyǵady. Sóıtip júrgende noıabr týdy. Noıabrdiń úshi kúni taǵy da bir top adam kelip tań atqansha qamap turyp aldy. Qarap turmaı oq atyp elshilikke tigilgen úılerdiń úzikteriniń dal-dulyn shyǵardy. Endi bolmaǵanda elshilik qaraptan-qarap jebe oǵyna jem bolar túri bar. Tevkelev adamdary myltyq atýǵa májbúr boldy. Sol-aq eken, shyrq aınala qorshap alyp, qaýqyldasyp turǵan qazaqtardyń biri at ústinen gúrs etip qulap tústi. Tań atyp qalǵan kez edi. Oqqa ushqan kisini aldaryna óńgerip alǵan qazaqtar: «Oıbaı, baýyrym» — dep daýys qylyp, áldeqaıda yzy-qıqy qym-qýyt jóneldi. Ózderi súıtip júrip, on jeti jylqy, úsh túıeni aldaryna sap qýa ketýdi umytpapty.

Noıabrdiń besi kúni Bókenbaı batyrdyń ulysy jaqyn jerge kóship qondy. Kóshterin qondyra sala qasyna nemere inisi Qudaınazardy ertip Tevkelevtiń qosyna keldi. Eki eski kóztanys qushaqtasyp kóristi.

Bókenbaı:

— Qapa bolma. Qasyq qanym qalǵansha ózim qorǵaımyn. Endi olar tıip kórsin, — dedi.

Tevkelev kózine jas alardaı bolyp alǵys aıtyp, qadirli meımandaryna toqsan somnyń dúnıesin syıǵa tartty.

Endi burynǵydaı emes arqasy keńıin dedi. Búgejektep úıden shyqpaıtyndy qoıyp, qaıtadan qaraýyl tóbeniń basyna shyǵyp jan-jaǵyna kóz salatyndy shyǵardy. Dala baıaǵydaǵy bul kelgenindeı emes qulazıyn depti. Toıǵan qozynyń búıirindeı tompıǵan jaldardyń bári sarǵysh tartypty. Kúni keshe kúnge shaǵylysyp kúliń-kúliń etip jatatyn kúmis kólder qaraýytyp kórinedi. Kól jaǵasyndaǵy qalyń quraqtyń da bazary taraıyn degen be, burynǵy yzy-qıqy únder estilmeıdi. Qarashanyń da aıaqtalyp qalǵanyn sezdireıin dep teristikten tústikke qaraı úshkil-úshkil sherý tartyp qustar usha bastapty. Áneý kúngi aq jumyrtqa aýyldyń kıizderi ylǵal tartyp qońyraıaıyn depti. Kún ashylsa boldy, jurt úılerin qyp-qyzyl qyp jalańashtap kıiz jamaıdy. Áıelder top-top bolyp jıylyp bilekterin sybanyp ap shýyldasady da júredi. Bireýleri úıleriniń yq jaǵyna eki ashaǵa aq baqandy asyp salyp, ústine jipke tas baılap jypyrlatyp ilip qoıdy, oǵan anadaı jerdegi Qara oıdaǵy erkekterdiń beline orap-orap kúrt-kúrt tartyp ákeletin qushaq-qushaq shıdi bir taldap salyp, álgi jip baılaǵan tastardyń bireýin ári, bireýin beri jyp-jyp almastyryp shı toqıdy. Qoldaryna kóz ilespeıdi. Túske deıin bir qulash shyptany bir-aq toqyp tastaıdy. Endi bireýleri álgindeı shı shyptany tósep tastap ústine qap-qap jún ákelip juqalap jaıa bastaıdy. Ábden jaıyp bolǵasyn birnesheýi birneshe jerden turyp alyp sapty aıaqqa quıyp ákelgen sýdy urttap ap, aldaryndaǵy burqyrap jatqan mamyq júnniń ústine búrkip shasha bastaıdy. Sosyn álgi shıdi ishindegi sý búrkken júnmen qosyp shıyrshyqtap orap eki-úsh jerden arqan salyp, eki jaqtan eki top bolyp turyp alyp, ári-beri domalatyp baǵady. Bir ýaqytta domalatqandaryn qoıa qoıyp, oraýly shıdi qaıta jazady. Manaǵy burqyrap jatqan jún endi bir-birimen ustasyp, taldyrǵyǵa aınalypty. Endi áıelder ony bir shetinen shymyryp búktep shıyrshyqtap oraı bastaıdy. Oraǵan jerlerin japa-tarmaǵaı jata qap shyntaqtarymen janyshtap, taǵy da oraıdy, taǵy da orap, taǵy da janyshtaıdy. Bir ýaqytta ábden shanyshtalyp silikpesi shyqqan jún kıiz bop shyǵady. Kıizdi kún jaqqa aparyp jaıyp qoıady. Aýyldyń taǵy da bir jaq shetine kóziń tússe, taǵy da sondaı shýyldasyp jatqan kóp áıeldi kóresiń. Sóıtse, olar kıizin sypyryp tastaǵan ashyq keregeden shirene tartyp arqan shıratyp jatady. Kempirler jaǵy qoldary shoshańdap urshyq ıiredi. Qyzdar jaǵy aldaryna qyzyldy-jasyldy boıalǵan júndi shashyp tastap shı oraıdy.

Kúnde qarasań, kúnde kóretiniń osy. Shamasy, mynaý aspandaǵy bultqa ákesindeı telmirgen qazaqtar qys qamyna kirisse kerek. Jat eldiń yzǵaryna endi jat jerdiń qysynyń yzǵary qosylmaq. Mynaý bóten ólkede tap bolatyn sýyq kúz bularǵa qandaı syı-sıapat tartpaq? Bul alyp kelgen ant qaǵazyna anadaǵy jıyrma toǵyz bıden keıin bir tiri pende qol tıgizbepti. Sonda bul erteń ne istemekshi? Mynaý kejegeleri keıin tartqan jurttan birjola kúderin úzip, qolda qalǵan azyn-aýlaq kólikke taqym artyp tún jamylyp taıyp tura ma... Óıtkende de mynaý ulan-ǵaıyr dalada shubyryp júrgen kóshpendiler aman-esen jibere qoıar deısiń be? Jal asa bergende jalpıta bir soǵyp aýyzyńdy baqadaı ashyratyn bolar. Tipti ol qandybalaqtardan qutylyp shyqqan kúnniń ózinde qolyn murnyna tyǵyp qur qol oralǵan jutaıaq elshini kim qushaq jaıyp qarsy ala qoıar deısiń... Mynaý yzǵyryq jel esken yzǵyndaı dala bunyń talaı buralańnan ótken buralqy taǵdyrynyń jetken jeri, taýsylar shegi bolyp júrmesin! Bul da sol baıaǵy Bekovıch-CHerkasskııdiń kebin kıetin shyǵar. Onyń qaıta sońynda jer qaıysqan qalyń qoly boldy ǵoı. Al bul she? Bul oǵan qaraǵanda óz úıirinen adasyp ózge úıirge qosylyp ketken qotyr taı sıaqty izdeýsiz-suraýsyz emes pe? Ondaı qudaı aıdap kelgen olja taıdy mynaý jan-jaqtan jalaqtap otyrǵan qyryq pyshaq jurt tiride tegin qoıar ma! Qýana-qýana jaıratyp tastaıtyn shyǵar...

Bul ózi de bir kezde dál mynalar sıaqty qonaryn jel, usharyn saı bilip, betaldy laǵyp júrgen kóshpendi jurattan shyqsa da, qazir mynaý qula dalada ne istep ne qoıaryn bilmeı japadan-jalǵyz qulazyp tur. Anadaǵy Ýfaǵa ketkenderden de habar joq. Olar, biraq, jete qoıdy deısiń be? Jolda ketip bara jatqan shyǵar. Tek áıteýir bir jerde qara soıyl barymtashylarǵa qoldy ketpeı, aman-esen barsa eken. Olar aman-esen jetse, myna jaqta qandaı ala topalańnyń bolyp jatqanyn estise, orys ákimshiligi qarap otyrar deısiń be, bir sharasyn jasar. Tek soǵan deıin bular saıda sany, qyrda izi tabylmaı qyrylyp qalyp júrmese! Qazirgi bar úmiti álgi Bókenbaıda. Úsh kúndik jerden ulysyn kóshirip ákelgenine qaraǵanda, rasynda da jan aıanbaı qorǵap baǵar. Biraq, ol nege búıtedi? Jer túbindegi patshadan paıda tabam dep, irgesindegi aǵaıyn-jurtynan nege shyǵysady? Bálkim, bunyń bári álgi ákki hannyń bir aram esebinen taýyp júrgen aıla-sharǵy ǵana emes, qazaqtardyń birazynyń arǵy pıǵylynda bar ortaq nıet shyǵar. Endeshe, olar anaý kúngideı ashyq taıtalasta nege boı kórsetpeıdi? Tap bul dalada birinen-biri qorqyp búgejektep otyrǵan eshkim joq sıaqty ǵoı. Bári ózimizdiki durys dep óńmeńdegen óńsheń bir qyzyl kóz sıaqty ǵoı. Kisini belden attatar, kisi sózin basynan asyrtar syqpyttary kórinbeıdi. Endeshe, aq patshaǵa baǵynýǵa kóńili aýyp turatyndardyń da bary ras bolsa, olardyń aýyzyna qum quıyp tastaıtyn qaırat kim-kimde de joq sıaqty. Áne álgi jıyrma toǵyz bı eshkimge jaltaqtamaı qoldaryn qoıdy emes pe! Bylaı qarasań, bas qatyrar túgi joq, bári belgili, bári túsinikti jaǵdaı sıaqty. Al, biraq, bilmegen jerdiń oı-shuqyry kóp degen. Qazaqtar bul kórip júrgen jurttardyń eshqaısysyna uqsamaıdy. Shetterinen tákappar, qarań túgili hanyńnyń betinen tyrnap, shabalańdap jatqany. Shynynda da, bulardyń hanynyń tek han degen atynan basqa eshteńesi joq sıaqty. Endeshe, bularǵa han nege kerek? Hannyń da qıt etse, Bókenbaıǵa elshi shaptyrǵanyna qaraǵanda, bul elde yqpalyńdy ótkizý úshin aq súıek bolýyń, tóre bolýyń shart bola qoımas. Dáýletiń men kúshiń asyp jatsa, handy da jaltaqtatyp qoıar túriń bar sekildi. Sonda, bulardyń Bókenbaı sıaqty kimderi bar eken? «Yqpaldy bılerdiń aýyzyn alsaq, qalǵandary ózderi-aq erip ketedi», — dep Ábilqaıyr zar qaqsaıdy. Biraq, sýdan shyqqan sýyr qusap jympıyp otyrǵan sol nemege bul sene almaı-aq keledi. Áýeli yńǵaıyn bil, teris emes sıaqty bolsa, syı-sıapat tartyp, qurmettep baq deýdiń ornyna áýeli tartý-taralǵy tartyp, aýyzyn alyp al, qalaýyńdy sosyn aıt deıdi. Patsha ulyqtary soqyr tıynyna deıin sanap berip, erteń ejiktep esebin suraıtyn qyp-qyzyl dúnıeni qyryq pyshaq qyzyl-kóz qazaqtardyń kóńilin aýlaımyn dep bostan-bosqa jelge shashyp jiberse, Máskeýge ne betimen barady? Ne de bolsa, bularyń qyzyl kórse, kenedeı jabysatyn dúnıeqor halyq ekeni ras boldy.

Qarashanyń qara sýyǵynyń aldyn alyp úırenshikti kúıbeńmen jatqan kúzdikúngi aýylǵa qarap turyp qaı-qaıdaǵy oılardyń sońyna túsip laǵyp ketken elshiniń qasyna Taımas kelip tamaǵyn kenep qoıdy.

— Elshi myrza, — dedi. — Júrińiz, qonaqtar keldi.

— A! Ne deısiń? — dedi Tevkelev uıqydan oıanǵandaı. Úıine oralsa, qaq tórde Ábilqaıyr otyr. Oń qolynda — Bókenbaı men Qudaınazar. Sol qolynda — buryn bul kóre qoımaǵan eńgezerdeı-eńgezerdeı úsh kisi. Bári de ala kóz, dóń muryn, túrińki erin. Aǵaıyndy kisiler ekenderi birden kórinip tur. Hanǵa taman otyrǵandy Qara batyr dep tanystyrdy. Qalǵan ekeýiniń esimin estigenmen qulaǵynda qalmady. Áıteýir, Qara batyrdyń inileri ekenin uqty. Olar asyqpaı otyryp tústik jedi.

Ábilqaıyr úndegen joq. Al, Bókenbaı ishinen burysh qosyp, qant qosyp pisirgen keýdirek tátti nandy qatyrlata shaınap:

— Orysyńnyń da qolynan kelmeıtin nárse az bilem, — dep qoıady.

Al, óz shoǵy ózinde, burqyrap samaýyr kelgende, han shydaı almaı:

— Mámbet myrza, mynaýyńdy erteń elińe qaıtarda bizge tastap ketersiń, kózińdeı kórip ustap júreıik, — dedi.

Sary samaýyrdyń qoıý shaıy sińgen saıyn qazaqtardyń tili aǵytyla tústi. Olardyń tili aǵytyla túsken saıyn Tevkelevtiń de arqasy keńı tústi.

Meımandar oǵan:

— Bizdiń jurtymyz áli de bala minezdi. Qapelimde, durys pen burysty birden uǵa almaı, biraz dúrligip baryp jónge túsetin áýelden de ádeti. Sol ádetinen de talaılarǵa esesi ketip júr. Qudaı árqaısysynyń az kúndik násibesi men az kúndik nápaqasyn óz úı, óz irgesine ıirip qoıǵasyn, bylaıǵynyń aqylyna qulaq asa qoımaı, ózi qoja bolyp qalǵan nemeler ǵoı. Birden yǵymyzǵa jyǵyla salmaıdy dep muqamaıyq. Ańysyn ańdap, aqylmen is qylaıyq. Bala minezdi jurt aqyrǵannan góri aldaǵanǵa ońaı túsedi. Tátti sóz, jyly qabaqqa salmaqty salyńqyraıyq. Al, biz bolsaq, árqashan qasyńnan tabylyp, sózińdi sóılep, soıylyńdy soǵamyz. Aýyzymyz bir, amalymyz ortaq bolsa, qazir shiderine qol apartpaı shirenip turǵan tentekterdiń erteń ózderi-aq ıligedi. Sony aıtqaly keldik. Bizdiń jurtymyzdan kúderin úzbesin dep keldik, — dedi. Oǵan Tevkelev:

— Men ózderińniń ótinishteriń boıynsha keldim. Óz erkimen patshaǵa baǵynam dep kelgen kisi bolsa, betinen qaqpaımyn. Onyń yqylasy men eńbegi uly mártebeli ám sharapatty aq patshanyń meıir-peıilinen qaǵys qalmaıdy. Al, endi kónbeımin de, kórmeımin de deıtinder bolsa, olarǵa sońdarynan eki etek bop júgirip, jalynyp-jalpaıyp júrer jáıim joq, — dedi.

Az-maz únsizdikten keıin Ábilqaıyr til qatty:

— Elshilikti shaqyrǵan men ekenimdi eshkimnen jasyrǵan joqpyn. Biraq elge sharapaty, shapaǵaty tıedi dep shaqyrdym. Ol úshin ókinbeımin. Qalǵan qazaqtyń bári menen teris aınalyp ketse de, alǵan betimnen qaıtpaımyn. Qazir kep, moıynyma ala arqan salyp, janymdy alatyn bolsa da, osy aıtqanym aıtqan.

Tevkelev hannyń sońǵy sózin estip ornynan turdy. Syńǵyraýyq sandyqty ashyp, ishinen qundyz ton, qundyz bórik, qylysh sýyrdy. Sosyn Ábilqaıyrdyń aldyna kep:

— Buny uly mártebeli patsha aǵzam Anna Ioan qyzy saǵan óziniń uly ımperatorǵa laıyq shapaǵatty qolynan kórsetken qyzmetińiz ben artqan senimińiz úshin asa zor rızashylyqpen usynady, — dedi.

Han ornynan túregelip qundyz tondy ıyǵyna jamyldy. Qundyz bórikti basyna kıdi. Kúmis qynap almasty beline ilip:

— Aldıar taqsyr patsha aǵzamǵa allanyń nury jaýsyn! Basym jerge jetkenshe rıza bop ótemin, — dedi.

Serikteri oryndarynan túregelip hanǵa qutty bolsyn aıtty. Meımandar kóńildene kúlisip shyǵyp ketti. Kóp uzamaı Bókenbaı qaıtyp keldi.

— Hannyń álgi aıtqandary durys. Shalqaıǵandarmen shalqaıysa bermeý kerek. Olar qaıbir aqyly jetkennen istep júr deısiń. Aqylsyz ben aqylsyz bolǵannan aqyldy utylmasa, aqymaq utylmaıdy. Áýeli jyly sóılep betterin beri qaratýǵa tyrysyp baǵaıyq. Bolmaı bara jatsa, basqa amalyn qarastyrarmyz, — dedi.

— Ony endi ózderińiz bilesiz ǵoı, — dedi Tevkelev. Bókenbaıdy han ádeıi qaıta jumsap otyrǵanyn uqty. Álginde ózi túgel aıta almaı ketken sózin batyrdyń aýyzymen qaıtalap pysyqtatyp otyr.

Tevkelev Bókenbaıdy shyǵaryp salyp turyp, han orda jaqqa qarap basyn shaıqady. «Myna dalanyń bar jumbaǵyn shamalyda sheship taýysa almassyń».

Degenmen, ol kúni Tevkelev jastyqqa basy tıgen boıda qor etip uıyqtap ketti.

Al Ábilqaıyr qyryq tóńbekship kózin juma almady. Aq patshanyń jibergen sıynyń bári qaq tórde, adal baqanǵa ilýli. Biraq, kelip, kórip, qyzyqtap jatqan eshkim joq. Pálen ýaqyttan beri bola ma, bolmaı ma degen oqıǵa bolyp, kele me, kelmeı me degen qonaǵy kelip, degenine jetip otyrsa da, osy ótken aıdyń ishinde kóńili bir selt etken emes. Mana aq patshanyń jibergen syı-sıapatyn kıip turǵanda da, ánsheıinde órekpip, aýyzyna kelip tyǵylatyn júregi búlk etpesten jatyp aldy. Qaıta kóńiline qaıaý tústi. Myna qazaq meniń qaı dáýirlegenime de qýanbaı, báriniń artyn qoı boldyǵa aınaldyryp jiberdi de otyrdy-aý dep oılady. Ordabasyndaǵy jıyn kórgen tústeı, máńginiń qıalyndaı bolyp ol óshti. Ańyraqaıdaǵy jeńis arty tóbeleske aınalǵan toıdaı tyrym-tyraǵaılap bul bitti. Endi, mine, aýylyma aq patshadan elshi túsirip aıbynymdy asyram ba dep edim, bu da jetim qyzdyń toıyndaı irı-tirı bop barady. Bıler, eń bolmasa, alystan kele jatqan syı meımannyń aldynan shyǵyp qarsy alýǵa jaramaı, aýyl-aýyldarynda buǵyp-buǵyp jatyp aldy. Tóre tuqymy tóbe kórsetpeı qoıdy. Ondaǵy oılary da mynaý jer túbinen kelgen elshiniń aldynda muny jansyz-jaqsyz, halyq tarapynan eshqandaı qoldaý tappaıtyn bedelsiz, aq patshaǵa jurtpen aqyldaspaı ótirik ýáde berip, yńǵaısyz sharýaǵa uryndyryp otyrǵan pátýasyz sýaıt bireý qylyp kórsetý. Sonyń bárin kórip otyryp ol baıaǵy eski dosy aıladan basqa odaqtas taba almady. Jaraıdy, aq patshanyń elshisin aldynan Nuralyny, Eralyny, Bókenbaıdy, Esetti jer qaıysqan qalyń nókermen shyǵaryp qarsylap-aq alsyn delik. Biraq, artynan ol elshi ordaǵa kelgesin hannyń aınalasynyń aq taqyr ekenin báribir kóredi ǵoı. Odan da elshi aldynda ne kútip turǵanyn eptep-septep seze bersin dep Nuralyny az nókermen shyǵardy. Bókenbaı men Esetti jaqyn jerge kóshirip almaı, ádeıi óz qonystaryna otyrǵyzyp qoıdy. Eger áýelden basy birigip júretin bul joly da juby jazylmaı otyrǵanyn kerse, qalǵan shonjarlar ılikpeı shalqaıyp keter dep, olarǵa ańys ańdatyp qoıdy. Múmkindiginshe basqalardyń aýyzymen sóılep, basqalardyń qolymen áreket qylýǵa tyrysty. Sondaǵy tapqany Batyr boldy. Aq patshadan elshi kele jatyr degeli at izin salmaı, tym-tyrys jatyp alǵan kúıeý balasynyń ózinen habar tosyp biraz jatty. Biraq, onyń óz aıaǵynan kelmesine ábden kózi jetkesin Nıaz sultandy jumsady. Qansha degenmen qaıyn atasy ǵoı, bir ılikse, soǵan ıliger dep oılady. Ilikkende de Nıazdy syılaǵannan emes, erteń aq patshanyń aldynda bedel alyp qalý kerek ekendigin túsinip ıliger dep oılady. «Petr patshamen hat jazysqan Qaıyp hannyń balasysyń. Orys úkimeti seniń ákeńdi jaqsy biledi. Erteń elshiniń aldynan qaraýyńdaǵy bılerińdi ertip Nuraly ekeýińniń shyqqandaryń jón shyǵar», — dep sálem aıtyp jiberdi. Batyr sultan arada Nıazǵa tis jaryp eshqandaı jaýap bermepti. Biraq, Nuraly elshiniń aldynan endi attanǵaly otyrǵanda, onyń da qarasy kórindi. Shamasy, aq patshanyń elshisi kelgende, qaınaǵasymen ıyq tiresip qatar otyryp kelissóz júrgizetin bolarmyn dep dámetken shyǵar. Oǵan Tevkelevtiń tek Nuraly sultanmen ǵana amandasyp, ony qalǵan rý basylarymen birdeı sanap, salǵyrt bas ızeı salǵany sebepshi bolǵan sıaqty. Elshiniń kerenaý sáleminen ornaǵan sáldekendeı zil elge jetkenshe ábden Qap taýyndaı qaǵyndy ókpege aınalypty. Ol ókpesin, árıne, orys elshisine emes, qaıyn aǵasy Ábilqaıyrǵa baǵyshtady. Onyń qabaǵyna ornaǵan renishti qasyndaǵylar da aıtpaı túsindi. Árqaısysy derbes yqylas dámetip barǵan bıler kúıme minip kekireıgen ulyqtyń shybandaǵan jylqydaı bir bas ızeı salǵanyna qaıdan qanaǵat qyla qoısyn! Ony orys elshisiniń bilmestigi dep túsingen joq, Ábilqaıyrdyń ádeıi istep otyrǵan astamshylyǵy dep uqty. Ýfada jatqan elshige ústi-ústine hat jazyp, habarshy jóneltkende qol astyndaǵy ulystyń jaqsysy men jaısańyn nege aldyn ala habardar qyp, aldyn ala eskertip qoımady. Bunyń bárin bylaıǵyny kemsitip, óziniń ǵana basyn ozdyrý úshin ádeıi istelip otyrǵan sasyq qýlyq dep sanady. Bozbala sultan sary ala kúımege kirip ketkesin:

— Myna Óseke balalarynyń da kózderiniń eti óseıin depti-aý, — dep kúbir ete qalysty.

Onsyz da lapyldaı ala jónelgeli turǵan qaý shópke sol bir álsiz tamyzyqtyń ózi-aq jetkilikti edi. Yrǵyz jaǵasynda tutanǵan ot Mańtóbege kelgende gúr ete qalar órtke aınalǵan-dy. Elshini arnaıy tigilgen aq otaýǵa kirgize sala bári dúr kóterilip, han ordaǵa keldi. Órt sóndirgendeı qabyrytyp kirdi.

— Al, jolaýshylaryńyz qalaı jetipti? — dep habar suraǵan hanǵa da:

— Jetti ǵoı! — dep kirjiń ete qalysty.

Ákki han ári qaraı suraq qoısa, isti nasyrǵa shaptyryp alatynyn birden uqty da, úndemedi. Sol eki ortada bıler:

— Ózderi elshi emes, bútin bir beksaýytty qol ǵoı. Álgi noǵaıy da mámleger elshiden góri úıirge endi túsken sáýirik aıǵyrǵa kóbirek uqsaıdy. Shikireıip kisige kózi túspeıdi. El bar, jurt bar degen oıynda da joq. Hanzadadan basqamyzǵa pysqyrmaıdy da. Al, hanzadany da irgeli eldiń sultany kórip, terezesin teń sanamady. Quddy elshi emes, aq patshanyń ózi qusap arqasynan qaqty. Aq patsha ondaıdy basybaıly bodanyna ister. Al, biz, qudaıǵa shúkir óz tizginimiz ózimizdegi basy erkin jurtpyz ǵoı, — dep saldy.

Han:

Bizdiń elimizdiń Bizdiń elimizdiń ádet-ǵurpynan beıhabarlyqtan ketken aǵattyq shyǵar. Sypaıylap esine salarmyz, Bizdiń elimizdiń deı berip edi, kújildegen bıler jolyn keskestedi.

Bizdiń elimizdiń Joq, oǵan kimniń-kim ekenin bilgizý kerek. Aıaǵyn tarta júretin bolsyn. Taqsyr han, onymen biz joq jerde kezdesip, kelissóz júrgizýińizge ruqsatymyz joq. Qandaı áńgime bolsa da bizdiń kózimizshe aıtylýy kerek. Sondyqtan ol myrzany qaı kúni qabyldaıtynymyzdy aqyldasyp-keńesip ózimiz aıtamyz.

Ábilqaıyr bılerden basqany kútse de, tap buny kútpep edi. Myna aqyldyń kimnen shyqqanyn bile almaı dal boldy. Jıyrma toǵyz bıdiń qamshylaryn ortaǵa tastap qoıǵan sharty álgi. Bárin estip otyrǵan Batyr lám-mım úndegen joq.

Bizdiń elimizdiń Aıtqandaryń bolsyn, Bizdiń elimizdiń dedi Ábilqaıyr onsyz da qıýy qashqan áńgimeni odan ári ushyqtyrǵysy kelmeı. Bıler bir sharýa bitirgendeı kózderi jyltyldap kóńildi ketti. Ásirese, esikke qaptalyp turyp alǵan Batyrdyń jalpaq jaýyryny kóz aldynda. Kúıeý balasynyń birdeńege ábden razy bolǵanda ne oıyndaǵysy oryndalyp, kóńilin birlegende osylaı eki ıyǵyn qomdap, onsyz da kól-kósir jaýyryny odan saıyn dalıyp ketýshi edi. Demek, ol bul joly da áldenege ábden razy bolyp, bul joly da oıyndaǵysyn oryndap kóńilin birlep bara jatqany ǵoı. Demek, álgi bılerdi osynsha suńqyldatyp otyrǵan da sol bolǵany ǵoı. Iá, onyń bul joly aıyzy ábden qanyp barady. Ótken joly Ańyraqaı soǵysynda han onyń da sózin joqqa shyǵaryp keleke qylǵan. Namysqoı sultan soǵan eregesip órshelene soǵysyp kózge túsken. Biraq, bas qolbasshynyń qaraıǵan jurttyń kózinshe eshteńeni bilip jarytpaıtyn maýbas bireýdeı toıtaryp tastaǵanyn ol ólse de keshire almaqshy emes. Ańyraqaı shaıqasynan ol óz qolymen bólek qaıtty. Keıingi kezde Orta júzdegi qandastarymen kóbirek aralasyp-quralasyp júrgenin estigen. Ábilqaıyr keshe ony elshiniń aldynan shyǵarǵanda da baqqumar sultan ákesi Qaıyptyń baıaǵydaǵy orystarmen kóje tamyrlyǵy esine túsip, bul sharýaǵa eligip, belsene kiriser dep, óıtpese keıingi kezde qaıtadan aýyz jalasyp júrgen óz qandastarymen eki aralaryna qaıtadan syna qaǵylar dep ádeıi istep edi. Elshi noǵaıdyń noǵaılyǵy ol oıynyń byt-shytyn shyǵardy. Endi, mine, ol bunda kópten ketip júrgen esesin qaıtaryp máz bop barady. Dańǵoı maqtanshaq neme osy otyrǵyzǵanyna qanaǵat qylyp, osynysymen toqtasa da shúkirlik. Áı, biraq toqtaı qoıar deısiń be... Qymyzǵa ókpelegen qazaqtyń ózi jyl on eki aı tońtorys júrmeı qabaǵyn jylytpaıdy. Bunyń da bul kergýi birazǵa sozylatyn shyǵar. Biraq sol tasyrlap júrip, tańqyldap sóılegennen basqaǵa zerdesi jetpeıtin tańqy kókirek neme kergigende ne bitire qoıar deısiń... Já, ony ıt bilip pe? Odan búgingi myna sumdyqty kútken kim bar edi? Bireýdiń qolyn keskestep kesir tıgizýge kóp aqyldyń qajeti qansha? Ondaı azǵyn aqyl Batyrdyń ózinen de tabylmas. Biraq, Batyrdyń búgingi istep ketkenin ondaı arzan qýlyqqa jatqyzýǵa bola ma? Jer túbinen ólip-talyp endi jetip otyrǵan elshimen ózimizden habar bolmaı kezdespeısiń de, sóılespeısiń de degeni tap onsha anaý aıtqan tańqy qýlyq emes. Jat jurttyq elshi kimniń kim ekenin áý bastan bilip, aıaǵyn tarta júrsin degen salqyn sózdiń bar yzǵary, túptep kelgende, buǵan, Ábilqaıyrǵa baǵyshtalǵan. Seniń bizdiń yqtıarymyzsyz elshi shyǵarýǵa da, kelissóz júrgizýge de qaqyń joq degeni. Elshini bizdiń yqtıarymyzben shaqyrǵansyń, endi onymen kelissózdi de biz júrgizemiz degenderi. Qandaı áńgime bolsa da, bizdiń kózimizshe aıtylsyn degeni — bunyń aq patshaǵa aıtyp jibergen sáleminiń mazmunyna kúmandana bastaǵany. Elshi Nuralymen terezesi teń mámlegerlikke kelgen kisishe amandaspaı, bolary bolyp, boıaýy sińip qoıǵan bodanyndaı amandasty degeni de, bunyń arǵy oıyn anyq túsine qoımaǵandarymen, sekem ala bastaǵandaryn ańǵartady. Bárinen de ózi sóılemeı, bılerdi sóıletkeni Ábilqaıyrdyń janyna qatty batyp barady. Bir kezde Táýke básekelesterine ákeleri Esim han men salqam Jáńgirdiń abyroıymen qosa bılerdiń sóziniń daýasyn qarý qylyp paıdalanǵany sıaqty Ábilqaıyr da mynaý ekitalaı jyldarda ózine jyly qabaq tanyta qoımaǵan arqar urandynyń qysastyǵyna alash urandynyń maquldastyǵyn qarsy qoıyp kele jatyr edi. Sondyqtan da ol alash urandynyń eti pysyqtarynyń abyroıyn asyryp baǵýǵa tyrysatyn-dy. Qazir aldyna bes júz bas pysqyryp túsken sharýanyń bárin baı atandyryp, bes aýyldyń basyn qurap, sózin ustanǵan kisiniń bárin bı atandyryp, júz qara soıyldy sońyna ertip shyǵa alǵandardyń bárin batyr atandyryp, talaı maıtymaqtan kózin jerge túspesteı qylyp edi. Onysyna Jádik tuqymy qaralaı yza bop, «qarashymen qarashy bop ketken hansymaq» dep keketetin. Ne istese de, bezbenniń basyn bıler men batyrlarǵa aýdaryp, solardyń sózin sóz qylyp shyǵa keletin. Bul joly da ol áli kózi kórmeı tursa, aıdaladaǵy aq patshaǵa ór erkimizben baǵynaıyq desem, maquldaı qoımas, biraq qaqyraıtyp elshisin jiberip, syı-sıapatyn berip jatsa, kisilikke qoly endi jetip júrgen nemeler sonyń ózine-aq qaralaı máz bolyp, degenimen shyǵa qoımas dep júr edi. Mynaý tańq-tańq sóıleıtin tasyr sultannyń aldyn orap ketip, sol óz qarýyn ózine qarsy salyp otyrǵany. Bul onyń kútpegen sumdyǵy edi. Jádik tuqymy bılerdi óz jaǵyna tap bulaı ońaı shyǵaryp ala qoıar dep oılamap edi. Mundaı aqyl bul tasyrǵa qaıdan bitip júr?! Osynyń bári, shynynda da, sodan shyǵyp júrgen sharýa ma?

Ábilqaıyr osyny oılap jegeni jelim boldy. Jaraıdy, endi-endi qatarǵa ilikken nemelerdiń sonshama baqqumar, sonshama ataqqumar, sonshama namysqoı, sonshama kidi keletin ádetteri. Batyr sultan elshiniń álgindeı bilmestigin paıdalanyp, shamshyl nemelerdiń shabynan túrtip, álgindeı sóıletsin delik. Sosyn ne isteı alady? Elshi men bul ondaı ker aýyz kergimelerdi aq patshanyń saraıynan jiberilgen tartý-taralǵylar berip álgi raılarynan qaıtara alady, al Batyr sultan sonda olardy nemen aldarqatyp, nemen ustap turmaqshy? Ábilqaıyr álgi bir óz býlaryna ózi pisip bara jatqan nemelerdin olqy jerin endi tapqandaı masattanyp qalǵan-dy. Jıyrma toǵyz bıdiń tıyrymyna qaramaı elshimen astyrtyn kezdesýge bel býǵan. Oǵan ishine qulta saqtamaı ashyq sóılesken. Onysy elshi mynaý beıtanys ólkeniń shyn jaǵdaıynan meılinshe tolyq habardar bolsa, bunyń aıtqanyna birden qulaq asyp, tize qosysyp áreket qylar degen oı edi. Biraq, shyǵys jurttarynyń minez-qulqyn meılinshe jaqsy biledi deıtin tilmash myrza áp degennen syr berip aldy. Bir tizgin, bir noqtadan qashyp, bet-betine kisimsip júrgen kergime halyqtyń aldynda kekireıip sóılep jyndaryn keltirdi. Qoshamet qumar, syı-sıapat dese ákesiniń atyn umytyp qala jazdaıtyn maqtanshaq halyqtyń qaq ortasyna qyzyldy-jasyl qyrýar dúnıemen kelip otyryp, tıyn sanap ishtarlyq jasady. Qazaqtyń syı-sıapatqa áýestigin maqtanqumarlyq dep uqpaı malqumarlyq, dúnıequmarlyq dep uqty. Dúnıequmardyń alaryn alyp, degenine jetkesin de tanymaı ketetinin jaqsy biletin elshi maqtanqumar kisilerdiń jurt aldynda basyn ozdyryp, mártebesin asyrǵan sál qylyǵyna bola astyndaǵy atyn túsip berip, aıtqanyńa eki etpeıtin márttiginen atymen beıhabar bop shyqty. Tıyn sanap qalǵan elshiniń mynaý orynsyz sarańdyǵy kúni keshe aq patshanyń elshisinen qoshamet kóremiz dep tamaǵy isip otyrǵan ıgi-jaqsylardyń ókpe-bopsasyn birte-birte naǵyz óshpendilikke aınaldyrdy. Astamsyǵan elshiniń qolynan bermegenin jolynan alamyz degen jaýbasarlyq kóbeıdi. Biraq, ázir qaırat kórsetip jatqandar tek rý basy bıler ǵana. Tóreler men sultandardan habar joq, tym-tyrys. Olardyń ne oılaǵandary bar? Ol arasy buǵan jumbaq. Orysqa baǵynbaımyz dep týlasa qarashylar týlar. Biraq, mynaý eki ottyń ortasynda qalyp, óz jurtynyń aldynda abyroıdan ábden aıyrylyp bolýǵa aınalǵan tóre tuqymynyń qarsy bolýy múmkin be? Joq, múmkin emes. Orys patshasymen aýyz jalasýdy áýelden de qazaqtyń qarashasynyń oılap shyǵarǵan eshteńesi joq, tóreleri oılap shyǵarǵan-dy. Olardyń qaı-qaısysynyń da yndynyn qurtyp júrgen nársege Ábilqaıyrdyń qoly buryn jetip qoıa ma degen qorqynysh qana olardy mynaý qyńyr bılerdiń odaqtasy qylyp otyr. Orys elshisi Ábilqaıyrdyń aýylyna túspeı, olardyń aýylyna tússe, tastaı qatpaǵanyn kórer ediń! Olar qazir orys elshisin Ábilqaıyrdyń ulysynan basymen qaıǵy ǵyp bezdirip alyp, artynan ólim aýzynan ázer qutylǵan elshige jaqsylyq jasaǵan bop, aldıar patshanyń sharapatyna ózderi ıe bola qoıǵysy kep qulqyndary quryp júrgen shyǵar. Endeshe, ol naısaptardyń bul aram pıǵyldaryn qaıtkende júzege asyrtqyzbaıdy?

Ábilqaıyrdyń basyna endigi týyp turǵan qarly Qarataý másele sol. Ol úshin, áli de bolsa, óz quıryǵyn ózi teýip týlap júrgen asaý bılerdi jyly-jyly sóılep raıdan qaıtaryp kóreıik dep elshige baryp edi, Bókenbaı bolyp, Qara batyr bolyp qansha aıtsa da, ol nemeniń sol baıaǵy kergigen qalpy. Eki arba qoqyr-soqyryn jumyrtqa basqan taýyqtaı baýyryna basyp alyp: «Ant berýge kelgen kisi bolsa, syı-sıapat tartýǵa men daıynmyn, al shalqaıǵan kisige men de shalqaıdym», — dep shaq-shaq etedi. Manaǵy elshiniń úıinen tústenip shyqqasyn da bular biraz keńesken. Elshi burynǵy raıynan qaıta qoıady degen dámeden Ábilqaıyr kúderin birjola úzip shyqqanmen, Bókenbaı áli úzbepti. Taǵy da baryp aıtam, aldynan ótem dep taǵy da ketken. Biraq, ne shyǵara qoıdy deısiń. Eger bir betkeı syńarjaq elshini degenge bul joly da ıliktire almaıtyn bolsa, onda basqa bir amaldar qarastyrýǵa týra keledi. Ondaı oı anada Tevkelevpen jyńǵyl arasynda kezdeskende-aq basyna kelip edi. Biraq, ańysyn ańdaı turaıyq dep oılaǵan. Baqtashy jigitteri Baımurat bıdiń eki kóz baýshy urysyn ustap ákelgende bul jaǵynan qýanǵan. Kekireıgen elshiniń záresin bir alsa, keýdesinen eshkimdi attap ótkize qoımaıtyn osy asaý bı alar dep, eki tutqynnyń aıaq-qolyna kisen salyp, aýyldaryna astyrtyn habar bergizgen-di. Dúleı neme orys elshisiniń ǵana emes óziniń de shańyraǵyn ortasyna túsirip kete jazdady. Sony estigen shektiniń qyzyl sheke, qyzyl kózi Bábı bıdiń jigitteriniń kıgen kebi anaý. Biraq bul joly orys elshiliginiń basyna, shynnan da, úlken zobalań týdy. Kıkiljińge qan aralasqasyn-aq, istiń arty nasyrǵa shabary belgili emes pe? «Qansha ór, qansha asaý bolsa da, bir ılikse, ıliger tusy osy ǵoı», — dep aýyz-lámin baıqaıyn dep barǵandaǵy kórgenderi manaǵy. Qyr turmysynyń qıyrman-shıyrmandarynan atymen beıhabar elshi bireý ıeginiń astyna temir qazyq qaǵyp qoıǵandaı áli kekireıip otyr. Áýmeser top at qyzýymen elshiniń basyna qaýip tóndirse de — sazǵa otyryp qalatyn Ábilqaıyr. Olardyń ar jaǵynda jel berip turǵan jymysqy top, aılalaryn ózgertip, Kishi júzge kim túrtti bola bastaǵan orys elshisine qol ushyn berip, óz jaqtaryna shyǵaryp alsa da — sazǵa otyryp qalatyn Ábilqaıyr. Sondyqtanda oǵan isti bulaı sóz buıdaǵa sala bermeı, bir nársege beldi bekem býýǵa týra keledi. Onyń aldynda, biraq Tevkelevke taǵy bir baryp jolyǵyp shyǵýy kerek. Bul joly oǵan burynǵy aıtyp júrgenderin aıtpaıdy.

Ol kúni Ábilqaıyr kórer tańdy kózimen atqyzdy. Erteńine tús qaıta Tevkelevke qaıta bardy. Kún batqansha ár nárseni bir áńgime qylyp otyryp, kenet:

— Mámbet myrza, mynaý qıqar jurt meniń aıtqanymdy tyńdamaı, aq patshaǵa baǵynbaı qoıyp júrse, onda nur sıpatty padısha meni óz qamqorlyǵyna alyp, mynaý bórideı talaǵaly turǵan taǵy jurttan qorǵaı ala ma, olardy sózben ıliktire almasam, kúshpen ıliktirýge ásker bere me? — dep surady.

Tevkelev shoq basqandaı kilt tynyp qaldy. Biraq kóp oılanyp jatpastan:

— Árıne. Aq patsha ózine senim artqan qaı úmbetin de taǵdyrdyń tálkegine tastamaıdy. Ózińizdi de, úrim-butaǵyńyzdy da meıirbandy padısha óz qamqorlyǵyna alady, — dedi.

Ábilqaıyr «myna syǵyr aldarqatyp otyrǵan joq pa» degendeı elshiniń betine taǵy da kóz júgirtip edi. Tevkelev onyń júzine taısalmaı týra qarady.

— Bul jaıynda maǵan aq patshanyń arnaıy aıtqan tapsyrmasy bar. Hannyń óz tarapynan qoıar sharttary bolsa, aıtsyn, qysylmasyn degen. Ol shalǵaı shettegi bıleýshilerdiń qaı-qaısysyna da qalaǵan kezde áskerı kómek bere alady.

Ábilqaıyrdyń sup-sur júzi myna sózdi estigende birtúrli lyp-lyp qan oınap nurlanyp ketkendeı boldy.

— Endeshe, aq patshanyń jolynda janym pıda. Ózim ne bolsam, ol bolaıyn. Áıteýir, artymdaǵy urpaǵym qorlyq kórmese bolǵany! — dedi.

Tevkelev hannyń myna sózin estigende áýeli elp etip qýana tústi de, artynsha kógildir kózinde jylt ete qalǵan ot lezde sónip, orynyna áldeqandaı bir tymyrsyq ýaıym tunyp shyǵa kelgendeı boldy. Shamasy: «Myna hannyń sonda óz halqynan kúderin birjolata úzgeni me, endeshe meniń kúnim ne bolmaq?» — dep oılap otyrǵan tárizdi. Oılasa, oılasyn... Buǵan da keregi sol edi.

Erteńine tań atar-atpasta aq jumyrtqadaı tizilip otyrǵan hannyń aýyly úılerin jyǵa bastady. Esik aldynda qaz-qatar shógip jatqan kátepti qara narlar men jazyly sary atandarǵa júk artyla bastady. Uıqysynan endi oıanǵan elshi buny kórip qatty tańyrqasa kerek, úıiniń kún jaǵynda bulaı qaraı telmire qarap kóp turdy.

Ábilqaıyr oǵan Baıbekti jumsady:

— Bar, anaý elshige aıt. Úıin jyǵyp, júgin tıesin. Birge kóshemiz, — dedi.

Sodan mynaý júzgen men sekseýil ósken qara buırat qumdardy belýardan keship tústikke tartqan ala shubar kósh qaıtqan qustaı tizilip migirsiz sherý tartqaly birneshe kún ótti.

Kósteńdeı basyp kósile aıańdaǵan uzyn sıraq qara narlardyń izimen kele jatqan sary ala kúımeniń qıqalań júrisi Tevkelevtiń ábden ıt zyqysyn ketirdi. Birinen assań, biri qaraýytyp turyp alatyn dóńkıgen buırat jaldardyń da shamalyda taýsyla qoıatyn túrleri kórinbeıdi.

Bul jaqtyń qumy Tevkelevtiń burynǵy kórgen qumdaryna atymen uqsamaıdy eken. Tyr jalańash espe qyzyl shaǵyl joq. Dóńesi — maıqara jýsan men qara shaǵyr qalyń ósken buırat jaldar da, eńisi — ný jynys toǵaı. Oqtyn-oqtyn sekseýilden órip shegen salǵan qudyqtar kezdesedi. Sýyr kósh olarǵa da toqtap jarymaıdy. Bir astaý sý bir-aq syıyp ketetin kóp qaýǵamen sý tartyp, túıelerdi syrp-syrp sýaryp alady da, taǵy da ilgeri tartady.

Han qasyna bir top salt atty ertip anadaı jerde oqshaý ketip barady. Aldarynan júzgen, sekseýil, shaǵyr qalyń ósken qara túleıler kezikkende birneshe jigit qatar tura qap kónek dańǵyrlatady. Qara túleıdiń ishinde qaptap júrgen ań bitken bezip shyǵady. Qolyna qarshyǵa ustaǵan saıatshylardyń, sadaqtaryn kere tartqan mergenderdiń qudaılary beredi de qalady. Han tóńiregi soǵan máz be, álde kóńilderiniń basqa da bir jeligi bar ma — jyrtaqtap kóp kúle beredi. Tek Ábilqaıyr ǵana únsiz. Onyń anaý janynan qalmaı tyraǵaılap shaýyp bara jatqan jandaıshaptarynyń nege kóńildi ekeninde, sol jyrtaqtaǵan kóp jandaıshaptyń ortalarynda qaqyraıyp kele jatqan hannyń nege kóńilsiz ekendiginde eshqandaı sharýasy joq sıaqty. Árkim ózimen-ózi.

Ásirese kósh qaptalynda bir bólek kele jatqan orys elshisiniń qabaǵy qatyńqy. Onsyz da aıaq qoly bir tutam tyǵynshyqtaı kisi abajadaı keń kúımeniń bir buryshynda búrise qapty. Aınalasyna qaraı-qaraı ábden mezi bolǵandaı, borpyldaq qumaq jolǵa maltyǵa jorǵalaǵan qos torynyń aq sabyn bop terlegen saýyryna tesile qapty. Mynaý pálen kúngi jaısyz júristen ábden máńgirip qalǵanǵa uqsaıdy. Tek jartylaı jumyq kóziniń bir qıyǵynda qashqan túlkideı tyǵylyp jatqan kókshil jylt qana mynaý arbanyń júrisine bylq-sylq yrǵalyp kele jatqan bolbyr deneniń áldebir jerinde áldebir tirshilik nyshany bar ekenin sezdirgendeı. Kóziniń jaýyn qamap alǵan qoıannyń jymyńdaı kók shıyr osynaý ún-túnsiz kisiniń kókiregin torlap jatqan kóp ýaıymnyń izindeı.

Ýaıymdamaı da qaıtsin. Ar jaǵynda ne jatqany belgisiz, qaraǵan saıyn jigerińdi qum qylatyn myna bir bytqyldyń shamalyda taýsyla qoıar túri kórinbeıdi. Ol taýsylǵanmen, bul muratyna jete qoıa ma? Aldynda qandaı kúnniń kútip turǵanyn kim bilipti? Han: «Kósh!» dedi — kóshti. «Er!» dedi — erdi. Qaıda kele jatyr, nege kele jatyr? Túsinse buıyrmasyn! Ony kelip túsindirip jatqan han joq.

Quıryq jaly shubalǵan sary attyń ústinde sazaryp ketip barady. Tumshalanǵan sary kúımeniń ishinde tunjyrap bul kele jatyr. Qudaı saldy, biz kóndikpen áli keledi. Kónbegende qaıtedi. Aıýdaı aqyrǵan aq patshanyń aqjoltaı elshisi ekenińdi kim qulaǵyna qystyryp jatyr! Endi anaý aldyńda ketip bara jatqan syz qabaq, sur kisiniń eteginen tas qyp ustap almasa, kúni qarań... Sony bile me, han úndemeıdi. Mynaý shetsiz-sheksiz qumdy ólkege súıreı jónelýge ne sebep bolǵanyn da aıtqan joq. Al, bul betimen qalǵan qazaqtardan alys ketkende kelgen sharýasynyń ne kúıge ushyraıtynyn da aqyldasqan joq.

Ne renjirin, ne qorqaryn, ne ókpelerin bile almaı pushaıman bolyp Tevkelev keledi. Ana jaqta, jaý da bolsa, yzǵyndaı el-jurttyń kóz aldynda edi. Bireýi bolmasa, bireýi habaryn jetkizer edi. Al, mynaý taý-taý shaǵyldyń arasynda onyń ne kúıge ushyraǵanyn kim estip, kim kóredi? Ýfa bolsa, bir jaqta burý qaldy. Odan barǵan saıyn alystap barady. Aldynda baıaǵy Bekovıchtiń túbine jetetin Hıýa kóp onsha qashyq emes deıdi. Sonda mynaý ishinde ıt ólip jatsa da baıqatpaıtyn syz qabaq han elshi bop kelgen buny op-ońaı tutqynǵa aınaldyryp alǵannan saý ma? Sońynda qaraıǵan adam bar? Joqty bardaı, bardy dardaı qylyp aq patshany aldap, jer túbinen elshi shaqyryp, áýre-sarsańǵa salyp júrgen sý aıaq neme, kim bilipti, artyndaǵy eki arba toly dúnıe-múlikti bylaı qoıǵanda, qasyndaǵy soldattary men bashqurttaryn álgi Hıýaǵa aparyp satyp jiberse, ne isteı alasyń? Sosyn aq patshańmen at quıryǵyn úzisedi de, Persıaǵa ma, Aýǵanǵa ma, Indıaǵa ma bodan bola salady. Bularǵa kimge bodan bolǵanda ne? Mynaý qulazyǵan qý dalaǵa kep, kim bulardyń bastaryna noqta, aıaqtaryna tusaý sala alady? Ondaı qolynan kelse tek Jońǵarıanyń ǵana qolynan keler edi. Sony bilip te, bular odan zyr-zyr qashyp júr ǵoı!

Tevkelev pálen kúnnen beri osyny oılap ýaıymnyń ushy-qıyryna jete almaı qoıdy.

Al, Ábilqaıyrdyń onymen esh sharýasy joq. Áne, munyń júregin zyrq etkizip, taǵy da bir aıǵyr jal qyzyl shaǵyldyń quıryǵyna ilikti.

Bul mynaý túsiniksiz sapardyń taýsylatynynan ábden kúderin úzip kózin tars jumyp aldy. Kóz aldyna sol buırat-buırat shaǵyldar, bytqyl-bytqyl ný jynys, kósile aıańdaǵan qý aıaq túıeler, kónek sabalaǵan saıatshy jigitter, sary attyń ústinde sazara shanshylǵan han men eki jegin torynyń terge malshynǵan sý-sý saýyrlary elestedi. Ol úshin dúnıe osy bir ózara esh baılanysy joq úzik-úzik kórinistermen shekteletin sıaqty. Ýfany, voevada Býtýrlınniń úıinde emes tostaǵanǵa quıyp ishken Sibir araǵy men tuzdalǵan qozyquıryqty kóz aldyna elestetkisi kelip edi, odan eshteńe shyqpady. Biraýyq astanany kóz aldyna elestetkisi kelip edi, odan da eshteńe shyqpady. Kúnde barsań da, qulazyp turatyn Senat zalyn, kóldeı qaǵazdy jaıyp salyp, eki bilegin túrinip syzý syzyp jatqan Kırılovty kóz aldyna elestetkisi kelip edi, odan da eshteńe shyqpady. Qylqan moınyna deıin túbit oramalǵa oranyp ap syǵyraıa qarap otyrǵan Andreı Ostermandy kóz aldyna elestetkisi kelip edi, odan da eshteńe shyqpady. Shalshyq keship bara jatqan kók qutandaı annan bir, mynnan bir basatyn Petr patshany kóz aldyna elestetkisi kelip edi, odan da eshteńe shyqpady. Ómirbaqı Rossıada bolmaǵandaı. Rossıany qulaǵy estigenmen, kózi kórmegendeı. Kóz aldynan qaıdaǵy bir sıdıǵan sekseýilder, uıysqan shaǵyrlar, teńkıgen qý tomarlar, syrp-syrp sý soraptaǵan jyryq erin túıeler ketpeı qoıdy.

— Anaý kógeretin ne boldy eken?

— Teńiz ǵoı!

— Ottapsyń, qý dalaǵa bitken neǵylǵan teńiz!

— Qaıdaǵy bir sor balshyq birdeńe shyǵar.

Jan-jaǵyndaǵy jabyr-jubyr dybystan kózin ashyp alyp edi — anadaı jerde, shynynda da, kemerine shyrp-shyrp soǵyp teńiz jatyr. Kózin qaıta jumyp, qaıta ashty. Eki qolymen birdeı ýqalap taǵy qarady. Teńiz. Kúzgi salqyn jelmen qaryn jaryp, aq jaldanyp jatyr. Murynyna kúńirsigen tanys ıis keldi. Erinine tuzdyń dámi keldi. «Shynnan da bul teńiz... Senbeseńder, mine, bizge qarańdar!» — degendeı aq jal tolqyndarǵa shúıile qulap, qaıta samǵap shyǵyp shaǵalalar sharq uryp júr.

Nege ekenin bilmeıdi, óz-ózinen kóńildenip ketti. Buryn han qasyndaǵy nókerdiń ár qylyǵy jynyna tıip zyǵyrdanyn qaınatyp kele jatyr edi. Bul joly olardyń kóz ushynda qylt-qylt zymyrap bara jatqan áldeneni kóre sap, qoldaryndaǵy qarshyǵany jalp-jalp ushyryp jaırańdap shaba jónelgenine de máz bolyp qana keledi. Olar bes shaqyrymdaı uzap ketti. Ózdi-ózderi qıqýlasyp barady. Sol-aq eken qaptaldaǵy aq tumsyqtyń tasasynan júzden astam salt atty saý etip shyǵa kep buǵan bettedi. Bul qasynda sadaq asynǵan on bashqurt, Bókenbaıdyń myltyq asynǵan alty jigiti, eki Ýfa kazagi bar ońasha kele jatyr edi. Qalǵan adamdary artta qalyp qoıǵan júktiń qasynda-tuǵyn.

— Oıbaı, júkke qaraı shabyńyz. Sizdi ustap alsa, bárimiz qurydyq. Al siz aman bolsańyz, bizge zaqym jasaı almaıdy, — dep bashqurttar shý ete tústi.

Bul kúımeniń aldyna kóldeneń tosa bergen salt atqa qarǵyp minip, qasyna eki kazak pen bir bashqurtty ertip ap keıin shapty.

Tevkelevtiń keıin qaraı shaýyp bara jatqanyn kórip qalǵan qazaqtar attaryn borbaılatyp qýa jóneldi. Kúımeniń qasynda qalǵan bashqurttar olarǵa qaptaldan tıisip joldaryn bógedi. Sol eki ortada Tevkelev júkke de jetti. Jetken boıda arbanyń artynda kele jatqan bashqurttardy shaıqasyp jatqandarǵa jumsady.

Ózderine qaraı qaptaǵaılap shaýyp kele jatqan bashqurttardy kórip qap, ań qýyp kele jatqan han nókeriniń de keri burylǵanyn kórip, álgi qaptaldan tıgen qazaqtar Taımas Shaıym ulynyń qol-aıaǵyn býyp, baılap alyp zytyp berdi.

Tevkelev tóńiregindegiler júz qaraly salt attynyń sońynan qýyp baryp Taımasty arashalap alyp qalýǵa júregi daýalamady.

Ýlap-shýlap qalǵan úlken kósh burq-sarq shyrpynyp jatqan kók teńizdi aınalyp ótip, onyń kún batys jaq qaptalynan irep kirip jatqan qara túbekke suǵyna tústi.

Qara túpke qonǵan han ordasynan daýys estim jerge elshilik jaıǵasty. Qara túpke qonǵan kúni tań atpaı jatyp bozǵyl tuman tústi. Tumannyń arty jibiski jańbyrǵa aınaldy. Eńseńdi ezip bara jatqan osy bir bulyńǵyr kún jan bitkendi óz baspanalaryna qýyp tyqqandaı. Bóten ólkeniń buryn kóz kórip, qulaq estimegen jańa bir pushpaǵyna kep aıaq basqaly Tevkelevtiń qasyndaǵylardyń nazary tym synyq. Onyń ústine keshe jolda belgisiz salt attylardyń qapıada tıisip Taımasty alyp ketkeni onsyz da maı ishkendeı bolyp júrgen júrekti odan saıyn shoshytyp tastady. Kórer kózge bir kisiden jyryp alyp kete berse, bulardyń erteń-aq saıda sany, qyrda izi qalmaı tozyp ketýi múmkin ǵoı. Ol jaýbasarlar kim? Ondaı jol torýshylar alyp ketken Taımastyń artynan joqshy shyǵarmaı han nege ún-túnsiz jatyr?.. Bári jumbaq...

Tevkelevtiń de oılaı-oılaı basy qatty. Oılanǵan saıyn mynaý ushan dalaǵa kelgeli kórip jatqany, estip jatqany burynǵysynan góri de shym-shytyryq shyrǵalańǵa sheshýi tabylmas shytyrman jumbaqqa aınala túsedi. Bir saýalyńnyń izin taýyp, jaýabyna endi jettim be dep turǵanyńda, oıda joqta jańaǵydan da jumbaq, jańaǵydan da shytyrman jańa bir jumbaq kıligedi de, manaǵydan bergi bas qatyryp oılap otyrǵanyńnyń bári bos áýrege, túbine jetip bolmas, túsinip bolmas maǵynasyzdyqqa aınalyp shyǵa keledi.

Ábilqaıyr hannyń bir sózi kóńilińe bolmashy úmittiń álsiz nuryn seýip ketkendeı bolady da, artynan istegen isi álgi aıtqanyna qyryq qaınasa sorpasy qosylmaı, onsyz da dal bolyp otyrǵan basyńdy odan saıyn dal qylady. Han ádeıi isteı me, álde qoly tımeı me, birneshe kún qatarynan habar almaı typ-tynysh jatyp alady. Óstip jatady-jatady da, bir kúni salpaqtatyp tóleńgitin jiberedi, ne buty salaqtap ózi shaýyp keledi. Biraq olarynan shyǵyp jatqan esh pátýa joq. Qaıda basyńnyń burynǵy shyrǵalańy azdaı, jańa bir shyrǵalań, jańa bir jumbaq qosyp ketedi.

Áne han aýylynda taǵy bireý atqa qondy. Atynyń basyn qalaı qaraı burar eken... Shoqyraqtap aýyl syrtyna shyqty. Qyrǵa kóterilip jan-jaǵyna qarap aldy. Sosyn beri saldy. Al, taǵy da bir jumbaq, taǵy da bir shyrǵalań kele jatyr. Kelsin, kelsin, kelmeı júr me? Salar shyrǵalańyn salsyn, báribir salmaı júr me?

Ol hannyń nemere aǵasy Nıaz sultan bolyp shyqty. Handaı emes oıqy-shoıqylaý qara kisi. Atqa otyrǵanda eki tizesi attyń aldyńǵy eki tirsegin qaǵyp kele jatady. Erge otyrysy da qolq-qolq. Sóılegende de qońqyldap sóıleıdi. Sonysynan ba, jurt ony tóre tuqymy ekendigine qaramastan basynyp, qomsynyp baǵady. «Áı, sol Nıazdy qoıshy... Sonyń qolynda ne tur deısiń. Onyń aıtqany ne, meniń aıtqanym ne?» deıdi. El ishinde eleýsiz osy sultan aıaǵy salaqtap aýyl aralaıdy da júredi.

Mine, dúrs etip, úı irgesine túse qaldy. «Assalaýmaǵaleıkúm!» dep esikti moınyna ilip alyp biraz turady. «Álıkisalam!» — demeseń, keri qaıtyp ketetin kisi qusap, kirmeıdi. «Álıkisálem, tórge shyqty» estigesin baryp qamshysy salańdap ishke ozady.

Mine, aıtqanyndaı, esikten bas suqty. Mine, keńirdegin kere sozyp: «Assalaýmaǵaleıkúm!» — dedi. Mine, estir jaýabyn estip ishke kirdi. Etigin sheshpesten tórge ozdy. Eki qulaǵy salaqtaǵan dalbaıyn alyp, ishindegi kók barqyt telpegimen qyr muryndy, sopaq betin bir sydyra súrtip shyqty.

— Al, haldaryń qalaı, elshi myrza? — dedi sosyn.

— Hal, óziń estip jatqandaı, sultan.

— Men olardyń kim ekenin bilip otyrmyn. Dáýde bolsa shekti Syrlybaıdyń jigitteri. Anadaǵy túndegi atysta óletin sonyń nemere inisi ǵoı. Bári de Jaqaıym shektiniń Toqbýrasynan. Berdiquldyń tórt ulynyń bel balalary. Keshegi Taımasty soǵan óteý qyp áketti. Kóp uzamaı, taǵy keledi. Ólgen baýyryna qun suraıdy. Kór de tur. Tap sóıtedi. Qyzylkeńirdek páleket myna sizdiń úıdiń irgesinde turǵan qyzyldy-jasyldy dúnıeden, eń bolmasa, ólgen baýyrynyń borbaıyn satyp bolsa da, bos qalǵysy kelmeıdi ǵoı. Qoı, bul dúnıe shirkin jaman ǵoı. Onyń ústine qazir jurttyń shúberekten ábden jutap otyrǵan kezi. Baıaǵydaı bazarǵa bara almaıtyn boldy. Tóbeniń astyna aparyp talapaılap áketetin kerýenderdiń de aıaǵyna jem tústi. Endi qaıtsin. Qatyn-balańnyń abyroıyn qaıtip ańǵal-sańǵal ashyp qoıarsyń. Sosyn ǵoı, mynaý, ózińizden qalmaı qýyp kelip otyrǵany.

— Dúnıe kerek kisige aq patshanyń syı-sıapatyn qaıtip alý qajettigi aıtyldy ǵoı. Jónimen kelmeı me?

— Pátshý, — dep kúldi Nıaz sultan. — Myna zaman jónińdi tyńdap tur ma? Bul qazaqty qoısaıshy. Ábilqaıyrdyń aýylyna aq patshadan elshi kelgeniniń ózin kóre almaı, qyryp bara jatqan joq pa? Sol týlap júrgenderdiń ózderine aq patshadan elshi kelsinshi, betegeden bıik, jýsannan alasa bop, qurdaı jorǵalasyn. «Men kóngende, sender nege kónbeısińder!» — dep qamshy úıirip shyǵa kelsin. Barlyq pále sol ishtarlyqta bolyp tur ǵoı.

Qazaqqa amandyq-saýlyq surasqasyn qaltasynan shaqsha sýyrýdan basqa sharýa qala ma? Nıaz da sóıtti. Endi aýzyna nasybaı salyp ap, eki urtyn bultyldatyp shúljińdep sóıledi.

— Bul Syrlybaı — Ábilqaıyrjan men myna sizdiń irgeńizge júgirtip jatqan qara taıaqtyń ushy ǵana. Saby ázir kórine qoımas. Biraq, qashanǵy shydar deısiń. Kóriner.

«Elshi myrza bunyma ne der eken?» — dep kidirip edi, Tevkelev, qapelimde, ne deıtinin de bilmedi. Bul qazaqtarmen sóılesý kim-kimge de ońaı bolmas. Óńkeı bir jumbaq. Birdeńeniń shekesin shyǵarady da, «ózi ne der eken?» dep aýzyńa qaraıdy. Úndemeseń — «já, ony qoıshy» dep, basqa bir áńgimege aýnap túsedi. «Áı, sol Nıazdy qoıshy» dep júrgen Nıazdyń ózi, mine, munyń kómeıin bilgisi kep kólgirsip otyr. Bylaıǵylarynan ne jón suraısyń?!

— Oıbúı, — dep Nıaz ornynan kóterile bastady. — Búıtip otyrǵanda álgi bara jatqan aýylyma jaryq barynda jete almaspyn.

— Kimniń aýylyna bara jatyr edińiz?

— Myna Kishi Borsyqqa bıyl qandaı aýyldar qystaıyn dep jatyr eken, bile qaıtaıyn dep edim?

— Syrlybaılardyń aýyly qaı tusta?

— Olar da sol mańda shyǵar. Qazir baıaǵy Qyzylqumnyń en shaǵyly qoldy bop ketti, Kishi júzdiń talasyp-tarmasyp qystaıtyny keshegi ótken Qaraqum men osy Borsyqqum ǵoı. Bul aranyń da jetisip turǵany shamaly. Bir jaǵyń — túrikpen, bir jaǵyń — qalmaq.

— Sonda Syrlybaıdyń aýylyna da soǵasyz ba?

— Sharýa shyǵyp jatsa, soǵyp qaıtýǵa bolady.

— Keshegi Taımas ne kúıde eken, bile kelmeısiz be?

— Jaraıdy. Barsam, ony bilmegende ne bitirem?!

— Endeshe, álgi bizge qarsy toptyń qarasy qazir qandaı eken? Ne istemek oılary bar eken? Oǵan da qulaǵdar bolarsyz.

— Álbette.

— Oı, kóp-kóp raqmet sultan. Jolyńyz bolsyn! Qańqıǵan-sańqıǵan solbyr neme erine basyp esikke bettep edi, Tevkelev tabaldyryqtyń aldynan taǵy da toqtatty.

— Aıtpaqshy, sultan, men osy sizdiń ıyǵyńyzǵa eshteńe jappaǵan sıaqtymyn. Sál kidire turyńyzshy. Baryp sandyǵyn ashyp, ishinen bir býma kók shuǵa alyp shyqty.

— Mynadan shapan tigip kıersiz. Amandyq bolsa, sybaǵańyz áli alda. Tek osylaı bizge de tildes, qulaqtas bolǵaısyz. El arasyna kóp júrip-turasyz. Myna jurttyń aq patshaǵa pıǵyly qalaı aýnap tur eken. Bile júrersiz.

— O ne degeniń, myrza. Bunsyz da jolyńyzǵa gúl bitsin dep tileıtinniń biri menmin. Ábilqaıyrjan ekeýińizdiń bul sharýalaryń aqyr túbi qaıyrly bop shyǵyp jatsa, maǵan jaman bola ma?

Sultannyń sopaq betine bir shyraı júgirdi.

— Apyraı, orystyń shuǵasy myqty bolady deıtin edi. Jaryqtyq osy senderdiń matalaryńnyń boıaýy ońbaı tur-aý, al myna Buhardyń shúberegi búgin kıseń, qyzdyń tamaǵyndaı úlbirep turady da, erteńine kórseń — aq aırandanyp shyǵa keledi.

— Al, saý tur, myrza.

— Jolyń bolsyn, sultan!

«Bul bir ońynan oralǵan sharýa boldy», — dep oılady Tevkelev, kimge qandaı syı-sıapat tartqanyn tirkeıtin jýrnalǵa «Nıaz sultanǵa 12 som 05 tıyn» dep jazyp jatyp.

Nıaz sultan kelip ketken kúnniń erteńine qasynda Ábilqaıyr han bar, Eset bar, Qudaınazar myrza bar, Bókenbaı batyr keldi. Taǵy da tús aýǵansha otyryp máslıhattasty. Taǵy da álgi Taımasty alyp ketkendermen sóıles jaıy áńgime boldy. Bul joly da olarǵa ashý jumsamaı, aqyl jumsap: «Tutqyndy qaıtyp berińder», — dep aldarynan ótken durys dep sheshildi. Ol sharýaǵa Qudaınazar myrza baratyn boldy.

Qazaqtar ózderi aıtqan sheshimge ózderi pátýa baılasyp, taǵy da tarap ketti. Biraq odan Tevkelevtiń kóńilindegi kúdik kóbeıe túspese, azaıǵan joq. Bul qazaqtardyń túzik jaǵy ylǵı bitýajada júredi de, buzyq jaǵy árekette júredi bilem. Áıtpese, el ustaǵan han otyryp, qol bastaǵan batyr otyryp, qaıdaǵy bir buta toryǵan buqpa tentekterge qaırat qyla almaıdy degen ne sumdyq! Myna halyq qyzyl tilge salǵanda saı-súıegińdi, syrqyratatyn kemeńger sózderin osyndaı kergime daý, keraýyz bitýajaǵa tárk qylyp, atysyp-shabysýmen ótetin shyǵar. Bularǵa buǵalyqty sol bir qaptaldan shetten bireý kep salmasa, ózderi bilip jónge kósher túrleri joq eken! Mynandaı ulan-asyr jerdi qaıdaǵy bir qańǵyma arda halyqqa kim jaılatyp qoıady? Myna jaǵynda ormannyń talyndaı balalap ósip orys jatyr. Myna jaǵynda qaýyzyna syımaı asyp-tógilip Kytaı otyr.

Ózderi jer-kókke syımaı jandary muryndarynyń ushynda otyrǵanda bulardyń butqa tolǵanyn, ardalyǵyn, asaýlyǵyn qaıtsin! Qyl tuzaqty bireýi bolmasa bireýi báribir ákep salady. Bular qaıta álgi ózderi kóp aıta beretin jyly-jyly sóılegenniń qadirin bilmeı otyr ǵoı. Úndiniń altynyna yndyny quryp otyrǵan aq patsha erteń jońǵar olaı-bulaı bop ketip, qalyń qytaı beri oıyssa, búıtip, «quranyńdy ustaı ǵoı», «antyńdy bere ǵoı», «shen-shekpenińdi ala ǵoı» — dep jalynyp otyrmas, jez zeńbirekti jelkeńe shógerip myltyqtyń dúmi men qylyshtyń júzimen sóıleser. Bulardyń myqtylyǵyn sonda kórersiz. Bular eńkeıgenniń qadirin bilmeıdi, eńkeıgen saıyn shalqaıa túsedi. Keshegi kóshke tıip júrgen buzyqtarǵa da beker eńkeıedi. Olar onan saıyn asqaqtaı túsetin shyǵar. Bul Ábilqaıyr nege búgejekteı beredi. Qol astyndaǵy halqynyń syryn bilmeı me? Álgi Syrlybaı, anaý aıtqan, iri shonjar bolmasa, onymen osynsha saýdalaspaı-aq, qasyndaǵy qara tuıaqtaryn jaýyp jibermeı me? Áı, osynyń óziniń túbi shıki bolyp júrmesin. Jurtyn aq patshaǵa erkimen kóndiretin oıynan eshteńe shyqpaǵasyn, buǵalyǵynan shyǵyp bara jatqan halqynyń qaıtkende qaıtadan kóńilin tabam dep jantalasyp júrgen bolmasyn? Elshini Ýfadan alystatyp, mynaý kóz kórmeske alyp keldi. Jol-jónekeı qaraqshylaryna tonatyp, qoldaryna tutqyn aparyp berdi. Erteń Taımas álen-pálen bolyp ketse, burynǵy burynǵy ma? Orys elshiligimen at quıryǵy birjola úziledi. Jurt mynaý sumpaıy elshiliktiń túbine jetýdi talap etedi. Han qol astyndaǵy halqynyń degenine kóngen bolady. Odan bul habar sonaý aq patshaǵa jetkenshe qashan! Oǵan deıin, kim bar, kim joq. Bul nemelerdiń oılap júrgeni osy bolmasyn!

Tevkelev óz oıynan ózi shoshyp ornynan atyp turdy. Syrtqa shyqsa — teristik betten esek mingen kisideı etegi jer syzyp Nıaz sultan keledi. Sonadaıdan yrsıyp kúledi. Bunyń bir joǵyn taýyp kele jatqandaı páldenip atynan tústi, páldenip tizginin beldeýge baılady, páldenip shymyraýly shı esikte biraz turdy, úıdiń ishi qańyrap bos turǵasyn, amandasar kisisi ózine ilesip kele jatqasyn ańyraıyp ashylǵan aýyzy sol ashýly qalpy tabaldyryqtan attady. Taltańdap tórge ozdy. Alshaıyp kelip otyrdy. Elshiniń oń tizesine baryp otyrǵanyn kútti. Sosyn baryp sóz bastady. «Jaman» deseń taban astynda jaqsartyp jiberetindeı.

— Al, halderiń qalaı? — dep qoıady.

— Sol óziń kórgen.

— Manaǵy aýyldan shyqqaly aýzyma nasybaı salmappyn-aý! — deıdi, aıtqaly otyrǵan habarynan góri sol mańyzdyraqtaı, teri shalbarynyń qaltasynan shaqsha sýyryp.

Alaqanyna tókken nasybaıyn bas barmaǵymen úgip jatyp:

— Qoı, bıyl Borsyqtyń ár butasynyń túbinde bir-bir aýyl otyr. Bul mal degenińde pátýa joq maqulyq eken ǵoı. Osydan segiz jyl buryn jońǵar qyrǵanda qoıdyń ózi túgili kóleńkesin kóre almaı qalyp edik. Al, búgin Borsyqtyń qaı jaqpylynda da byqyp jatqan otar. Til-aýzym tasqa, yńyp ketipti-aý, yńyp ketipti. Aldaǵy qys sıyr ma osy? Ol ózi bir aýyzy bylshyraǵan jaıly mal ǵoı. Aman bolsaq, kelesi kóktemde, elshi myrza, myna qazaqtyń dalasynda qoı degeniń qońyzdaı órip ketetin shyǵar, — dep bir qoıdy.

Tevkelev ishinen «qoıda basyń qalǵyr, senen ony kim surady» — dep tyzalaqtap otyr.

Nıaz sony ańǵardy ma:

— Aıtpaqshy, — dedi. — Álgi Syrlybaıdyń aýylynyń da tamyryn basyp bildim. Beıshara Taımastyń keýdesinde jany bar demeseń, áıteýir, endi sanatqa qosyla qoımas deıdi. Kúnine bes-alty ret baryp baqyrtyp sabaıdy deıdi. Itaıaqqa quıyp as aparady deıdi. «Bu da dinin satqan arsyz. Kózi kók, shashy jıren, kórmeısińder me? Jıren kisiniń qylshyǵy til-kózden birden-bir em. Mynanyń tula boıynan túk qoımaı bárin julyp alyńdar!» — dep ýystap shashyn julady deıdi. «Bul ıtiń súndetteldi deısiń be? Súndettelmese, bunyń sińirin zatyń urlanǵanda otqa tastasań, urlyqshynyń sol boıda bar sińiri tartylyp, toban aıaq bolyp qalady», — dep kıimin sheship kórse, paqyr moldanyń aldyn kórgen eken. Jany bir jolǵa qalypty.

Mynaý sarsyq sultannyń «Myń bir túnniń» hıssasyndaı aýyzynyń sýy quryp raqattana aıtyp otyrǵan áńgimesin tyńdaǵanda Tevkelevtiń qaraptan-qarap tula boıy titirep ketti.

Bular qansha sarsyq bolǵanmen tyńdaýshysyn kóz jazbaı baǵyp otyrady. Áne, qarashy, áńgimesin qalaı kilt burdy.

— Bul ıt te bolsa, bir kezde musylmanshylyq qurdy ǵoı. Al álgi shoqynshyq noǵaıǵa budan da ótkizip, kózine kók shybyndy úımeletemiz depti. Ol naısaptyń tula boıyna pyshaq darytpaı, ınemen shanshyp alyp taýysamyz. Ózin tiri qoıyp, terisin barmaqtaıdan sydyryp alyp túıeniń qara sanyna japsyramyz. Qaǵyndy kelmeıtin bolady. Óziniń eki kózin oıyp, tilin kesip, anaý Aral teńiziniń ishinde bir alapes aral deıtin aral bar. Soǵan aparyp tastaımyz. Enin sylyp alyp, qasyndaǵy bir soldattan qatyn patshaǵa berip jiberemiz. «Mundaı bizge emes saǵan kerek shyǵar», — dep hat jazyp jiberemiz deıtin kórinedi. Al, dúnıe-múlki men qalǵan nókerin talap alamyz, — dep jelpinip otyr shetinen.

Burynǵy burynǵy ma, qazir ózderi qara qurym kóbeıip ketipti. Bashqurttardy budan bylaı elshi ertip ákelmek túgili ózderi aıaq baspaıtyndaı qyp, qol jıyp baryp shaýyp alamyz dep qoqańdaıdy. Qudaı kórsetpesin, álgi jaman Syrlybaıdyń murynynan aq sary bas qurt yrshıdy. Kúni keshe qazaq pen Basqalardyń arasyna at qatynatpaı otyrǵan qandybalaq neme ábden qanasyna tolyp apty. Maǵan aıtady: «Aǵańa aıt, esi barda, elin tapsyn. Áıtpese, bir shúljiń shúrshit óldi eken dep bul qazaqtyń eshteńesi ketpeıdi. Tóre túgel qyrylyp qalsa da, qazekeńniń qyly qısaımaıdy», — dedi. Ol ol ǵoı, onyń álgi Bábı degen inisi týra jaraǵan býradaı. Aýzynan aq kóbik atady. Ólgen Baıqara ákesi Qojastan erte qalyp, sonyń qolynda ósip edi. Taımas eger soǵan tap bolǵanda, endigi qaraqusyna quzǵyn qonyp otyratyn edi. Qaıta Syrlybaıǵa tap bolyp, qudaı saqtaǵan deseıshi!

Aqyrzamandy ornatyp Nıaz da jónine taıyp turdy. Pátshaǵar, osynsha sumdyqty aıtyp otyrǵanda bet-aýyzy bir búlk etken joq. Ertegi aıtyp otyrǵan kisideı eki kózi jylt-jylt etedi.

Ol túni Tevkelev kórer tańdy kózinen atqyzdy. Erteńine kúni boıy han aýyly jaǵynan olaı qaraı eshkim aıaq basqan joq. Qaraı-qaraı kózi tórt boldy. Keshegi aıtqan hazarlaryn qasyndaǵylarǵa aıtqan joq. Olar qannen-qapersiz. Orys jaǵy «Volga, Volga matýshka...» dep yńyrsyp, bashqurt jaǵy keregeniń synǵan saǵanaǵynan syrnaı jonyp álek.

Kún uıasyna qonýǵa bet alǵanda han aýylynan atqa minip tórt-bes jigit shyqty. Tars-turs shaýyp keldi de, kók jelkege túse qaldy. Bireýi sol baıaǵy mysyq murt Baıbek...

— E, elshi myrza, amanshylyq pa... Mal-jan, bala-shaǵa, deni-qaryn, qol-aıaq túgel aman ba? — dep jalpyldaı ketti. «Baryp kel, shaýyp kelde» kóp júrip jylpyldap sóılep, jymıa kúlip úırengen ádeti bolsa kerek. Ákeń ólip otyrsa da, esikten osylaı masaırap attaıdy.

— Al, elshi myrza, taǵy da kónbeıtinińizdi, taǵy da ashýlanatynyńyzdy bilip turmyn. Han tapsyrǵasyn, aıtpaı bolmaıdy. Mynaý dúnıe-múlkińizden eshteńe tastamaı túgel berip jibersin deıdi.

Tevkelevtiń júregi zirk ete qaldy. «Keshegi oılaǵanyń aýmaı-tókpeı keldi de qoıdy ǵoı» — deıdi ishinen. Jalma-jan bashqurt bılerin shaqyrtty. Aldarbaı, Qojash, Qadrıas, Iýmash kelgesin hannyń álgi áńgimesin aıtyp aqyldasa bastady.

Buny estigende bashqurttar da úrpıisip qalysty.

— Oı, mynaýy sumdyq qoı.

— Sonda endi ózi zorlyq jasaıyn degeni me?

— Joq, dúnıe-múlikti berýge bolmaıdy. Odan aıyrylǵasyn biz kimge kerekpiz. Bizdiń aıtqanymyzdy kim tyńdaıdy.

— Bermeıik. Tartyp ala almas. Kúsh kórsetip jatsa, biz de tiri janbyz ǵoı.

— Iá, buǵa berýge bolmaıdy.

m Kúshi tasyp bara jatsa, óziniń tentegi men telisin tyıyp almaı ma?..

Tevkelev oılanyp qaldy. Hanmen janjaldasqanda da kúni ne bolmaq? Odan da ańysyn ańdyp kórgeni durys. Eń bolmasa, Bókenbaıdyń aldynan ótpeı hanmen ketisýge bolmaıdy. Jandármen tapqan aqyly sol boldy.

— Joq, ázir hanmen at quıryǵyn úzispeıik. Onda mynaý qula dúzde basymyzǵa qandaı zobalań týatynyn kim bilip tur. Odan da qazir oǵan dúnıe-múlkimizdi bere almaımyz deıik. Tartyp alyp jatsa, ózinen qalsyn. Kóp uzamaı Bókenbaı kelýge tıisti. Sosyn hanǵa Bókenbaıdy salyp kórermiz.

Han adamdary taǵy da qur qol qaıtty. Biraq, kóp uzamaı tasyrlaǵan tórt atty qaıta qaıtyp keldi. Bul joly han:

— Elshige aıt, eki taı shúberegimen qabyrǵamdy bútindeıin dep otyrǵan men joq. Sol bir eki arbasy myna jalańdaǵan jurttyń yndynyn qurtqan kózdiń qurty boldy. Aıtqanǵa kónbeı aýyzdyǵymen alysyp júrgen asaý top ony báribir almaı tynbaıdy. Qoldan almaı, joldan alǵasyn, ony da, meni de aıamaıdy, ekeýmizdi óltirip, qasyndaǵy nókerin qul qylyp taratyp áketpek. Odan da, báribir aıyrylatyn dúnıeni sol qyzylkóz pálelerge óz qolymyzdan berip, kóńilderin aýlap kereıik. Kim bilipti, úmitsiz saıtan degen. Tiri júrse, talaı boqsha tabylar. Al, erteń kelip áńgir taıaq oınatar kóp tentektiń taqymynda ketse, dúnıe túgili basymen qaıǵy bolar, — depti.

Tevkelevke odan ári sóz talastyryp jatýǵa jaǵdaı qalmady. Eki sandyq, eki taı júkti, onyń ishinde óziniń kıim-keshegin de túp-túgel berip jiberdi.

Kórgen-bilgenin kózinen tizip júretin jýrnalynyń «19 noıabr» dep belgi soǵylǵan betine Ábilqaıyr hanǵa segiz júz seksen jeti som on bes tıynnyń dúnıesin berip jibergenin qoly qaltyrap zorǵa jazdy.

Ol kúni elshiliktiń qosynda eshkim uıyqtaǵan joq. Ábilqaıyr alar dúnıesin aldy. Endi ne ózi adam jiberedi, ne anaý ózine qarsy bop júrgenderge habar shaptyrady. Sóıtip, mynaý elshiliktiń erteńgi tańdy kórer-kórmesi belgisiz. Jurt bir-birinen qaǵaz surap alyp hat jazdy. Tevkelev myna qıa shetten Ýfaǵa qalaı habar jibererin bilmeı sasty. Qasyndaǵy nókeriniń qaısysyn myna túnnen qaldyrmaı qashyryp jiberýdi oılady. Biraq, jan-jaǵyna qurylar tor qurylyp qalǵan shyǵar. Attap bastyrar deısiń be? Degenmen, Qydrıasty shaqyryp alyp, qalǵan nóker uıyqtaǵasyn, bir júırikti minip, bir júırikti jetelep Bókenbaıdyń aýylyn izdep ketýge tapsyrma berdi.

Erteńine tańerteń Tevkelev óz kózine ózi senbedi. Ústindegi úıi orynynda, astyndaǵy tósegi orynynda. Aıaq-qoly bári aman. Tek tań aldynda ǵana kózi ilinip, uıqysy qanbaı oıanǵandyqtan ba, basy ǵana zip-zildeı. Degenmen, áli de sene almaı syrtqa shyqty. Elshilik qosy orynynda.

Elshi bul tańdy da aman-esen kórip turǵanyna endi seneıin dedi. Álde keshegisi jáı ánsheıin bir kórgen tús boldy ma eken! Qyryq kúdiktiń ortasynda shóre-shóre úreıdiń ushyp júrgende olaı da bolýy múmkin-aý!

Úıine kirip kúndelik dápterin aldy. Jazylǵan paraqtyń eń sońǵysynyń shekesinde «19 noıabr» degen jazý tur. Búgin áli eshteńe jazǵan joq. Sonda keshe ne kórip, ne qoıǵany myna sońǵy paraqta bolsa kerek. Tur ǵoı, mine... Han keshe budan segiz júz seksen jeti som on bes tıynnyń zatyn áketipti. Demek, shyndyq. Demek, búgin aman órgeni, shynynda da, tań qalarlyq oqıǵa! Alaıda olardyń seni kúndiz emes, túnde kelip shabam dep aldyn ala serttesip qoıǵan nesi bar? Anada Taımasty tal túste-aq áketken joq pa? Kúshi jetse, kúndiz-túnińdi ne qylsyn! Tal túste-aq salar oırandaryn salady.

Biraq... Kesheden beri esine kelse, ne deısiń! Ol sumpaıylar elshilikke shaýyp ne qylady! Olardyń óltirmegi bunyń nókeri emes, ózi ǵoı. Olarǵa keregi — munyń artyp kelgen dúnıesi. Ony túnde alyp ketti. Endi, munyń quzǵyn qara basy ǵana qaldy emes pe! Qalǵan bashqurttar men orystardyń bir qylyn túsirmeı aman-esen kúılerinde aýyl-aýylǵa qul qyp taratyp alamyz dep júrgen kórinedi. Endeshe, olardyń kórer jaryǵy áli taýsylǵan joq. Taýsylsa, tek bunyń ǵana jaryǵy taýsylady. Bul úshin tal túste elshilikke tıip ne qylsyn! Qazir han bir tóleńgitin jiberip, shaqyrtady. Aldyna barǵasyn, aspanǵa asyp qoıa ma, baýyzdap sala ma, keshegi myljyń sultan aıtyp kelgendeı shabaqtap óltire me, joq alapesterdiń arasyna apartyp tastaı ma — ózi biledi. Áne, qazan basynda turǵan tyǵyryq bórikti tóleńgit han ordaǵa qaraı empeńdeı jóneldi. Dáý de bolsa, ony osynda jumsaıdy. Elshini shaqyryp kel deıdi. Áne, han ordadan ol ury tazydaı jylmyń etip qaıta shyqty. Áne, beri bettedi. Empeńdeı basady. Sonsha nege asyǵady eken! Biraq, ol beıbaq óziniń qandaı sharýamen kele jatqanyn biledi deısiń be? Bilgende ne isteıdi? Bar degen jerge baryp, iste degendi istep qaıtýdan basqa qolynan ne keledi? Jurttyń bári solaı. Jurttyń bári óz degenin istep júrgen joq. Aq patsha ekesh aq patsha da óz aqylymen istemeı, qoıynyndaǵy Bıronnyń aıtqanyn isteıdi desedi ǵoı. Al Bıronnyń kimniń aıtqanyn istep júrgenin kim bilipti! Sonda jurttyń bári de áıteýir bireýdiń basybaıly tóleńgiti eken de! Endeshe, qulaqkesti quldan qandaı pátýa surap, qandaı aıyp tappaqsyz! Endeshe, bárimiz de myna dúnıede ne istep, ne qoısaq ta aıypsyz ekenbiz ǵoı. Endeshe, handa da aıyp joq. Ol da bireýlerdiń aıtqanyn isteıdi. Ol bireýler de bireýlerdiń aıtqanyn isteıdi. Sonda mynaý tal tústegi qara nıet qastandyqtyń esh aıyby bolmaǵany ma? Árıne... Solaı... Solaı bolmaǵanda she... Sonda mynaý adamnyń atynan, hannyń atynan, patshanyń atynan, tipti qudaıdyń atynan istelip jatqannyń bári qylmys bolǵany ma? Sondyqtan ne isteseń de, osynym zorlyq emes pe, osynym qıanat emes pe dep qylpyldap otyrýyń kerek eken ǵoı. Ol oı, ol nıet ózińnen shyqqanda zorlyq-zombylyq ekenin bilersiń. Al, bireýden shyqsa she... Onda qaıdan bilesiń? Onda bilseń de, obal-saýabyn arqalaıtyn basqa bireý ǵoı dep ózińdi-óziń aldarqatpaısyń ba? Qudaı biledi, myna tóleńgit te osy tapsyrmanyń artynda bir pále jatqanyn biledi, biraq obal-saýabyn kóteretin basqa adam bar ǵoı dep oılap keledi... Tap solaı, áneýkúngi jylmańtós tóleńgit... Báıbek... Jer túbinen yrsıyp kúlip keledi. Qazir de qasyna jete berip: «Elshi myrza, hal qalaı, mal-jan, qatyn-bala, aıaq-qol, deni-qaryn saý ma!» — deıdi. Áne, senbeseń, qarap tur. Mysyq murt jybyr ete tústi.

— Qaıyrly kún, elshi myrza, al hal qalaı? Mal-jan, qatyn-bala, aıaq-qol, deni-qaryn saý ma?

Amal qaısy, kúlip kelgen ajalǵa kúle amandasý kerek shyǵar.

— Saý, tamyr, saý!

— Uıqyńyz shala bolǵan ba, bet-aýzyńyz dombyǵyp ketipti ǵoı.

Bul endi mazaqtaǵany. Mazaqtasa, mazaqtaı bersin! Endi kimniń ne aıtyp, ne qoıǵanynda ne tur!

— Sizdi han shaqyryp jatyr.

Aıtpady ma!

— Seskenbeńiz! Elshige bar, shaqyryp kel, birge otyryp tamaqtansyn dedi!

«Seskenbeńiz» — deıdi! Qandaı kesepatpen kelgenin bilip kep tur. Demek, muny tirileı shabaqtamaıtyn bolǵany. Demek, alapesterge de aparmaıtyn bolǵany. Demek, munyń etinen et te kesip, almaıtyn bolǵany! Ol úshin tamaqtanýdyń qajeti qansha! Ý berip qatyra qoımaq qoı...

— Toqtaı tur. Qazir baram. Myna úıge kirip shyǵýym kerek edi.

Bashqurttar otyrǵan úıge kirdi. Bul kirip kelgende bári oryndarynan túregeldi. Shamasy, munyń óńine qarap bir sumdyqty sezgen shyǵar. Tek aýyzy qıysyp birdeńe aıta alsa jarar edi.

— Meni han shaqyryp jatyr!

— Oıbaı, ol ıtke taǵy ne kerek boldy eken! Keshe alar dúnıesin aldy emes pe!

— Barmańyz. Jaqsy pıǵylmen shaqyrtyp jatpaǵan shyǵar.

— Jibermeımiz! Ne kórsek te birge kóreıik!

Tevkelev jalt qarady. Myna dúnıede júrgeli budan ystyq, budan qymbat sóz estimegen sekildi. Kózi jasaýrap ketti.

— Degenmen, baraıyn. Óltirse, tal túste óltirip qaıtedi. Jurt kózinen jasyryn, eshqandaı aıǵaq-kýásiz de óltire alady emes pe!

Biraq ózi aıtyp turǵanmen, óz sózine ózi sengen joq.

— Barmaı qalsam, keshegi sandyqtaryna bola ókpelep kelmeı qaldy der. Odan da baraıyn. Eshteńe bolmaǵan sıaqty bop, oınap-kúlip baraıyn. Jaman oılasa, óz nıeti ózine joldas bolsyn. Osynshama ornyqty, osynshama aqyldy sóılep turǵanyna ózi qatty qaıran qaldy.

Bashqurt baıǵustar syrtqa shyqty. Báıbekke erip ketip bara jatqan elshi myrzaǵa qylar qaırandary bolmaı qala berdi.

Tevkelev jolda kele jatyp hannyń qazir ózin qalaı qarsy alatynyn oılady. Bul kirip barǵanda jymsıa kúlip ornynan turady. Qol berip amandasady. Oń qolyna otyrǵyzady.

Mine, han orda da jaqyn qaldy. Bul joly olar anada eki ret esiginen attaǵan at shaptyrym aq ordanyń tusynan ótip ketti. Odan arǵy búıirli aq boz úıge jaqyndaı berip Báıbek buǵan qarap:

— Elshi myrza, osy arada sál toqtaı turyńyz, — dedi de, ózi jyp berip kirip ketti. Birazdan soń qaıta shyǵyp, shı esikti ıyǵyna salyp kóterip turyp:

— Kirińiz, elshi myrza, — dedi.

Tabaldyryǵyna deıin jetkizip masaty kilem tósegen aq boz úıdiń qaq tórinde buqary púlish bóstektiń ústinde Ábilqaıyr han otyr eken. Onyń ústinde aq, sary, qyzyl seldir jibekten shymyldyq ustalypty. Hannyń sol qol jaǵynda dál sondaı jibek shymyldyqtyń ishinde úsh hanym ıin tirese jaıǵasypty. Hanǵa taman otyrǵan báıbishesi túp-túgel qyzyl torǵynǵa malynyp apty. Basynda altyn zerden keste tigilgen bıik sáýkele kıipti. Qalǵan eki áıeli qyzyl kóılek pen qyzyl maqpal beshpet kıipti, bastaryna malyntyp aq jibek jaýlyq tartypty. Tevkelev qapelimde tórge oza almaı bosaǵada bógelip qaldy.

— Á, elshi myrza, hosh kelipsińiz, tórge shyǵyńyz!

Han orynynan turdy. Jymsıa kúlip qarsy umsynyp qolyn alyp amandasty. Oń jaǵynan oryn usyndy. Ózi bul otyrǵasyn baryp otyrdy. Jańa bir sátke abyrjyp qalǵan Tevkelev boıyn lezde jıyp ala qoıdy. Bári de manaǵy ózi oılaǵanyndaı. Tek bul joly han ony hanymdar úıine dastarqanǵa shaqyrypty. Aqyret aldynda han ordanyń bar saltanatyn armansyz kórip alsyn degeni bolar.

— Qalaı uıyqtap turdyńyz?

Syr aldyrǵyń kelmese, aldyrtpaıtyn tusyń naǵyz osy! Al, kúle sóıleýge tyrys. Erni qurǵyry qorǵasyn quıǵandaı aýyrlap ketken be qaıtken?! Nege qımyldamaıdy?!

— Jaman emes. Shúkir, uıqym durys.

— Men búgin jaısyz jattym ba, denem aýyrlap, zorǵa turdym.

Áńgimeni qashqaqtata bastaýyn qarashy! Anadaı sumdyqtyń aldynda kisiniń aýzyna pátýaly sóz túsedi deısiń be! Ánsheıin tek peıil meziret qoı!

— As alyńyz! Men sháıǵa Basqalanyń qalampyr, talshyn, zánzábili salyp dármektep ishkendi jaqsy kórem. Dámi unamasa aıtyńyz. Sizge basqa dúmsheden quısyn!

Báse, naǵyz áńgime endi bastalǵan shyǵar. Myna sháı aq patshanyń elshisiniń myna dúnıeden aqyrǵy ret tatatyn ataý asy bop júrmesin...

— Eshteńe etpeıdi, sizdiń ishkenińizdi ishe berem ǵoı!

— Bárekelde!

Áńgime taǵy da úzilip qaldy. Tevkelev aldyna kelgen shyny aıaqqa endi qol soza bergende:

— Osy orystar da sháıqor jurt bilem, — dedi Ábilqaıyr.

— Iá, sháıdi jaqsy kóredi.

— Sonda ǵoı olardyń jeri bizdiń jerimizden ystyq emes, shóldemeıdi, nege ishedi?

— Tońbasqa ishetin shyǵar.

Han keńk-keńk kúldi. Bul da kúldi. Shirkin, bosaǵada aına bolar ma edi! Bet-aýyzynyń qalaı bolyp otyrǵanyn baıqar edi.

— Sháı almadyńyz ǵoı.

— A... Solaı eken ǵoı.

Syr aldyrsa osy arada aldyrǵan shyǵar.

Sháıdi aýzyna apardy. Soraptap juta bastady. Bir ótkir ıisti qyshqyl dámi bar. Biraq, tańdaıyna jaǵyp barady. Ýdyń da táttisi bolatyn shyǵar. Arman tátti me, ajal tátti me dep nege aıtty deısiz! O da adamdy eliktire keletin shyǵar.

Han birdeńege qınalyp otyr. Áńgimesi shyrq aınalyp tamaqtyń tóńireginen shyqpaı qoıdy.

— Azyqtaryń qalaı bolyp jatyr? Taýsylyp qalǵan joq pa?

— Raqmet. Ázir bar.

— Endi birer aptada Basqalaǵa shyǵaraıyn dep jatyrmyn. Astyqtaryń azaıǵan shyǵar.

— Shúkir. Ázir jeterlik.

Tevkelevtiń aldyna shyny aıaq birneshe ret kelip-ketti. Ázir aman. Biraq, bul úı sháıden de basqa tamaq bermes deısiń be...

Sháıdiń dastarqany jıyldy. Han maldas quryp qaqshıyp otyr.

— Elshi myrza, belińiz aýyrar, — dep jastyq usyndy.

— Raqmet.

Han qybyqjyqtap sóz bastady.

— Keshe jigitterdi jibergenime renjip qalǵan joqsyz ba? Tevkelev hannyń betine kúle qarady.

— Nege olaı dep oıladyńyz?

— Qaıdan bileıin, buryn qansha ret jigit jumsasam da, san ret júgirtpeı eshteńe tatyrmaıtyn edińiz.

— Áýelden qolym qatyńqylaý edi. Áıelim sóı deıdi, — dedi Tevkelev kúle til qatyp. Ábilqaıyr bul joly raqattanyp kúldi. — Áı, sol jeńgemiz birdeńe biletin shyǵar. Onyńyzdy baıqadyq. Sosyn da báribir osy qazaqtyń tizgin ustarlaryna buıyrmas nárse ǵoı dep, uıatty qoıyp aldyrtyp aldym. Áıtpese, qoltyǵyna birdeńe kystyryp, aýyz lebin túzetip alar kisi kelgen saıyn sizge at shaptyryp saýdalasyp jatamyz ba? Onyń ústine bul ólkede qaı kisimen qalaı sóılesý kerektigine siz menen góri ázir shorqaqtaýsyz. Ekeýmizdiń de ıleıtinimiz bir teriniń pushpaǵy bolǵasyn ádeıi osylaı istedim. Maǵan óńin jylytqan adam, aq patshaǵa da óńin jylytqan adam. Az-muz sıapany siz taratqanyńyz ne, men taratqanym ne? Báribir, bul matalardy meniń báıbishemniń órmek quryp toqyp jatpaǵanyn biledi. Bul joly Tevkelev te raqattanyp kúldi.

Sóıtip otyrǵanda tabaq keldi. Tevkelevtiń kóńilindegi ury ýaıym taǵy da qyńsylaı bastady. Han ózine arnap salynyp aldyna ákelip qoıylǵan tabaqshany qonaqtyń syı tabaǵy kelgenshe qozǵamady. Syı tabaq kelgesin qolyn sozyp:

— Mámbet myrza, siz osy qarajońqalaý etti unatatyn sıaqtysyz. Sizdiń tabaǵyńyz shubarala bolyp ketken eken, ol myna biz qusaǵan túzdiń kisisine laıyq. Tabaq almasaıyq, — dedi.

«Bul meniń sekem alyp otyrǵanymdy sezip qoıdy-aý», — dep oılady Tevkelev.

Han tabaǵy shynynda da dámdi bolady eken. Onsha etqumar emes Tevkelev ózi aldyndaǵy tabaqty biraz eńserip tastady. Sorpadan da bóten eshteńeniń dámin baıqaı qoımady.

Ortadaǵy aılapat dastarqan jınalǵan soń eki qyzmetshi jigit eki ıir moıyn jez qumanmen han ekeýiniń qolyna shylapshyn ákep sý quıdy.

Olar syrtqa shyǵyp ketken boıda ishke basqa bir qyzmetshiler uzynsha emen kúbini ákep qaq ortaǵa ornatty. Qasyna jaltyraǵan dóńgelek sarytegesh pen bes-alty sary zeren ákep qoıdy. Sosyn baryp aq jibekke malynǵan bir kórikti kelinshek ımene kirip, emen kúbiniń qasyna kelip, sary tegeshti taq toltyryp qymyz sapyra bastady. Úıdiń ishin tábet oıatar tanys ıis jaılap ala jóneldi. Tevkelevtiń júregi taǵy da shanshyp qoıa berdi. Syrttan taǵy da syptıǵan-syptıǵan eki qyzmetshi jigit kelip, kórikti kelinshek móltektete toltyrǵan qysyraqtyń qymyzyn aldaryna ákep qoıdy. Sosyn baryp oń jaq bosaǵaǵa bir tizerlep otyra-otyra ketisti. Taǵy da esik ashyldy. Qolynda domalaq bas dombyra ustaǵan bir bala jigit pen skrıpkaǵa uqsaıtyn taǵy bir búkireıgen kúı aspap ustaǵan aq saqaldy shal kirdi. Han qymyz toly zerendi qolyna ustap:

— Elshi myrza, sýsyn alyp otyryńyz, — dedi.

Sol-aq eken aq ordanyń ishin bir saı-súıegińdi syrqyratqan zarly áýez kernep qoıa beredi. Maldasyn qura jaıǵasqan aq saqaldy shal qolyndaǵy kúı aspabyn sol jaq sanyna shanshı qondyryp, oń qolyndaǵy jińishke taıaqpen yshqynta yspalap baqty. Qulaǵyńa buryn-sońdy kele qoımaǵan tańsyq ún bolsa da, et júregińdi eljiretip, ón boıyńdy alyp barady. Qaraptan qarap júıkeń talmaýrap, júregińniń basy qabynyp isine túskendeı. Kózińniń mańy jybyrlap qoıa bergendeı mynaý, apyraý, azanyń sazy ǵoı. Mynandaı sándi dastarqannan keıin mynandaı yqylyq atqan óksik kúıdi bekerden-beker tartqyzyp otyr deısiń be? Shamasy, mynaý bal tatyǵan sary qymyzǵa anaý shubalań jeń kelinshektiń qolynan ne tamyp, ne tógilip ketkenin kim bilipti. Álde mana syrly zerendi ákep qoıǵanda túbine birdeńe sala keldi me eken? Tevkelev bosaǵada jer tizerlep otyrǵan eki qyzmetshi jigitke qarady. Olar kúıge uıyp qalǵandaı qybyr eter emes. Qymyz sapyryp otyrǵan aq kelinshekke qarap edi, syr aldyra qoıar túri kórinbeıdi. Bultıǵan etti erininiń bir qıyǵyn qymqyra tistep qyryn qarap ketipti. Baıaǵy sol ımenshek qalpy. Hannan, beıtanys qonaqtan uıalyp otyrǵanyn, bir shypaly isti ishi sezip qysylyp otyrǵanyn túsinip kór. Aqsaqaldy kári kúıshi jalbyr qabaǵyn túgel jaýyp jiberip qyl ishekten shyǵyp jatqan yzǵyryq sazdy shekeleı tyńdap múlgigen de qalǵan. Dombyrashy jigit sarnaǵan qyl inektiń boıymen búıe jorǵalap bara jatqandaı odyraıa qarap otyr. Aq sur shal oń qolyndaǵy qyl taıaqshany yshqyna yspalap, qyl shekti barmaǵymen qaǵyp-qaǵyp qalyp kúıin bitirdi.

— Myna kisi qobyzshy Qoısary degen kisi, — dedi han. Qobyzshy shal syı qonaqqa qarap oń qolymen kókiregin basyp taǵzym etti. Ábilqaıyr:

— Raqmet, — degendeı basyn ızep áńgimesin jalǵastyrdy. — Álgi tartqan Qorqyt sazy deıtin kúı. Qorqyt degen erterekte ótken áýlıe kisi eken. Molasy mynaý Syrdarıanyń boıynda. Kósh jónekeı talaı kórip júrmiz. Darıa betten jel shyqqanda jar basyndaǵy jańǵyz mola álgi qobyzdyń sazyndaı zarly ún shyǵaryp, sarnap qoıa beredi. Jaryqtyq jasy ulǵaıǵan shaǵynda ajaldan qorqyp shartarapty túgel sharlap shyǵypty. Qaıda barsa da — aldynan tuqshyńdap jer qazyp jatqan adamdarǵa jolyǵypty. «Aý, kimsińder?» — deıdi Qorqyt. «Qabyrshylarmyz», — deıdi álgi múskinder. «Ne istep jatyrsyńdar?» — dep suraıdy Qorqyt. «Qorqyt degen bireýdiń kórin qazyp jatyrmyz», — deıdi. Sodan Qorqyt ajaldan qashyp qutylam degen dámesinen birjola kúder úzip, mynaý ótkinshi dúnıeniń opasyzdyǵyna nalyp, qaraǵaıdan oıyp, syrtyn túıeniń kónimen qaptap, shegine jylqynyń qylyn taǵyp osy qyl qobyzdy jasap, álgi bir sazdy shalǵan eken. Bizdiń qazaqtardyń qıyny ketken qyńyr iske tap bolǵanda «Qaıda barsań da — Qorqyttyń kóri» deıtini sondyqtan. Ajal aıtyp kele me! Aıtyp kelmeıtin ajaldan qaıda qashyp qutyla alarsyń. Mámbet myrza, qymyz almadyńyz ǵoı. Alsańyzshy, naǵyz babynda tur eken.

Tevkelev ańyraıyp qarap qalypty. Hannyń myna sózi dáý de bolsa tuspal áńgime! «Kelip turǵan ajaldan qashqanmen qutyla almaısyń. Onan da aldyńdaǵy zerendi taýsyp, kereńdi ish», — degeni shyǵar. Mańdaıy shyp-shyp terlep qoıa bergendeı boldy. Úı toly jan bunyń aýyzyna qarap qalǵandaı. Tevkelev qansha sabyrly bolam degenmen sol arada bir syr aldyrǵan sıaqty. Aldyndaǵy zerenge qınala kóz salyp:

— Tamasha kúı, tamasha ańyz eken! — dedi shaldyń ónerine rıza bolǵansyp daýysyn soza sóılep. Qolyndaǵy zerendi áreń kótergendeı, jaılap erinine apardy. Áli aqyryp ashı qoımaǵan babyndaǵy qymyz. Tańdaıynda maısha erip sińip barady. Keri qaıtarsam, «ishýge qorqyp otyr» dep oılar dep, búıirli zerendi bókserip baryp toqtady.

Sol-aq eken manadan beri kezek tosyp otyrǵan dombyrashy jigit bezildete jóneldi. Bul jańaǵydaı emes bir oınaqy saz. Álginde ǵana sanańdy shamyryqtyryp, deneńdi salqyndatqan samarqaý sezimdi qýyp shyqqysy kelgendeı dedektetip alyp barady. Kóktemniń nóserindeı tasyr-tusyr tógip jatyr. Asyr salyp oınaǵan taı-qulyndaı tapyr-tupyr dúrligip, kóńilińdi eliktirip barady. Arqań, qas-qabaǵyń, mańdaıyń eriksiz jazylyp barady. Manadan bergi ýaıymyń da umyt bolǵandaı. Imeńdegen qara jigit baýyryndaǵy qara dombyranyń asty-ústine túsip, eminip ólip barady. Naıza ustaýǵa jaralǵan kóshqulash uzyn qoly jylandaı ıreleńdep siltep otyr, siltep otyr. Kúıshi jigittiń mańdaıyna shyp-shyp ter shyǵypty. Eki betiniń ushyna albyrap qan oınapty. Manaǵy jasqanshaqtaý tunjyr kózi jarq-jurq ot shashady. Qashqan qulandaı zýlaı aqqan ekpindi kúı birer bet arǵyp-qarǵyp baryp basyldy.

— Oı, páli! Jaraısyń, — dedi han kúıshini maqtap.

— Raqmet. Kóńildi kúı eken, — dedi meıman.

Meıman júrýge yńǵaılandy. Han ere túregeldi.

Biraz jerge deıin ózi jaıaý shyǵaryp saldy. Elshiliktegi adamdar da ol qashan shyǵar eken dep abyrjyp tursa kerek. Bári seksıip-seksıip syrtqa shyǵypty. Han ekeýiniń kúle qoshtasqandaryn kórip, olar da tisteri jarqyldap bir-birine birdeńe desip jatty. Tevkelevtiń moıynynan tań atqaly beri zildeı bop basyp kele jatqan qara tas sýsyp túsip qalǵandaı boldy.

Qosyna qaraı shalqaq basyp, sergek adymdap keledi.

Ol kúni Ábilqaıyrdyń moıynynan da bir aýyr júk túskendeı boldy. Basynda aq patshanyń elshisi keshegi qylyǵyma ókpelep qaldy ma dep, renishin basqaly shaqyryp edi. Sol úshin de dastarqanyn Bopaı hanymnyń otaýynda jaıdyrǵan-dy. Birazdan beri jat jerde, ot basynyń qyzýyn kórmeı, qońtorǵaısyp júrgen nemege dám tatyryp, peıil kórsetip, kóńiliniń qurys-tyrysyn jazyp jibereıin dep oılaǵan-dy. Tevkelevtiń bul kelisi Ábilqaıyrdyń oılaǵanynan góri de oryndyraq bolyp shyqty. Ony han elshiniń dám ústindegi qylyǵynan baıqady. «Osynyn ózi birdeńeden seskenip otyrǵan joq pa!» — dep oılap edi, kele-kele kózi aıqyn jete tústi. Et pen sorpanyń tusynda elshiniń kógildir kózi qaraptan-qarap laıytyp qoıa berdi. Al qymyzdyń tusynda: «Bitken jerim osy eken!» dep záre quty qalmaǵany birden belgili boldy. Ol kezde Ábilqaıyr aldyńǵy taǵamdardyń tusyndaǵydaı kóńil basytqy áńgime de aıtpady. Qaıta sol janynan túńile tússin dedi. Qobyzshy shaldy shaqyrǵany da durys bopty. Onsyz da ıneniń ushynda otyrǵan nemeniń tóbe quıqasyn shymyrlataıyn dep Qorqyt jaıly ańyzdy ádeıi aıtty. Dombyrashy bala tartqan shalqymany tyńdaǵanda baıǵus ólgen ákesi tirilip kelgendeı esi qalmady. Dúnıede ol tap búgingideı, bul úıden aman shyqqanyndaı qatty qýanyp kórgen joq shyǵar. Endeshe, ol áli de talaı nárseni qýantqan da eshkim joq. Endeshe, ol áli de talaı nárseni umytqanmen tap búgingi kúndi, tap Ábilqaıyrdy umyta almas. Búgin ol dúnıege qaıta týǵandaı bolǵan shyǵar. Buǵan keregi de osy edi!

Anada aq patshanyń aldyndaǵy eńbegińdi aldyńnan qaıtaramyn degen kúni-aq orys elshisin basybaıly óz jaǵyna shyǵaryp alýdy oılaǵan-dy. Ol úshin áli de aspanǵa túkirip otyrǵan asaý elshiniń asqaqtaǵan kóńilin basa túsý kerek boldy. Ol maqsatyna sol jaqta júrip te jete alatyn edi. Kún batsa boldy, shyrq aınala qamap, tań atqansha kórer tańdy kózimen atqyzdyratyn barymtashylardyń ózi-aq aq patshanyń adamdarynyń áý bastaǵy aptyqqan kóńilin basyp, kókirekterin jerdeı qyp jentekteı bastap edi. Birazdan beri tonap alar kerýen taba almaı, bir-birine shabýǵa onsyz da jońǵardyń qyspaǵynda otyrǵanda qudaıdan uıalyp, kórshi qaraqalpaq, qalmaq, estekterge naıza shoshańdatýǵa da joldary jabylyp, qoldary qyshyp otyrǵan jaýbasarlarǵa qyzyldy-jasyl dúnıe malmen qudaı aıdap kele qalǵan jat jerlik elshi naǵyz izdegenge suraǵan edi. Ony sóıtip biraz tómpeshtetip, qashan áke-kóke degenshe, aıtqanyńdy isteıin degenshe, oń qabaq tanytpaı otyryp alýǵa bolar edi, paryqsyz bóri basarlar jazym jasap alyp, aq patshanyń aldynda qaraptan-qarap qunyker bolyp qalam ba dep bir qoryqsa, elshiniń tómpesh jegeninen góri bunyń tómpesh jegenin kóbirek tilep otyrǵan ózge sultandar ony «mynaý kún bermeı otyrǵan buzaqy» ulystan ózderiniń «mańdaılaryn shybynǵa shertkizbeıtin», «beıbit», «tártipti» ulystaryna kóshirip áketip, eki ortada ózin sazǵa otyrǵyzyp kete me dep eki qoryqty. Ásirese, Bábı bıdiń aqıkóz jigitteri bozdaqtarynan aıyrylatyn ánebir kesir túnnen keıin tipti záre-quty qalmady. Tentek bıdiń qara soıyldarynyń tym-tyrys jatyp alǵanynan qoryqty. «Ózine salǵanda qylyshyn jalańdatyp, ertesine-aq jetip keler edi, tym-tyrys bola qalǵanyna qaraǵanda, budan da ótken bir sumdyqty qulaǵyna quıyp jatqan ázázil bireý bar shyǵar», — dep seskendi. Bárinen de, mynaý qandy oqıǵany paıdalanyp Jádik tuqymy elshini «bul Ábilqaıyr saǵan qazaqty kóndirip bermek túgili, qara basyńnyń amandyǵyna qamqor bola almaıdy» — dep azǵyryp júre me dep qoryqty. Sondyqtan da mynaý kileń qorqaýdyń ortasyndaǵy jańǵyz qorǵaýshy ózi bolyp kórinýge tyrysty. «Nendeı qater kórse de, aq patshanyń jolynda basyn pıdaǵa shalyp, onyń aqjoltaı elshisin qorǵaǵan bolyp, bir kúni túnde údere kóship, mynaý shalǵaı ólkege jylysyp ketti. Jyldaǵy qystaýlaryna qonbaı, bir jaǵyn teńiz, qalǵan jaǵyn qalmaq, túrikpen, hıýalyqtar qorshap alǵan myna bir túpkirge jetip irge basty. Bul araǵa Jádik tuqymy ókshelep kele almaıdy. Burynǵy qystaýyna qonbaı, bunyń sońynan ere kóshken Batyr sultannyń bir ózine bul báribir des bermeıdi. Ol nemeniń buǵan ázir jasaǵan qastyǵynyń túri — anada Syrlybaıdyń jigitterine kósh jónekeı Taımasty tartyp alyp qashqyzǵany. Qaıta onysyna da shúkir. Eger ony Bábı alyp ketken bolsa, Taımastyń bul kúnge deıin tiri jeter-jetpesi neǵaıbyl edi. Óz baýyry úshin qan tókken Bábıdi eshbir qazaq jazǵyra almas edi. Aq patshanyń aldynda da, alashtyń aldynda da bul qarabet bop qalar edi. Qudaı bir ońdaǵanda, Batyrǵa ondaı aqyl bermepti. Al, Syrlybaı qansha aǵaıynǵa jan tartqanmen de aq patshanyń aldynda, bunyń aldynda da qolyn qandap qunyker bola almasy haq. Bir jaǵynan, inisi ólgende boı kórsetip shyqqan jalǵyz baýyry bop Bábıdi aldarqatsa, ekinshi jaǵynan, aq patshanyń elshisi men Ábilqaıyrdy az kúnge bolsa da, bas ıgizip kiriptar qyp aldyna ákep, el-jurttyń aldynda abyroıyn asyryp almaqshy. Ótkendegi Nıazdyń baryp qaıtqan saparynan bunyń uqqany sol. Eger jyly-jyly sóılese, ininen shyqqysy kep basyn qyltıtyp otyrǵan naǵyz sur jylan sol Syrlybaı. Biraq, oǵan onyń ıkemi jetkenmen mynaý orys elshisiniń ıkemi jete qoımasyna kúmándanǵasyn Bókenbaı men Qudaınazardy shaqyryp aqyldasyp edi, olar Tevkelevtiń aldynan taǵy da bir ótip alǵandy jón kórdi.

Taımasty mámlegerlik jolmen bosatyp alýǵa kúsh salatyndaryn, biraq ol úshin elshiniń óz tarapynan da yqlas kerektigin qansha sezdirip baqqanmen, ol baıaǵy «bári ózderine baılanysty», «men tek qol jaıyp kelgendermen ǵana sóılesemin» degen úırenshikti ánine basty. Elshiden shyqqan soń Bókenbaı, Qudaınazar úsheýi taǵy da aqyldasyp, patshanyń qazaq shonjarlaryna jibergen syı-sıapatyn óz qoldaryna túsirip almaı turyp, rý basylarymen jasalatyn kelissózderinen esh nátıje shyqpasyna kózderi jetti. Qudaınazar shektilerdiń aýylyna baryp qaıtqansha bul elshidegi dúnıe-múlikti óz qolyna alyp alýǵa ýáde berdi. Elshiniń baryp shaǵym aıta alar kisisi — Bókenbaı. Ol elshige mundaı ozbyrlyq jasaýdan basqa jol qalmaǵanyn aıtyp túsindiredi. Túsinbese, jartylaı tutqynǵa aınalyp bolǵan elshi bulardyń tutamynan endi qaıda qashyp qutyla alady. Astaryndaǵy kólik talapaıǵa túsip, ár qazaqtyń aldynda ketti. Qolyndaǵy múlik bulardyń qaraýyna kóshedi. Sonda elshiń qansha asaý bolǵanda da noqtaly taılaqtaı jetelegen jaǵyna erip júre bermeı me!

Úsheýiniń kelisken pátýasy sol bolǵan-dy. Sóıtse, sol esepteri durys bop shyqty. Tevkelev buǵan senbeıdi ǵana emes, qorqady da eken. Jyldaǵy jerin qystaǵanda onyń endigi Jádik tuqymynyń jaǵyna shyǵyp ketýi ábden múmkin edi. Al, myna arada onyń Bókenbaı men Qudaınazardan basqa barar jer, basar taýy qalmaıdy. Ol budan qoryqqan saıyn Bókenbaı men Qudaınazarǵa baýyr basa túsedi, al olarǵa baýyr basqan saıyn buǵan táýeldi bola túsedi.

Tevkelev elshiliginiń tizgini óz qolyna birjola ótkenine Ábilqaıyrdyń tek búgin ǵana kózi jetip otyr. Endi tek «İske sát!» de! Qudaınazar osydan shektilerden birdeńe shyǵaryp kelsin de! Taımastyń basyna bostandyq alyp bere alsa, patsha elshiliginiń aldynda betindegi shirkeýinen qutylyp, qalǵan qazaqtardyń aldynda abyroıy bir kóterilip qalar edi. Jalyna qol apartpaı ketken qıqar top ta basyn seńge urǵan balyqtaı bir máńgirip qalar edi.

Qudaı ońdaǵanda, Qudaınazar ol jaqta kóp kidirmedi. Bir kúni qasyna Dáýmbaı bı bastaǵan otyz aqsaqaldy ertip jetip keldi. Ábilqaıyr ol kúni baıaǵy Ańyraqaıdaǵysynan kem qýanbaǵan shyǵar. Biraq jylt-jylt syǵalap otyrǵan synshy kózderge syr aldyrǵysy kelmeı, úırenshikti sup-sur qalpyna túsip aldy.

Dáýimbaı bı nart qyzyl júzi odan saıyn albyrap, kókiregine túsken uzyn saqalyn oń qolymen salalaı otyryp sóz bastady. «Baıaǵydan beri talaı qıynda qasynan tabylyp júrip, myna bir tosyn oqıǵanyń tusynda syrminez emes eldi tosyrqady ma, álde elshini tosyrqady ma, joq jamandy-jaqsyly basy bostan ómirdi qımady ma, qabyrǵalarymen kóp keńesip, uzaq ýaqyt tolqyp júrip alǵandaryna keshirim surady. Biraq, báribir myna zaman jut jyldyń qysyndaı arqańnan aıazdaı qysyp, yq izdemesińe, pana izdemesińe qoıatyn túri joq. Ár rý, ár ata bólek-bólek qamsaý izdep ne qarq qylar deısiń. Odan da, bizdiń tapqan panamyz ózińsiń. Kimmen odaq bolam, kimnen yq dámetem deseń óziń bil, bizdiń eshtenege anyq kózimiz jetip turǵan joq, ne de bolsa, etegińnen ustadyq, endigi obal-saýabymyzdy arqalaıtyn bir ózińsiń deýge keldik», — dedi.

Ábilqaıyr myna sózdi estigende qatty qozǵalyp ketti. Kóziniń astyna lyp ete qalǵan ashshy jasty syrt aınala berip ishine jutty. Sosyn biraz otyryńqyrap, ózine-ózi kelgesin baryp til qatty.

— Dáke, raqmet. Áýelden de aqsaqal edińiz. Aqsaqaldyǵyńyzdy istedińiz. Ý ishseń rýyńmen degen ǵoı. Endi adassaq ta, jón tapsaq ta kúlli jurtymyz bop qımyldamasaq, qaraptan-qarap aram qatatyn ýaqytqa kez keldik. Myqty túgili ózimiz sekildi degelshikterdiń ózi syrt aınalyp sóılespeıtindi shyǵardy. Áıtpese, anaý bashqurttar eki jyldan beri eki kózderin tórt qylyp elge jibermeı ustap otyrǵan bir-bir bozdaqtaryńdy baıaǵy zaman bolsa, endigi ne sózdiń, ne qarýdyń kúshimen bosatyp alar edik qoı. Qazir olar: «Biz aq patshanyń bodanymyz. Bizge jasaǵan zorlyqtaryń aq patshaǵa istegen qıanattaryń. Ózine qıanat jasaǵan qaı halyqpen qalaı sóılesý kerek ekenin biz bilmeımiz, aq patsha biledi», — dep bet baqtyrmaı otyryp aldy emes pe! Endi mynaý sharýadan birdeńe shyqsa, eń bolmasa, sol jigitterimizdi daý-dalbasyz bosatyp alamyz ǵoı. Bostanbyz, bostanbyz deımiz, anaý el ardaqtap sadaqa surap júrgen qaıyrshy da, bostanmyn dep oılaıdy. Qaı saıdyń boıynda aram qatatynyn bilmeı otyrǵan onyń bostandyǵynda turǵan ne pátýa bar? Oılap qarasam, bizdiń tirshiligimizdiń de pátýasy azaıyp barady. Qaı jaǵyma qarasam da, bir-bir myqtyǵa arqa súıep alǵan bir-bir jurt. Asyq oınaǵanda «aǵama aıtam» dep álim-jettik jasaıtyn aýsar bala sıaqty. Seniń ǵana aǵań joq, seniń ǵana arqa súıeriń joq. Árqaısysy bir-bir jyly baspanaǵa basyn tyǵyp ap qyzara bórtip otyrǵan óńsheń bir jaıbaraqat jurttyń ortasynda jel ótinde sıraǵy qyzaryp, panasyz qalǵan qaıyrshydaı qańǵyryp júrgen tek bizbiz. Óıtip kim kóringenge kóz túrtki qylyp qoıǵan bostandyqtyń da dáýreni qashanǵa barar deısiń, eń bolmasa, ózimiz quralpylardan taıaq jegize qoımaıtyn qamqory bar bodan bolǵandy jón kórdim. Obal-saýaptaryńdy maǵan artsańdar, meniń aıtarym sol. Aq patshanyń qaı ýaqytta qaıtip jarylqaıtynyn ázir ózim de bilip otyrǵan joqpyn. Al, áıteýir, bashqurttaǵy balalaryńnyń myna elshi Ýfaǵa qalaı aman-esen jetse, solaı bostandyq alatynyna senimim kámil, — dedi.

— Oı, raqmet! Aýzyńa maı! Sol aınalaıyndardy bir kórgenimizden artyq ne jaqsylyq kerek! — dep manadan beri únsiz otyrǵan bylaıǵy shaldar da bir qozǵalaqtap qaldy.

Ábilqaıyr ornynan turyp:

— Mynaý aq patshanyń qazaqtyń ózderiń sıaqty ıgi jaqsylaryna jibergen syı-sıapaty kórinedi. Shamasy yqylasym jerde qala qoımas dep oılaǵan bolar, — dep árqaısysynyń aldyna keshegi Tevkelevten alynǵan dúnıeniń shetinen bir-bir shekpendik mata tastady. — Endi myna Qudaınazar elshige ertip barar. Yqylas-peıilderińizdi oǵan óz aýyzdaryńnan aıtarsyzdar.

Úı toly bıler hanǵa raqmet aıtyp oryndarynan kóterildi. Ordanyń irgesinen qaýqyldasyp atqa qonyp jatqan otyz bıdiń daýsy hanǵa peıishtiń únindeı estilip, qulaǵyna maıdaı jaǵyp barady. Keıindep shyqqan Qudaınazarǵa:

— Álgi shoqynshyqqa ońashalap aıt. Bulardy jaqsy qabyldap, jyly sóılessin. Siresken kók muzǵa alǵash qyzyl sý júgirtetin osylar bolady de, — dep jiberdi.

Ol nemeniń de mıyna birdeńe baraıyn dese kerek. Otyz bıdi qushaq jaıa qarsy alyp, árqaısysyna bir-bir shapandyq mata ustatyp, mańdaılaryn quranǵa tıgizip, ant qaǵazǵa qoldaryn qoıǵyzyp apty. Aýzyna qudaı saldy ma, kim bilsin olarǵa: «Erteń taǵy da osynda kep, tústik jep ketińder. Keń otyryp sóıleseıik», — depti.

Erteńine bul qasyna Bókenbaıdy, Qudaınazardy, jańadan ant bergen otyz bıdi ertip, Tevkelevke qonaqqa bardy.

Elshiniń at shaptyrym aq boz úıiniń qaq ortasyna kól-kósir dastarqan jaıypty. Dastarqanda túz qazaqtary kóre bermeıtin bashqurttyń sary baly, tatardyń sút qosyp, qaımaq qosyp, qant qosyp, pisirgen nebir qytyrlaq tátti nany, orystyń aq toqashy, syrtynan qarasań sý tas sekildi qap-qatty, aýzyńa salsań boldy, ózinen-ózi shyryn bop erip júre beretin nebir táttileri jal-jal bop úıilip jatyr.

Bir bashqurt alabajaq jaıpaq tabaqqa salyp kók muzdaı bop sirese qatqan semiz edilbaı qoıdyń quıryǵyndaı tóńkerilgen bas qant ákelgende jurt tipti qaıran qaldy.

— Mynanyń bári qant pa?

— Endi ne dep ediń?

— Sonda buny qaıtip jeımiz?

— Jan-jaǵynan jata qalyp jarysyp jalaımyz.

— Mynaýyńdy búkil bir aýyl bir qys jalap taýysa almas.

Qazaqtardy tańǵaldyra túskisi kelgendeı elshi sandyǵynyń túbindegi bar tańsyq asyn shyǵaryp baǵypty. Dúr tasyndaı qap-qatty, sap-sary naýat, keptirgen jemis, tuzdaǵan balyq, jemisten qaınatqan neshe túrli qaqtar, qatty, qoımaljyń, shubatylǵan san qıly táttiler ústi-ústine shyǵyp jatyr.

Úıdiń ishin jupar atqan ıran baqtyń ishinde júrgendeı bir ádemi hosh ıis jaılap barady. Sol ıistiń ózi-aq talaı qazaqtyń kóńiliniń qurys-tyrysyn jazyp, denderin jaıa tústi.

— Jaryqtyq mynaý álgi aq quıryq sháıdiń ısi ǵoı!

— Bul orysyńda da ne joqtyń bári bar eken-aý.

Ábilqaıyrdyń qudaıy berip otyr. Jan-jaǵyndaǵy qaýqyldasqan maqtaý áńgimege bir aýyz sóz qystyrmaı, masattanyp murtynan kúlip otyr. Mynaý ajyryqty jerge tap bolǵan ash jylqydaı esteri kete qaýjańdasyp jatqan qazaqtarǵa «Qap, bálem, qalaı eken!» — degendeı kóziniń astymen qydyrta qarap qoıady. Ara-arasynda elshi jaqqa kózin tastap, onyń eki ezýi eki qulaǵyna jetip máz bolyp otyrǵanyn kórip: «Bular degeniń, mine, osyndaı ǵoı. Baıaǵydan beri nege qaqsap júr deısiń», — degendeı belin jazyp, ıyǵyn tiktep, «a qudaıa» dep alaqanymen bet-aýzyn sıpap qoıady. Táýba, táýba... Tek osy baǵytyńnan jazba! Myna dastarqandy qazir otyrǵan otyz aýyz otyz ese asyra maqtap, otyz ese asyra syrlap, ańyz qylyp aıta ketedi ǵoı. Qazaqtyń tizgini qashan da qańqý sózdiń qolynda emes pe! Baıaǵydan beri qabaǵyń osylaı jazylyp, qolyń osylaı ashylǵanda ǵoı, endigi myna otyrǵan maıtymaqtardyń talaı júzi aldyńnan ótken bolar edi.

Jańadan ant bergen bılerdiń Tevkelevtiń dastarqanyna rıza bolǵany sonsha, Dáýimbaı bı júrip bara jatyp, elshiniń qolyn qaıta-qaıta qysyp:

— Taımastyń jaǵdaıyn ýaıymdama. Barǵasyn Syrlybaımen durystap sóılesetin shyǵarmyz, inshálle qulaq asar, bosatar, bosattyrarmyz, — dep ketti.

Sodan-aq, Tevkelev arqasyn tamǵa súıegendeı bolyp, joqtan ózge nársege shyqylyqtap kúle bastady. Dáý de bolsa, bul otyz, keshegi Qudaınazar aıtqandaı erteń aldyna kelip, júginip otyryp, qurandy mańdaıyna tıgizip, ala qaǵazǵa ne mórin, ne barmaǵyn basyp, azdy-kópti alapa alyp attanatyn talaı maıtymaqtyń basy ekenine onyń da túsingen túri bar. Bashqurttardy jıyp alyp:

— Sender til bilesińder ǵoı. Mańaıdaǵy aýyldarǵa baryp, ańystaryn ańdap qaıtsańdarshy, — dedi. Yrǵaı moıyn, seleý shash Sergeı Kostúkov Iýmashqa:

— Meni de erte ketshi, — dep jata qalyp jabysty.

Iýmash ol ereń-sereń nemeni ertkisi kelmedi. Qaı aýylǵa aparsa da, jurttyń kózi birden soǵan túsip, qoldaryn shoshaıtyp kúletinin bildi. Joǵalǵan taılaq qusaǵan neme jáıine qarap júrmeıdi. Ne bolsa, sony surap mazasyn alady. Qasyndaǵy Sıdor Sapaevtyń shaqshadaı basyn sharadaı qylyp bitip, endi Iýmashqa jabysyp otyr. Myna páleden qalaı qutylaryn bilmegen Iýmash elshige bardy. Artynan moıyny soraıyp Kostúkov ta jetti.

— Alekseı Ivanovıch, ábden ishim pysty. Men bul jaqqa qazaqtardy kórem, turmys-salttaryn zertteımin dep kelgenmin. Siz bolsańyz, úıden shyǵarmaı jatqyzdyńyz da qoıdyńyz.

Elshi mynandaı sartabaı daýdan sasaıyn dedi.

— Ázir orys adamdarynyń eshqaıda shyqpaǵany durys. Jaman aıtpaı jaqsy joq. Anadaǵy Taımas qusatyp alyp ketip júrse, artynyń nemen tynaryn kim bilipti.

— Joq, qazaqtar Taımasty anadaǵy ólgen jigiti úshin ustap otyrǵan joq pa? Biz odan basqa eshkimge jazym salǵan emespiz. Al, eger qun daýlaıtyn bolsa, baıaǵy naǵashy atamnyń quny qaıtarýsyz. Sony esterine salsańyz, bıler ózi-aq jym bolady.

— Ol marqum da osy pushmaıshylyǵynan qazaqtardyń kózine túsip qalypty dep edi. Sen de sol naǵashy atańnyń jolyn qýyp júrmeseń.

— Onda patsha aldynda sizge sóz kelmeıtindeı qyp, qolhat berip keteıin...

Qarshadaıynan Tobyl ákiminiń qasyndaǵy azǵantaı orys oqyǵandarynyń ortasynda ósken bir jaǵy shved, bir jaǵy polák, bir jaǵy orys shata neme ánsheıinde aıaq-qolyna ázer ıe bop, ereń-sereń qımyldaıtyn ıkemsiz neme sózge kelgende esesin jibere qoımaıtyn túri bar eken. Qapelimde Tevkelev oǵan qandaı jaýap bererin bilmedi.

— Jaraıdy, ala ket! — dedi Iýmashqa.

Iýmash oǵan:

— Júr, — dedi kózin alartyp.

Álginde elshiniń aldynda tilimen tas syndyryp turǵan pysyq neme syrtqa shyqqasyn, qabaǵynan qar jaýyp túksıip alǵan Iýmashtyń pysy basty ma, qaıtadan bolbyrap sala berdi. Atyn ertteı almaı bir sháı ishim ýaqyt jiberdi. İshi pysyp ketken Iýmash ózi erttep berdi. Sosyn: «Ne bolsań, o bol!» — dep atyna qarǵyp minip, shoqyraqtaı ala jóneldi. Artynda at ústinen aýyp túse jazdap, qompań-qompań etip Kostúkov ketip bara jatty.

Kópten beri ezýlerin jıyrmaǵan elshilik adamdary ishek-sileleri qatqansha kúlip máz bolysty.

Borsyqtyń qalyńyna áli boılamaı turyp kúngeı jaq shetindegi jaıpýat shaǵyldardyń arasyndaǵy bir shuqyr oıda otyrǵan aýyldyń ústerinen shyqty. Anadaıdan aýyl kóringesin-aq ekeýi bir shaǵyldyń tasasyna baryp kıim almastyrdy. Iýmash Kostúkovtyń basyndaǵy bylǵary tysty qulaqshyndy ózi alyp, oǵan basyndaǵy eki qulaǵy shubalǵan túlki bórkin kıgizdi, ústindegi qara tonyn ózi alyp, oǵan óziniń tomar boıaýǵa boıalǵan sary tonyn kıgizdi. Endi jelkildegen seleý shashy jalpyldaǵan túlki tymaqtyń astyna kirgesin qyr muryn, qoı kóz, yrǵaı moıyn, ereń-sereń uzyn jigittiń qapelimde orys ekenin ańǵara qoıý qıyn edi. Sonda da ekeýi qorqa basyp aýyl shetine kelip kirdi. Shetkergi úıdiń tusyna toqtap, Iýmash:

— Habarlasqandaı kim bar? — dep daýystady.

— Kim bolsań de esik ashyq, kire ber! — dedi ishten bir kúńkildek daýys.

Ekeýi attaryn tusap, qańtaryp, esikten bas suqty. Úıdiń ishi byqsyǵan tútin eken.

— Tórleńder, — dedi tútinniń ishinen bireý.

Iýmash tórge ozdy. Onyń qasyna baryp Kostúkov ereń-sereń aıaǵyn ázer jıyp tize búkti.

— Bul kimniń aýyly? — dep surady Iýmash.

— Bul — masqar Telebaı saqaýdyń aýyly.

— Al ózińiz kimsińiz?

— Men — bul aýyldyń taban násilinen emes, kirmemin. Zerdebaı zerger degen kisi bolam.

— Endeshe bul aýylda neǵyp júrsiz?

— Bizdiń sharýamyzdyń sıqy — mynaý qara kerik.

Osydan basqa qyrǵa jabar qoıymyz, kólge jabar jylqymyz joq. Qolyńdy qarap otyrǵyzbaıtyn jer bolsa, birge kóship júre beremiz. Bıyl myna alasha Baısaý bı sary jetim arǵynǵa qyz uzatam dep ala jazdaı qasynda ustady. Sonyń qyzyna ertken kóshin kórip, endi mynaý Tólebaı saqaý qasyna kóshirip alyp otyr. Onyń bir qyzyna myna kishi shektidegi Moınaq batyr quda túsip júrgen. Amanshylyq bolsa, kelesi jazda el jaılaýǵa shyǵa toı jasamaq túrleri bar. Soǵan qyzymnyń jasaýyn jasaýlas deıdi. Qyzdy jasaýlaǵanda kók ala jylqyny jaýyp jiberip, Hıýa, Buqar, Saıramnyń bazaryn bir óziń kóterip áketer baıaǵy zaman joq. Qazir qansha baı bolsań da, biz qusaǵan aýyl arasynyń kúldi-kómesh ismerlerine kúniń túsetin kez. Bı qyzyma alty qanat aq otaýdyń súıegin jasap, tusap, ishin jasaýlap ber, altyn, kúmisten bilezik, syrǵa, alqa soǵyp ber deıdi. Soǵan, mine, kún jaýmaı sý bolyp, úıdiń ishin tútindetip otyrǵanymyz.

Kostúkovtyń eki kózi zergerde, qozynyń qarynyndaı kishkene kóriktiń aýyzynda, lyp-lyp janyp jatqan sekseýildiń shoǵynda, shoq ústinde jylt-jylt balqyp jatqan kúmis quıýly kishkene baqyrashta, jylqynyń tobyǵyńdaı tompıǵan tós pen kishkentaı aǵash balǵada.

Sol eki ortada aýyl shetinen áldene shý ete qaldy. Aýyl-úıdiń ıti, bala-shaǵasy, qatyn-qalashy aıqaılap-uıqaılap solaı qaraı júgirdi.

— Ne bop qaldy? — dep surady Iýmash ustadan.

— Bıdiń Jádik degen úlken balasy byltyr jazda Ýfaǵa bazarshylap baryp júrgende, baıaǵyda bizge barymta jasaǵansyń dep bashqurttar ustap qalǵan. Ol áli sol jaqta jatyr. Artyndaǵy áıeli ekiqabat edi. Sol paqyr bes kún boıy tolǵatyp aq baǵanǵa asylýly tur.

Aýyl arasynyń baqsy-qushynashtarynyń em-domynan eshteńe shyqpady. Sodan mynaý Batyr sultannyń ulysyna bireýler Hıýadan deıdi, bireýler Buqardan deıdi, bireýler Ǵırattan deıdi, áıteýir jeti jurttyń tilin biletin bir ǵulama kelip júrgen kórinedi. Aýrý kisige zikir salady, bala pishetin, kitap ashatyn, bal jorıtyn — áıteýir qolynan kelmeıtini joq kisi desedi. Osy tóńirektegi ǵuzyrly, qusaly kisiniń bári solaı qaraı aǵylyp jatyr. Batyr sultannyń úıinen attap shyqpaıdy desedi. Tólebaı bı úsh kún qatarynan at shaptyryp aldyra almaǵan. Talaı jurtty: «Boıyńda bir shalyq bar, ne jyn, ne kápir azǵyryp júr. Álde jýyq mańda teris oqýly bireý-mireýmen tabaqtas bolyp pa eń. Álde sonyń aıaq izi túsken jerge ne tabanyńnyń, ne etegińniń tıgeni bar ma? Ne de bolsa, boıyńdaǵy shalyq alladan emes, adamnan bolǵan», — dep qaramaı qaıtarypty. Ásirese, osy baıuly men jeti rý aýyldarynan barǵandarǵa: «Senderdiń qonystaryńdy bir kesepat jaılap keledi. Adamdaryńa ǵana emes, maldaryńa da qaýip. Bıyl bir sıyr deıtin jaıly jyl edi. Tońyń qatpaı, toǵyń basylmaı shyǵatyn jaqsy jyl edi. Biraq, sonyń da shyrqy buzylaıyn dep tur ǵoı. Tumany men tumaý-súzegi kóp bola ma qalaı? Qotandaryńa jut emes indet tıedi me, qalaı?» — dep kergıtin kórinedi. Jurt: «Oıbaı, jaryqtyq, kórip turyp qyrasyz ba, em-dom, duǵa ishirtkińiz joq pa?» — dep jalynsa: «Bul bir teris oqýdan bolyp turǵan páleket. Teris oqýdyń duǵasyn qaıyrý ońaı emes. Ne maǵan, ne ózińe qaýip bolýy múmkin. Teris oqýdyń kesiri adal maldyń qanynan ketpeıdi. Sadaqa shalyp áýre bolmańdar. Ol úshin kóne qabir kórseńder, sonyń shashy men tyrnaǵyn qýyryp, ne qanyn tamyzyp ishirtki jasap ishińder. Bir daýa bolsa, sodan bolady», — deıdi eken. Tólebaıǵa da aýylyńnyń mańynda arýaǵymdy qurystyryp tastaıtyn ibilis uıalaǵan jer bar-aý deımin, kirip kelgenińde-aq eki jaýyrynym bılep qoıa berdi dep, teris qarap ketken eken, degenmen myna azapqa túsip jatqan beısharany aıaǵan shyǵar, kelipti ǵoı.

Iýmashtyń ishi qylp ete qaldy. Tobyl men Ýfa mańynda ósip, tatarshadan az-maz habary bar Kostúkovtyń da zergerdiń áńgimesin tyńdaǵan saıyn ylǵı qyzaryp turatyn jipsik kózi odan saıyn ápireıe tústi. Biraq, myna habarǵa qorqyp emes, qyzyǵyp otyrsa kerek, «baraıyq, kóreıik» degendeı, seriginiń taqymyn shymshylap bitti.

— Zerdeke, onda biz de baryp kóreıik, — dedi Iýmash.

— Kórik basyp, kúmis soqqan kisige ondaı jerge barýǵa bolmaıdy, ózderiń bara berińder, -dedi zerger.

Jan-jaǵy jal-jal shaǵyl shuqyr oıdy aýzy-murnynan shyǵara shúpildeı qonǵan úlken aýyldyń kún shyǵys jaq shetinde ońashalaý tigilgen Tólebaı bıdiń otaýlarynyń qasy yǵy-jyǵy adam. Bir jaqtarynan kımelep bul ekeýi de keldi. Tolǵaq áıel otyrǵan úı ishine júz sıyrdy qatar jiberip súzgiletip qoıǵandaı óz-ózinen búlkildep týlap tur. Birese oń jaq keregesi, birese sol jaq keregesi shatyr ete qalady, birese shymyrýly shı esigi, birese túndigi jelp-jelp kóterilip baryp basylady. Birese oń jaq úzigi, birese sol jaq úzigi yrsıyp sypyrylyp kele jatyp, qaıtadan jalp etip orynyna túsedi. Jurttyń bul ekeýimen eshqandaı isi joq, báriniń kózi álginde ǵana áýlıe adam kirip ketken aq otaýda. Soǵan erip kelgen bireý bolsa kerek, eńgezerdeı bujyr qara aýyzy jalpyldap áńgime soǵyp tur:

— Jaryqtyq keshe bıdiń shabarmany ketken boıda orynynan qarǵyp turyp, jer-kókke syıyp otyra almady. Keshke deıin ózimen-ózi kúbirlep sendelip júrdi de qoıdy, kúnniń qyzyly bata sarnaǵannan tań atqansha sarnap shyqty. Mana sary tańnan turyp alyp: «Keshegi tolǵatyp jatqan áıeldiń qasynda buryn-sońdy men jolyqpaǵan bir jańa albasty tur desedi. Shashy sary, kózi kók desedi, ózi yrjańdap jáı kúlip turyp-aq jurttyń qol-aıaǵyn shyrmap alady desedi. Meniń perilerim keshe besinde qulaǵyma sybyrlady: «Barma, barsań qaýip», — dedi. Biraq, barmaıyn desem, arýaǵym qozyp, súıek-súıegimdi syrqyratyp, otyrǵyzdyrmaı barady. Ne álgi beıbaqtyń, ne meniń sorym shyǵar, baraıyn», — dedi. Aýyldan endi uzap shyǵa bergende, qubyla betke qarap: «Qaıt, qaıt!» — dep aqyrdy, jalyndy, jylady, birazdan keıin basyn shaıqap: «Áı, osy saparymnan aman qaıtsam jarar edi, eki túmen perim bar edi, bireýi oń qolymda, bireýi sol qolymda júretin edi. Oń qolymdaǵy túmendi Álbet degen peri basqarady. Ol aıtqanyn tyńdasam da, tyńdamasam da, qandaı qaýipte de qasymnan tabylady. Al sol qolymdaǵy túmendi Albat degen peri basqarady. Ol Álbetten góri qaırattyraq. Biraq qaısar aıtqanyn tyńdamasań «Shý, qaraquıryq» dep taıyp turady. Sonaý qubyla bettegi qara joldyń basyndaǵy aq tozańdy kórdiń be, sol túmenin shubyrtyp, shaqyrǵanyma qaramaı, ketip bara jatqan Albat, — dedi. — Endi, biraq, ne de bolsa, shyǵyp qaldyq qoı, baraıyq», — dedi. Jolda qaraptan-qarap aq ter, kók ter bop terlep kele jatty, myna beıbaqty býyp turǵan albasty da tegin bola qoımas. «Beısharanyń perzent jolyn shynashaǵymen basyp tur eken, soǵan Álbettiń áli jete qoısa, bolar edi», — dep ýaıymdap kele jatty.

Aq otaýdyń ishinen arsy-gúrsi daýys shyǵady. Áıelde, biraq, ún joq.

— Beısharany albasty áli býyp tur. Tipti úni de shyqpaı qaldy ǵoı, — deıdi bir top kempir kúndikterin ysyryp qulaqtaryn túrip.

Sol-aq eken úıden basyn mańdaıshaǵa uryp álgi áýlıe adam atyp shyqty. Bet-aýyzyn ter jýyp ketipti. Basyndaǵy sáldesi sheshilip ketken. Eki shalǵaıy ashylyp ketken. Oraq murynyn jerge tirep gúrs etip jyǵylǵanda qolyndaǵy asa taıaǵy anandaı jerge ushyp ketti. Bir qolynda súıek sapty aq qanjar. Jyǵylǵanda ushyp ketip edi. Dál qasyna shanshylyp kep tura qaldy.

Jurt jaryla jol berip keri yǵysyp ketti. Áýlıe adam qara jerdi qos qolymen birdeı tómpeshtep áli jatyr.

— Albat! Albat! — dep aıqaılaıdy da, qara topyraqty qars-qars asap shaınaı jóneledi.

Jurt jaǵasyn ustap, kálımalaryn qaıyryp tur. Kenet áýlıe adam orynynan atyp turdy. Sońyndaǵy qulashtaı shubalyp jatqan sáldesin laqtyryp, áldebir maqulqattardyń kishkentaı jilikterin jypyrlatyp tize qadaǵan dóńgelek telpekpen qaldy. Sosyn kirshiksiz appaq shubalǵan matany basyna qaıta oraı bastady. Ár oraǵan saıyn: «Munymen, sabyrsyzdyq seniń aıaq-qolyńdy matadym», «munymen, ishtarlyq seniń aıaq-qolyńdy matadym», «munymen, kórseqyzarlyq, seniń aıaq-qolyńdy matadym», «munymen, dúnıeqońyzdyq, seniń aıaq-qolyńdy matadym», — dep kúbirlep qoıady. Kostúkov ishinen sanap tur. Myna kisiniń bir basynda alpys qulashtaı mata júrgen boldy. Sosyn ol tiktelip otyryp ústindegi shapanyn túzedi. Belindegi kemer belbeýin alyp: «Munymen menmendiktiń jolyn kesip, meıirimdiliktiń jolyn asham. Munymen ashýdyń jolyn kesip, sabyrdyń jolyn asham. Munymen sarańdyqtyń jolyn kesip, salıqalyqtyń jolyn asham. Munymen nadandyqtyń jolyn kesip, dindarlyqtyń jolyn asham. Munymen nápsiniń jolyn kesip, qudaıǵa qulshylyqtyń jolyn asham. Munymen ashqaraqtyqtyń jolyn kesip, qanaǵattyń jolyn asham. Munymen ázázildiń jolyn kesip, áýlıeniń jolyn asham», — dep jeti ret býyp, jeti ret sheshti.

Álginde ǵana baqsy-qushynash sekildi alba-julba kisi qaıtadan perýaıly pirádarǵa aınaldy. Moıynyndaǵy toqsan toǵyz jıde tasynan órilgen taspıyǵyn alyp sanaı bastady. Árqaısysyna qoly tıgen saıyn birdeńe sybyrlap qoıady.

— Jaryqtyqtyń moldalyǵy da myqty eken-aý! Allanyń toqsan toǵyz atyn túgel biledi eken, — deıdi bir shal qasyndaǵy shaldyń qulaǵyna.

Qaq ortadaǵy beıtanys kisi sharta júginip múlgip qalǵan. Soıaýdaı uzyn kirpikteri kilgirip, qaımyjyq erinderi syp-syp etedi. Qolyndaǵy desteniń shetine shyǵa bastaǵanda keń tanaýy qýsyrylyp, ishi-baýyry tartylyp ándete bastady.

— Iá ıl-allah ıl allah! — deıdi ol kúńirenip.

— Iá ıl alla! ıl alla — deıdi jurt japa-tarmaǵaı qosylyp.

— Iá allah, — deıdi ol kúńirente sarnap.

— Iá alla! — deıdi jurt qoıdaı mańyrap.

— Iá hý! — deıdi ol daýsyn sozyp.

— Iá hý! — deıdi jurt ta ilesip.

— Iá haq! — deıdi ol kózin ashyp.

— Iá qaq! — deıdi jurt ta jamyrap.

— Iá haı! — deıdi ol kózin ejireıtip.

— Iá qaı! — deıdi jurt basyn ıip.

— Iá káıým! — deıdi ol jan-jaǵyna alaqtap.

— Iá káıým! — deıdi jurt múlgip.

— Iá qahhar! — deıdi ol moıynyn tiktep.

— Iá qahhar! — deıdi jurt kókirekterine qoldaryn aparyp.

Álginde ǵana jer tizerlep múlgip otyrǵan piráder birte-birte tiktelip, jan-jaǵyna jaltaq-jultaq qaraı bastady. Qaraǵan saıyn boıy tiktele túsedi. Boıyn tikteı túsken saıyn jan-jaǵyna alaqtaı burylǵanyn kóbeıtti. Moıyny kóz ilespes jyldamdyqpen bulǵaqtaı bastady. Búkil tula boıy qaltyrap-dirildep qoıa berdi. Álginde ǵana ortalarynda otyrǵan qoıdan qońyr taqýa qaıtadan qaqshańdaǵan qudiretke aınala bastady. Moıyny qalt-qult etken saıyn qos qolyn julyp alyp kózine aparady, qaıtadan julyp alyp tizesine qoıady. Eki kózi alaryp, oınaqtap, tynym tabar emes. Qaýmalaı qorshap turǵan jurtty shetinen iship-jep barady. Sol kózin alartqan kúıi orynynan ushyp turdy. Óz-ózinen shyrq aınalyp bılep ketti. Tula boıy, ústindegi kıimi, basyndaǵy sáldesi túgel dirildep ketti. Qarsy turǵan jurtqa jer men kók shyrkóbelek aınalyp bılep júrgendeı. Ortadaǵy kisiniń basy aınalar emes, urshyqtaı úıiriledi. Urshyqtaı úıirilgen saıyn álginde ǵana syqıtyp oraǵan sáldesi birtindep sheshile bastady. Sheshile-sheshile shubalyp jerge tústi. Sosyn belindegi belbeýi qaraptan-qarap sart etip aǵytylyp jerge tústi. Ústindegi jeńsizi jelbireı-jelbireı áýeli oń qolynan, sosyn sol qolynan sypyrylyp túse bastady. Sosyn anadaı jerde shanshýly turǵan almas qanjardy julyp aldy. Sol selk-selk bılegen kúıi alarǵan kóziniń aldyna aparyp qatty da qaldy. Ol tesilip qaraǵan saıyn almas qanjar ottyń tabyna ustaǵandaı áýeli qaraıdy, sosyn kógerdi, sosyn qyzara bastady, bir ýaqytta ábden balqyp tógilip ketetindeı bolǵan kezde «púp» dep túkirip jiberip edi, qyzyl bolat byj ete qaldy. Sol shyjǵyrylyp turǵan ystyq bolatty dalańdaǵan shapanynyń bir shalǵaıyna aparyp tıgizip edi, byqsyp kúıe bastady. Kúıgen shúberektiń ısi múńkip qoıa berdi. Endi ol qyp-qyzyl qanjarǵa qaıta-qaıta tilin tıgizip jalaı bastady. Ol ystyq qanjarǵa tilin tıgizgen saıyn jurt bir yshqynyp qalady. Áýlıe qolyndaǵy qanjar-dy aq almasynan aýzyna tistep aldy da, aq boz úıdiń shańyraǵyna bir-aq qarǵydy. Aýzyndaǵy qanjardy qaıtadan qolyna alyp, kúnge bilep, baqyryp-shaqyryp biraz turdy da, sarnaı bastady. Óz sarnaýyna ózi qosylyp bıleı jóneldi. Ol bılegen kezde aıaǵy tıip ketken kıizdiń bári óz-ózinen sypyrylyp túse bastady. Ol bolsa qolyndaǵy qanjardy eshteńege tıgizbeı kúnge bilep tur. Al aq jumyrtqadaı aq otaýdyń barlyq baýy qıylyp túsip qyzyl aǵashy jalańashtandy da qaldy.

— Albat! Albat! — dep bılegen áýlıe áli shańyraqta turdy.

Aq baqanǵa asylǵan bop-boz áıelde ún joq, eki kózi kókte.

— Albat! Albat! — dep áýlıe qubylaǵa qaraı aıqaı saldy.

Jurttyń bári qubylaǵa qarady. Eshteńe kórinbedi. Sol eki ortada shańyraqta turǵan kisi toptyń ortasyna qarǵyp túsip, aýyzy ańyraıyp turǵan Iýmashty ortaǵa qaraı súıreleı jeneldi. Eńgezerdeı Iýmash qańbaqtaı ushyp tolǵatyp turǵan áıeldiń aldynan bir-aq shyqty.

Áýlıe qolyndaǵy qyp-qyzyl qanjarmen Iýmashty kók jelkeden bir-aq qoıǵanda shashyn tyqyrlap alǵan aq sary bas qara bylǵarymen qaptaǵan orys qulaqshynnyń sońynan jerge domalap bara jatty...

Aq baqanǵa asylyp turǵan áıel shyńǵyryp jiberdi de ińgálaǵan balanyń daýysy shyqty. Sol-aq eken, endi bolmaǵanda topyraqqa tomp etip túse jazdaǵan bas yrsıyp turǵan aýyz omyrtqaǵa sart etip qaıta ornaı qaldy.

Áýlıe adam syrtqa atyp shyqty da, beldeýdegi atyna qarǵyp minip, qanjaryn jalańdatyp:

— Aınalaıyn Albat, aınalaıyn Albat. Quldyǵyń bolaıyn Albat! — dep birdemeniń sońynan qýyp bara jatqandaı, quıǵytyp shaýyp ala jóneldi.

Ańtarylyp qalǵan jurttyń áıelder jaǵy jańa bosanǵan kelinshekke júgirdi, erkekterdiń bir qatary: «Shúıinshilep!» Tólebaıdyń aq boz úıine qaraı atanaqtap barady, endi bir qatary Iýmashty qaýmalap aldy.

— Apyraı, aman qaldyń ba?

— Aman bolmaı, maǵan ne bolypty?

— Jelkeńnen qanjarmen shaýyp jibergende qaıttiń?

— Onyń bet-aýzyma jaqtyrmaı tyrjıyp qaraǵanyn bilem, jelkemnen qolynyń qyrymen qoıyp qalǵanyn bilem, basymdy buǵyp qalǵanda, qasymda turǵan onyń kúńirsigen ter ısiniń tanaýymdy jaryp kete jazdaǵanyn bilem, áıeldiń shyńǵyrǵan daýsy men sábıdiń shyr etken daýysyn estidim, basqa eshteńe sezgen joqpyn. Tek moıynym áli uıyp tur, — dedi Iýmash.

Jurt onyń sózine sener-senbesin bilmeı, jalt-jalt qarap taraı bastady.

Beısaýbat ekeý aýyldyń shet jaǵyndaǵy zergerdiń úıiniń beldeýinde qalǵan attaryna minip qostaryna qaıtty.

Óz kózderine ózderi senbegen ań-tań aýyl sońdarynan ańyraıyp qarap qaldy.

Iýmash pen Kostúkovtyń aıtyp kelgen habaryna orys elshiligi qatty dúrligisti. Bashqurttar men orys soldattary ekeýine kórgen bilgenderin qaıtalap aıtqyzyp, bastaryn shaıqasýmen boldy. Sol eki ortada-aq Ábilqaıyrǵa shabarman kelip jetti. Han elshilikke baryp eki jigittiń habaryn óz qulaǵynan estidi. Ekeýi de kózderi atyzdaı bolyp ábden qorqyp qalypty. Ásirese, elshide záre joq. Sonda bul qalaı bolǵany? — dep buǵan jaltaq-jaltaq qaraı beredi. Bul ne desin, basyn bir shaıqady da shyǵyp ketti. Anadaǵy Nıaz aıtyp kelgen áńgimeniń astary endi belgili boldy. Orys elshisiniń terisin tirideı sypyryp alyp, qanyn ınemen shabaqtap soryp alý kerek degen áńgimeniń de qaıdan tarap júrgeni endi belgili boldy. Álgi qańǵyrmanyń sálde oraýyna, júris-turysyna qaraǵanda Hıýadan kelgen dárýish sıaqty. Hıýanyń Bektash dárýishteri ǵana ári pirádar, ári baqsy bolyp kelýshi edi. Endeshe, ony Hıýanyń hany jiberip otyr. Anada bunyń jibergen edshisine «maqul» dep edi, onysy, ánsheıin, shyǵaryp salma áńgime boldy. Biraq, ony istep otyrǵan ózi deısiń be? Álgi ınaktary15 shyǵar. Sol páleler-aq bunyń arǵy pıǵylyn aldyn ala bilip qoıǵandaı, qaı aılasynyń da kúl-talqanyn shyǵaryp keledi. Kóńiline osyndaı oı qashqannan Hıýany da óz yqpalynda ustaıyn dep, baıaǵy orystyń elshisin óltiretin Sherǵazy handy ǵulamdary16 ý berip óltirgesin, ornyna inisi Mamaıdy aparyp taqqa otyrǵyzdyryp edi, dál sol kúni juma namazǵa bara jatqanda aty týlap, óltirip ketipti. Qańǵalaqtaǵan neme qandaı at minip kele jatqanymen de sharýasy bolmasa kerek. Qaıǵyly habardy estirte kelgen Eshmuhambet bıge aıtyp, osy Batyr sultandy han qylyp saılatqyzyp edi, jarty jyldyń ishinde qol astyndaǵy halyqtyń kóńilinen shyǵa almasyn bilip, basy amanda qutylaıyn dep, bir kún túnde qorǵannan arqan ustap salbyrap túsip, elge qashyp keldi. Onyń artynan han qoıýǵa qazaq arasynan tóre izdep kelgen Eshmuhambet bı men Jumaqul atalyqqa osy kúngi Jolbarysty ertip jibergen-di. Jolbarystyń qyzy bunyń ekinshi balasy Eralyǵa aıttyrýly-tuǵyn. Endi, mine, Hıýany ashsa alaqandarynda, jumsa judyryqtarynda ustaıtyn ınaktar men ǵulamdar bunyń qudasyn da qolǵa ala bastaǵany ǵoı. Iá, olar orystyń jaqyndaǵanynan qorqady. Búgin qazaq dalasyna kep at basyn tirese, erteń Hıýadan bir-aq shyǵaryn biledi. Hıýadan shyqsa, baıaǵy Dáýletkereı bektiń kegin ólip qalǵan Sherǵazy hannan emes, onyń qolymen ot kósep, áli tiri júrgen ózderinen qaıtararyn biledi. Sondyqtan da, qazaq hanynyń patshaǵa óz erkimen baǵynam degen áńgimesin olar qaıdan jaqtyra qoısyn. Bir kezde ózderi bylǵanǵan qara qanǵa endi qazaqtardyń qolyn malmaq qoı. Sonda tapqandary Batyr sultan bop shyqty. Sultannyń sonda bir kezde ózi qashyp ketken taqqa qaıtadan jemsaýy búlkildeı bastaǵany ma? Álde... Álde... Batyrdy aıdap salyp júrgen hıýalyqtar emes, olardy aıdap salyp júrgen osy Batyrdyń ózi bolmasyn. Oǵan qazir Ábilqaıyrdyń tasynyń órge domalamaǵanynan basqa ne kerek! Aram pále Ábilqaıyrdyń bıyl nege bulaı qaraı jylysyp ketkenin baıqap qalǵan boldy-aý. Eger qazaq arasy búıtip yrsıa berse, Hıýa hany men qaraqalpaq hanyn azǵyryp, ant qaǵazǵa qol qoıǵyzyp, aq patshanyń elshisin aman-eseninde qalmaq ulysyna jetkizip salmaq edi. Sóıtip, óziniń aq patshaǵa degen peıiliniń durys ekenin bildirip, onyń bolashaq shapaǵatynan bir ózi ǵana dámetpek edi. Eger orys memleketi aqyr túbi mynaý ózine qońsy jerlerge báribir qol salatyn bolsa, onyń aldynda kóshken Batyr sol oıyn bilip qap: «Myna orystar senderden ósh alǵaly kele jatyr», — dep hıýalyqtardyń shabynan túrtip júrgen boldy ǵoı. Horezmdegi kóp haziret: «Olaı bolsa, atasy musylman ǵoı, qazaqtardyń ózin aıdap salaıyq!» — dep álgi ala búligin osynda jumsaǵan ǵoı. Onyń bul jarapazanynan birdeńe shyǵar-shyqpas, biraq, búıtip ańys ańdyp tym-tyrys júre berýge bolmaıdy eken. Ol nemeler erteń qaraqalpaqtyń da aýyzyn teris aınaldyryp qoısa, istiń arty nasyra shabady emes pe?! Ol úshin ne isteý kerek?

Batyr orysqa baǵynýǵa qarsymyn dep te, jaqpyn dep te aıtqan joq qoı. Endeshe sonyń ózine kúsh salý kerek. Aq patshanyń elshisi: «Bir kezde Petr patshaǵa hat jazǵan Qaıyp hannyń balasy bar dep edi, qaıda júr?» — dep surap jatyr dese, baqqumar nemeniń aıaǵy salaqtap ózi-aq jetip barýy múmkin-aý! Óıtse, aýzynan qaǵynyp, qazirgi odaqtastarynyń aldynda betine shirkeý túsedi. Al, oǵan ılikpeı qoısa, aq patshanyń elshisiniń aldynda óz betin ózi ashyp alady. Ábilqaıyr úshin onyń ekeýi de paıda! Eger aq patshaǵa ant berip jatsa, qaraqalpaqtardyń qolyndaǵy tutqyn bashqurttardy bosatyp ákelýge sony jumsatady, orys memleketine adal qyzmet atqarar, atqarmasy sonda belgili bolady. Óıtip Batyrdyń óz qolymen ózin mataýdyń sáti tússe, mynaý Kishi júz arasyndaǵy tolqýdyń da inine ózinen ózi sý quıylar edi. Orta júzdegi Jádik tuqymyna da «nemiz ketip bara jatyr» dep at shaptyryp kórýge bolar edi. Ne de bolsa, kóńili yńǵaılas bılerdi taǵy bir jıyp aqyldaspasa bolmaıdy eken. Anadaǵy Dáýimbaı bıden habar bolmaı ketti. Taımasty kóp uzatpaı bosatyp almasa, orys elshisiniń ana jolǵy raıynan aınyp keter túri bar.

Ábilqaıyr dereý Bókenbaıǵa, Esetke, Qudaınazarǵa, ózine jaqtas bılerge at shaptyrdy.

Araǵa birer kún salyp shaqyrylǵan bılerdiń bári jıyldy. Ábilqaıyr olarǵa Batyrdyń aýylynda Hıýa adamy bar ekenin, onyń el arasyna ýaǵyz taratyp júrgenin aıtyp berdi. Ony bılerdiń kóbi biledi eken. Kópshilik Ábilqaıyrdyń aıtqanyn qostady. «Buǵan elshi qalaı qaraıdy?» — eken dep Bókenbaıdy sóılestirip kórip edi: «Ózderiń bilesińder ǵoı!» — depti. Jurt Batyrǵa Bókenbaı men Nuraly sultandy jumsaıtyn bolyp kelisti.

Bókenbaı men Nuraly Batyrdyń aýylyndaǵy áýlıeni qońsy aýyldardan bireý-mireý shaqyrta qoımas pa eken dep habar tosty. Batyr sultannyń úıinde otyrǵan meımannyń degeninen shyǵa almaı qalýy ábden múmkin edi. Al, ol joq bolsa, aq patshanyń elshisi Qaıyp hannyń balasyn izdetip jatyr degen habarǵa qolq ete qalýy ǵajap emes-ti. Bul iske Ábilqaıyrdyń aralasy baryn sezdirmeı, onyń erkinen tys bolyp jatqan sharýa qyp kórsetkenderi jón. Sonda ol: «Qap, bálem, solaı ma eken? Sender qansha kóz tasaǵa tyqpalap baqqanmen, aq almastyń synyǵy qap túbinde jata ma!» — dep Ábilqaıyrdy muqatý úshin-aq atqa qonady.

Bir apta boıy shektiler aýylynan habar tosqan Bókenbaı batyr men Nuraly sultan kelgen pirádardy shómekeı aýyldary shaqyrtyp ketti degendi estip, sol boıda salyp uryp jetip baryp sultannyń úıine túse qaldy. Nuralynyń dymy ishinde bop, Bókenbaı sóıledi.

— Al, sultan bizden bir aǵattyq bolypty. Aq patshanyń elshisi Ábilqaıyr hannyń mańynda baıaǵy Petr patshaǵa hat jazatyn Qaıyp hannyń balasy jaılaıdy dep edi. Oǵan habar tımeı jatyr ma, nege at izin salmaıdy dep suraǵany. Biz: «Oıbaı, ol sultan baıaǵyda aldyńyzdan shyqty ǵoı!» — dep edik. Endeshe, nege jóndep tanystyrmadyńyzdar. Men bilmeı qaldym ǵoı!» — dep renjidi.

Mámbet myrza kúnde-kúnde qulaǵymyzdy qajaı bergen soń, myna sultan ekeýmiz sonyń «kelip ketsin» degen sálemin ákelip otyrmyz.

Alpamsadaı qara tory sultannyń dóń mańdaıy jaltyrap qoıa berdi. Biraq, bet-aýzy beldeı neme alaqandaı ala kózin jarǵa ósken qaraǵandaı qalyń bitken júndes qabaqtyń astyna jasyryp tomsyraıyp otyryp aldy.

— Qaıypty kerek qylmaǵan aq patshaǵa Batyr keregipti deısiń be? «Sondaı bir sultan bar edi, shaqyryp sóılesseńiz qaıtedi?» — dep júrgen ózderiń shyǵar.

— Joq, elshi tek bizge ǵana emes, sizge de ókpelep jatyr. «Orystyń talaı elshisin qabyldaǵan ataly tuqymnyń urpaǵy bola turyp, ózderi talaı syı-sıapatyn kórgen aq patsha saraıynyń alystan kelgen ókiline arnaıy kirip sálemdesip shyǵýǵa da jaramaǵany ma?» — dep áldeneshe ret aıtty. Endi barmasańyz ne oılap qalatynyn kim bilipti. Áńgimesine qaraǵanda siz onyń at basyn tirep kelgen eki kisisiniń biri sıaqtysyz.

Sultan biraz sazaryp otyryp:

— Jaraıdy, ol myrzaǵa da ókpemiz joq emes. Biraq baryp aıtaıyn, — dep atyna minipti.

Tús qaıta elshiniń úıiniń irgesine at baılap, esiginen attamaı jatyp:

— Aq patsha bizdiń qazaqtaı uly taban irgeli jurtqa jón bilmeıtin, josyq bilmeıtin noqaı kisini elshilikke jumsamaıtyn shyǵar deýshi edik. Álde aýyl arasynyń aq saıtany aralasty ma eken? Siz kelgeli qostyń syrtyna shyǵyp, at minip, mal qarap júrgen kez kelgen maıtymaqty qol bulǵap shaqyryp alyp, ıyǵyna shapan jaýyp, qoltyǵyna sybaǵa qystyryp jiberip jatyr dep estımiz. Myna Kishi júzdegi tizgin ustap otyrǵan eki «Arqar» urandynyń bireýi ǵoı dep, ózimdi syılamasa da, Petr aǵzammen hat alysyp turǵan ákem Qaıyp hannyń arýaǵyn syılap, meni de shaqyryp, yqlas bildiretin shyǵar dep biraz tostym. Mámbet myrzanyń, eń bolmasa, óli-tirimizdi bilgisi keletin syńaıy kórine qoımady. Sosyn myna baldyzym men Bókenbaı batyrǵa: «Sonyń ózi neǵylǵan neme. Áýselesin kóreıik, aparyńdarshy!» — dep ádeıi ózim erip kelip otyrmyn, — depti.

Bundaı sóz orystyń elshisiniń kóńilinen onsha shyǵa qoımasa kerek. Ol da júzin jylytpaı tymsyraıa sóılepti.

— Sultan, jón bilmestiktiń qaıdan bolyp jatqany, kimnen bolyp jatqany bir táńirdiń ózine aıan shyǵar. Álgi siz aıtqandaı izdep kelip alapa alyp jatsa, qara alyp jatqan shyǵar. Al ózderińdeı jón kórgen, josyq kórgen aq súıekter alystan kelgen ózimizdeı asyl násil altyn tájdiń ókili ǵoı dep ózderi yqylas bildirip, tórlerin kórsetip jatyr. Sodan da ma, Batyr sultan osy ulystaǵy hannan keıingi joly syıly kisi edi, irgesine kelip aılap jatqanda, kirip-shyqpaǵany tegin emes shyǵar, biraq, ózim izdep barsam, altyn tájdi padıshanyń basyn kishireıtken bolarmyn, aldyma shaqyryp ap, syı tartsam, asyl súıek sultannyń basyn kishireıtkenim bolar, áli kúnge kelmegeni ne meniń ózimdi, ne meni elshi qyp jumsap otyrǵan altyn taqty mensinbeı, ádeıi kózge ilmeı otyrǵany shyǵar dep, qolǵa ustaı kelgen azǵantaı syı-sıapatymdy jumsap qoıyp edim. Qap, yńǵaısyz bop qalǵanyn qarashy, — depti.

Batyr sultan qansha atasyn buldap, astamsyp sóılegenimen tap osy arada aıaǵynan shaldyrypty. Ata-baba, arýaq, tek degen de alysqa qystatyp qoıǵan malyń sıaqty ǵoı. Sanyn aıtyp, aıbarymen qorqytpasań, kerek kezinde tabyla bermeıdi. Al, aqyl degen jaryqtyq, kerek jerinde orynymen jumsaı qoıatyn, qolǵa ustap otyrǵan qońyr qoshaqanyń sekildi. Biraq, Batyr sultannyń ol jaǵynan irgesi tym jutańdaý edi. Sony birden sezdirip alypty.

— Bálkim, basqa jurttardyń salty solaı bolsa solaı shyǵar. Bizde ondaı salt joq. Meıman kisi kele jatqan adamynyń kóńilin elep, ózi kádeleı keletin edi, — depti.

Uıalǵan tek turmastyń keri ǵoı. Sony túsinip qalǵan elshi kóziniń astymen Bókenbaıǵa qarapty. Bókenbaı men Nuraly jelkelerin qasypty.

— Aq patshanyń ózin syılaǵan kisige syıy da, qoshameti de, tartý-taralǵysy da jetedi. Biraq, jer-aıaǵy alys. Qystyń kózi qyraý. Kóp eshteńe ákele almap edim, — dep Tevkelev sandyǵyn ashyp, elý somǵa mólsherlep, aldyn ala ólshep-kesip qoıǵan bir býma matany sultannyń aldyna tastaıdy. Batyr oǵan eńkeıe qoımaıdy. Meımanynyń qabaǵyn baıqaǵan elshi taǵy da sondaı bir býma tastaıdy. Sultan sonda baryp eńkeıip:

— Ábilqaıyrdyń úıindegi hanymǵa aq patshanyń ózi kıetin qamqadan kóılek ákelipti dep estidik. Ol tóreniń qatyny bolsa, bizdiń áıelimiz tóreniń qyzy, mynanyń ishinde onyń neǵyp sybaǵasy joq, — depti.

Elshi taǵy da sandyǵyna eńkeıip bir kóılektik qamqa tastapty. Sosyn Nuraly sultanǵa qarap, oǵan da elý somnyń matasy men bir kóılektik qamqa tastapty. Jas sultan oń qolyn keýdesine aparyp, basyn ıedi.

Eki sultan jer tizerlep quranǵa júginip, ant qaǵazǵa qol qoıady. Batyr sultan patshaǵa jylyna myń túlki, myń qarsaq, hanzada — myń túlki jasaq tólep turatyn bolyp ýáde beredi.

Batyrdyń elshige barǵanynan, elshiniń Batyrdyń kelgeninen qandaı qanaǵat alǵany belgisiz, al álgi habardy estigende Ábilqaıyrdyń arqasy bir jazylyp qaldy. Baıaǵydan beri myna daladaǵy talaı jurt «ol qaıter eken» dep jaltaqtap qarap otyrǵan bir adamy Batyr orys elshisine óz aıaǵynan baryp ant beripti degen habar tek Kishi júzge ǵana emes, kúlli qazaqqa tarap ketedi. Kúni keshe aq patshanyń elshisine ılikpesteı bolyp otyrǵan talaı-talaı rý basylarynyń kóńiline oı túsedi. Basqany qoıǵanda, osy ýaqytqa deıin Qara men Báıimbetten basqasy tyrp etpeı otyrǵan alty shektiniń myna habardy estigesin qaıtetinin kórý kerek. Anadaǵy Dáýimbek baıdan da habar shyqpaı ketip edi. Syrlybaı myqty bolsa, endi shydap kórsin. Ulys beginiń ózi kep ant bergenin kórip-bilip otyryp, qalaı tyrp etpeı qalar eken. Buryn tek batyrdyń qas-qabaǵyna ańdap qoly baılanyp otyrǵan alty shekti endi Syrlybaı men Bábıge bola osharylyp qala qoıar deısiń be?

Tevkelev úshin buǵan deıin Batyr sultannyń kelmeı jatqany qandaı jumbaq bolsa, myna kelip-ketkeni de sondaı jumbaq kúıinde qala berdi. Sonda pálen aıdan beri qyryn qarap júrip alǵanda ne bitirdi? Endi óz aıaǵynan salaqtap kelip ant bergende ne bitirdi?

Elshi Batyr sultan ant berip ketkesin úsh kún boıy oılanyp osy bir qarapaıym suraqtyń jaýabyn taba almady. Qansha oılansa da tiline:

— Qyzyq jurt! — degennen basqa sóz túspeı qoıdy.

Ant qaǵazdaǵy kúmis mórlerdiń kúıelesh-kúıelesh izderi men barmaqtardyń tabyna qarap otyryp kúlip qoıdy. Qoıylǵan qoldyń sany jetpiske jaqyndap qalypty. Bir-aq, mynaý búgin kúlki, erteń túlki bolyp synaptaı sýsyp otyrǵan halyqtyń qaı qylyǵynan pátýa tabarsyń. Olardyń ózderinde ne pátýa tur, sózderinde ne pátýa tur...

Osyndaı bir dúdamal oılardyń qushaǵynda otyryp basy qatyp ketkesin bir aýyq syrtqa shyǵyp taza aýa jutyp qaıtaıyn dep tabaldyryqtan endi attaı bergende... Óz kózine ózi senbedi. Anadaı jerde qaýqyldasyp on shaqty atty keledi. Aldyńǵy jaqtaryndaǵy eki baran attyń biri jýyrda ǵana kelip ketken Dáýimbaı da, qasyndaǵy... Taımas. Alpamsadaı Taımas qý taıaqtaı bolyp qalypty. Anadaıdan yrsıyp kúlip keledi. Ekeýiniń sońynda on shaqty atty. Bári de taralǵylaryn úzip jiberetindeı shirene tebinip-tebinip alypty. Qaq ortadaǵy kók ala attyń ústinde dóńkıip otyrǵan álgi aty shýly Syrlybaı bolmasyn. Qalǵan jurttyń bórine tóbelerinen tónip shekeleýi jaman eken. Basynda qulaǵy salpaqtaǵan túlki tymaq. Ústinde býradaı qasqyr ishik. Jelsoqty tompaq júzi qyzyl maqpaldaı bop kúreńitip tur. Tomaǵa kózi óńmenińnen óte qaraıdy. Qaıta, at ústinde jınaqy otyra ma, eńgezerdeı denesi tap onsha kózge shalyna qoımap edi. Úıiniń jelkesine kep dúńk etip túse qalǵanda qol-aıaǵy sereıgen kók sur at onyń emshegine zorǵa jetip turdy.

Tevkelev ásheıin sálem meziret jasap salqyn amandasty. Meımandar úıge kirip tórge ozdy. Taımas elshimen qushaqtasyp kórisip, kórshi úıdegi serikterine ketti.

Jurt jaıǵasyp bolǵasyn Dáýimbaı sóz bastap meımandarmen tanystyrdy.

Tevkelev Taımasty ózderi bilip bosatqandaryna raqmet aıtyp, kelgen kisilerge bir-bir oram kók shuǵa syıǵa tartty.

Manadan beri qaq tórde muryny qolaqpandaı bop qaqyraıyp otyrǵan Syrlybaı shańq ete qaldy.

— Áı, Dáýimbaı, — dedi ol. — Aıt myna noǵaıyńa... Bul neme biz kelgende neǵyp taýyqqa jem shashqandaı shópekteı qalǵan. Ana sandyǵyna qolyn batyra tússe, túbinde shaıan jatqan joq shyǵar, shaǵyp almas. Qasyndaǵy mynaý jýyndy iship semirip, esirgen bashqurttardyń budan úsh juma buryn nemere inimdi óltirgenin umytyp qala qoıdy deısiń be? Qazaqtyń sanda joq jany, sanatta joq azamaty bolmaıdy. Qanǵa qan, janǵa jan dep bir bashqurtyn ustap alyp, erteń qyrqyn beretin kúni qaraly oshaqtyń basyna aparyp, mańdaıyn qubylaǵa qaratyp, keńirdeginen shalyp, qara qanyn shashaıyn dep edim, báriń kep «áke-kókelep» qolyma jabystyńdar. «Shyryq buzsa, solar-aq buzsyn, biz erteń eldiń betine shirkeý salmaıyq», — dedińder. Aǵaıyn ǵoı, jaman bolsyn dep turǵan joq shyǵar dep aıtqandaryńdy qyldym. Sondaǵy jasaǵan jaqsylyǵymnyń qıýazy mynaý bes eli kók shúberek bolǵany ma! Qazaqtyń betine shirkeý túsirmeımin dep, qaǵyndy alyp qaraıǵan júregimniń jarty qanyn jerge tógip, qolyma túsip turǵan qandyqol qaraqshyǵa keshirim jasap, keńpeıil bolǵanymda, erteń, eń bolmasa, ıyǵym jarqyrap barmaıtyn bolsa, elge ne betimdi aıtam, Oıbaı-aý, aǵaıyn eken desem, óńsheń jaý ma edińder, túge! Búıtip jerge qaratyp shyǵaratyn jerge bastap ákelip, Dáýimbaı, mende nemene, ala almaı júrgen óshiń, qaıtpaı júrgen kegiń bar ma edi! Tilindi aldyra almaıtynyń bar, sharǵań jetpeıtin jerdiń daý-sharyna nege aralasasyń?! Tevkelev lám-mım úndegen joq. Syrlybaıdyń aldyna taǵy da elý somnyń matasyn tastady. Dáýkes bıdiń álgiden góri júzi jylıyn dedi. Biraq áli de kóńiliniń bir ortasy bardaı myrs etip qoıdy.

— Páli, bularyńdy men ana jaqta qandy qol qaraqshyny aıaǵynan tik bastyryp aparyp, on eki jiligin, otyz omyrtqasyn, qyryq qabyrǵasyn saýdyratyp túgel sanap bergende qoltyǵyna ne qystyryp qaıtar eken dep jalańdap jolyma qarap otyrǵandarǵa taratyp berem ǵoı! Sonda meniń ózim she... Ot tósep, oq kósep júrgende ıinim qýrap qur qol baram ba? Maǵan berseń, ana ústińdegideı asyl jaǵańnan ber. Kók ala shúberekti jurt senen týǵanynan aıyrylyp baýyry kúımeı-aq «assalaýmaǵaleıkúm» — dep aldyńa kirip shyqqany úshin de kıip jatyrǵan kórinedi ǵoı...

Elshi ún-túnsiz orynynan turdy. Belindegi dóńment belbeýin sheship bıdiń aldyna tastady. Sosyn alqyzyl maýyty shekpenin sheship, ıininen bir silkip, álgi belbeýdiń ústine tastady. Sosyn kúreń barqyt beshpetin sheship usyndy.

— Páli, baıaǵydan beri osylaı istemediń be? — dedi Syrlybaı aldyndaǵy úıilip jatqan dúnıeniń bárin ózine qaraı ysyra tartyp.

Saqal-murty seltıgen dáýkes bıdiń qyzara bórtken jalpaq beti bireý maılap ketkendeı aıaq astynan jyltyrap qoıa berdi.

— Iá, deımin-aý, mundaı márttik jasap turyp, ne qara aıdap qaıtpasam, ne jaǵa kıip qaıtpasam, erteń kim kóringen kózime shuqyp júrgizbeıdi ǵoı.

Sol eki ortada esik túrile ashylyp:

— Assalaýmaǵalaıkúm, — dep bir top kisi saý ete qaldy.

Qaq aldarynda — Ábilqaıyr han, ortalarynda qalmaq tymaqty qysyq kóz bireý, on bes shaqty aqsaqal-qarasaqal kirip jetip keldi.

Tórde otyrǵandar oń jaqqa qaraı ysyrylyp keıin kelgenderge oryn yǵysty. Amandyq-saýlyq surasa kelgende hannyń qasyndaǵy Sherin Dóndiktiń elshisi bolyp shyqty. Orta júzdegi Sámeke hanǵa barady eken. Joldaǵy baıuly aýyldaryna qonǵan eken, olar orystyń elshisi kelip jatyr dep, Ábilqaıyrǵa ákelipti. Ábilqaıyr mynaý dáýkes bıler attanyp ketpeı turǵanda, ústerinen basaıyn dep osynda ertip kelipti.

Mynaý beısaýbat qonaq qalmaqtyń elshisi degenge jurt osharyla tústi. Meımannyń sheshinip, amandyq-saýlyq suraǵanyna da mursha bermeı, jan-jaqtan suraq jaýdyra jóneldi. Báriniń bilgisi keletini — qalmaqtarǵa orys patshasynyń qandaı jaqsylyq jasap otyrǵany. Sherin Dóndiktiń elshisi bar ónerin salyp baqty. Onyń aıtyp otyrǵandarynyń mynaý Ábilqaıyr men Bókenbaıdyń aıtyp júrgenderimen dál kelgenine kóbisi-aq tańǵalyp otyr. Áńgimeniń bas kezinde qalmaq elshisiniń sózinen ótirik tapqysy kelip, aıaqtan shalyp muqatyp, kekep-moshqap baqqan ker aýyzdardyń da birte-birte mysqylshyl mysyq murttary salbyrap, kózderine jylt qasha bastady.

— Ne deseńder de, ózderiń bilińder. Bárińniń de estip-kórgen jerlerińdegi eki úlken sýly darıanyń kók shalǵynyn ar jaǵyndaǵy sherkester men noǵaılar, ber jaǵyndaǵy bashqurt, qazaq, túrikpender aq patshanyń aıbynynan yqpasa, bir ýys qalmaqqa bir kún jaılatar ma, — dedi İİİerin Dóndiktiń elshisi.

Mynandaı ataly sózge manadan beri saýdyrap otyrǵan qazaq bıleri eshteńe taýyp aıta almady. Oǵan Ábilqaıyr men Tevkelevtiń aıyzy qanyp otyr.

Qazaq bıleri úıden ún-túnsiz shyǵyp, attaryna ún-túnsiz mindi. Attarynyń saýyry bult-bult etip aýyldyń syrtyndaǵy qara jaldan asyp ketkenshe úı syrtynda turǵan Tevkelev sol bir jıekten ári asyp joǵalyp jatqan kóp eleske qarap talaı oıdyń basyn shaldy.

Álginde ǵana óz tórinde bolǵan oqıǵa kóz aldynda tur. Sonda bul dáýkes Taımasty osynsha ýaqyt álgi qos ýys shúberekke bola ustaǵany ma? Álde, qansha degenmen, aq patshanyń kisisine qol kóterýge júregi daýalamady ma eken? Endeshe, ony tapa tal túste kóshke tıip nege tartyp áketedi? Bunyń bári ar jaǵynda eshqandaı esep, eshqandaı astar joq, oıyna ne kelse, sony isteıtin pátýasyz jurttyń ánsheıin bir shóldýarlyǵy ma?

Talaıdy kórgen tarlanboz elshi basymen osy jurttyń-aq qulqyna túsine almaı qoıdy. Sonda bular mundaı qıqarlyqty nelerine senip isteıdi? Álde bunymen de, elshilikpen de eshqandaı sharýsy joq, tek Ábilqaıyrdyń bedelin túsirý úshin isteı me? Ne de bolsa, bular tap baıaǵylaryndaı shalqaıa almaı tur-aý! Anadaǵy qyzyl kóz sultan da teginnen-tegin keldi deısiń be? Orys patshasynan qoqan-loqymen eshteńe shyǵara almasyn bilgen shyǵar. Bir aıdan beri aq patshanyń adamyn tutqyn qyp ustap otyrǵan álgi qıqardyń da op-ońaı ılige qalýynyń ar jaǵynda bir syr bar ǵoı. Ne de bolsa, munyń báriniń tóńirekten tosyn habar izdep, eleńdesip otyrǵan qurqulaq jurtty bir shaıqaltyp óteri haq. «İstiń baǵyty tap anaý aıtqandaı jaman emes qoı», — dep túıdi Tevkelev ishinen. İs bir ońalaıyn dese osy-aý! Álgi dáýkes bıdiń ústine qańǵalaqtap myna qalmaqtyń kele qalǵany qandaı jaqsy boldy? Ózi bir bedireıip aıtqanynan qaıtpaıtyn pále eken! Onyń jańaǵy sózderi erteń-aq talaı jalba tymaqtyń aýyzynda júredi ǵoı...

Tevkelev anaý dóńkıgen-dóńkıgen qara jaldardyń ar jaǵynda ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn endi uǵaıyn dedi. Baqsa, áneýkúngi Qudaınazarǵa erip kelgen otyz bıdiń de, búgingi Syrlybaıdyń da kelisi tegin kelis bolmady. Qazir bılerdiń kókiregine anadaǵydaı emes bir kúmán ornaı bastaǵandaı. Eki jaq qulaqtarynan eki túrli ýaǵyz aıtyp sarnaǵan kereqar eki toptyń qaısysyna ılanarlaryn bile almaı júr eken ǵoı. Ábilqaıyr men Bókenbaıdyń «jyly sóıleıik», «kóńilin aýlaıyq» dep nege qaqsaı beretinderinde de bir mán bar bop shyqty. Iá, mundaı jaǵdaıda «ant berseńder bergenderiń, bermeseńder, bere kórińder dep jalynbaımyn», — dep qol qýsyryp qarap otyryp alýǵa bolmaıdy eken. Mynaý ushan daladan Rossıaǵa qazaqtardyń baǵynamyz dep qol qoıǵan sary ala qaǵazy ǵana qaıtara alatynyna kózi endi jete bastady. Sol qaǵaz qolǵa túskenshe, ne kórse de, shydap baǵýy kerek.

Túni boıy Sherin Dóndiktiń elshisimen sóılesip shyqty. Sóıtse, Ábilqaıyr tóńireginiń qazir búıtip seldirep qalýy tegin emes kórinedi. Keıingi jyldarda talaı shaıqastarda jeńiske jetip, úlken abyroıǵa ıe bolyp júrgen bul hanǵa qazaq sultandarynyń atarǵa oqtary joq deıdi. Ásirese, Jádik tuqymy sultandarynyń juldyzy qarsy eken. Olar Ábilqaıyr ulysynda otyrǵan Batyr sultandy da óz jaqtaryna shyǵaryp alýǵa jantalasyp jatsa kerek. «Batyr sultan Ábilqaıyrdyń nemere qaryndasyn alyp otyrǵanmen, jeti babasynan jaýlasyp kele jatqan tuqymdar ǵoı, ishteri jylı qoıar deısiń be?» — deıdi.

Qalmaq elshisiniń álgi sózinen keıin Ábilqaıyrdyń sup-sur mańdaıyndaı bop sazaryp jatyp alǵan mynaý salhar saharadaǵy saıasat dep atalatyn kózge kóp kórine bermeıtin qan tamyrlarynyń lúp-lúp soǵysyn anyq ańǵara bastaǵandaı.

Myna qalmaqtyń kelgeni bunyń biraz nársege kózin ashyp berdi. Hannyń mynaý ıtarqasy qıanǵa nege ákelip otyrǵanyna da endi túsingendeı. Aral teńiziniń shyǵys betindegi jyldaǵy qonystaryna qystasa, kórshiles Batyr ulysyna at qurǵatpaı qatynasyp turatyn Jádik áýleti tórelerinen shı shyǵyp qala ma dep qoryqqan ǵoı. Biraq, Batyr da hannyń sol oıyn baıqap qalyp, úırenshikti qonysyna qonbaı teńizdiń teris betine qystap otyrǵan kórinedi. Ábilqaıyrdyń taǵy bir oılaǵany — eger istiń arty nasyrǵa shaýyp bara jatsa, elshini Ýfa arqyly qaıtarmaı, Bókenbaı, Eset ulystary arqyly qalmaq asyryp jibermek eken.

— Áı, bul kúlmes hannyń bilmeıtin pálesi bar deısiń be? Qalǵan sultandar osyndaı naıza boılamas sumdyǵyna bola jek kóredi ǵoı, — deıdi qalmaq elshisi.

Ol Tevkelevtiń kópten bergi bir ýaıymsyz tynysh uıyqtaǵan túni boldy.

Jeltoqsan ortasynan aýyp barady. Kúz boıǵy teri bylaý jipsik jaýynnan dymqyl jatqan qara jer eki-úsh kún qatarynan kún batystan qadalyp turyp alǵan shymyr jelden dyńyldap qatty da qaldy. Han aýyly irgelerine belýardan topyraq úıip kómdi. Ony kórip elshilik te úıleriniń irgesin kóme bastady. Jurt túıe jyǵyp, taı jyǵyp teńkıtip-teńkıtip qoı úıitip ábiger. Qan-jynǵa toıǵan ıtter aýyl aınalyp shapqylaıdy da júredi. Bastaryna shańyraqtaı ǵyp aq jaýlyq oraǵan, qaqyraıtyp sáýkele kıgen báıbisheler atan túıege jazy salyp, syrtyn aq shańqan óre kıizben qorshap, jasy úlken, joly úlken aýyldarǵa soǵym sybaǵa tasyp, tabandarynan taýsylyp baqty. Ásirese, han aýyly kúni-túni jıyn. Taı jetelep, úıitken qoı óńgerip kelip jatqan bir jurt.

Iyǵyna túlki ishik jamylyp qaq tórde shanshylyp otyrǵan han ant bergen aýyldardyń adamdary kelgende:

— Bıyl ortamyzda myna syı qonaq bar. Sol soǵym sybaǵadan qur qalyp júrmesin, — dep eskertip baqty.

Taı jetelegender men qoı óńgergender elshilikke de shubyra bastady.

Ábilqaıyr jyly tonǵa oranyp ap kóp oılanatyndy shyǵardy. Keıingi kezde jer betine qatqan toń eptep jibı bastaǵan sıaqty. Anadaǵy Hıýadan keletin qaqsaýyqtyń da úni óshken. Batyr sultan ulysyna qaıtyp barǵasyn tuıaq serippeı jatyp aldy. Qaryndasynyń jylda osy ýaqytta ákesi men aǵasyna sybaǵa jiberetini bar edi. Bıyl ondaı meziret kórsete qoıǵan joq. Anadaǵy Bókenbaı men Nuralynyń barǵany ońaı tımese kerek. Eger elshi ún-túnsiz jatyp alsa, ol ne aıtyp, ne kókise de aıyby joq aýyzyna da, qolyna da eshkim tyıym sala almas edi. Al, endi «Patshanyń elshisi sizdi izdep jatyr», — dep barǵanda tyrp etpeı jatyp alýǵa sabyry da, táýekeli de jete qoımasy belgili. Sabyry jetpeıtini — shúlen tartatyn jerden qur qalyp kermegen sorly basy kim kóringenge kók mandala shekpen taratyp jatqan sahı elshiniń sybaǵasynan qalaı bas tarta alsyn! Onyń ústine ákesi Qaıyp hannyń aty atalǵasyn dańǵoı neme ondaı ıyǵyń esip qalar jerdi nege qaza jibersin! Táýekeli jetpeıtini — aq patshanyń elshisi ózi iltıpat bildirip otyrǵanda ılikpeı qoısa, el ishindegi búliktiń bárine ózi muryndyq bolyp otyrǵanyn moıynyna alǵany bolyp shyǵady. Batyr óıtip aq patshamen ashyqtan-ashyq jaýlasyp óle almaı júrgen joq. Ol jurtty aıdap salyp, syrttan qyzyqtap, ázir ańys ańdı turǵysy kelip edi. Bókenbaı men Nuralynyń aldarynan ótkeni ol oıyn da kúl-talqan etti. Endi ol ózi aıdaı jurttyń aldynda aq patshasynyń elshisine baryp, qolyn alyp, quran ustap ant berip otyryp, bylaıǵy jurttyń burynǵydaı qulaǵyna salyp júrgen qyzylkózderdiń tentekteý jaǵy: «Budan mal shyqpas», — dep kúderlerin úzse, solqyldaqtaý jaǵyna: «Óziń ant berdiń ǵoı, bizge ne qyl deısiń», — dep aýnap shyǵa kelýge jaqsy boldy.

Aq patshanyń elshisiniń aldynda qadirli ekenimdi kórsetip, aıbynymdy asyryp qalam degen dámesiniń de kúli kókke ushty. Mámbet myrzanyń salqyn qabyldap, qyrys sóılegeni irgeden tyń tyńdap otyrǵan qazaqtyń qulaǵyna jetpeı jatyr deısiń be?

Kekireıip júrgen Batyr qalaı sazǵa otyrǵanyn ańǵara da almaı qaldy. Jaqtastarynyń aldynda betine shirkeý túsirdi, burynǵy dushpandarynyń aldynda tabaǵa ushyrady. Onyń ant bergen habaryn keshegi qalmaq elshisi Orta júzge de jaıady, bul kórshi qaraqalpaqtarǵa da, araldyqtarǵa da, hıýalyqtarǵa da sál nárseni syltaý qyp ústi-ústine at shaptyryp baqty. Bókenbaı men Esetke aıtyp túıe joǵaltyp, jylqy joǵaltyp júrgen joq qaraýshylardy kóbeıtti. Báriniń de aýyzyndaǵy habary — Batyr sultannyń orys elshisine ózi baryp ant bergeni. Buryn irıt-soqpen turǵan eki jaqtyń qaı jaǵyna shyǵaryn bilmeı maı ishkendeı bop qobaljyp júrgenderdiń áýseleleri endi belgili bolmaqshy.

Ábilqaıyrdyń qýanyshynda shek joq. Endi myna jaqsy habardyń izin sýytpaı turyp taǵy da bir toptan ant aldyrsa, aq patshanyń elshisiniń aldynda túsip ketken eńsesi birjola tikteler edi. Qazaq rý basylary álgindeı aıaq asty ózgeristiń aldy-artyna túsine almaı oı ústinde júr. Orta júzdiń tórelerine osy kezde elshi jibertkizý kerek. Olar da betterin ashyp kórsin. Aq patshanyń elshisiniń ǵana emes, óziniń de atynan habarshy jóneltkeni jón. Sonda olar qıtyqtanyp birden qolq ete de qalmaıdy, patsha elshisiniń taýyn da shaǵa almaıdy. Shóre-shórege túsedi. Áıtpese, mynaý kergigen elshi álginiń bárin óz bedeline telip, qaıtadan noqtasyn ustatpaı shalqaqtap ketýi múmkin. Ári Jádik tuqymynyń tóreleri birden qolq ete qalsa, kim bilipti, aq patsha kelissózdi áýelden osylardan bastamaǵan ekenmin dep ókinip júrer. Sondyqtan da Jádik tuqymynyń bul máselede onsha qulyqty emes ekendigin baıqatpaı bolmaıdy. Ol úshin patshanyń elshisiniń shabarmanynan buryn óz adamyn shaptyryp, hat jiberedi. Onsyz da kókke qarǵyp otyrǵan asaý tuqym bunyń hatyn oqyp shalqasynan túsedi. Buǵan keregi de sol. Oǵan deıin qaraqalpaq jaǵynan pátýa shyǵaryp alsa, tipti qatyp keter edi. Sonda Jádik tórelerine, qansha keremetpiz dep keýdeleri aıaq qaptaı bolsa da, Kishi júzden, qaraqalpaqtan ant alyp úlgergen, Batyr sultannyń ózin de ıliktirgen Mámbet myrzanyń meselin qaıtara salý ońaıǵa túse qoımas. Kóne salǵanmen, aq patshanyń aldynda báribir bedel ala almaıdy. Olardy óz quryǵyna iliktirýdiń qanshalyqty kúshke túskenin Tevkelev báribir umyta almaıdy.

Ábilqaıyr endi Araldyń arǵy betindegi qaraqalpaq aýyldarynan qandaı habar shyǵar eken dep eleńdep bitti. Olar da eki jarylyp otyr edi. Bir qatary baıaǵy aqtaban shubyryndy kezinen-aq buǵan ıek artsa, ekinshileri bul degende er-toqymdaryn baýyryna alyp, jondaryna qol apartpaı týlaı jóneletin. Biraq, birin-biri ańdyǵan básekeshil eki toptyń biri ılikse, ekinshisin ıliktirý qıynǵa túspeıdi. Biriniń kórip jatqan qoshemetinen ekinshisi quralaqan qalyp, qaıtip otyrsyn! «Sen Mámbet myrzadan bes shapan kıseń, men on shapan kıdim» deý úshin-aq jandaryn salyp baǵady. Tek oǵan deıin qaraqalpaqtarǵa «birden qolq ete qalmańdar» dep eskertip qoıǵan jón. Aq patshanyń aldynda eshkim budan qulyqty, budan kóp eńbek sińirgen bop kórinbeýi kerek. Keıingilerdiń ońaı kóngeni — Reseı aldyndaǵy Ábilqaıyr eńsesiniń alasara túskeni. Olar kekireıgen saıyn aq patsha bunyń qadirin bilińkireı túsedi. Biraq, «kekireı, kekireı» dep atymen shalqaıtyp alýǵa taǵy bolmaıdy. Aldyn ala Tevkelev myrzamen sóılesip «Jurtty ant berýge kóndirý úshin aq patshanyń aıtyp jibergen barlyq shartyna baǵyn deı bermeý kerek, óz erkimmen bodan bolam degen sóz aýyzdarynan bir shyqty-aq, keıin ıliktirip alý qıyn emes qoı», — dep qulaǵyna quıyp baqqany durys. Asaý elshi baıaǵydaı emes, qazir tezge túsip keledi. Myna daladan qur qol qaıtpaý úshin ondaı ıkemińe kelse, kelip qalýy da ǵajap emes.

Ábilqaıyr Myrzataıdy Qara batyrdyń aýylyna shaptyrdy.

— Patshanyń elshisi kelgeli han ordadan basqa qazaq shańyraǵyn kórgen joq. Úıine shaqyryp dám tatyrmaı ma eken, — dedi.

Qara batyr sol boıda-aq atyna minip, elshilikke barypty. Erteńine Qara batyrdyń aýylyna bul da bardy. Qyzyl qýyrdaq tátti shaıdyń ústinde Ábilqaıyr:

— Kóp uzamaı qaraqalpaqtardan elshi kelmek kórinedi. Biraq olar sol jasaq pen amanat berý jaǵyn aýyrsynatyn sıaqty, — dep bastaı túsken áńgimesin úzip tastady. Kóziniń astymen Tevkelevke qarap qoıdy.

Aldyndaǵy úıme tabaqqa kerenaý qol sozyp otyrǵan elshi myna habardy estigende qulaǵyn túre qaldy. Sony baıqaǵan han:

— Bul asaýlyqtary qashanǵy sozylar deısiń. Aýyzdarynan «bodan bolamyz» degen sózdi bir shyǵartyp alsaq, artynan týlap qaıda barady, — dep bir qoıdy.

Elshi lám-mım aýyz ashpady. Biraq, baıaǵydaı «ózi kelmegen adamǵa kele kór» dep jalynbaımyn dep kergigen joq.

Rasynda da, arada bes kún óter-ótpeste, Ábilqaıyrdyń aýylyna bir top dýdyraǵan seńseń bórikti saý etip túse qaldy. Olar áýelden buǵan ıek artyp júretin qaraqalpaq hany Qaıyp pen bas pirleri Murat shaıqynyń elshileri Seıit qoja, Halýet shaıqy, Súleımen shaıqy, Orazaq batyr, Tólesh batyr, Ótegen batyr, Bazarbaı bı, Mollaqara bı bop shyqty. Qoldarynda «Uly mártebeli ımperator aǵzamnyń ǵazız da abzal elshisi Mámbet myrza, biz, qaraqalpaq hany Qaıyp han men bas piri Murat shaıqy qazaq handary men sultandary Reseıdiń qol astyna ótipti degen habardy estip, biz de uly ımperator aǵzamnyń qol astynda bolǵymyz keletinin bildirip, elshilerimizdi joldap otyrmyz», — degen hattary bar eken. Han da, pir de: «Kelissózdiń sharttary jaıynda Ábilqaıyrmen aqyldasyńdar. Olar qandaı shartqa kónse, biz de sondaı shartqa kónemiz. Biraq, bizderge qazaqtarǵa qoıǵan sharttarynan asyryp qatal shart qoıyp júrmesin», — depti.

Myna habardy estigende Ábilqaıyrdyń murty jyltyrap qoıa berdi.

— Biz birinshi bolyp ant berip, biraz jáıdi baıqaı almaı qalyppyz. Aq patshaǵa jasaq tóleımiz, amanat berip turamyz demeı-aq, bodan bolamyz desek te, taqıasyna tar kelmeıtin túri bar eken. Biraq, ony keıin bilip qapy soǵyp qalyp otyrmyz. Sondyqtan sender áýeli myna hattaryńdy kórsetińder, sosyn bodan bolýdyń sharttaryn surańdar. Ony estigesin, birden biz qusap ant bere salmaı, qabyrǵamyzben keńeseıik dep bir kúnge pursat alyńdar, — dedi.

Erteńine qaraqalpaq elshileri Tevkelevke baryp, qoldaryndaǵy hatty tapsyrdy. Tevkelev olarǵa Ábilqaıyr hannyń, Batyr sultannyń, Nuraly sultannyń aq patshanyń qol astyna óz erkimizben baǵynamyz dep ant berip, jasaq tóleımiz dep, amanat beremiz dep, ant qaǵazyndaǵy árbir sharttyń tusyna qoldaryn qoıyp, mórlerin basqandaryn aıtypty.

— Endeshe, sol sharttaryńdy bizge de oqy, — depti Seıit qoja.

Tevkelev oqyp beredi. Qaraqalpaqtar bir-birine qarap:

— Erteńge deıin pursat berińiz. Qabyrǵamyzben keńesip, jaýabymyzdy tańerteń kelip aıtamyz, — deıdi.

Keshkisin ymyrt úıirile qaraqalpaqtardyń bir kisisi orys elshisinen jasyryp Ábilqaıyrǵa keldi. Oǵan han:

— Erteń baryp bodan bolýǵa kelisemiz, biraq qalǵan sharttardy qabyldaı almaımyz deńder, — dedi.

Elshiler erteńine Tevkelevke baryp:

— Aq patshanyń qol astynda bolyp, adal qyzmet etkimiz keledi. Ol úshin ant berýge ázirmiz. Al, biraq, jasaq tóleýge, amanat berýge, qolymyzdaǵy Reseı baǵynyshtylaryn aqshasyz-pulsyz tegin qaıyryp bere salýǵa kelise almaımyz, — deıdi.

— Endeshe, ol úsh shartty oryndamaıtyn bolsańdar, men senderdiń aq patshanyń yrqyna óz erkińizben kónip, adal qyzmet etetinderińizdi qaıtip kýálandyra alam? — deıdi Tevkelev.

Qaraqalpaq elshileri bul joly da bir-birine qarasyp, erteńge deıin pursat suraıdy.

Keshkisin ymyrt úıirile taǵy da bir qaraqalpaq elshisi Ábilqaıyrǵa jetip keldi:

— Erteń taǵy da baryp keshegi aıtqandaryńdy aıtyńdar. Kónse kóngeni, kónbese taǵy bir kúnge pursat surap, «jaraıdy, biz kelistik» dersińder. Biraq ol qaıda qashar deısiń, áýeli álgi óz sharttaryńdy ótkizip kórýge tyrysyńdar, — dedi.

Olar erteńine Tevkelevtiń aldyna taǵy barady. Bul joly da keshegi aıtqandaryn aıtady. Mámbet myrza odan ári qystaı qoımaıdy. Osy joly anttaryn alyp qalmasam, birjola ýysymnan shyǵaryp alarmyn dep qoryqsa kerek, jalma-jan ant qaǵazyn aldaryna jaıyp salyp, temir sandyqqa qolyn sala bastaıdy.

Buny estigende Ábilqaıyr ıyǵyndaǵy qynaǵa boıalǵan sary tonynyń jaǵasyn bir tartyp, eshkimniń kózine kózin túsirmeı, mańdaıshaǵa qarap bir myrs etti.

Qaraqalpaqtardyń aldynda syr aldyra qoımaǵanmen olardyń ózderi izdep kelip ant bergenine Tevkelev qýanyp qaldy. «Bul mynaý áli kúnge deıin siresip otyrǵan keıbir qazaq rýlaryna áser etýi múmkin ǵoı», — dep oılady. Bul iske Ábilqaıyrdyń da aralasy joq emesin baıqady. Qaraqalpaqtardyń kelgen kúni han aýylyna qonyp shyqqanyn kórip bilip otyr. Ertesine elshilik pen han ordanyń arasyna óz qostaryn tigip ap, jaryq barynda eki jaqqa da attap baspaı tym-tyrs jatyp alǵan nemelerdiń ymyrt úıirile buqpaqtap qazaq aýylyna baryp qaıtyp júrgeninen de habary joq emes. Munyń qaraýyndaǵy ıneniń kózinen ótetin bashqurt jigitteri han orda mańynyń qoıshy-qoımanshysymen maıly qasyqtaı aralasyp úlgergen-di. Biraq han men qaraqalpaqtar arasynda qandaı áńgime bolǵanyn anyq bile almady. Álgi sharttardy qaraqalpaq elshileri áý bastan pátýalasyp keldi me, joq orta jolda Ábilqaıyr qulaqtaryna sybyrlady ma — ol arasy belgisiz. Eger ony Ábilqaıyr aıtyp júrse, onda bul hannyń kórshi halyqtarǵa yqpalynyń sorly bolmaǵany. Onda ol buny myna quladúzge qazaqtar aıtqanyna ılikpeı qoıǵan kúnde kórshi qaraqalpaqtar men hıýalyqtardy kóndirip berý úshin ádeıi kóshirip ákelgen boldy.

Endi Tevkelev burynǵydaı emes Ábilqaıyrdyń ár sóz, ár adymyna baıyptyraq zer sala bastady. Ábilqaıyr men uly Nuraly sultan, Qaıyp han uly Batyr sultan, Qaraqalpaq hany Qaıyp pen Murat shaıqy ant berdi. Burynǵydaı qur qanjyǵa emes. Aq patshanyń aldyna da uıalmaı bara alatyndaı boldy. Biraq oǵan áli qanaǵattana qoıar túri joq. Ábilqaıyr endi ne oılap tabar eken? Birazǵa deıin buıdasyn soǵan berip aıtqanyna kóne bergeni jón shyǵar.

Qaraqalpaqtar elderine attanyp ketkesin úsh kúnnen keıin Ábilqaıyr han men Bókenbaı batyr keldi. Ekeýi Orta júzdegi Sámeke hanǵa: «Bizder búkil ulysymyzben aq patshanyń qol astyna ótip, jasaq tólep turýǵa ant berdik, seni de aq patshaǵa óz erkińmen baǵynyp, qol astyńdaǵy rýlardy da soǵan kóndirýge shaqyramyz, ondaı eńbegiń aq patsha tarapynan eskerýsiz qalmaıdy. Reseıge arqa súıesek, jurtymyzdyń basyna tynyshtyq ornatar edik», — dep elshi shaptyrmaq eken. «Soǵan siz de óz adamyńyzdy qosyńyz», — dep kelipti.

Tevkelev Ábilqaıyr men Bókenbaıdyń adamdarynyń qasyna óz elshisi Taımas pen taǵy da eki bashqurt qosty. Qorjyndaryna Sámekege aparyp ber dep, árqaısysy tórt arshynnan úsh túrli tústen qyrmyzy, bir kóılektik qyzyl qamqa, qyzyl shuǵa ton, alty bas ılengen qyzyl shegiren, bes kúzen, eki qundyz, eki sýsar, Qazbek bıge aparyp ber dep tórt arshyn qyzyl qyrmyzy, bir qundyz, bir sýsar, bir bas ılengen qyzyl shegiren syılyq saldy.

Orta júzge attanatyn elshilerdi jolǵa salyp jibergesin Ábilqaıyr ordasyna ketti de, Bókenbaı batyr qonyp shyǵýǵa qalyp qoıdy. Tevkelev kópten kóńilinde júrgen kóp túıtkildiń shetin búgin shyǵarmaqshy. Ortadaǵy temir astaýǵa úıilip ákelingen sekseýildiń shoǵyna mańdaılaryn tósep, uzynsonar áńgimege kiristi. Bókenbaı bunyń suraqtaryn tyńdady. Burynǵydaı emes, qajyńqy. Kóziniń aınalasy qazyla túskendeı. Nardaı denesin ilgeri umsynyp, ún-túnsiz tyńdap qalǵan. Biraz ýaqyt oılanyp otyrdy. Sosyn shoqqa qaqtaǵan qos alaqanymen bet-aýyzyn bir sıpap ótip, jaǵyn kere esinep aldy.

— Endeshe, Mámbet myrza, bizdiń qazaq jurtymyz Uly júz, Orta júz, Kishi júz degen úsh ortaǵa bólinedi. Uly júz qazir alysta, sonaý Buqar jaǵynda. Ony Jolbarys degen han bıleıdi. Ábilqaıyr hannyń týǵan baýyry. Ekeýi Abdolla sultannyń eki áıelden týǵan eki balasy, Abdollanyń ol ekeýinen basqa Nıaz, Mamaı, Qylysh-Muhambet degen úsh balasy bar. Mamaıy Hıýaǵa han bolyp turǵan jerinde óldi. Qalǵan ekeýi eshqandaı ulys bılemeıdi. Sóıtip, Óseke balalarynyń qolynda qazir Uly júz ben Kishi júzdiń bıligi bar. Al, Jádik balalary negizinen Orta júzdi bıleıdi. Orta júz san jaǵynan da, dáýlet jaǵynan da qazaqtyń eń mol ordasy. Ony Sámeke, Kúshik degen eki han, Baraq, Ábilmámbet degen eki sultan bıleıdi. Mynaý Kishi júzdiń shekti rýyn bılep otyrǵan Batyr sultan da sol Jádik tuqymynan. Ol Ábilqaıyrdyń nemere qaryndasy, Nıaz sultannyń qyzyn alyp otyr.

Qazaq sultandary buryn Tashkent, Saıram, Túrkistan qalalaryn bılep, ondaǵy egin salyp otyratyn jurttan alym-salyq alyp turatyn. Astyqqa, kıim-keshekke degen muqtajdaryn el sol qalalardan aıyryp turatyn. Olardyń qontaıshyǵa qoldy bolyp ketkenine biraz bolyp qaldy. Olar barda qazaqtar qazirgideı bet-betine shashyrap ketpeı qoıan-qoltyq aralasyp, birge qystap, birge kóship júretin. Jyl saıyn eki ret úsh ordanyń túgel bas qosqan jıyndary bolyp turatyn. Qazir Uly júzben atymen baılanysymyz joq. Al Orta júz ben Kishi júz áli de birge bas qosyp, jıyn ótkizip turady. Keıingi jyldarǵy Bulanty boıyndaǵy, Jaıyq boıyndaǵy Ańyraqaı dalasyndaǵy urystarda eki orda bas qosysyp birge aqyldasyp, tize qosysyp birge shaıqasty. Ańyraqaı dalasyndaǵy shaıqastan keıingi sultandar arasyndaǵy yryń-jyryń bolmasa, eki ordanyń halqynyń aýyzy áli de bir, jıyn-asy, toı-tomalaǵy birge ótedi. Buryn jigittiń naǵashysy Uly júz bolsa, qaıyny Orta júz bolyp, kindikten matasyp jatýshy ek. Jaqynda Álim men baıuly eki alshyn bir-birinen qyz alǵan toıda adaı Kóshke bı: «Alashty qoıyp, alshyn degen elim boldy, Qarataý qalyp, Qaraqum degen jerim boldy, arysty qoıyp, rýdan rý qyz alyp, qaryndasym kelin boldy, bul ne degen kerim boldy?» — dep qymyz iship, qyzara bórtip otyrǵan jurttyń esine baıaǵy ótken dáýrendi salyp, bir tolqytyp alǵan-dy. Halqymyzdyń jaıy, mine, osyndaı.

— Han sonda qazaqtardyń ózinen eshqandaı alym-salyq alyp turmaı ma?

— Qazaqtardan daýlaryn sheshkende alatyn handyq, osyndaı soǵym tusyndaǵy sybaǵa, bir jaqqa joryqqa shyǵardaǵy laý, aýylyńnyń ústine kelip qalǵanda berip turatyn qonaqasy bolmasa, jylma-jyl tútin basyna, jan basyna alyp turatyn basybaıly salyǵy joq. Olardyń bas asaý bolyp júrgeni de sondyqtan ǵoı. Árkim óziniń azǵantaı mal-dáýletine, nápaqasyna ıe. Sosyn seniń handyǵyńdy neǵylam, bıligińdi neǵylam dep bet-betine ketetin tentekter de az emes.

— Qazaqtyń sany qazir qaı shamada eken?

— Sol seksen myń úıden asa qoımas.

— Ábilqaıyrdyń qazaq arasyndaǵy bedeli qandaı? Anada elshileri qazaqtardyń bas hany dep edi, sol ras pa? Bas han deıin deseń, qasynda kóship-qonyp júrgen ulysy az ǵoı. Bókenbaı ala kózin jarq etkizip bir buryp qoıdy.

— Qazaqtyń bas hany buryn Túrkistanda otyratyn. Úsh júzdiń bas qosqan jıynyn ótkizip, el basyndaǵy jaǵdaılardy talqyǵa salatyn. Ondaı hannyń sońy — budan on bes jyl buryn ólgen Táýke. Sol Táýke hannan keıin qazaqta ázir Ábilqaıyrdan bedeli asa qoıǵan tóre joq. Ol Táýke hannyń tusynda-aq han atanyp kózge túsken. Qazaqtyń qazirgi hanmyn, sultanmyn dep júrgen tóreleriniń eshqaısysynyń elge Ábilqaıyrdaı eńbegi sińgen emes. Ol úsh arystyń basyn qosqan talaı-talaı irgeli shaıqastardy basqardy. Jońǵar men qalmaqtan abyroı alǵan soǵystardyń bárinde de tizgin sonyń qolynda boldy. Táýke tusynda da qol basqardy. Ony jurt osydan eki jyl buryn aq kıizge kóterip bas sardar saılaǵan. Qazaq ǵaskeri onyń aldyna shyǵa almaıdy. Al tórelerge, sultandarǵa keletin bolsaq, baqqa, taqqa talasý qaı halyqta da bar shyǵar. Ábilqaıyrdyń aqylyn, abyroıyn kóre almaıtyndar qazaqta da bar. Sondaı qyrbaı tórelerdiń azǵyryndy áńgimesiniń qyrsyǵynan da jurt qazir hanǵa toń-torys bolyp júr. Buryn eshqandaı eldiń ıeginiń astynda júrip kórmegen asaý halyq aq patshadan emes, bodan degen sózden qorqyp júr. Biraq qaıda keter deısiń! Erteń aq patshanyń qol astyna qarap, ata dushpannan kek alatyn kún týsa, báribir aldymyzǵa shyǵaryp, tý ustatarymyz basqa eshkim de emes osy Ábilqaıyr bolady.

Tevkelev Bókenbaı batyrdyń onsha aǵyl-tegil aqtaryla qoımaı, bir astaryn qaltarys salyp, salǵyrt sóılep otyrǵanyn ishi sezip, arty suıylyp ketýi múmkin áńgimeniń buıdasynan aıyrylmaı, qaıta-qaıta, suraq qoıyp, shym-shymdap syr tarta bastady.

— Anada Ýfaǵa hazǵan hatynda Batyr sultandy kúıeý balam, Hıýa hany Jolbarysty inim dep edi. Ábilqaıyr mynaý tórelerdiń kóbimen ilik-shatys qoı deımin.

— Batyrdyń nemere qaryndasyn alyp otyrǵan kúıeý balasy ekeni ras. Onyń ústine sultannyń Qaıyp degen balasyna Mamaıdyń boıjetip otyrǵan qyzyn atastyryp súıek jańǵyrtpaq.

Hıýany bılep otyrǵan Jolbarys inisi emes, qudasy. Jolbarystyń qyzy — hannyń ekinshi balasy Eralynyń qalyńdyǵy. Uly júzdi bılep otyrǵan Abdolla balasy Jolbarystyń hannyń týǵan baýyry ekenin álginde aıttym. Qalyń naımandy bıleıtin Kúshik hanmen de qudandalyǵy bar. Ol — Nuraly sultannyń qaıyny. Kúshikpen qudandaly bolsa, onyń inisi Baraqpen de qudandal bolǵany.

Elshi batyrdyń aýyzynan shyqqan ár sózdi kóńiline toqı otyra, onyń bet-álpetin de kóz jazbaı baqty da otyrdy. Baraq pen Kúshik týraly aıtqanda shyqshyt súıegi búlk ete qaldy. Ábilqaıyrǵa jany ashıtyny, jaqsy kóretini baıqalyp tur.

— Batyr, han ekeýińizdiń arańyzda qandaı týysqandyq bar?

— Han naǵashym, anam Quttybıkeniń týǵan aǵasynyń balasy.

— Sonda qalaı bolǵany?

Batyr tabadaǵy shoqty bir kósep qoıyp áńgimege kiristi.

— Qazaqtar atalastyqtan órbıtin týysqandyqty aǵaıyn deıdi, qudandaldyqtan órbıtin týysqandyqty jekjat deıdi. Aǵaıyndyqtan órbigen urpaqty áýlet deıdi, jekjattyqtan órbigen urpaqty juraǵat deıdi. Ózińnen týǵan bala — bel bala, odan týǵan bala — nemere, nemereden — shóbere, shóbereden — shópshek, shópshekten — júrejat, júrejattan — týajat týady. Týajattan áriden tabysatyn aǵaıyn ánsheıin atalas sanalady. Al juraǵatqa qosylatyn mynalar: qyz alysyp, qyz berisken jeriń m qudalaryń, qudanyń áıeli -qudaǵıyń, qudanyń uly — quda balań, qyzy — qudashań. Qazaq quda myń jyldyq, kúıeý júz jyldyq deıdi. Onysy qudandaldyqty el uıytqysyn ustar myqty tirek sanaǵany. Uzatylǵan qyzyńnan týǵan bala m jıeniń, jıennen týǵan bala — jıensharyń, shesheńniń týmalary — naǵashy jurtyń, áıelińniń týmalary — qaıyn jurtyń bolyp esepteledi. Áıelińniń ákesin — qaıyn ata, sheshesin — qaıyn ene, apasyn — qaıyn bıke, aǵasyn — qaıyn aǵa, inisi men sińlisin — baldyz sanaısyń. Al naǵashy jurtyńnyń úlkenin de, kishisin de, áıelin de, erkegin de — naǵashy ata, naǵashy sheshe, naǵashy apa, naǵashy aǵa deı beresiń. Bir kisiniń uldarynan órbigen urpaq bir-birin aǵaıyn atasa, qyzdarynan órbigen urpaq bir-birin bele tutady. Sonda Ábilqaıyr ekeýmiz ata jaǵynan birimiz — tóre, birimiz — qara bop, qyryq qaınasa, sorpamyz qosylmasa da, sheshe jaǵynan bir kisiniń uly men qyzynan taraǵan týǵan naǵashy, jıen bop shyǵamyz.

Tevkelev qansha suńǵyla bolsa da, Bókenbaı batyrdyń myna aıtyp otyrǵan shym-shytyryǵy mıyna birden ornaı qoımaı, qatty qınaldy. Qaıtalap suraýǵa qysyldy. Ne de bolsa, jekjattyq pen týysqandyqtyń álgi bir shym-shytyryq ara jigi onsyzda jumbaq jurtty odan saıyn jumbaqtandyra tústi. Mynaý en dalada bet-betine bytyraı ketken yzǵyndaı jurtty bir-birine qaraılatyp júrgen de han-tóreniń qolyndaǵy bılik emes, áý basta bir ata, bir eneden jaraldyq degen uǵym, tamyrlarynda birdeı aǵyp jatqan ortaq qan, aǵaıyn-jekjattyqtyń qımas kóńili men taýsylmas paryzy ǵana eken. Ol qandaı halyqqa da ultany setinemeı, bir jurt, bir qonysynda beıbit otyrǵanda berekeli dáneker bola bilgenimen, mynandaı el basyna zobalań týǵan qystalań zamandarda tym osaldyq kórsetpes pe eken. Tirshilik kúıttep bet-betine ketken jurttyń týysqandyq kúıttep qaıtadan bastary qosyla qoımaǵy eki talaı-aý! Biraq, Ábilqaıyr han óz maqsatyna jetpek úshin bılik pen óktemdiktiń qyl arqanymen qosa, aǵaıyn-jekjattyqtyń tal jibektiń sýyrtpaǵyndaı názik jelisin de myqtap paıdalanbaqshy eken ǵoı.

Elshiniń kóz aldyna qazaq hanynyń qashan kórseń de, bir qalpynda turatyn sup-sur júzi, tunjyr janary men salyńqy qabaǵy keldi. Bunyń bári buryn oǵan qaıdaǵy joq sumdyqtardy oılap otyrǵan ishmerezdik qana sıaqty kórinýshi edi, endi baıqasa, ishindegi qara qazandaı burq-sarq qaınap jatqan álem-tapyryq kóńilin baıqatqysy kelmegen erekshe bir ustam, sabyr eken ǵoı.

Erteńine Tevkelev meımanyn aýylyna attandyryp salyp, kúndeliginiń jańa paraǵyna «16 dekabr» dep jazyp, Bókenbaı batyrdan túnde estip alǵandaryn qaǵazǵa túsirip otyr edi, Ábilqaıyr han kirip keldi. Tórge shyǵyp otyrǵasyn onsha dilmar bolmasa da, shıraq qımyldap, shıraq sóıleıtin shapshańshyl han kóp sóz buıdaǵa salmaı, kelgen sharýasyn qysqa qaıyrdy. Ol Nuraly sultandy qol astyńdaǵy halqyńmen Reseıdiń qol astyna ót dep aıtýǵa Hıýany bılep otyrǵan Jolbarys hanǵa jibermek eken. Ondaǵy oıy Buqara men Hıýanyń Reseıge baratyn kerýenderin óz ulysynyń ústimen ótkizdirip turý kórinedi.

Tevkelev syz qabaq hannyń bet-aýyzyna bir qarap qoıdy. Sol baıaǵy tunjyrańqy qalpy. «Bunyma qalaı qaraısyń?» — degendeı ún-túnsiz jaýap tosyp otyr. Orys elshisi mynaý sup-sur hannyń búlk etpeı jatqan sazaryńqy betinen ar jaǵyndaǵy astarly oıdyń súrleýin taba almaı biraz daǵdaryp qaldy. Bul tek qazaq ulystary ǵana emes, kórshiles handyqtardy da óz ýysynda ustaýdan ket ári emes eken-aý! Basty kún kórisi saýda bolyp esepteletin Buqara men Hıýanyń ersili-qarsyly shubyryp jatar shubar ala kerýeniniń noqtasynan ózi ustaıtyn bolsa, ar jaǵynda aq saraılaryna kirip, taqtaryna minbegen nesi qaldy? Aq patshanyń aıbarymen qorqytyp jońǵardan basqa jurttyń báriniń tizginin bir ýysyna jıyp almaq qoı. Jońǵar bunymen sosyn sóılesip kórsin! Mynaý aıdaladaǵy alaqandaı oqshaý teńizdiń bir ýys shalǵaı túbegine tyǵylyp, bas saýǵalap otyrǵan kishkene bıleýshiniń dámesi qandaı úlken! Bet-aýyzynda eshqandaı qysylý-qymtyrylý joq. Tas túıin. Sál jaǵdaı týdy-aq, álgi oıyn júzege asyryp shyǵa keletinine kúmándanbasań da bolatyndaı. Netken julyn jutqan jan! Aq patsha sharapatyna alsa, erteń-aq mynaý qıqar qazaqtardy aq semserdiń ushymen óz baýyryna qýyp tyqpaq, búgin bazaryna jolatpaı otyrǵan Hıýa men Buqardy da muryndyqtap almaq. Ar jaǵynda jońǵardyń da julynyna jarmasyp, Jaıyq pen Altaı eki ortaǵa eki borbaıyn sozyp sap, alshysynan túsip jatyp almaq. Sonda Reseıge aq patshadan keıingi eń iri bıleýshi ózi bolyp shyǵa kelmeı me! Oǵan Rossıa da, qazaqtyń aýyzbirligi de, jońǵardyń jeńilgeni de, Hıýa men Buqardyń saýdasynyń gúrlep óskeni de — tek sol úshin, astyndaǵy taqtyń bıikteı, óz qolyndaǵy bıliktiń úlkeıe túsýi úshin ǵana kerek! Netken batyldyq! Aı taqyrda otyryp, tas qorǵannyń ishindegi altyn taqtan dámetý, bir qaraǵanda, eserlik sıaqty! Biraq mynaý qyr muryn, ashań óń, suńǵaq boıly dala sultanynyń tal boıynda ne eserlikten, ne ańqaýlyqtan sál juqanaq taba almaısyń! Shynynda da aq patsha erteń Ábilqaıyrdy kúlli qazaq jurtynyń bas hany dep tanysa, álgi oılaryn júzege asyrý da tap onsha qıynǵa túse qoımas. Shyǵys bıleýshisiniń jymysqy oıyna orys zeńbireginiń kúrkiri qosylǵanda, myna dalada talaı nárse isteýge bolady. Ábilqaıyrdyń da oılap otyrǵany osy. Áli aq patshanyń sharapatyna, senimine ıe bolmaı jatyp, tek óz ordasyna orys elshisiniń kelgeniniń ózin paıdalanyp, qońsyqara qalpaq, hıýa jurttaryna yqpalyn nyǵaıtyp ala qoımaqshy. Mundaı túp nıetin bilip qalǵan kúnde erteń patsha saraıy qalaı qarar eken? Aq patshanyń mańynda ózine teń keletin kúshti bıleýshiniń bolǵanyn jaqtyrmaıtyny belgili. Al, endi qol astyndaǵy bıleýshilerdiń ondaı ásire dámelerin aıamasy sózsiz. Aı, sultanym-aı, myna qalpyńmen seniń erteń aq patshanyń qol astynda da aıdaryńnan jel ese qoımas túri bar ǵoı! Oǵan sendeı órkókirek, baqqumar, pysyq baǵynyshty emes, qoı aýzynan shóp almaıtyn, qudaı men aq patsha qatar kele jatsa, aldymen aq patshaǵa bórkin alatyn, aıtqanyn eki etpeıtin salpy etek, salyńqy ıin momyn bıleýshi kerek-aý! Aq patshaǵa ulysyńnyń bas bostandyǵyn berdiń eken, oıyńnyń da tizginin ustatqanyń jón edi ǵoı. Onsyz taǵy da sol eki qoshqardyń basy bir tabaqqa syımaıdynyń kebin kıesińder ǵoı. Já, ony ázir seniń bilmeı-aq qoıǵanyń jaqsy. Bul úshin seniń ázir osal emes, osylaı myqty bolǵanyń kerek. Seniń osylaı bireýden aılańdy asyryp, bireýdi aıbynyńmen yqtyryp, bunyń temir sandyǵyndaǵy sary ala qaǵazdaǵy shatpaq-shımaı jazýlardyń sanyn kóbeıtip bergeniń kerek. Sosyn senimen qalaı sóılesetinin aq patsha ózi sheshe jatar. Dál qazir mynaý taýdaı talabyńdy toıtaryp tastaýǵa bolmaıdy. Biraq, quptaımyn dep te aıtýǵa bolmaıdy. Eger aýyzymnan ǵaıyptan taıyp ondaı sóz shyǵa qalsa, sen osyny qaǵazǵa túsirip, qolhat ber deýden de taıynbassyń. Qolyńa ondaı qaǵaz tússe, erteń onymen ne isteıtinińdi kim bilgen! Sondyqtan da seniń myna úmitińniń kózine birjola sý quımaǵanmen, ázirge tejeı turýǵa týra keler. Ol úshin qandaı syltaý oılap tapsam eken. Jaraıdy, sen qýlyq oılaǵanda men nege oılamaımyn! Sen ózińe kerek jyly-jumsaqqa osy kúnnen qolyńdy batyryńqylap qoıǵyń kelse, ondaı oı mende de joq emes!

Kóz aldyna anada Ýfadan kele jatqanda kórgen bir jeri keldi. Jaıyq pen Or ózeni qosylatyn kishkentaı asha túbektiń eki jaǵy sý eken de, bir jaǵy taý eken. Sony kórgende Tevkelevtiń kózi shoqtaı jaınap qoıa bergen. Biraq, kóńiline ne qashqanyn qasyndaǵy bashqurttar bilip qalmasyn dep otyz tisin birdeı tistenip, dymy ishinde bolǵan. Bir Ýfanyń ózin aýyrsynyp, áli kúnge týlap kele jatqan bashqurttar munyń álgi oıyn bilip qalsa, bir butanyń túbinde ózderi-aq baýyzdap ketýi ǵajap emes edi.

Qazir de Tevkelev ońasha úıde ekeýdi-ekeý otyrsa da jan-jaǵyna alaqtap bir qarap aldy.

— Qazaq dalasy arqyly saýda-sattyq jasaý dál qazir biz úshin onsha senimdi emes, — dep bastady áńgimesin Tevkelev. — Kez kelgen soıyl ustaǵan sodyrdyń sońynda júrgen mynandaı kóp tentektiń ortasyna qandaı júregine jún baılaǵan saýdager kelsin. Odan olar da, siz de abyroı taba almaısyz. Áýeli myna halyqty óz hanynyń degenine júretindeı qyp tártipke kóndirip alaıyq. Anada kele jatyp kórdim, Or ózeniniń Jaıyqqa quıatyn saǵasy naǵyz qorǵanys qala salýǵa taptyrmaıtyn jer eken. Siz uly mártebeli ımperator aǵzamnan sol araǵa bekinis qala salyp ber dep surańyz. Sol shahardan ózińizge qora-jaı salyp ap, ylǵı sonda qystap, qasyńyzǵa ár rýdan kezek-kezek bir-bir bı, qazy ustap otyrar bolsańyz, qol astyńyzdaǵy halqyńyz da degenińizden shyǵa almaıdy. Basyńyzǵa qater tónse, orys qarýy óz panasyna alady. Áne, álgi aıtqan saýda-sattyqty da sonda órkendetýge bolady.

Elshiniń myna sózin estigende hannyń qıylǵan qara murty jyltyrap qoıa berdi. Shamasy, Tevkelev onyń kókireginde kópten jatqan qyzyl qurttyń tóbesinen dál tússe kerek.

— Myna sózińizdiń jany bar eken. Buǵan bıler de kóp qarsy bola qoımas. Degenmen, úmitsiz shaıtan degen ǵoı. Nuraly Hıýaǵa júremin dep jınalyp qalyp edi, baryp qaıtsyn.

Han úıden kóńildenip shyqty. Qolymdaǵy qyl tizgindi orystyń tas qorǵanynyń ishinde jaıly tósekte jaıǵasyp otyryp alyp, qos aýyz qara myltyqtyń kók súńgisine shıe baılap tastar bolsam, qaı qazaq qyńq ete alady. Qyńq etse, áýmeser asaýlardyń kók jelkesinen kók ala tútindi burq etkizbeı me...

Tevkelev te masattanyp qaldy. Qazaq jeriniń shekarasynan áskerı qamal salý máselesin op-ońaı sheship aldy. Qajet deseńiz, bul Syrtqy ister kollegıasynyń da oıynda bolmaǵan sharýa.

Nuraly sultan 19 dekabr kúni Hıýaǵa attanyp ketipti.

Ábilqaıyrdyń álgi habaryn estidi me, joq oıyna bir oı qashty ma eken, dekabrdiń jıyrma tórti kúni, keshqurym ala kóbeńde Bókenbaı batyr kirip keldi. Burynǵysyndaı emes qabaǵy salbyrap tunjyraı kirdi. Tórge shyqqasyn da biraz túnerip otyryp baryp sóz bastady.

— Mámbet myrza, mynaý pátýasyz jurt jigerimdi ábden qum qylyp bitti. El shetine jaý keledi-aq: «Oıbaı batyr, qaıtemiz», — dep qaýmalaı ketedi. Al, artynan sál tynyshtyq ornady-aq, keshegi eńkek bastary aıaq astynan shalqaıyp shyǵa keledi. Solardyń aıtqanyn tyńdaımyn dep, keshegi qontaıshymen shaıqasta tórt birdeı baýyrymnan aıyryldym. Buryn da bireý birdeńe dese, eki etegi dalaqtap shaba jóneletin jel ókpe halyq edi. Endi mynaý Ábilqaıyr hannyń aq patshaǵa bodan bolam degen habaryn estigeli jaldaryna qol apartpaı taıraqtap ketti. Aq patshamen aıbyn salystyrǵylary keledi. Osy bir dıýana jurtpen alysa-alysa qajydym.

Endi ortalarynan birjola ketip, óz aldyma bir tynysh ómir súreıin dep edim. Bostan júrip bastaryna múıiz shyqsyn. Aq patshanyń qol astynda bolam dep, osylardan irgemdi túpkilikti ajyratyp ketsem, aldıar taqsyr maǵan Jaıyq boıynan qonys berer me eken?

Tevkelev, qapelimde, ne derin bilmeı qaldy. Biraq, ákki neme Bókenbaı batyrdyń baıaǵydan beri bul degende nege eki etek bolyp júrgenine endi túsineıin dedi. Alaıda, Bókenbaı bundaı sózdi buryn aıtpaı, keıinirek aıtpaı, búgin nege aıtyp otyr? Áldebir kúni kúlik, bir kúni búlik bolyp otyratyn qazaq arasynda taǵy da bir shataq shyqqany ma...

— Bul qolqańyzdy barǵan boıda aq patshanyń qulaǵyna salaıyn, — dedi.

Batyrdyń munshama túnerip kelgenine qaraǵanda qazaq arasy burynǵydan da beter irı-tirı bop ketti me eken dep oılaǵan Tevkelev, ondaı jaǵdaıda óz basyna tónetin qaýipten tek osy Bókenbaı qusaǵan kisilerdiń eteginen myqtap ustaǵanda ǵana aman qutyla alaryn sezdi. Onyń aq patshaǵa artyp otyrǵan álgindeı úmitin odan saıyn órshite túskendi jón kórdi.

— Patsha aǵzam mynandaı qıyn-qystaý kezde kórsetken qyzmetińizdi óte joǵary baǵalap, sizdiń qandaı qolqańyzǵa da aıyryqsha mán beretinine meniń senimim kámil.

Batyr kóńildeneıin dedi.

— Eger mynaý bizge qarsy bolyp júrgen qıqarlar bul týlaǵandaryn qoımasa, aq patsha maǵan bashqurttar men Jaıyq kazaktarynan kómek berse, men qazaq ordasyn eki jyldyń ishinde-aq qylyshtyń júzimen, naızanyń ushymen Reseıdiń qol astyna baǵyndyryp berer em.

— Mine, bul oıyńyz óte durys. Buny estise, aq patshanyń da qýanary sózsiz. Sondyqtan da, batyr, qazaq jurty baǵynsyn meıli, baǵynbasyn meıli, óz basyńyzdyń uly ımperator aǵzamǵa aqtyq qanyńyz qalǵansha adal qyzmet etetinińizge qaıtara ant berińiz. Oǵan kúıeý balańyz ben inińizdi, Ábilqaıyr handy da kóndirińiz. Ol qylyqtaryńyz erteń qazaq jurty Reseıge túgel baǵynǵan kúnde de aq patshanyń senderge bylaıǵy shonjarlardan ózgesherek qaraýyna jaǵdaı jasaıdy.

Eki ıyǵy túsip tunjyrap kelgen Bókenbaı qýanyp attandy. Tevkelev te mynaý jańa qatqan solqyldaq muzdyń ústinde turǵandaı dúdamal jaǵdaıda sál de bolsa, úmit sáýlesin kórgendeı bolyp kóńildenip qaldy. Biraq, batyrdyń munsha nege unjyrǵasy túsip ketkenine túsine almady. Álde Orta júzge ketken elshilerden jaısyz habar estidi me eken...

Ári-sári bop qalǵan Tevkelev taǵy da aınalaǵa qulaq túrdi. Eshteńe estile qoımady. Bir kúni tańerteń arsalańdap jetip kelgen hannyń tóleńgitiniń aýyzyna ańtaryla qarady. Biraq, o da: «Han qyz uzatar toıǵa shaqyryp jatyr», — degennen basqa bóten habar aıtqan joq. Toı ústinde de árkimniń aýyzyn baqty da otyrdy. Onda da ersi eshteńe baıqaı almady. Úıine kelgen soń kúndeligine: «Dekabrdiń jıyrma ekisi kúni Ábilqaıyr han nemere qaryndasyn Batyr sultannyń balasy Qaıyp hanǵa uzatty, ózin jaqtaıtyn rý basylary jıylǵan bul toıǵa ol Tevkelevti de shaqyrdy, onda bıeniń sútiniń ashymalynan basqa eshqandaı ishimdik, týralǵan etten basqa eshqandaı tamaq bolǵan joq, etti olar qasyqpen emes, qolmen jedi, Tevkelev olardyń arasynda úsh saǵattaı bolyp, qosyna qaıtyp ketti», — degennen basqa jazatyn eshteńe taba almady.

Biraq, júregi óz-ózinen alaburtyp tynshyr emes. Bunysynyń qýanyshqa ne qorqynyshqa kórinerin bile almaı dal boldy.

Dekabrdiń jıyrma besi kúni Sámeke hanǵa ketken elshiler keldi. Astaryndaǵy attaryn aıamaı-aq sabyltqandary kórinip tur. Ánsheıinde aıshylyq jol júretin jerge aınalasy on kúnde baryp kelipti. Sámeke hannyń ordasyna dekabrdiń on toǵyzy kúni jetipti.

Taımas:

— Ardaqty han, Tevkelev myrza sizge aıryqsha sálem aıtty. Jer alys, qystyń kózi qyraý bolyp ózi kele almaǵanyna kóp-kóp keshirim suraıdy, — degen eken, han:

— Onysyna kóp-kóp raqmet. Elshi myrzaǵa eshqandaı ókpem joq. Uly ımperator aǵzamnyń atynan kelip otyrǵan aqjoltaı elshige ózim baryp sálem bersem de bolatyn edi. Biraq, el aldymen ebelek ushady dep, eshqaısymyzdyń aldymyzdan ótpeı, mundaı mańyzdy isti jurttan jasyryp, ury qylǵandaı ońasha istegen Ábilqaıyr hanǵa ókpem qara qazandaı. Sondyqtan da barmaı qaldym. Taımas myrza, elshi myrza qystyń kózi qyraý bolǵasyn kele almady degeniń de jáı ánsheıin áńgime ekenin bilip otyrmyn. Mámbet myrza Ýfadan alyp shyqqan kóliginiń bárinen aıyrylyp qalyp qur taqym otyrsa, ıttiń ólgen jerine qaıdan kele alsyn.

Aqyldaspaı istegen asyǵys sharýanyń arty ońýshy ma edi! Eger elshilik kúlli qazaq halqynyń aqyldasyp-maquldasqan qalaýymen kelgen bolsa, ondaı jaǵdaıǵa dýshar bolar ma edi! Endi, mine bárin qoıǵanda Mámbet myrzanyń óz qara basyna qaýip tónip turǵan joq pa! Ábilqaıyrdyń bárimizden joly úlken ekeni ras. Biraq, ol úshin emes, patsha aldıardyń arýaǵyn syılaǵandyqtan álgi ókpemdi umytyp, Reseıdiń qol astyna ótýge ant bereıin. Ábilqaıyrdyń aıtqanyn istep otyr dep oılap qalmańdar, ózimniń adal kóńilim osy, — depti.

Sol boıda ant qaǵazyna mórin basyp, jyl saıyn Moskvaǵa óz adamdaryn jiberip, eki myń túlki, myń qarsaq jasaq tólep turatynyn, biraq amanat bere almaıtynyn aıtyp hat jazyp beripti. Erteńine Qudaınazar men Taımasty shaqyryp alyp, qoldaryna uly ımperator aǵzamnyń atyna jazylǵan hatty ustatyp:

— Maı aıynda búkil Orta júz bas qosqan jıyn bolady. Oǵan barlyq ulystyń bas kótererleri keledi. Tevkelev myrzany soǵan shaqyramyz. Oǵan deıin de qarap jatpaspyz. Bılermen, batyrlarmen jeke-jeke seılesermin, — dedi.

Taımas Sámeke han, Baraq sultan, Ábilmámbet sultan jáne bir Jánibek batyr degen bedeldi adamnyń alty myń áskermen qontaıshyǵa qarsy joryqqa shyqqaly jatqanyn aıtyp keldi.

Elshilerdiń habaryna Tevkelev qýanǵanmen, Ábilqaıyr qýana qoımady. Sámeke bárin bilip, bárin estip otyrǵan boldy. Endeshe Kishi júzdegi mynaý búlinshilikke kúlli Jádik tuqymy túgel aralasyp otyrǵany! Barǵan elshilerge jaýabynyń dál bulaı daıyn turǵany da kisi tiksinetin jáıt eken. Orys elshisi men bunyń sálemi ol úshin tóbeden túskendeı tóten oqıǵa bolmady. Bárine de aldyn-ala saqadaı-saı otyrǵan boldy. Endeshe, onyń myna haty da, Batyrdyń anada kelip ant bere salǵany da ánsheıin shyǵaryp salma áńgime eken. İshterin bere qoımapty. «Aqyldaspaı istegen sharýanyń arty ońýshy ma edi! Mámbet myrzanyń óz qara basyna qaýip tónip turǵan joq pa!» — degen sózder de tegin aıtyla salmaǵan. Bunyń artynda bir zili tur. Olar aq patshanyń aldynda ant bergen paryzdarynan qutyldy. Biraq, el arasyna iritki salýdan, elshige qastandyq jasaýdan tyıylmaıdy. Qaıta obal-saýabyn Ábilqaıyr kóteretin bolǵasyn, burynǵydan beter kúsheıte túsýi múmkin. «Biz óz antymyzdy berdik. Kishi júzdegi oqıǵalarǵa eshqandaı aralasymyz joq», — dep erteń aýyzdaryn qý shóppen súrtip shyǵa kelmek.

Ábilqaıyrdyń anadaǵydan beri arqasynan taý túskendeı bolyp júrgen boıy qaıtadan aýyrlaıyn dedi. Qarsylastarynyń birazdan beri siltideı tynyp qalǵanynan da endi seskeneıin dedi. Sámeke Qudaınazar men Taımasty attandyryp salǵan boıda olarǵa da kisi shaptyrǵan shyǵar. Aman bolsa, endi bir-eki kúnde Batyrdyń ulysynan da bir habar kelmes deısiń be? Endeshe, ol jýyqta munyń aýylyndaǵy qalyńdyqtaryn alyp ketýge nege asyqty? Bul anada ant bergesin, endi barar jer, basar taýy qalmaǵasyn, orys elshisi men munyń júzin birjolata jylytyp alǵysy keldi ǵoı dep oılap edi. Olaı bolmaı shyqty ǵoı. Sonda bulardyń ne oılaǵandary bar.

Han taǵy da tún balasy tóńbekship shyǵatyn boldy. Súıtip júrgende saý etip shekti aýylynyń bıleri jetip keldi. Aq ordanyń keregesinen kóz tastamaı tizile jaıǵasyp alǵasyn:

— Orys elshisimen birer aýyz sózimiz bar edi. Shaqyryp bermeısiń be? — dedi.

Han mynaý aıaq astynan saý ete qalǵan toptyń birdeńege qıtyqtanyp kelip otyrǵanyn baıqady.

— Elshi shaqyrtylady ǵoı, qaıda keter deısiń? Aldymen ondaǵy sharýalaryńyzdy aıtyńdar, — dedi.

Aı mańdaı, torsyq sheke, býryl saqal Jantýma bı sóz bastady. Tostaǵan kóz kórikti kisi saqyrlaǵan sary aıazda júrip kelgendikten be, álde ashý býyp otyr ma tula boıyndaǵy bar qany betine shaýyp kúreńitip apty.

— Ábilqaıyr, byltyr osy ýaqytta Bekbolatty tórt jigit serigimen Tobyl shaharyna óziń attandyrdyń. Sodan beri olar ushty-kúıli joq. Myna noǵaıyńnan óziń bir habaryn shyǵaryp bere me dep, áne tostyq, mine tostyq. Aýyzdaryna sý toltyryp qoıǵandaı ne álgi shoqynshyǵyń úndemeıdi, ne óziń úndemeısiń. Endi, mine, sol jigitterdiń taǵdyryn elshisisymaǵynyń óz aýzynan estıik dep kelip otyrmyz.

Ábilqaıyr Báıbekti shaqyryp, Tevkelevke jumsady. Elshi esikten attar-attamastan-aq úı ishinde otyrǵandar ala kózderimen ata qarap, birinen soń biri kımeleı sóılep, jan alqymǵa alyp berdi.

— Osynda kelgen keıbir orystar elderine qazaqtardy jerden alyp, jerge salyp jamandap baratyn kórinedi. Ondaılar aq patshanyń aldynda óziniń básin asyrý úshin: «Oıbaı, ol jaqta kórmegen qorlyǵymyz joq. Dúnıe-múlkimizdi tonap aldy. Ózimizdi tutqyn qylyp qamap qoıdy», — dep bósedi deıdi. Mine, kelgenińizge úsh aıdaı ýaqyt bop qalypty. Ólgen-jitken eshteńeńiz joq qoı. Al, ana jaqtaǵy ákimderińiz sizderdiń sondaı ǵaıbat sózderińizge senip, bizdiń adamdarymyzdy jazyqsyz ustap alyp jibermeı jatyr. Byltyr osy ýaqytta qasynda tórt kisi joldasymen Tobyl qalasyna ketken Bekbolat degen elshimizden áli kúnge habar joq. Óli-tirisin bile almaı otyrmyz. Sizdi bul jaqqa jumsaǵanda bastyqtaryńyz ol jaıynda eshteńe demedi me?

Tevkelev mynaý ejireńdegen qazaqtardy daýlasyp jeńe almasyn bildi. Sondyqtan da óz basyn arashalaı sóıledi.

— Reseıde elshige qysym kórsetý, onyń dúnıe-múlkin tonap alyp, basyna qaýip-qater tóndirý sıaqty buzaqy qylyq eshqashan oryn alyp kórgen emes. Ondaı bassyzdyqqa bolashaqta da jol berilmeıdi. Al Bekbolat elshiniń Tobyl qalasynan nege qaıtarylmaı otyrǵanynan men atymen habarsyzbyn. Tipti Reseıde qazaqtyń ondaı elshisi júr dep te estigen emespin. Sondyqtan da bul máselege meniń eshqandaı aralasym joǵy óz-ózinen túsinikti. Al, byltyr ketken elshiniń bıylǵa deıin oralmaı qoıýyna keletin bolsaq, árıne, bul arada bir gáp bar. Shamasy, orys ákimderine elshi attandyryp, olardyń aman-esen oralyp kelgenin kútpeı, patshaǵa baǵynyshty ulystarǵa jortýyl jasap, maldaryn, adamdaryn alyp ketetin shyǵarsyńdar. Sosyn olar, árıne sizderden barǵan kisilerdi barymtalap áketken mal-múlik pen tutqyndardy qaıtarǵansha amanat qyp ustaı turýǵa eriksiz májbúr bolady. Túptep kelgende, áýelden ózderińniń túpteriń shıki. Áıtpese, orys ákimshiligi tynysh elge ózdiginen urynbaıdy. Biraq Bekbolatqa bola ýaıym jemeńder. Orys úkimeti qolyndaǵy amanatqa tutqyn dep qaramaıdy. Jumys istetpeıdi, zorlyq-zombylyq kórsetpeıdi. Barlyq jaıyn jasaıdy. Men senderge Bekbolatty Reseıge barǵan boıda bosattyryp jibertkizem dep ýáde bere alam.

Eshkim eshteńe deı almaı qaldy. Jurttyń myna minezine rıza bolmaǵan bir bı:

— Senderde Sham myrzanyń balasy Shámambet bı tutqynda jatyr. Ony da bosattyryp bere alasyz ba? — dep surady.

— Aldymen, onyń nege tutqyndalǵanyn bilý kerek. Tutqyndardyń bosatylý-bosatylmaýy da óz qoldaryńdaǵy nárse. Uly ımperatrısa aǵzamǵa óz erikterińizben baǵynyp, óz ulystaryńyzdaǵy orys baǵynyshtylaryn túgel qaıtaryp berseńder, Reseı de ózindegi qazaq tutqyndaryn túgel elderine qaıtarady.

— Qunyn tólemese, jurt qolyndaǵy qulynan tiride aıyrylar ma? — dedi álginde ǵana suraq bergen bı. Tevkelev ıyǵyn qıqańdatty.

— Elshi myrza, siz bossyz, — dedi Ábilqaıyr. Elshi qosyna ketkesin han:

— Mámbet myrzanyń jaýaptaryn óz qulaqtaryńnan estidińder ǵoı. Reseıdegi tutqyndar aman qaıtsyn deseńder, bularǵa qol tıgizýge bolmaıdy, — dedi.

Bıler sol tunjyraǵan qalyptary atqa qondy. Qys yzǵary ábden qaıratyna minip apty. Kún taǵy da sýyta túsedi degendeı aspan tym shaǵyrmaqtanyp ketken eken.

Jal asyp aýyl-aýyldaryna tarap bara jatqan bılerdiń sońynan qarap turǵan Ábilqaıyrdyń ishi óz-ózinen qaltyrap qoıa berdi. «Bular, árıne, teginnen-tegin kelgen joq. Bekbolat ta jáı ánsheıin syltaý. İlik izdep kelip edi, taba almady. Biraq búgin tappaǵanmen, bir kúni tabady ǵoı», — dep oılady ol.

Tevkelev jýrnalyn ashyp, osynda kelgeli ne jazǵanyn qaıta bir qarap shyqty. Netken shyrǵalań jol, shytyrman oqıǵalar, shataq jurt edi! Biraq, áıteýir, kóńilge medet eteri -qazaqtyń eki arysynyń hany ant beripti. Qaraqalpaq jurtynyń da aq patshaǵa bergen anty men sálem haty bar. Osydan úsh aı buryn ant almaqty bylaı qoıǵanda baıtal túgili bas qaıǵy bola jazdap edi ǵoı. Ýfadan shyqqandaǵy eki júz at, on eki túıeniń orynyn sıpap qaldy. Eki arba dúnıeden jarty arbadaı birdeńe qaldy. Biraq onyń esesine mynaý sary ala qaǵazǵa túsken kúıelesh tańbalar bar. Sol — munyń erteń elge oralǵanda aldyna ustap barar bet júzdigi.

Súıtip 1731 jyl da ótip barady. Endi bir-eki kúnde jańa 1732 jyl keledi. Aq patshanyń elshiligi ony mynaý jyp-jylmaǵaı qar basyp jatqan qazaq dalasynda qarsy alady.

Qaratúptiń úsh jaǵy jazda — ókirgen teńiz, qysta — eńiregen muz. Tek bir jaǵynda ǵana qurlyqtan keler tar sańylaý jol bar. Onyń aýzynda qazir Eset batyrdyń qol astyndaǵy tama aýyldary otyr. Azý tisterin syqyr-saqyr qaıraǵan qarsylastarynan qaımyqqan Ábilqaıyr bıyl qystaqqa bul arany ádeıi tańdap alǵandaı.

Elshilik pen han ordanyń otyrǵan jeri — jan-jaqtaryn tyrbyq butalar ósken qara buırattar qorshaǵan eki egiz shuqyr oı. Soldattar men bashqurttardyń úıden shyǵa kelseń, kúlińniń basyna kókjıek shógip shatqan mynaý tyǵyryq tar qamashaýdan ara-tura qatty qamyǵyp ketetinderi bar. Ondaıda olar jaǵalaı jal-jaldyń basyna shyǵyp tóńirekke kóz salady. Zınovev pen Pısarev áldebir yldyrmaq-shyldyrmaqtaryn alyp jer sholady. Kórgenderin qaǵazǵa syzady. Anadaıdan qylt etken qara kórinse boldy, aspaptarynyń bárin qazaqtardyń baıtaba qaptaryna sala sap, tomar shaýyp, otyn alyp júrgen bola salady. Álgi qaraıǵan kókjıekten qaıta quryǵasyn baryp, óz sharýalaryna qaıta kirisedi. Elshilik adamdary sol ekeýine erip kómek berýge áýes. Bári de basyr bolyp otyra bermeı taza aýaǵa shyǵyp, jaryq jalǵanǵa qumardan shyqqansha qarap alǵylary keledi.

Sondaǵy kóretinderi — sol baıaǵy shetsiz-sheksiz keńistik. Qarasań — kózińdi qajytar, oılasań — kóńilińdi qajytar tuldyr dala. Kóz ushynda — siresip qatyp qalǵan shalqar aıdyn. Alataǵanaq appaq sordaı surqaı. Mynaý bir jeri qar, bir jeri qara ala shabyr dala sol bir ulan-asyr keńistikke baryp ustasyp jatyr.

Ashyq dalanyń yzǵyryq jelinen ala qanshyq borasyn borap álginde ǵana túsken álsiz izińdi jyp-jyldam, jym-jylas qyp shyǵarady. Mynandaı tuldyr keńistiktiń iz ataýlyǵa, belgi ataýlyǵa, turaqtylyq pen baıandylyq ataýlyǵa áýelden-aq juldyzy qarsy bolsa kerek. Keshe úıilip kúrtik jatqan jer búgin jyp-jylmaǵaı taqyr. Keshe dyńyldap qatqaq jatqan jer búgin belsheńnen kirip keter kúrtik.

Jan-jaǵyń óz-ózinen jıralańdaı qozǵalyp, myń-myń jylan jarysa jorǵalap kele jatqandaı bir óńkeı, bir qalyp qımyl-qybyr. Shalqyǵan dala áldebir qudiret appaq qyp sút tógip, aq shalap qyp jibergen jaıaý borasyn bilem-bilem maıda tolqyndar sıaqty. Keıde ózińdi osyndaı aq saýmaldanyp jatqan aıdyn teńiz tórinde daýylǵa ushyrap, bir elsiz araldan kelip shyqqan beıbaq teńizshideı sezinesiń. Shalqar muhıtqa qaıta shyǵyp sharlaı júrip keteıin deseń — astyńdaǵy kemeń kúl-talqany shyǵyp kúıregen. Ár tań saıyn bir orynynan atyp, ár kesh saıyn bir orynynan batatyn kún kózinen basqa mynaý tuldyr ýaqyttyń qanshasy ótip, qanshasy qalǵanyn ólsheıtin mólsheriń de joq, mynaý tuldyr keńistiktiń qaı jerinde júrip, qaı jerinde turǵanyńdy baıqaıtyn baǵdaryń da joq. Erteli-kesh eseńgirep sol kúnge qaraısyń. Erteńińniń ne bolatynyn sol aıtyp, sol sezdiretindeı. Biraq, ol neme eshteńe de ańǵartpaıdy. Kúlimdep atady, kúlimdep batady. Aıar kisiniń betine qaraǵandaı odan da kóńiliń qalady eken.

Bulardyń jaǵdaıynyń sol paqyrana teńizshilerden nesi artyq! Mynaý qansha bilgiń kep, túsingiń kep úńilgen saıyn qymtana, qupıalana túsetin syz qabaq bóten jurttyń kún saıyn jumbaq tartyp bara jatqan shytyrman qylyqtary abaısyz attap bastyń-aq, qurdymnan bir-aq shyǵaratyn ógeı muhıttan kem tuńǵıyq, kem qaterli me...

Mine, kún saıyn kókjıekke tesilip, úmit jelkenin izdegenderine úsh aıdyń júzi aýypty. Sol baıaǵy neǵaıbyl men dúdamaldan basqa eshteńe kóre almaı keledi. Qasyndaǵy orys soldattary men kazaktardyń saqaldary qaýǵadaı bop ósip ketipti. Bashqurttardyń shegir kózderi úńireıip inge kirip alǵan. Tevkelev qazaqtardyń yzy-qıqy ıtjyǵys tirshiliginiń syryna qanyǵam dep, serikteriniń de ne kúıde júrgenine kóp mán bere qoımapty. Onyń mundaıdaǵy bas aqylshysy Taımas edi. Sony shaqyryp aldy.

— Erteń ǵoı jańa jyl! Orys adamyna qazir kók shyrshanyń túbinde shaıyr ısin qunyǵa jutyp, qyzara bórtip dýyldasyp otyrǵannan asqan raqat joq. Petr patsha soǵan úıretpep pe edi. Káni, jigitterdiń bir kóńilin kóterelik. Áıtpese, bári sý tımeı ylǵal bop, unjyrǵalary túsip ketipti ǵoı.

Iýmash Esettiń aýylyna ketti. Jańa jyldyń aldynda taı jyqtyryp, qoı úıttirip ákelmek. Taımas qalǵan-qutqan shıshalardy sanap shyqty. Eki kespek samogonnyń aýzy ashylmapty. Tevkelevtiń myna sharýanyń arty qaıyrly bop jatsa, qazaq shonjarlaryn shaqyryp dám tatyram ba dep júrgen bir sandyq qymbat sharaby bar. Ýfa voevodasynan jalynyp-jalpaıyp ázer alǵan fransýz shampany. Kilti óz qaltasynda. Úmitsiz shaıtan degen ǵoı. Asyl sandyqqa áli eshkimdi jolatqan emes.

Soldattar jan-jaqtaǵy qumaq buırattardy aralap júrip kisi boıynan asatyn sekseýil taýyp ákeldi. Oǵan úsh-tórt kúpini sógip, ishindegi maqtasyn alyp, maıdalap tútip, sıdıǵan butalarǵa up-ulpa aqsha qar qyp ildi. Qostaǵy temir-tersektiń bárinen oıynshyq jasaldy. Mundaı sharýaǵa buty qısaıyp júrip Sergeı Kostúkov sheber eken. Qaýǵa saqal Sapaevty Aıaz ata qyp kıindirip álek. Sapaevtyń kókiregine túsken jıren saqalyn jasyrý úshin jarty qap maqta jumsaldy. Nasybaı atsa, tanaýy jybyrlap, tynysh tura almaıtyn neme tańq etip túshkirip qalǵan saıyn, ólip-talyp zorǵa jasalǵan saqal-murt bet-betine ushyp ketedi. Qar hanshaıym bolýǵa Sergeı Kostúkovtan basqa eshkim kelispedi. Malyntyp aq kóılek, aq qalpaq kıgende uzyn tura jigit ájeptarqy birdeńe bolyp shyǵa keldi. Qyljaqbas Sapaevtyń qudaıy berdi de qaldy.

— Mynandaı qalyńdyqtyń bireýi erinine, bireýi etegine jabysar eki kúıeý taýyp bermeseń, ómir boıy pushpaǵy qanamaı ótkeni ǵoı, — dep edi kópten beri úılerin kórmeı, oshaq basy tirshilikti saǵynyp júrgen jigitter kózderinen jas aqqansha kúldi.

Erteń jańa jyl kúni elshilik qosy tań atqansha dýmandatyp shyqty. Orystardyń toıyn kórýge kelgen Eset aýylynyń, han aýylynyń adamdary mynaý ústi-ústine qarqyldap kúlip, aýzy jabylmaıtyn adamdarǵa qaıran qalysty. Ásirese, appaq qap arqalap, aq kıim kıip shyqqan qaýǵa saqal shaldyń saqılyǵyna qatty tánti boldy. Úılerinde qalǵan balalarynyń attaryn atap barǵan saıyn, bir ýys shaqpaq qant pen tátti nandy ustata salady.

Ánsheıinde tústeri sýyq elshilik adamdary dastarqan basynda qandaı kóńildi! Áne bir kók shólmekten sylq-sylq quıylyp jatqan móldir sýdyń múńkigen ıisinen mańyna ashyp ketken qymyran ishkendeı ashyrqansa ne deısiń! Tartyp salady da, judyryqtaryn bir ıiskep, shylqyǵan qyzyl qýyrdaqqa bas salady.

Elshi tún ortalaı bere:

— Al, jańa jyl! — dep edi.

Bári órt tıgendeı aıqaılap-uıqaılap oryndarynan atyp turdy. Maýyzdaı-maýyzdaı erkek adamdar bas salyp birin-biri qushaqtap, shylp-shylp súıise bastady.

Elshi tý syrtyndaǵy temir sandyqtan tórt-bes jaltyraq shólmek sýyryp, jigitterdiń qolyna ustatty. Olar álgi jaltyraq shólmektiń moınyndaǵy temir noqtany bosatyp edi, ústi-ústine gúrs-gúrs ete qaldy. Qazaqtar qulaqtaryn tas qyp basyp alǵan. Orystar kúlip máz-máıram bolysty. Jaraǵan býranyń ezýindeı aq kóbik atyp turǵan aq moınaq shólmek tostaǵanǵa qyj-qyj tamǵan tentek sharapty toltyryp quıyp, qazaqtarǵa usynyp edi, eshqaısysy qol apara almady.

— Myna kelgen jańa jyl bárimizge jaqsylyq ákeletin jyl bolsyn, alyp qoıyńyz! — dep elshi qaıta-qaıta qıylǵasyn Nıaz sultan shydaı almady.

— Orystyń naýryz kójesinen de bir dám tatyp kóreıikshi! — dep aýzyna aparyp, jalma-jan qaıta qoıa saldy.

Orystar qarq-qarq kúlip, máz bolysty. Qazaqtar bir-birine qarap:

— Ne bolyp qaldy, sultan? — dep úreılene surady.

— Mynaýyń bylaı qaraǵanda sý sıaqty ǵoı, al endi aýzyńa apardyń-aq kómeıińe bir ýys búrge shashyp jibergendeı dýyldatyp qoıa beredi eken.

Endi qazaqtar qarq-qarq kúlip, orystar: «Apyraý, mynalarǵa ne boldy?» — dep úrpıise qalysty.

Taımas Nıaz sultannyń ne aıtqanyn túsindirdi. Orysy, qazaǵy, bashqurty, úı ishi túp-túgel qyran-topan kúlkige batty.

Toıdan qaıtyp kele jatyp, Nıaz sultan ústi-ústine súrinip júre almady. Shamasy, manaǵy erinine tıgize berip qaıta qoıǵan tentek sýdan mas bolyp qaldym eken dep oılasa kerek.

Dýmandata kelgen jańa jyl jym-jyrt ótip jatyr. Mine, ıanvardyń on bes kúni artta qalypty. Tevkelevtiń jýrnalyna jarty betke tolar-tolmas qana jazý túsipti.

«1732 jylǵy ıanvardyń besi kúni tilmash Tevkelev Aral teńizinen Ýfa dvorány Kırıl Barabanshıkov pen Qydrıas Mallaqaev arqyly Memlekettik syrtqy ister kollegıasyna pochta jiberdi, olardyń qasynda arnaýly hattar, atap aıtqanda, Ábilqaıyr hannyń hatyn, Sámeke hannyń hatyn, Batyr sultannyń hatyn, qaraqalpaq hanynyń tilmash Tevkelevke jazǵan hatyn, qaraqalpaq rý basylary men din basylarynyń hatyn alyp qazaq elshileri erip ketti».

Bary osy-aq. Sodan basqa aq qaǵazdyń betin kúıeleýge turatyndaı eshteńe tabyla qoımapty. Ianvardyń alǵashqy aptasynda jer betine kúrpitip kóbik qar tústi. İle-shala shyńyltyr aıaz turyp, jerdiń beti aq mamyqqa orandy da jatty. Han qansonarda túlki aýlap qaıtýǵa shaqyrdy. Byltyrǵy Taımastan aıyrylyp qalatyn oqıǵadan aýzy kúıgen elshi: «Raqmet, zaýqym soqpaı tur», — dep barmaı qaldy.

Qazirgi bar ermegi — ombylap qyr basyna shyǵady. Appaq qarǵa kómilip jatqan ulan baıtaq ólkege qaraıdy. Un shashyp tastaǵandaı jylmıǵan appaq jazyq. Ne aǵash, ne taý-tas joq. Ánsheıindegi oı-shuńqyrdyń bárin omby qar bitep tastaǵan. Kók shyńyltyrlanyp qatyp qalǵan kıiz kúrtiktiń betinen, eń bolmasa, iz de kórinbeıdi. Sonadaı-sonadaıdan jer teýip tebindep jatqan jylqylar qaraýytady. Qoılaryn Qaraqum men Qyzylqumnyń arasyna tastaǵan han bul óńirge tek jylqy ǵana ustap otyr. Jaldaryn jelge taratyp, jer sabalaǵan qyl quıryqtardan basqa jan ıesiniń bári bir-bir jaıly baspana taýyp tyǵylyp alǵan. Qaralaryn kórsetpeıdi. Jylandaı jıralańdap jatqan borasyn, shólmekteı shaqyraıyp turǵan ashyq aspan, oıpańdaǵy aýyldyń ıreleńdeı kóterilgen qaraqoshqyl tútini, qarǵa aýnap, asyr salyp júrgen toq ıtterdiń oıyny — qyr basyna qashan shyqsań da, qansha shyqsań da — kóretiniń tek osy. Árıne, mundaı ólkeden ishiń pysady. Anada Syrtqy ister kollegıasyna joldanǵan pochtany alyp ketken Kırıl Barabanshıkov pen Qydrıas Mallaqaevtyń qýanyshtary qoıynyna syımaı attanǵan shyǵar. Mynandaı kisensiz tutqyn ómirden qutylǵanǵa kim qýanbaıdy deısiń! Jurttyń bári eldegi qatyn-balalaryna hat jazyp, bir jaǵynan qýanyp, bir jaǵynan qulazyp qaldy. Tipti ózine salsa da, tap osy qazir jaıaý-jalpylap júre ber dese, júre berer edi. Onysy ánsheıin máńginiń qıaly ǵoı. Ony myna daladan kim attap shyǵartsyn!

Tevkelev búginde qazaq saharasynda qybyrlap jer basyp júrgen eki aıaqtylardy «han partıasy», «qarsy partıa» dep eki topqa bóledi. «Qarsy partıanyń» da úni óshkeli biraz bop barady. Anadaǵy han ordadaǵy jıynnan keıin eshqandaı habar joq. Ýfaǵa jóneltilgen pochtanyń áńgimesi olarǵa áli kúnge jetpeı jatyr deısiń be! Ábilqaıyrdyń Baqa batyrdy, Sámekeniń Quleke batyr men Jaıylmysty, Batyr sultannyń Muhambet qojany, Nuraly sultannyń Shahany elshilikke jumsaǵandary el ishinde neshe saqqa júgirip jatqanyn kim bilipti?!

Mynandaı tas kereń tynyshtyqtan qyzylkóz daýkesterdiń aıqaı-uıqaıyn estip otyrýdyń ózi ǵanıbet eken ǵoı.

Kúni boıy kúrtik keship qańǵyryp-qańǵyryp kelip, sary qıdyń shoǵyna taptanyp maýjyrap bara jatqan soń, jyly tósekke endi kire bergen elshi úıdiń tý syrtynan dúsirleı shyqqan tuıaq dybysynan basyn kóterip aldy.

Tún ortasynda bireý:

— Habarlasqandaı qaısyń bar? — dep daýystady.

Daýysynan tanı ketti. Jýyqta ǵana kep, bir tústenip ketken Baltabek degen rý basy. Mynandaı beıýaqta kelgenine qaraǵanda tegin júrmegen bolar.

— Atyńnan tús, úıge kir!

Túngi aıazdan bar qany betine shyǵyp, qyzaryp ketken Baltabek aptyǵa sóıledi. Bábı men Jantýma qaraıǵan qol jıyp Ábilqaıyr men Tevkelevti shaýyp almaqshy kórinedi.

Elshi Baltabekke janashyrlyq qyzmeti úshin raqmet aıtty. Bashqurttar jatqan kórshi úıge qonalqyǵa jiberdi. Erteńine tańerteń hanǵa habarshy júgirtti.

— Áı, báse!

Elshiniń shabarmanynyń aıtyp kelgen habaryn estigende Ábilqaıyrdyń aýyzyna aldymen túsken sóz osy boldy.

— Bara ber! Keledi dep aıt!

Shabarman shyǵyp ketkesin de, han qapelimde, ornynan tura almaı qalǵandaı, osharylyp biraz otyrdy. Ornynan qınala kóterildi. Jolda kele jatyp ta, «Áı, báse!» — dep qaıta-qaıta basyn shaıqap qoıady. Anada Sámekege ketken elshi tep-tez oralǵanda-aq oıyna túsken qaýip osy edi ǵoı. Endi Jádik tuqymy orys elshisiniń kúlli jaýap-saýabyn bunyń moınyna arta salmaq. Óshikken qyzylkózderdi aıdap salyp, ózderi tyń tyńdap otyrmaq. Birinshi bolyp ant beretin abyroıdan aırylyp qalǵandaryn túsindi. Endi, ne de bolsa, ózderi ıe bola almaǵan abyroıdy Ábilqaıyrǵa da buıyrtpaý. Ol úshin orys elshisine neshe túrli qaýip-qaterdi tóndirip baqpaqshy. Tevkelevke bir jamanat bola qalsa: «Berer antymyzdy berdik. Ulysymyzǵa kel dep shaqyryp edik, kelmedi», — dep aýyzdaryn qý shóppen súrtip shyǵa kelmekshi. Sonda elshige jasalǵan qastandyq úshin aq patshanyń aldynda Ábilqaıyrdan basqa kim jaýapker bolmaqshy?!

Sony sezgen Ábilqaıyr anada Batyrǵa adam shaptyrǵan. «Myna aq patshanyń elshisi qaraqalpaqtardyń qolyndaǵy bashqurt tutqyndarynyń jaǵdaıyn qatty ýaıymdap otyr. Solardy óziń baryp qaıtaryp alyp qaıtsań qaıtedi. Aq patshaǵa bergen antyń bar. Sonyń jolynda istelgen bir qyzmetiń bolsyn», — degen. Mynandaı almaǵaıyp tusta ol alysyraqta júrse, el arasy tynysh bolar ma eken dep oılaǵan. Onyń ústine orys elshisine Jádik tuqymynyń aq patshanyń jolynda adal qyzmet etýge qanshalyqty qulyqty ekenin kórsetkisi kelgen. Eger sultan anada bergen anty esine túsip, óz sózinen ózi taıa almaı, qaraqalpaqqa attanyp keter bolsa, myna jaqtaǵy sońyna erip júrgen kóp shýyldaqtyń aldynda abyroıy aırandaı tógiler edi. Sultan: «Ábilqaıyr meni, qarap júrmeı, qaraqalpaqtarmen arazdastyrmaq qoı. Bashqurttarǵa jany ashyp bara jatsa, baryp ózi qutqaryp ákelmeı me!» — dep talaǵy tars aırylypty. Ol sharýaǵa Eset pen Bókenbaı batyr attandy. Mine, Batyr sultan myna búlikti de sol ekeýi joqta ádeıi shyǵaryp otyr.

Tevkelev kózi atyzdaı bolyp otyr eken. Bul kirip kelgende, ornynan atyp turdy. Sup-sur hannyń sabyrly júzin kórip ornyna qaıta otyrdy. Túnde estigen habaryn aıtty.

— Álgi Baltabektiń ózi qaıda? — dep surady Ábilqaıyr.

Kórshi úıdegi Baltabek hanǵa ózi kep, kórgen-bilgenin baıan qyldy. Ábilqaıyr sol boıda eki kisini Eset pen Bókenbaıǵa, taǵy bir jigitti osy mańaıda qystap otyrǵan Moınaq batyrǵa shaptyrdy. Moınaq tús aýa jetip keldi.

— Batyr, osy seniń Jantýmanyń aýylynda týǵan bajań bar emes pe? Soǵan sálemdeskeli soqqan bop, baryp qaıtpaısyń ba?

Moınaq batyr qaýqıǵan sary ala tonynyń belin de sheshpesten atyna qaıta qondy.

Ábilqaıyrdan da jáı ketti. Elshiniń qosyna kúnine qyryq baryp, qyryq qaıtady. Biraq, onsyz da astyna ıne shanshyp qoıǵandaı úrgelektep otyrǵan nemeni úrkite bermeıin dep eshteńe demeıdi. Qaıtkende myna qaterdiń aldyn ala alady? Oıyna taǵy da shyrq aınalyp sol Batyr túsedi. Sonymen solaı jasyrynbaq oınaı bere me? Qaıdan shyqsa, odan shyqsyn: «Aq patshaǵa ekeýmiz de ant berdik. Onyń elshisi ekeýmizdiń de qonaǵymyz. Elshiniń basyna tóngen qaýip-qater ekeýmizge de abyroı ápermeıdi. Endeshe, ana qaraýyńdaǵy tentegiń men telińdi tyı. Mámbet myrzaǵa qoqańdaǵanyn qoısyn!» — dep nege aıtpaıdy?! Dańǵoı kisiler qorqaq kelýshi edi ǵoı. Ony bir toqtatsa, osyndaı dóń aıbat áńgime toqtatady. Tek anadaǵy Moınaq batyr kelsin. Baltabektiń aıtqany ras bolyp shyqsa, bul bir kún de kidirmeıdi. Batyr sultanǵa kisi shaptyrady. Biraq, bul jaıynda Tevkelevke eshteńe sezdirmeýi kerek. Myna qylyǵyn qoryqqanǵa joryp, ózge tórelermen barmaq basty, kóz qystyǵa túsip ketip júrmesin.

Moınaqtan eshqandaı sybys shyqpady. Biraq, úreıli habar kúnnen-kúnge dúńk-dúńk kúsheıe tústi. Moınaq batyr ketkesin úsh kúnnen keıin eki etegi dalaqtap bir jalbatymaq han ordaǵa shaýyp keldi. Sóıtse qaıyn atasy Súıindik jiberipti. Esikten elpi-selpi bop alaqtaı attady.

— E, baldyq, beldeýge jetkenshe shaýyp jyn qýyp kele me? — dep edi, ánsheıinde ár sózińe jarmasa ketetin qyljaqbas tuqym áziline jaýap bermedi.

— Batyr jiberdi. Keshe joq qarap júrgen kisi bop bir tanysy kelip aıtyp ketipti. Álgi shektiniń tentekteri erteń osynda qol jıyp kelip, han men elshini uryp óltiremiz, hanshany burymynan súırep at quıryǵyna baılap kókpar qyp tartamyz dep alaqandaryna túkirip otyr deıdi. Syńaılary jaman kórinedi. Neden bolsa da, taıynatyn túrleri joq sıaqty.

Ol kúni elshiliktegiler de, han ordadaǵylar da kórer tańdy kózderimen atqyzdy. Ábilqaıyr Batyr sultanǵa jasyryn kisi attandyrdy.

Han men elshide kóz qyrlary bary burynnan belgili. Al, Bopaı hanshaǵa naǵyp osynsha kárlerin tikkenin bir alla bilsin! Álde anadaǵy pochtamen orys patshasyna onyń da hat jazyp jibergenin estip qaldy ma eken? Hansha Anna patshaǵa: «Sizdiń uly ımperatorlyq mártebeńizden kóp-kóp ótinishim, aldıarlyq sharapatyńyzdan myna bizderdi, ózińizdiń úmbetterińizdi, eshqashan qur qaldyra kórmeseńiz eken. Óıtkeni, qazir dushpandarymyz tipti kóbeıip ketti. Biraq ózińizdiń uly ımperatorlyq marhabatyńyzǵa senip, olardan etimiz seskenip otyrǵan joq», — dep jazyp edi. Sony estigen qyzylkóz nemeler: «Qap, júziqara, seniń ol batyrlyǵyńdy erteń burymyńnan súırep at quıryǵyna baılaǵanda kórermiz!» — dep kijinbeıdi deısiń be!

Ólip-talyp kútken kúnderi de keldi. Kún aıqulaqtanyp shatynap shyqty. Lúp etken lep joq. Saqyrlaǵan sary aıaz. Aýzy-murnyńnan shyqqan lep sol boıda-aq saqal-murtyńa aq qyraý bop qonaqtap úlgeredi. Ánsheıindegi oıynshyl ıtter yqqa tyǵylyp shyqpaı qoıdy.

Qystyń kúniniń bulaı aıaq astynan qaqshańdap ketkenine Ábilqaıyr qýanbasa, renjigen joq. Bir kózi malynda júretin qazaq mynandaı aqshunaq aıazda soıyl ustap atqa qona qoımas. O da qudaıdyń qarasqany shyǵar. Túske taman kún batystan jalaýlary jelkildep qol kórindi. Myltyqtaryn oqtap saqadaı-saı turǵan elshilik, qapelimde, kimder ekenin bilmeı qap, atys shyǵaryp júre me dep qoryqsa kerek, anadaıdan bir attyny ilgeri jiberdi. Dedektep shaýyp kele jatqan jalǵyz atty anada ózderi jumsaǵan shabarman eken.

— Apyraı, amandasyńdar ma? — dep qýana amandasty.

— Analaryń kim?

— Bókenbaı men Eset.

Jurt «Ýh!» dep bir dem aldy. Bashqurttardy bosatyp alamyz dep qaraqalpaqta júrgen Bókenbaı men Eset hannyń shabarmany barǵan boıda-aq, keri salypty. Qaraqalpaq rýlary tutqyn bashqurttardy qaıtaryp berýge kelisipti. Qudaınazar myrza olardy kóshirip ákeletin bolyp sonda qalypty.

Ol kúni álgi batyrsynǵan bıler qaralaryn kórsetpeı qoıdy. Shamasy, Bókenbaı men Esettiń qaraqalpaqtan qaıtyp oralǵanyn bilip qalsa kerek.

Erteńine Batyrǵa ketken jigit te keldi. Sóıtse, ol dál bul baratyn kúni Borsyq qumnan sońyna myń jarymdaı qol ertip, Qaraǵan túptiń túrikpenderin shaýyp alýǵa ketipti. Keme qatynaıtyn kóktem emes, ne kúz emes, qystyń kózi qyraýdaǵy bul ne joryq ekenin ózi bilsin! Ádette qazaqtar Mańǵystaýdyń úsh qıan túbeginde otyrǵan túrikpenderge Úndi men Irannyń Reseıge baratyn saýdagerleri Qaraǵan men Qabaqtyǵa jıylatyn mamyr aıynda, ne olar Astrahan men Qazanǵa baryp qaıtatyn qara kúzde shabatyn. Ondaı joryqtar tusynda túrikpenderdiń orys kemelerinen alǵan astyqtaryn tartyp alyp bir qarq bolsa, jol-jónekeı shet jurt kerýenderiniń dúnıe-múlkin tonap eki qarq bolatyn. Al, mynaý aqyrǵan dálýdiń kúninde yzǵyǵan Ústirt pen byqsyǵan Mańǵystaýdan qandaı oljaǵa qaryq bolatyndaryn ıt bilsin!

— Áı, ol qý tegin ketti deısiń be, bir oılaǵany bar ǵoı, — dedi Eset.

— Endeshe, myndaǵylaryna bir dúrbeleń shyǵartqyzyp, oǵan óziniń eshqandaı qatysy joq bolyp kóriný úshin jer túbine ádeıi ketip bara jatqan shyǵar, — dedi Bókenbaı.

Ábilqaıyr han sazaryp biraz turdy da, úndegen joq.

Aınalaǵa alaqtap qaraýmen taǵy da bir apta ótti. «Shaýyp alamyz» — dep qorqytyp jatqandar kórine qoımady. Bókenbaı men Eset elshilik pen han ordadan bir eli attap shyqqan emes. Mynandaı sýyq habardy estigen tileýles bıler men batyrlar shubyryp kelip jatty. Qorqynyshty kók naızalar qaı jaldyń basynan qaptaǵaılap shyǵa keler eken dep, jandary tyrnaqtarynyń ushynda júrgenderdiń burynǵy úreıi basylaıyn dedi.

Sondaı kúnderdiń birinde Bopaı báıbishe:

— Elshi myrza, barǵan jurt sizdiń dastarqanyńyzdy kóp maqtaıdy. Týǵaly tatyp kórmegen tátti taǵamdar jedik dep shetterinen tańdaıqata bolyp keledi. Bizdiń de tamaǵymyz isýi múmkin-aý dep oılamadyńyz ba? — dedi Tevkelevke, aq sary júzine qan shapshyp.

Ázil-shyndy qyp aıtqan qylyqty báıbisheniń myna qolqasy elshiniń janyna bataıyn dedi:

— Ǵafý etińiz, hanym. Sizdeı arýǵa boıdaq soldattardyń pisirgen botqasynan dám tatqyzyp ushyntyp alam ba dep seskenip júr edim. Eger ózińiz qalasańyz, onda sóz bar ma, qýana-qýana qarsy alamyz. Búgin myna aýyldaryńyzdaǵy meımandaryńyzben túgel bizdiń qosqa kelip tústenip ketińizder, — dedi.

Han, hanym, hannyń balalary, Bókenbaı batyr bastaǵan bir top rý basylary elshilikke baryp tústik jedi. Shynynda da, orys taǵamy Bopaı hanymǵa qatty unady.

— Bul eshteńe emes qoı, — dedi Tevkelev. — İs ońǵa basyp, dám tartyp astanaǵa bara qalsańyz, orys aspazdarynyń qolynan ne kelip, ne qoıatynyn aq patshanyń qonaqasynda kórersiz.

Aqyldy báıbishe dý etip bir qyzardy da úndegen joq. Bir tátti qıalǵa batqandaı erkekterdiń dý-dý áńgimesin tyńdap únsiz otyrdy.

Elshiliktegi qonaqasydan keıin jınalǵan rý basylardyń bir toby áńgime bir jaqty bolǵansha osynda qala turatyn boldy da, Bókenbaı batyr bastaǵan bir toby aýyldaryna qaıtty. Dál sony baǵyp turǵanyndaı, erteńine masqar bıi Tólebaı batyr keldi. Qarsylar qaraqurym qol jıyp alypty. Erteń Araldyń kún batys shyǵanaǵynan aınalyp óterde, urymtaldan tosyp turyp, elshini soqqyǵa jyǵyp, qasyndaǵy adamdaryn ulys-ulysqa taratyp áketemiz deıtin kórinedi. Qaraqalpaqtan kele jatqan bashqurttardy Tevkelevke jetkizbeı talap áketemiz dep jalanyp otyr deıdi.

Ábilqaıyr óz ordasynda jınalyp jatqan tileýles bılerdiń bireýin Bókenbaı batyrǵa jumsady. Bókenbaı erteńine qas qaraıa han ordaǵa jetti. Alakóbeńde ekeýi elshige baryp aqyldasty. Tutqynnan bosap kele jatqan bashqurttardy qarsy jaq atqa qonbaı turyp, tezirek jetkizip alý úshin qaraqalpaqtarǵa qaıtadan kisi shaptyryldy. Erteń shyǵanaqtan aınalyp óterde tileýles rýlardan qol jıyp, urymtal tustarǵa aldyn ala qaraýyl qoıylyp, asa saqtanyp kóshý kerek dep sheshildi. Qarsy jaqtyń taǵy qandaı oılary bar ekenin bilip kelýge Tólebaı batyr qaıta jumsaldy.

Arada taǵy da jyldaı uzaq tórt kún ótti. Ábilqaıyr taǵy da oıǵa batty. Qarsy jaqtyń shabamyz dep turyp, shappaı qalǵanyn ne dep túsinýge bolady! Batyrdyń aıaq astynan túrikpenge attanyp ketkenin ne dep túsinýge bolady? Erteń Aral aınalyp kósherde burynǵydaı handy da óltiremiz dep qorqytpaı, elshini ǵana óltiremiz degenderin ne dep túsinýge bolady? Osy bir ázázil úsh saýaldyń túbine tereńdep boılaǵan saıyn Batyr sultannyń buryn-sońdy ózi baıqamaǵan aqyldylyǵyna qaıran qaldy. Han ekeýin sabap, hanymdy kókparǵa tartyp óltiremiz dese, el aldynda Ábilqaıyrǵa degen óshpendilikti kúsheıtkisi kelgeni, erteń Aral aınalyp óterde elshini ǵana óltiremiz dese, han ekeýiniń arasyna senimsizdik túsirgisi kelgeni. El ishinde dúrbeleń shyǵardy da, ózi ıt arqasy qıanǵa ketip qaldy. Endi munda ne bolyp, ne qoısa da, onyń eshqandaı qatysy joq. Osy batyrdyń oıynan shyǵar aqyl, qolynan keler is pe? Bunyń bárin Batyr oılamasa, oraılastyryp otyrǵan kisi kim? Qasyndaǵylar da óńsheń ózi sıaqty urdajyqtar edi ǵoı. Álde bunyń bárin oraılastyryp otyrǵan sonaý Saryarqanyń sary aıazynda jatqan Jádik áýleti me? Árıne, alty shekti osy qıańqylyqty anada Sámeke elshileri kelgenshe istese, kórmeı júrip pe?

Osyny oılaı-oılaı Ábilqaıyrdyń shaqshadaı basy sharadaı boldy. Arada tórt kún ótkesin masqar Tólebaı qaıtyp keldi. Qarsy toptaǵy rý basylary jıyn quryp, ózara aqyldasypty. «Patshanyń elshisin qaıtemiz?» — dep keńesipti. Pikir eki jarylypty. Bireýleri: «Elshini eki arystyń eli de jaqsy qabyldap jatyr. Jurttyń kóbi patshaǵa baǵynsaq, tynyshtyq tabamyz dep ant bere bastady. Sonyń bárin kórip-bilip otyryp, Mámbet myrzaǵa qol kóterer bolsaq, erteń el mamyr aıyndaǵy jıynda oryspen eki ortaǵa arazdyq otyn tutattyńdar dep bizdi jazǵyryp júrmeı me? Osy raıdan qaıtsaq qaıtedi?» — dese, bireýleri: «Ol seniń qazaǵyńa jany ashyp kelip otyrǵan adam emes, elińdi-jerińdi kórip qaıtýǵa kelip otyrǵan jansyz. Odan aırylyp qalýǵa bolmaıdy. Erteń Aral aınalyp Reseı betke óterde ustap alyp, óz ulysymyzǵa aparyp óltirýimiz kerek», — dep bet baqtyrmapty. Tólebaıdyń aıtýynsha, qasarysyp turǵandar, kóbinese, buryn sanatta joq usaq atalardan qamshy ustap shyqqandar kórinedi, al irgeli rýlardyń bıleri baıaǵydaı emes, qastandyq jasaý nıetterinen aınyp qalǵan sekildi.

Taǵy da sol dúdamal hal. Taǵy da sol eki udaı jumbaq. Úreı men úmit qosarlasqan áýre-sarsań tirshilik. Ásirese Tevkelevtiń basy baýyryna túsip ketti. Sony baıqaǵan Ábilqaıyr ony eshqashan ońasha qaldyrmaýǵa tyrysty. Bopaıdy ertip baryp tún ortasyna deıin áńgime-dúken quryp otyrady.

Bir kúni Dálýdiń aıaq jaǵynda elshimen sóıtip ońasha májilistesip otyrǵanda qasynda alty jigiti bar Bábıdiń balasy Aqsha kirip kelgeni. Bular ań-tań. Soıdaýyldaı-soıdaýyldaı jeti jigit bul ekeýin odan saıyn tanqaldyra túskileri kelgendeı, oń jaqqa kep, qazdaı tizilip montıyp-montıyp otyra ketti. Úıdegiler jón surap edi, ortasyndaǵy qus muryn, tomaǵa kóz, aq sary jigit sóz bastady. Bıdiń ózi jiberedi. «Biz raıymyzdan qaıttyq. Mańymyzǵa jınalǵan qoldy eldi-eline tarattyq. Han men elshini qaıdaǵy bir tar qoltyqqa tyǵylyp almaı, ortamyzǵa kóship kelýge shaqyramyz», — depti.

Jumbaqtyń úlkeni mynaý boldy. Úsh aı kúz, úsh aı qys «áne shaýyp alam, mine, shaýyp alam» dep, alty qyrdyń astynan aıqaı salyp jatqan aqıkóz aqyr aıaǵynda ózi kelip qol usyndy. Bunysy qalaı? Buryn kelmegen aqyl, búgin nege kele qalǵan? Álde anadaǵy jıynda alty shektiniń rý basylarynyń pikiri eki jarylǵany áser etti me? Eshteńe óndire almastaryn bilip, baıaǵy dámelerinen baz keshti me eken? Álde kúsh kórsetip, qoqan-loqy jasaýdy qoıyp, aılaǵa kóshkeni me? O da múmkin ǵoı. Burynǵy odaqtastardyń jartysy nıetterinen aınyp qalsa, qol jıyp kep shaýyp alýdyń qıynǵa túsetini ras. Ne de bolsa, aǵaıyn bop aqyldasar másele. Han sol boıda-aq Bókenbaı batyr men jaqtastaryna kisi shaptyryp, máslıhatqa shaqyrdy. Máslıhat bastalmas buryn ol Bókenbaımen ońasha sóılesti. Ol da Bábıdiń bunysy aıla, han men elshini aldap qolǵa túsirmek dep oılaıdy. Bıler aldynda jaýapty Bókenbaı beretin bop kelisti. Ábilqaıyrdyń bul tusta úndemeı qalǵany jón. Qarsy jaq hannyń ne oılaǵany bar eken dep kúpti júrsin.

Aqsha kelgen kúnniń erteńine-aq bıler han ordaǵa túgel jıyldy. Han jurtqa Bábı bıdiń sálemin aıtty. Birinshi bolyp Bókenbaı sóz bastady:

— Han eger ol ulysqa kóshem dep jatsa, óz erki. Meniń oǵan bıligim júrmeıdi. Al, biraq, elshi myrzany qasymnan jiberip, erteń el-jurttyń aldynda obalyn kóterer jaǵdaıym joq. Mamyr ortalaǵansha óz qasymda bolady. Mamyr aıynda bolatyn jıynǵa ózim alyp baramyn. Oǵanǵa deıin tartyp áketkisi keletinder tabylyp jatsa, qasyq qanym qalǵansha shaıqasamyn.

Jurttyń bári odan asyp eshteńe aıta almady. Aqshanyń ákesine aıtyp barar jaýaby osy boldy.

Dýyldasqan jurt jón-jónine tarasty. Erteńine qaraqalpaq tutqynynan bosaǵan júz alpys úı bashqurt aýyly kóship keldi. Endi aq patsha elshiligi bir qaýym elge aınaldy. Olaı-bulaı kún týsa, atqa miner úsh júzdeı jigit Mámbet myrzanyń óz qasynan da tabylady. Sodan da Tevkelevtiń sońǵy kúnderi qars jabylyp alǵan qabaǵy ashylaıyn dedi.

Nur ústine nur degen ǵoı. Ant berýshilerdiń birazdan beri aıaqtary sırep ketip edi. Út týa qaraqalpaq jurtynyń iri shonjary Orazaq batyr keldi. Ol Tevkelevke baryp:

— Aral teńiziniń jaǵasynda Hıýadan eki kúnshilik jerde Sátemir hannyń ordasy bar. Onyń qol astyndaǵy jurt birazdan beri Hıýamen jaýlasyp keledi. Sol eldi Reseıdiń qol astyna ótýge kóndirsem, aldıar patsha oǵan qalaı qarar eken? — depti.

Elshi batyrǵa álgindeı yqylasy úshin tórt arshyn shuǵa men bir túlkini syıǵa tartty.

Ol jaldan asa bergende qaraqalpaqtyń belgili bıi Súıindik bastaǵan toǵyz kisi saý etip túse qaldy. Olardyń ant berýden góri syılyq alǵylary kelip qulqyndary quryp otyrǵandaryn kóre tursa da, Mámbet myrza qushaq jaıa qarsy alyp, qonaqasy qylyp, ant qaǵazǵa qoldaryn qoıǵyzyp alyp qaldy.

Olardy jolǵa salyp turǵanda Orta júzden qasynda bir serigi bar Alshaq batyrdyń at arytyp, ton tozdyryp jetip kelgeni. Elshi olardyń da barmaǵyn bastyryp, qoltyqtaryna azyn-aýlaq sálem-saýqat qystyrdy.

Olardy da beldeýden endi attandyryp turǵanda qara jaldyń basynan taǵy bir taıpala basqan qara jorǵa kórindi. Dáý de bolsa, ant berýge kele jatqandardyń biri ǵoı dep oılaǵan elshi temir sandyǵynda qansha mata qalǵanyn qarap turǵanda júrginshi úı irgesine jetip, beldeýge at baılady. Sóıtse — Qudaınazar myrza eken. Bókenbaı men Eset jiberipti.

— Ábilqaıyrdyń ana jolǵy kúmáni bul joly da ras bolyp shyqty. Qarsy top ta elshiniń kóship-qonǵanyna kómekteskensip, júz túıe, júz at jiberedi. Han men elshini aldap qoldaryna túsirmek, abaı bolsyn, — depti.

Sol arada úsheýi otyryp aqyldasty. Úttiń eki jańasynda Qaratúpten áýeli hannyń aýyly kóship shyǵady. Sosyn araǵa sál ýaqyt salyp elshi kóship shyǵady. Elshini kóshirýge kólikti Bókenbaı jiberedi. Qudaınazar kósh ótetin jerlerdi jigitterin ertip kelip, ózi toryp turady. Pátýa osylaı baılasyldy.

Ol jylǵy út qurt jumsaq tústi. Dálýde apshyńdy kýyryp turǵan aq shunaq qys kenet syndy. Jyltyrap kún kózi kórindi. Kún kórinip edi, qar tesildi. Qar tesilip edi — byqsyq tuman kóbeıdi. Sáske bolmaı jatyp bý kóterilip, syrtqa shyqtyń-aq, laqtyń túbitindeı seldir aq tuman kóz sholańdy qamap alady. Mal baqqan jurt mundaı tumanǵa qýana qoımaıdy. Arty tutas jylynyp ketse jaqsy, al jylynbaı qoısa, qystan qajyp shyqqan áljýaz maldyń túbine osyndaı byqsyp-byqsyp turyp kúrt qataıatyn kóktem aldy ázázil borandar jetedi. Sondyqtan da olar Útke senbeıdi. Túske deıin kıiz, tústen keıin múıiz bolyp turatyn aýnaqshyma aı jer soqtyryp kete me dep qorqady. «Út jaqsy bolsa — sút, jaman bolsa — jut» deıtin sóz de osydan qalǵan-dy.

Ábilqaıyrdyń bıylǵy útten qorqynyshy tek qana ol emes-ti. Han bolǵanmen onyń da maldan basqa seneri joq. Malǵa táýeldi kisiniń malshy bolmasqa jaǵdaıy joq. Malshy kisi maldyń jaıyn kúıttemeı otyra almaıdy. Bıyl mynaý aqyrǵan teńizdiń elsiz qoltyǵyna qystap shyqqan han kún jyltyrady-aq qum arasyndaǵy malyn oılap jáıi kete bastady. Qazir báriniń de baýyrymen jer syzyp, jelini aǵaryp qalǵan kezi. Mundaı tusta qasynda bas-kóz bolyp otyrmasań, uıtqyma jel bir úıirip ketse, saqal sıpap qalýyń op-ońaı. Maldan aıyrylǵasyn hannyń bási de soqyr teńgeshik. Onsyz da mynaý qaıtip keteri belgisiz almaǵaıyp zamanda qudaı ondaı noqtańdy ustap qalar qarań kúnniń betin ári qylsyn. Sonyń bárin bes saýsaǵyndaı biletin han mynaý qıan qoltyqta budan ári qaıtip otyra alsyn! Onyń ústine mynaý ókirgen teńizdiń erteń seń júrip, kóktemniń eskek jeli qaıratyna mingen kezde toqymdaı túbekke topan qaptap ketýi ǵajap emes. Sondyqtan da, qazir keńge shyǵyp, qum arasyna kirip alǵany durys. Biraq, óıteıin dese, keńde bulardy qaıbir keńshilik kútip tur!

Bıyl uıtqyma úttiń qaýpine uıtqyma jurttyń qaýpi qosylyp tur. Qarsy toptyń birde batý, birde tatý bop qyryq quıqyljyp turǵany álgi. Bábı bıdiń anadaǵy áńgimesiniń de kómeıi belgili. Qaraqurym qol jıyp kep shaýyp alýǵa aǵaıynnyń aýyzy ala bop ketkesin endi aılamenen qolǵa túsirmek. Ol Syrlybaıdaı emes, qasarǵan jerinen qan almaı qoımaıtyn qasaryspa edi. Shash qaraǵan kempirdeı erinin jymqyryp ap bir tıisip ketse, sózge de des bermeıdi. Onyń ústine Baıqaranyń úıelmeli-súıelmeli eki balasy Ádil men Jankeldi sonyń panasynda qaldy. Baıqaranyń áıeli de bir erini qaıqańdaǵan dilmar-tuǵyn. Byltyr kúzde Baıqaranyń óligin salaqtatyp, «Oı, baýyrymdap!» shaýyp baryp, bytyrlatyp úıin sabaı jónelgen jolsyz qoldyń aldynan qolyna shyraq alyp júgire shyǵyp, óz shańyraǵyn ózi birge órtesetin doly qatyn ala qystaı: «Aıdaladan qańǵyp kelgen estekke arysyn aldyryp shekti áli de elmin dep otyr-aý, erkekteri de bir at pen qatynnyń beliniń obalyna qalyp erkekpin dep júr-aý», — dep zarlaıdy deıdi. Qulaqtarynyń túbinen quzǵyndaı suńqyldap otyrǵan qaqsaýyq qatynnan qalaı qutylaryn bilmegen jurt ereýil atqa talaı taqym sala jazdapty. Biraq, alty shekti túgel kóterilmegesin talaı jerde táýekelderi sýdan qaıtypty. Anadaǵy Aqshanyń kelisi — amalsyzdyqtyń kelisi bolar. Endi aılamen aldap qolǵa túsirip, kek alýdan basqa amal qalmaǵany shyǵar.

Ábilqaıyr sol qyzyl ottyń ortasyna qaraı jyl-jyp qonýǵa qansha degenmen júregi daýalaı almady. Bıyl Bókenbaı, Eset úsh ulys jup jazbaı qatar kóship júrýge bel baılasty. Biraq, dushpannyń kókeıin anyq bilmegesin qıyn eken. Úttiń eki jańasynda aq tumanmen aralasyp jurttarynan kóterilgende sabyrly hannyń at ústinde tizesi dirildegendeı boldy. Sýyq shyq-shylamnan ba, tula boıy ınedeı shanshyp qoıa berdi. Erdiń quny da — qazaq úrdisiniń bir talma tusy. Osydan Baıqaranyń ólimi úshin elshi men han mert taýyp júrse, dańǵoı qazaqtar Bábıdi batyr dep madaqtamasa, jazǵyra qoımas. Syrlybaıdaı dańǵoı emes Bábı bul eki ortany qalaı salmaqtaıtynyn kim bilipti. Aýyl arasynyń bir barymtashysynyń kegin qýam dep, kúlli jurtyn onsyz da aranyn ashyp turǵan arystannyń aýzyna ózi aparyp túsire me, joq bolsa bir jolmen bitim tabýǵa aqyly jete me — ol arasy beımálim. Bókenbaı elshini óz panama alam dep tursa, Bábı, aqyly bolsa, tap burynǵysynsha tepsinip otyryp almas dep oılaǵandy. Bókenbaıǵa: «Eger han baram dese, ózi bilsin», — degen sózdi de ádeıi aıtqyzǵan. Kúnderdiń kúninde jyly sóz, jumsaq raı kergip jatar kún bolsa, bir qolymyz bos tursyn degen esep edi. Endi, mine, «ıá, sát» dep kóshteriniń basyn keńge burdy. Kóz kórsetpes soqyr tumannyń arasynda bir-eki jerde qaraýytqan-qaraýytqan qatýly shoǵyr kezigip edi. Olar urymtal tustarǵa aldyn ala qoıylǵan Qudaınazardyń jigitteri bolyp shyqty.

Olar úılerin tigip úlgergenshe sylbyr jaýyn sebelep qoıa berdi. Sol aq jaýyn erteńine tań atqansha basylmady. Kúlli dúnıeniń ıininen sý ketkendeı. Tóńirek siltideı tyna qapty. Jańbyr sytyrynan basqa ún estilmeıdi. Kavkaz býrkasyna oranyp alǵan Tevkelev tań atqansha kóz ilmedi. Buryn Qaratúpte otyrǵanda teristikke qaraı júrse de, shyǵysqa qaraı júrse de, tústikke qaraı júrse de, ókirip jatqan kók teńizge tireletinin, al kúnbatysqa qaraı júrse — yzǵyndaı bop ıin tiresip otyrǵan Eset ulysyna tireletinin biletin. Al, qazir batysynda da, shyǵysynda da, teristiginde de, kúngeıinde de aýzyn arandaı ashyp, qaýip tur. Ústindegi toǵyz qabat kireýkesin sypyryp sheship tastap, qardaı borap turǵan oq ótine jalańash tura qalǵandaı tula boıy túgel túrshigip, qansha sabyrly bolǵysy kelgenmen taǵat taba alar emes. Mynaý syrt-syrt sebelegen kóp tamshy keıde jan-jaqtan tún jamylyp arǵymaǵyn jebelep ún-túnsiz qorshap kele jatqan qalyń dushpannyń tuıaq tysyryna uqsap ketedi. Ondaıda basyn jastyqtan kóterip alyp, aınalaǵa qulaq túredi. Sol sytyr-sytyr jańbyr úni... Shylp-shylp tamshy dybysy. Ańyljyǵan dúnıeden syz ısi, salqyn lep ańqyp qoıa beredi. Deneń titirkenip kaıtadan jyly tósekke tyǵyla túsesiń. Biraq, báribir kóziń ilinbeıdi. Taǵy da jan-jaǵyńa qulaq tósep, tosyn ún, tosyn sybdyr izdeısiń. Biraq báribir sol shetsiz-sheksiz sytyr-sytyr, tysyr-tysyrdan basqa eshteńe estilmeıdi. Sol bir qalypty tysyr-tysyr dúnıeden ishi pysqandaı tań aldynda kózi ilinip barady eken, dál túndiktiń tóbesine qonyp ap baıǵyz shaqyrǵany. Kóshpendilerdiń arasynda kóp júrgen Tevkelev osy bir jeksuryn úndi estise boldy, tóbe shashy tikireıip qoıa beredi. Mynaý quzǵyn qus ústi-ústine shyqylyqtap, qýanyshqa shaqyryp turǵan joq, úzip-úzip qorqynyshqa shaqyryp tur.

Tevkelev sosyn qaıtyp basyn jastyqqa sala almady. Bir turdy, bir otyrdy, shyntaqtap qısaıdy, áıteýir kóz ilmedi. Bir ýaqytta jańbyr basyldy. Ol dalańdaǵan býrkasynyń eki óńirin qaýsyra ustap syrtqa shyqty. Tań atypty. Jan-jaqtyń bári sý ótip qońyraıyp kórinedi. Sháp basy mólteńdegen shyq. Jym-jyrt. Qulaq selt eterdeı sybdyr-sybys joq. Dóńkıgen-dóńkıgen qum shaǵyldardyń tý syrttaryna ne jasyryp turǵany belgisiz. Bul kesheden beri qap-qarańǵy kıiz úıdiń ishinde búrkenip, basyr bolyp jatyp-jatyp, qaı jaqtyń shyǵys, qaı jaqtyń batys ekenin de umytyp qalypty. Kenet bir dóńbek shaǵyldyń jalpaq saýyry birte-birte qyzara tústi. Kóp uzamaı sol shaǵyldyń ústinen dóńgelenip kún kóterildi. Qostaǵylar oıana bastady. Budan keıin ekinshi bop syrtqa shyqqan Iýmash Mınaev boldy. Úıde otyra almaıtyn kezbe. Ermegi taýsylǵanda tóńirekti sharlap, tyshqan aýlap ketedi. Qazir de, mine, mynaý buryn aıaq baspaǵan bóten qonystyń jan-jaǵyn bir sharlap qaıtqysy kep jalanyp tur. Bir kezde soldattyqtan qashyp qazaq arasynda kóp júrgen. Qazaqsha sóılegende sýdaı aǵady. Sonysynan ba mynaý jan-jaqtan tuzaq quryp, jalaqtap otyrǵan kóshpendilerdiń arasyna tez sińisip ketedi. Naǵyz sý juqpas. Talaı kúderińdi úzip otyrǵan jerden dym kórmegendeı bop aman keledi. Biraq, qasyna kisi ertkendi qalamaıdy. Jańǵyz júrgendi unatady. Jańa qonysqa qonǵan elshiniń mańaıdan habar bilmeı tynysh otyra almasyn bilip, búgin de ádeıi turyp tur. Basqa bireýdi emes, ózin jumsar ma eken dep, tań atpaı jatyp erbıip qasynda tur.

— Iýmash, — dedi Tevkelev. — Búgin mańaıdaǵy qazaq aýyldarynyń birine soǵyp, habar bilip kelmeısiń be? Biraq, alysqa uzap ketip júrme! Mal qaıtarǵan, joq qaraǵan bireý-mireýine jolyq ta, dereý keri qaıt. Bul qazaqtarǵa senim joq ekenin bilesiń ǵoı...

Tevkelev úıge kirip, tósegin jınaı bastap edi, syrttan sytyr-sytyr dybys shyqty. Ol atyna minip, kún shyǵys jaqtaǵy qyzyl shaǵylǵa bettep bara jatqan Mınaev edi. «Bul atyn túnde erttep qoıǵan ba, qashan úlgergen?!» — dep oılady elshi.

Iýmashtyń attanýy qandaı tez bolsa, oralýy da sondaı tez boldy. Sol kúni besin aýa úı jelkesine kep dúrs etip túse qaldy. Jyldam basyp kirgeninen, kózindegi jyltylynan, basyndaǵy dalbaıyn tez sypyryp alǵanynan, ne de bolsa, aýyz toltyryp aıtarlyqtaı mańyzdy habarmen kelgenin seze qoıdy.

— Myna kúnshyǵys jaq shetimizde Ojyraı ketelerdiń aýyly otyr eken. Bizdiń osy araǵa kelip, qonyp jatqanymyzdy kesheden beri estip-bilip jatypty. Sol aýyldan estidim, bul óńirge taǵy da bir úlken pirádar kelipti. Baıaǵy kisideı baqsy-qushynashtyǵy joq deıdi. Sáldesi daǵaradaı ınabatty adam kórinedi. Shamasy, Buharadan kelgen túri bar. Osy mańaıdaǵy aýzy dýalylardyń úıinen úı tastamaı aralap: «Ortalaryńdaǵy kápirdiń elshisin eline tiri qaıtarýshy bolmańdar. Onda óz bastaryńa ózderiń pále tilep alǵandaryń. Ol senderdi erteń qalaı jaýlap alý kerek ekenin bileıin dep, jer barlap kelip júr. Sender de baıaǵy Hıýanyń istegenin isteńder. Hıýaǵa eshteńe isteı almaǵan orys, senderge ne isteı alýshy edi?! Erteń áskerin bastap ákeletin jol kórsetýshisinen aıyrylǵasyn, aq patsha qarǵa adym jer muń bolyp otyrady da qalady. Ábilqaıyr men Bókenbaıdyń aıtqanyn tyńdamańdar. Orystar men bashqurttar irgemizge tynysh bermeıdi dep qoryqsańyzdar, Badahshanǵa qaraı kóship alyńyzdar. Eger osydan orystyń elshisin aman-esen keri qaıtaratyn bolsańdar, senderge kúlli musylman jurty qarǵys aıtatyn bolady. Jerlerine adamdaryń túgili joǵalǵan maldaryńdy attatpaıdy, — dep ýaǵyz taratyp júr deıdi.

— Kelgenine qansha bolypty?

— Osy jýyq arada.

— Qazaqtar ol áńgimesine qalaı qarap jatyr eken?

— Ár qıly. Bireýleri onsha elp ete qalmaı salǵyrttyq kórsetse, keıbireýi bul Ábilqaıyr bizdi musylmandyqtan da qaldyrar-aý dep týlaıtyn kórinedi.

Tevkelev Iýmashty sol boıda Ábilqaıyrǵa jumsady. Ábilqaıyr onyń tabaldyryǵynan tunjyrap attady. Anadaǵy Hıýaǵa ketken Nuraly keshe túnde oralypty. Hıýalyqtar aıtqanyn tyńdamaq túgili, ózin basymen qaıǵy qyp zorǵa bosatypty. Han alaqanyna túkirip otyr.

— Jylannyń qyryq keskende de, kesirtkelik áli bar degen. Sol nemelerdi osy baryp shaýyp alsam ba eken, — dep qoıady.

Tevkelev Iýmashtyń aıtyp kelgenine tap onsha seskene qoımap edi, hannyń myna habary qabyrǵasyna bataıyn dedi. Qazaqtyń óz arasyndaǵy qyzylkózderi ǵana emes, janjaqtaǵy aıdap salýshylardyń da kóbeıe túskeni ǵoı. Ótken joly Hıýa azǵyrsa, endi Buhara qosylyp, mynaý kóshpendi musylmandardyń qolǵa túskeli turǵan buıdasyn bul túgili Ábilqaıyrdyń ózine ustatpaıyn degeni ǵoı. Myna Iýmash Buhara pirádary qazaq din basylaryna: «Qudaı jolyna, quran jolyna qol kótergen han basyndaǵy baq pen astyndaǵy taqty óz erkimen mansuq etken han», — dep júrgen kórinedi dep aıtyp kelip edi.

Qabaǵy túsip, qabarytyp otyrǵan hannyń betine músirkeı qarady. Ol keıingi kezde qatty júdepti. Onsyz da uzyn moıyny yrǵaıdaı bop jińishkerip ketken. Tostaǵandaı kózi alaryp, mańdaıdaǵy ájimi qazyla túsipti. Qap-qara murty men erininiń qyzyly bolmasa, aldynda otyrǵan qyryqtardaǵy jigit aǵasy kisi emes, qaýsaǵan shal dep qalatyndaısyń. Hıýanyń habaryna aldyna ustaǵan, qol bastaǵan azamaty boldy degenge eshkim sener emesteı, soqqyny jeı-jeı ón boıynda soqyr yzadan basqa eshteńe qalmaǵandaı. Ýysyn bosatsa, ózinen-ózi úgitilip kúırep keterdeı, qolyndaǵy qamshysyn syǵymdap qysa túsedi.

Tevkelev Ábilqaıyrǵa qaraǵan saıyn osy bir syzqabaq adammen óz arasynda bir jaqyndyq baryn sezinedi. Olardy sonshama etene jaqyn qylyp turǵan ne? Myna ekeýiniń basyna birge týyp turǵan zobalań ba? Árıne, álgi Buhardyń qańǵyrmasynyń degeni bolyp jatsa, ekeýiniń qara qusyna bir qara balta tónip, ekeýiniń moıynyn bir qyl arqan qylǵyndyrmaq. Shynynda da, mynaý aı astynda dál bul kúnderi budan jaqyn, budan taǵdyrlas eshkimi joq eken.

Ony bul, mine, dál osy joly sezip otyr. Ony aıaǵany sonsha, jańa ǵana Iýmashtan estigen habaryn aıtýǵa da júregi daýalamady. Onsyz da kókiregi álem-jálem bolyp otyrǵan hannyń janyn jaraqattaǵysy kelmedi. Mınaevtan ne estigenin egjeı-tegjeılep jatpaı:

— Byltyr kúzdegideı taǵy bir qaqsaýyq shyǵyp, el arasyna iritki salyp júr deıdi ǵoı.

Han alara bir qarady da úndegen joq. Múdirip qalǵan Tevkelev áńgimesin qaıta jalǵady:

— Bókenbaıǵa, Esetke aıtyp, el arasyna sondaı azǵyryndy áńgimege ermeńder dep kisiler jiberý kerek shyǵar.

Han ún-túnsiz basyn ızedi. Qamshysyna taıanyp orynynan ázer turdy. Jerge tóselgen qaly kilemniń qamshynyń ushyna janshylyp, japyrylyp qalǵan túgine qarap, elshi Ábilqaıyr ekeýiniń basyna tónip turǵan qaýip pen qaterdiń shyn salmaǵyn sezingendeı boldy.

Han atynyń typyr-typyr tuıaq dúrisi álsireı-álsireı aqyry jym-jyrt joǵaldy. Tóńirekke qulaqqa urǵan tanadaı tylsym tynyshtyq ornady. Sol tynyshtyq attaı bes kúnge sozyldy. Sýyq jaýynnan soń tumanǵa urynyp, onsyz da berekesi ketip otyrǵan elshi qosyndaǵylardyń eńsesin odan saıyn eze tústi.

Bir kúni ińirdi jamylyp aǵaly-inili Qara batyr men Báıimbet batyr kep attarynan túse qaldy. Jaqaıymnyń mańdaıǵa ustar eki bıiniń tún jamylyp júrgenderi teginnen-tegin emes eken. Qarsy toptaǵy Bábı bı, Bátjan, Jantýma bı, Espembet bı, Óteǵul bı, Baıjan bı, Malynbaı bı, Ótep batyr, Aqsha batyr, Sartaı batyr at jalynan tartyp miner azamattyń bárin jınap, dúrligip jatqan kórinedi. Ne istemek oılary baryn bular bilmeıtin bop shyqty. Biraq, saqtyqta qorlyq joq dep, elshini aldyn-ala eskertýge kelipti.

Bul habar Bókenbaı men Esettiń de qulaqtaryna tıipti. Erteńine aıǵyr top adammen olar da jetti. Bári elshini ortaǵa alyp, han ordaǵa bardy. Ábilqaıyr Moınaq batyrdy shektilerdiń aýylyna jumsady. Tún jamylyp ketken Moınaq erteńine tún jamylyp qaıtyp oraldy. Bábı tóńiregi: «Baıqaranyń artyn qur jibermeımiz, ne byltyr kúzde ony atqan bashqurtty taptyryp alyp, qanyn tógemiz, ne qun tóletemiz», — dep pátýalasypty.

Moınaqtyń myna habaryn estigesin Ábilqaıyr ordasynda tań atqansha májilis qyzdy. Han elshiniń qun tólep qutylǵanyn jón kórip edi, elshi: «Qaıdaǵy bir qaraqshy úshin qun tóleıtin jáıim joq. Qun tólesem, aıypty óz moınyma alǵanym. Myna taǵy dalada moıynyma aıyp alsam, áńgimeniń arty ushyǵyp, óz basyma zobalań týýy múmkin», — dep kelispeı qoıdy. Bókenbaı men Eset óz pikirlerin aıtpaı áliptiń artyn baqty.

Han ordadaǵy májilis bir toqtamǵa kelip úlgermeı jatyp, Bábı men Jantýma bastaǵan qalyń qol elshilik qosynyń kók jelkesine toptalyp turyp aldy. Aralarynan eki kisini bólip elshige jiberdi. Elshi olardyń talabyn tyńdady. Keshegi sol Moınaqtyń aıtyp kelgeni: «Ne byltyr kúzde Baıqarany atqan bashqurtty artymyzǵa óńgerip bersin, ne ata saltymyzben júz jylqy, bir qalqan, bir jesir, bir saýyt, bir myltyq, bir túıe qun tólesin. Ekiniń biri. Mámbet myrza osy eki sharttyń birin oryndamaı turyp, bizden aman-esen qutylamyn dep oılamasyn».

Tevkelevtiń de jaýaby tym qysqa boldy.

— Byltyr kúzdegi oqıǵaǵa qazaqtardyń ózderi aıypty. Elshilikke shabýyl jasaǵan solar. On jeti jylqy, úsh túıemdi aıdap ketken solar. Jelkemnen kelip oq atqan solar. Jaý tıgende qorǵanba degen zań eshbir elde joq. Meniń adamdarym óz bastaryn qorǵaý úshin oq atýǵa májbúr boldy. Baıqara sondaı atys ústinde óldi. Álgideı qylmysty iske ol óz erkimen kelse, óz obaly ózine, al bireý jumsaǵan bolsa, onyń qunyn sol aıdap salyp otyrǵan adam tólesin. Men úshin Baıqara tynysh otyrǵan adamdarǵa tún jamylyp kep tıisken buzaqy ury. Qaraýymdaǵy ınabatty adamdardy qaıdaǵy bir qıyq qulaq buzaqynyń óteýine berer jáıim joq. Ózi kep urynyp, ajalyn tapqan qaraqshy úshin qun tóle deýleriń zorlyq. Aq patsha eshkimniń ondaı zorlyq-zombylyǵyna kónbeıdi.

Eki elshi onyń bul sózine lám-mım ún qatpastan, attarynyń basyn keri buryp, anadaıda toptalyp turǵan óz toptaryna qaraı dalaqtap shaba jóneldi.

Jal basynda antalaı qarap turǵan aıǵyr top eki elshiniń habaryn estigen soń, elshilik ornalasqan shuqyr oıdy shyrq aınala qorshap jatyp aldy. Sodan on kúnge deıin elshilikten eshkim eshqaıda attap shyǵa almady. Attap shyqqan adam bolsa, Baıqaranyń óteýine keteri belgili boldy. Otyn taýsyldy. Sý bitti. Elshi qasyndaǵylardyń jáıi kete bastady. Sonda da tyrp etpeı jatyp aldy.

Qazaqtar mynaý basyr aýyldy odan ári qorshap jata berýge shydamdary jetpedi. Marttyń jıyrma biri kúni tún ortasynda elshilikti shyr aınala qorshaı qonǵan qaraqalpaq tutqynynan bosaǵan bashqurttarǵa dúrse qoıa berdi. Oıda joq shaıqas tań atqansha sozyldy. Tańerteń jal basyna qaptap shyǵa kelgen Bókenbaıdyń qolyn kórip, qarsy toptyń qazaqtary ókshelerin kórsetip taıyp turdy. Bashqurttardyń qyryq alty jylqysyn aldaryna sap, qýyp ketipti. Shaıqas bolǵan jerde aýyr jaraqatty úsh adamy qalyp qoıypty. Elshiniń janyna bárinen de kóbirek batqany sol boldy.

Mynaý qansyrap jatqan úsh erkek bunyń qasynda ajal tabatyn bolsa, Baıqaranyń daýynyń ústine jańa daý qosylady. Eki aradaǵy óshpendilik odan beter órshı túsedi. Sondyqtan da olar ázir tiri jatqanda Baıqaranyń qunyn tólep, myna daýdan aman qutylýǵa týra keldi. Eki jaq bitimge kelip, elshi qarsy jaqtyń talap etken qunyn úsh júz qyryq jeti som elý alty tıyn tólep, aqshalaı qaıyrdy. Qarsy jaq bashqurttardan alyp ketken jylqylarynyń otyz besin qaıyryp, on birin bermeı qaldy. Biraq, qutyrǵannan qutylǵan degendeı, Tevkelev ol on bir jylqyny daýlap jatpaı, elshilerdiń jandary alqymǵa kelip, bebeýlep jatqan úsh jaralyny arttaryna óńgerip jal asyp ketkenderine qýandy.

Qyzylkóz top jal asyp qaralaryn joǵaltqasyn baryp úıine kirdi.

— Ýh, qutyldyq pa, aqyry, — dedi qaly kilemge bóksesin endi basa berip. Ábilqaıyrdyń qıylǵan qara murty jylt ete qalǵandaı boldy.

TÓRTİNSHİ BÓLİM

AIQAS

Jarǵa bitken jantaqty
Janynan bezgen nar jeıdi.

Halyq maqaly.

Jer túbine jortýyldap baryp qaıtqan aýyr qol naýryz basynda elge oraldy. Qaqaǵan qańtarda Borsyqqumnan ún-túnsiz sýyt attanyp ketken bul joryqtyń bastalýy qandaı jumbaq bolsa, aıaqtalýy da sondaı jumbaq edi. Odan aı jarymdaı salaqtap, at ústinde júrip qaıtqan eki myń adam atymen beıhabar-dy. Biletin tek Batyr sultannyń ózi ǵana.

Teń-teń olja artyp, úıir-úıir jylqy aıdap qaıtpasa da, sultan bul joryǵyna rıza. Qystyń kózi qyraýda at erttegen aýyr qoldyń jolyna kim qyzyldy-jasyl dúnıe jaıyp, kók alaly jylqy úıirip qoısyn... El arasynan jal asyp shyǵar-shyqpasta-aq jurt arasynda kúbir-sybyr kúńkil kóbeıdi. Qyryn qarap, qyrystana sóıleýdi shyǵarǵan kishkene shektiniń batyry Baqtybaı. Ottan-sýdan taıynbaıtyn kók julyn neme kemdi-kúngi taýqymetti aýyrsynbasa da, ıt arqasy qıannan barǵanda aldymyz qur, qanjyǵamyz jutań qaıta ma dep qońyltaqsı bastady.

— Bir qolyn Hıýaǵa, bir qolyn orysqa jaıyp telmendep otyrǵan Qaraǵan túrikpenderin jylda aq túıe bas qylǵanda ne tabamyz? Odan da mynaý Jaıyq pen Jem boıyndaǵy yzǵyndaı quba qalmaqqa nege tıispeımiz? — dep qyńqyldaıdy.

Shabdar qasqa shalquıryq aıǵyrdyń ústinde túıeniń jarty etindeı bop shalqalap jatyp alǵan Batyr sultan keńireıip qulaq aspaı qoıdy.

Baqtybaıdyń bir dámeter jeri — Asmantaı-Mataıdyń qumy edi, Jáýmitter keı jyldary oıǵa qulamaı, sonda qystap qalatyn. «Jer túbindegi Mańǵystaýǵa aıaq salaqtatyp júrmeı-aq, qum saǵalaǵan túrikpenderdiń sylań moıyn arǵymaqtarynan birer úıir qýyp qaıtsam da, ishim maıly», — dep dámetip kele jatqan batyr eshqaıdan jas tezek ushyraspaı, qulazyp jatqan qý shaǵyldardy kórgende shalqaq basy kókiregine qaraı birjolata úzip, jan-jaǵyna jalbyr qabaqtyń astynan kerenaý kóz tastap únsiz kele jatty.

Jóńkilgen qol sol betimen Manatanyń ernegine jetti. Jalǵyz aıaq taý soqpaǵyna tirelip, aldy-artyna amalsyz kóz saldy. Arttarynda — myń bir jylan ıreleńdep oınaq salǵandaı jaıaý boran úıdeı soqqan jadaǵaı Ústirt, aldarynda — ishine quıryq-baýyr salyp, qudalarǵa usynǵan qara tegeshteı dóńgelek alqap, aq shyńdar men qara shoqylar aı qushaq qaýyp jatqan Mańǵystaýdyń qara oıy. Aq taýlardyń eteginde oıdyq-oıdyq sor jaltyrasa, qara shoqylardyń kúngeı baýraıynda kempirdiń qolynan jel alyp qashqan shúıkedeı bop shókim-shókim tuman kilkıdi. Arlan bóriniń azý tisterindeı andyzdaǵan aq tumsyqtardyń arasynan jalǵyz sabaq ıne jipteı shıratyla qulaǵan jińishke jol taqtaıdaı tyqyldaǵan taqyr sordy basyp ótip, oıdaǵy aq shoqy, qara shoqylardy oraǵytyp bulǵaqtaı qashyp otyryp, qazir kózge kórinbeı turǵan, biraq anaý tútindeı jatqan kókjıektiń qushaǵyndaǵy kúrkiregen kók teńizge baryp bir-aq tireledi.

Ushy-qıyrsyz qara oıdyń ár jer, ár jerindegi jylymshy bulaqtardyń basynda búrisip-búrisip otyrǵan egdir, sháýdir, abdal, saldyr, bozashy túrikpenderdiń qara úzik aýyldary. Anadaı-anadaıdaǵy aq shoqy, qara shoqyldardyń basynda qysy-jazy qaraýyl. Alystan shań kórindi-aq, bórikterin bulǵalap belgi beredi. Etektegi qurym úıler uıqy-tuıqy bolady da qalady. Azǵantaı maly men dúnıelerin quz-qıadaǵy ury keýekterge tyǵyp, ózderi jan-jaǵy shappa shyń oıdyq taýlardyń basyna kóship alady. Hıýanyń da, qalmaqtyń da, orystyń da qol astyna túgel qarap bolmaǵan osy ólkege qazaqtar aıdap ketseń, artynda suraýy joq tutqyndary men shalquıryq arýanalaryna, sereń aıaq, serek moıyn arǵymaqtaryna qyzyǵyp ústi-ústine jortýyldap turady. Sońǵy bes-alty jylda Batyr sultannyń ózi mynaý qýań túbekti áldeneshe ret ala tozań etti. Ánsheıinde ol mundaı joryqqa sonaý Qaraǵantúptegi aılaqqa jan-jaqtan saýdagerler shubyratyn mamyr men qarashanyń tusynda attanýshy edi, bul joly qystyń kózi qyraýda ne túlen túrtkenin kim biledi?..

Qoldyń aldy qasqa shyńnan ıreleńdeı túsip jatqan jalǵyz aıaq jolmen shubalyp tómen qulaı bastady. Baqtybaı pálen kúnnen beri omyraýyna túsip ketken sulq basyn sol arada kóterip aldy. Sońyndaǵy úrkerdeı top — óz jigitterine buryldy. Aınalasy eki júz elýdeı ǵana jolshora shektiniń jigitteri noıandarynyń odyraıa qaraǵanynan birdeńe anǵarǵandaı attarynyń basyn tejep irkile tústi. Basqa qol ernekten túgel qulap, tómen asyp ketkende Baqtybaı attyń basyn keri burdy.

Batyr sultan taǵadaı ıilip qorshaı oraǵan appaq shyńnyń etegindegi aq taqyrǵa jete berip kidirdi. Qoldyń aldy-artynyń túgendelgenin tosty. Jurt janyna tegis jıylyp bolǵasyn joǵarydaǵy qasqa shyńǵa qarap biraz turdy. Baqtybaı kórine qoımady. Ákki sultan qıas batyrdyń aram oıyna birden túsindi. Keýde kergise, bes qarýy belinde kele jatqan qalyń qoldyń kóz qyrynan iligedi. Mynandaı tar jerde endi eshkim qıamet shyńǵa qaıta órmelep, azǵantaı qıqar toptyń artynan qýyp jatpaıdy. Bul joryqtan elge qaıtyp oralǵansha kim bar, kim joq. Erteń yzǵyndaı el-jurttyń aldynda kórer zobalańyn kórip alar. Al, qazir Jem, Saǵyzǵa tótelep tartyp, qalmaqtyń shet ulysyna tıisedi. Shashaý shyqqan jylqysy bolsa, qýyp ketedi. Bul sapardan Batyr oljaly orala ma, Baqtybaı oljaly orala ma — ony bir alla biledi...

Sultan oń qolyndaǵy Táńirberdi bı bastaǵan qabaqtar qolynynan eki jigitti shaqyryp aldy. Ony Jem boıyndaǵy Lobjy taıshyǵa jumsady. Baqtybaıdyń bara jatqanyn habarlady. Eki jaýshy jańa ózderi túsken Manata qulaýynyń kúnbatys betindegi Qaratúıe asýynan ábden kóterilip ketkenshe kútip turdy da, attaryna qamshy basty.

Joldarynda kese-kóldeneń sulap jatqan úzdik-sozdyq Qarataýdyń eki betindegi túrikpen aýyldaryn kezek-kezek dúrliktirip súzip shyqty. Biraq eshqaısysynan izdegen habaryn shyǵara almady. Qaı-qaısysynyń da aıtatyny: «Byltyrǵy qarashadan beri árli-berli ótken kerýen kórsek, kózimiz shyqsyn».

Qara jurt, qara úzik aýyldardy qan jylata otyryp, kók teńizge orap kirip jatqan Qaraǵantúpke baryp bir-aq tireldi. Sýǵa suǵynǵan tar kóseniń basynda o jer, bu jerde qalqıyp-qalqıyp qaraýytyp turǵan túrikpenderdiń jel qaıyǵynan basqa eshteńe kózge túse qoımady. Qorǵantastyń basyndaǵy tas qoımadan da kóńilge sezik qashyratyndaı eshteńe tabylmady. Byltyr kúzdegi kemelerden qalyp qoıyp, endi kóktem shyǵyp, sý aıaǵy keńigenin tosyp qystap jatqan daǵara sáldeli, alabajaq shapandy úndi, parsy, aýǵan, qyzylbas saýdagerlerin kókirekterinen bir-bir ıterip, omaqastyryp tastap ketti. Jylqynyń qartasyndaı qyrtys-qyrtys qara oıdyń qaı qoınaýyn da aralap shyqqanmen Buhara men Hıýaǵa bettep bara jatqan sezikti kerýenniń habary estilmedi.

Elden shyqqaly eki kózi shoqtaı janyp, óz-ózinen alaburtyp, arýaqtanyp kele jatqan Batyr sultan aıaq astynan qyńyraıyp sala berdi. Mynadaı aq shunaq boranda osyndaı ıt arqasy qıanǵa jol shyǵýynda, shynynda da, bir mán bar edi. Aq patshanyń álgi kergime elshisi el shetine attamaı jatyp, munyń kókireginiń basyna ornaı qalǵan kókshe muz jibise, osy joly jibı me dep edi. Endi, mine, onyń da neǵaıbyl bop bara jatqany...

Qaıyp ólgeli qaınaǵasynyń qasynda kele jatqan Batyr onyń qaı aıtqanyn da eki etip kórmepti. «Bar!» — degen jaǵyna barypty, «shap!» — degen jaýyn shaýypty. Biraq ony Ábilqaıyr eshqashan qolbala sanap kórgen emes. Terezesin teń ustady. Kúlli janarys óz qolynda bolǵanmen, munyń qaraýyndaǵy alty shektiniń eshbir sharýasyna kılikpeıtin. Ony Batyr ózi bılep, ózi tósteıtin. Qaıyp balasyn qaǵynan jeringen qulandaı óz áýletinen osynsha qol úzdirip ketken Ábilqaıyrǵa Jádik tuqymynyń da atarǵa oǵy joq-ty. Batyr sultan ony da ishteı sezip-bilip júrdi. Syr bermedi. Qaıta olardyń solaı kúıip-piskenderine aıyzy qanatyn. Onyń da sebebi bar-dy. Táýke ólgesin aǵa handyqtyń joly Qaıypqa túsip tursa da, aldyn keskestegen sol óz uıalastary edi. Aq patshamen odaqtasyp, jońǵarǵa qarsy kúreske shyqpaq bolǵanda da, tuıaq serippeı tym-tyrys jatyp alǵan taǵy solar-dy. Tipti, kisi qolynan mert bolǵan ákesiniń túsiniksiz ajalyn da Batyr ishinen sol óz tuqymynan kóretin. Al Ábilqaıyr Qaıyp óz aǵaıyndarynan quqaı kórip júrgende, elden buryn qol ushyn berdi. Onyń orystan odaq izdeý nıetin de, eldiń eń aldymen sol quptady. Qaıyp oıda joqta opat bop ketkende balasyn qasyna alyp qarasqan taǵy sol. Ekeýi qostas bolǵaly buǵan eshqashan qoqyraıyp, qoqan-loqy jasap kórmepti. Qaıta bunyń ataǵyn dabyrlap, abyroıyn asyryp baqty. Bul da aǵa hannyń qasy men qabaǵyna qarady. Kúni keshe qol ushyn bermeı kergigen aǵaıyn endi muny syrtynan «kúshik kúıeý» dep qustanalaıtyndy shyǵardy. Ózara áńgimelerinde munyń atyn da atamaı, «álgi Ábilqaıyrdyń qol shoqpary», «Óseke tuqymynyń ıtaıaǵyn jalap ketken jalańbut» — dep otyrady deıdi. «Jaman qatyn baısaq, jaman kúıeý qaıynsaq» deýshi edi, Batyr qaınaǵasy túzge shyqqanda dáret qumanyn ózi ustap turatyn kórinedi» — degen pysh-pysh ta qulaǵyna tımeı qalyp júrgen joq. Jádik tuqymy bul ekeýiniń arasyna qyrbaılyqtyń qara synasy qashan qaǵylar eken dep, qansha syǵyrańdasyp, ońdy-soldy sóz gýletip baqqanmen, oǵan Ábilqaıyr da, bul da apshı qoımady. Qaıta ekeýi de dushpandarynyń óıtip ótteri jarylǵanyna ishteı masattanatyn. Jádik áýleti batyrdy: «Namysyna qansha shoq salsań da, bylq etpeıtin jigersiz neme», Ábilqaıyrdy: «Shaıtannyń da basyn aınaldyryp ala alatyn jady neme» — sanap, ekeýin atystyryp-shabystyrmaq nıetterinen ózderi toryǵyp kele jatqan-dy, biraq qudaı olardyń kókten izdegenin jerden berdi.

Batyr sol bir kúndi áli umyta almaıdy. Qarakesek Keldibequly Qazybektiń qańqyldaq daýysy:

— Qazaq ǵaskeriniń bas sardary Ábilqaıyr han Muhambet qazy bahadúr! — dep sańq ete qalǵanda Ordabasynyń adamy túgili, taý-tasy jańǵyryǵa aıqaılap qoıa bergen-di. Nege ekeni belgisiz, aıaq astynan tamaǵy qurǵap, jaǵyn asha almaı qaldy. Qapelimde, ol muny júrek jardy qýanyshtan shyǵar dep oılaǵan-dy. Tisi-tisine jelimdelip qalǵandaı, kózi alaqtap, jan-jaǵyna qaraı berdi. Jurtta es joq. Jelekti naızalaryn shoshań-shoshań kókke kóterip, jelpildese shýyldasyp jatyr.

— Ábilqaıyr han Muhambet qazy bahadúr!

— Ábilqaıyr han Muhambet qazy bahadúr!

— Ábilqaıyr han Muhambet qazy bahadúr!

Oǵan bir sát tipti kóktegi kún kózine de til bitip:

— Ábilqaıyr han Muhambet qazy bahadúr! — dep kúrkirep turǵandaı kórinip ketti.

Jurtqa qosylyp aıqaılaǵysy kelip edi, tamaǵy qyjyldap ún shyǵara almady. Uran tóbeniń basyndaǵylar aýyz jappaı qaqyldap jatyr. Han qaıtip tur eken dep Bolatqa qarady, o da Qazybekke qosylyp aýyzyn jybyrlatqan bolady. Biraq eki ıyǵy qýyshyp, eńsesi jerge ketip, shóge túsipti. Sámeke kúıek saqaly jyltyrap, kózin jumyp, tisin aqsıtyp apty. Mynaý qoshametshil kóptiń aıqaıyn maquldap tur ma, joq elirip alǵan essiz topty mazaqtap kúlip tur ma — bile almaısyń. Top arasynan Baraq pen Ábilmámbetti izdedi. Olar da manadan beri muny baǵyp tur eken. Mynandaı melshıgen qalpyn kórip, bir-birine jymyń ete qalysty. Bul jalma-jan janaryn ala qashyp, top aldyndaǵy Ábilqaıyrǵa buryldy. Qyzyl kórgen qyrandaı eminińkirep, alǵa shyǵyp ketken Ábilqaıyrdyń beti shúberekteı bop-boz. Atyn atap elire aıqaılap jatqan qaraqurym halyqqa da, túksıgen-túksıgen jaqpar tastarǵa da kózi túspeı, sonaý kóktegi kún kózine qarap turǵandaı, ıegi tym áýelep qapty. Buǵan deıin talaı shaıqas, talaı aıtystarda, talaı jaýdyń beti, jeldiń óti tar jerlerde kórip júrgende árdaıym syryn shashpaı, óte bir usynaqty sheberdiń qolynan shyqqan minsiz buıymdaı jyp-jınaqty, jyp-jylmaǵaı júretin osy bir ustamdy, aqyldy kisige ylǵı rıza bolatyn-dy. Onyń dene bitiminen, bet-álpetinen, júris-turysy men aıtqan sózinen eshqandaı min taba almaıtyn. Ol ne istep, ne qoısa da, bul tańǵalyp bitetin. Al, búgin... búgin onyń boıynan tap osynsha el bolyp, jurt bolyp tańdaı qata bop tamsana qalatyndaı oqshaý eshteńe taba almaı tur. Kemsitý men qorlyq, jábir men japa kórip júrgen kezinde sonshalyqty asqaq, sonshalyqty syrbaz berik kisi búgin etek jeńin jıa almaı jaıdaqtanyp ketken sıaqty. Qurmet pen baqyttan ylǵı qaǵajý kórip júretin jarym kóńil neme aq túıeniń qaryny jarylǵan kúni ánsheıindegi ustamdylyǵyn joǵaltyp alǵan sekildi me, qalaı... Búgingi mynaý kókke qarap kekshıip ketken basy da, qulaǵy bitip qalǵandaı máńgirip turysy da, bop-boz óńi de - túgel ersi, túgel sóleket kórinip ketti. Buryn ylǵı súısinip júretin adamyna búgin ol bir túrli músirkeı qarady. «Apyraı, myna sabazdyń tipti esi shyǵyp ketipti ǵoı», — dep oılady ishinen. Biraq ol arada bul oıynyń músirkeýshilik emes, kenet qaý tamyzyqtaı lap ete qalǵan qyzǵanysh ekenine, adamdar arasyndaǵy óshpendilik pen baqastyqtyń byqsyp jatar piltesi de sol bolatynyna áli jóndep túsine qoıǵan joq-ty. Ony keıinirek sezdi. Biraq, bir ǵajaby, Ordabasyndaǵy jıynnan keıin-aq Ábilqaıyr Batyrdyń kóz aldynda burynǵy qadir-qasıetinen aıyrylyp sala berdi. Onyń at ústinde de, taq ústinde de sarsań kesek sekildenip sýyq otyratyny, qas pen dostyń arasyna aıyrma salmaı, ekeýimen de qabaǵyna syz jıyp samarqaý sóılesetini, sen aryzshy, ózi qazy sekildenip, qashan aıtaryńdy aıtyp bitkenińshe jaq ashpaıtyny, kókiregińdi jaryp jibererdeı bop qystyqtyryp kelgen syryńdy laq etkizip aqtara salǵanyńda ne ezýin jıyrmaıtyny, ne kózi kúlmeıtini, melshıip otyryp tyndaıtyny — buryn oılap kelgendeı sarqylmas sabyr, tuńǵıyq aqyl emes, ózimnen basqa neme joq, sý ishinde keme joq degen astamshylyq pen órkókirektik qana ekenin endi-endi ańǵara bastaǵandaı. Jurttyń ony qaraptan-qarap jek kóretini de osy shyǵar!

Jer kórmeı de qaıtsin! Bul dalada kim-kimge sálem bergendeı. Qulazyǵan qý daladaǵy qoı baqqan qazaq ta, jol shyqqan qazaq ta japadan-jalǵyz. Onyń kóz sholasyndaǵy keńiste ózinen basqa qybyrlap-qımyldap júrgen tiri pende kezdese bermeıdi. Oǵan «áı der áje, qoı der qoja» da kóp jolyǵa qoımas-ty. Sondyqtan da japan túzdegi kez kelgen jalbatymaq ózin eshkimge táýelsiz baı-batshamyn dep sezinedi. Shetinen namysqoı, shetinen órkókirek keletini de osydan. Sál nárseden keýip kúpildep shyǵa kelýleri qandaı ońaı bolsa, sál nárseden talaqtary tars aıyrylyp tas-talqan bop shyǵa kelýleri de sondaı ońaı. Aldyńa isi túsip kelgen kez kelgen paqyrana aıtqanyn qylmasań, endigári seni kórmesteı bop betińe túkirip ketedi. Buryn Batyrǵa Ábilqaıyr jaıynda aıtylyp qap júretin ár qıly alyp-qashpa qańqýdy ol álgindeı ókpeshil jurttyń orynsyz bopsasyndaı kórýshi edi. Endi, mine, odan óziniń de kóńili eki jerde myqtap qalyp otyr. Bireýi — baıaǵy Ańyraqaı shaıqasy tusynda. Sol kezdegi Ábilqaıyrdyń bet-beınesi álge deıin kóz aldynda.

Hannyń ánsheıinde jympıyp turatyn jylmaǵaı beti sol kúni óz-ózinen isinip jelindep apty. Bas sardardyń sary ala shatyryna taltańdaı engen sultandar men batyrlarǵa tunjyraı kóz tastady. Sóılegenderdiń ne aıtyp, ne qoıyp jatqandarymen de isi bolmady. Júzin qyryn salyp nemquraıdy tyńdady. Bunyń kókiregine: «Mynanyń meımanasy tasaıyn degen eken!» — degen sýyq oı alǵash ret sonda qashqan-dy. Tap sol sóılep, sol aralaspasa, qara sý teris aǵatyndaı, aýyzy jalpyldap qystyrylmas jerge qystyryla ketetin Baraqty tóteden toıtaryp, tuqyrtyp tastaǵanyna ishteı qyby qansa da, artynan ile-shala ózi de dál sonyń kebin kıem dep oılamap edi. Ábilqaıyr ony onsyz da «kúshik kúıeý» dep syrtynan sypsyńdap júretin dushpandaryna ońdyrmaı jyǵyp berdi. Aıtyp turǵanyn aqymaq balanyń bos bylshylyndaı qulaǵyna ilmedi. Ánsheıindegi ishinde ıt ólip jatsa da, baıqatpaıtyn kórbettigin qoıyp, jelbezegi jelp-jelp etip osqyryna tyńdady. Álginde ǵana mańdaılaryn tasqa urǵandaı bolyp otyrǵan Jádik tobyna qudaı berdi de qaldy. Baıaǵy Ordabasynan beri kókiregine shym-shymdap jıylyp jatqan túsiniksiz kirbiń aıaq astynan qorǵasyndaı aýyrlap, zil-zahar óshpendilikke aınalyp bara jatqanyn tuńǵysh ret sonda ańǵardy. Ábilqaıyrǵa kózi túsip edi — sol baıaǵy sup-sur qalpy. Bunyń qadala qaraǵan qatý janarynan túk taısalǵan joq. Eshteńe bolmaǵandaı. Ár sózin talmap dámin alyp turǵandaı ózinen-ózi raqattanyp tamsana sóıledi. Sosyn bul da ishinen tynyp, eki ıyǵyn qomdap, boıyn jıyp ala qoıdy. Syrtynan mysqyldaı qarap otyrǵan óz atalastarynan da qysylǵan joq. «Qap, bálem...» dep sazaryp, bedireıip aldy. Ol arada bul ashýyn Ábilqaıyrǵa ma, joq ózimen kópten dúrdaraz aǵaıyndaryna ma — kimge baǵyshtaǵanyn ózi de durystap ańǵarmaǵan-dy. «Meni bir júndeýge jaqsy jýas taılaq sanap júr ekensińder, kórermiz!» — dep kijindi. Erteńine Ańyraqaı dalasyndaǵy shaıqasqa ábden bıtin saldy. Ala shańyt ishinde hannyń ózine masattana qarap turǵanyn áldeneshe ret kózi shalǵan. «Qap, bálem, solaı ma eken!» Odan ári Ábilqaıyrdyń ıeginiń astynda júre almaıtynyn sonda sezgen. Ábden ózimsinip, bunyń bar-joǵyn eleýden qalǵan astam nemeni myqtap tuqyrtýdyń da, toıǵan jerin saǵalap ketti dep tabalap júrgen atalastarynyń kómekeıine qum quıýdyń da jalǵyz joly — óz noqtańdy óziń ustaý ekenin sonda túsinip qaıtty.

Osyndaı kúpti kóńilmen elge oralǵan Batyr sultan kópke deıin Ábilqaıyrmen habarlaspaı ún-túnsiz jatyp aldy. Oǵan: «Ne istep, ne qoıyp júrsiń?» — dep izdep baryp jolyqqan Ábilqaıyr, sirá, joq. Súıtip júrgende hannyń aq patshaǵa «bodan bolam» dep elshi attandyrǵan habary shyqty. Bundaı almaǵaıyp tusta onsyz da irgesin aýlaq salǵysy kep júrgen Batyr qaınaǵasyna qaıdan jolasyn! Jurttyń kóbi: «Hannyń bunysynan ne shyǵar eken?» — dep áliptiń artyn baqty. Talaıy: «Táýke men Qaıypqa ılikpegen kerik patsha buǵan qaıdan qaıyryla qoısyn, tek ánsheıin máńginiń qıaly da?» — dep oılady. İshterinen «Ábilqaıyrdyń osy joly tumsyǵy tasqa tireler bolsa, el aldyndaǵy abyroıy aırandaı tógilip, bas sardarlyqpen de birjolata qoshtasar edi» dep dámetti. Bolat ólgeli bos turǵan bas taqtyń tóńiregindegi áńgime de pyshaq keskendeı tyıyldy. Ábilqaıyrdyń álgindeı aıaqtan shaldyrar kezin tosty. Sodan da ma, «arqar» urandylar burynǵydaı joqtan ózgege at terletip júrip turmaı, ulys-ulystaryna baryp buǵyp-buǵyp jatyp aldy. Batyr sultan da qaınaǵasynan neǵurlym alys kóship, neǵurlym alshaq qonýǵa tyrysty. Kenet «Ábilqaıyrǵa elshi kele jatyr!» degen habar shyqqanda, nege ekeni belgisiz, eki kún qatarynan tamaǵyna birdeńe kóldeneń turyp alǵandaı as júrmeı qoıdy. Baıaǵyda ákesi «odaq bolaıyq» dep jalynǵanda, patsha túgili Tobyl ulyǵynyń kóp shabarmandarynyń ózi jer táńirsip at izin birde salsa, birde salmaı, kekireıip baǵýshy edi. Endi mynaǵan altyn taqqa alshysynan konjıǵan qatyn patshanyń ózi artyntyp-tartyntyp elshi jibertti desedi. Baǵyń júreıin dese, daýa joq degen osy da!

Batyr qaraptap-qarap júdep sala berdi. Endi Ábilqaıyr astamsymaǵanda kim astamsıdy?! Qazaqty orysqa qaratyp berse, bas noqtany aq patsha Ábilqaıyrǵa ustatpaǵanda kimge ustatady? Bolat ólgeli qalǵan tóreler Ábilqaıyr ıemdenip ketpesin dep aýyzdaryna almaı qoıǵan bas taqyt ta báribir soǵan buıyratyn boldy. Qazaq sultandarynyń qyzǵyshtaı qoryǵanyn aq patsha neǵylsyn!

Shirkin, mundaıda qazaq ulystary aýyz biriktirip, aǵa han saılasa, aq patshamen kelissóz júrgizýge quqy bar adam sol bolar edi de, Ábilqaıyrdyń myna ólermendigi ánsheıin bos áýrege aınalar edi. Biraq, qazaqqa ondaı pátýa qashan bitti! Bas taqytqa otyrǵyzam degende de, otyrǵyza qoıar kimi bar? Sámeke, Ábilmámbet, Baraq, Kúshikter birin-biri tirsekten tistep, taq túgili atqa ázer mingizip júr. Eń bolmasa, óz aldyna derbes ulysy joq bul eshkimniń de aýyzyna túse qoımaıdy. Ábilmansur bolsa, áli jas. Onyń ústine, kúni keshegi atasy bilmes arsyz qul aty óshe qoıǵan joq. Qaıtseń de, Óseke tuqymynyń osy balasynyń jolyn bógeı alar «arqar» urandy azamat týmaı tur ǵoı! Syz qabaq, sup-sur nemeniń mańdaıy netken jyrta qarys edi! Baǵzydan beri eshkimge tizgin aýystyrmaı kele jatqan Jádik tuqymy tap búıtip tozyp, qurt-qumyrsqa, baqa-shaıanǵa aınalyp kete qoıýy múmkin be!.. Joǵa táıiri... Osy kúni jer basyp júrgenderdiń ózderiniń Ábilqaıyrdan qaısysy kem? Basqasyn bylaı qoıǵanda, anaý arystandaı arpalysyp, qoly ylǵı bireýdiń jaǵasynda júretin qyzylkóz Baraqtyń óziniń odan baılyǵy kem be, batyrlyǵy kem be? Sámeke men Ábilmámbet she? Olardyń sońyna ergen qaraqurym qoldyń ózi nege turady? Jaraıdy, Ábilmansur jas bola qoısyn. Kúshikti sanda bar da, sanatta joq bir jan deıik. Al, bul, bunyń ózi she... Bunyń ózi kimge sálem bergendeı? Bir kezde qazaqtyń Táýkeden keıingi betke ustary Qaıyp emes pe edi? Endeshe, sol Qaıyptyń tigerge tuıaq jalǵyz uly Batyrdyń jóni bir bólek turmas pa?! Jádik tuqymy munyń syrtynan kúńkildegende de, sol óz jónin ózi bilmeı, Óseke áýletiniń qanjyǵasynda ketti dep qańqýlaıtyn shyǵar. Al, bul ózimen-ózi bolsyn-aq delik, sonda Jádik tuqymy aǵa han miner ala taqty buǵan qıar ma edi...

«Patshanyń elshisi Ýfaǵa kelipti» degen habar jetisimen-aq, Jádik tuqymy buǵan at izin jıiletti. Keshki alakóbeńde kelip, tańǵy alakóbeńde attanyp jatatyn sýyt júrginshiler Qaıyp balasynyń Óseke tuqymynyń tap bulaı bastan sekirip jatqanyna qalaı qaraıtynyn bilgisi kep keledi. Batyr olardyń óz kómeıleriniń qandaı ekenin qaýzastyryp kelip edi, ańys ańdaı turǵylary keletin syńaılaryn ańǵardy. Ol da qaralaı qyzylǵa urynbaı, áliptiń artyn baǵa turýǵa bel býdy. Sóıtip júrgende, bir kúni apaq-sapaqta Nıaz sultan kele qaldy. Ábilqaıyr jiberipti. «Ákesi Petr patshamen hat alysyp turǵan kisi, orys elshisiniń aldynan shyqpaı ma eken?» — depti.

Sultan myna sózge oılanyp qaldy. Ákki han muny bostan-bosqa aıtpaıdy ǵoı. Aq patshadan alar abyroı-ataqqa basqa «arqar» urandyny tiride ortaqtastyrar ma! Shamasy, patsha saraıynyń Qaıyptyń atyn da, hatyn da umytpaǵany ǵoı. Óseke balalarynan elshi barǵanda: «Baıaǵy Qaıyp hannan tuqym bar ma?» — dep suraǵan da shyǵar-aý! Áıtpese, Ábilqaıyrdyń buǵan qaıbir et-baýyry eljirep barady deısiń! Patsha ulyqtary óıtip ózderi izdep jatsa, bul nege tartynady? Jádik tuqymynan basqa eshkimdi de emes, tek ózin ǵana surastyryp jatsa, bul nege ozyp turǵan mańdaıyn jarıa jaryqqa qaraı sozbaı, qupıa kóleńkege tyǵylady?!

Qol astyndaǵy alty shektiniń jaqsylary men jaısańdaryn túgel ertip, Nuralymen birge Mámbet myrzanyń aldynan shyqsyn...

Sary ala kúımeden domalap túse qalǵan tyǵynshyqtaı qyzyl shyraıly ulyq buny da, qasyndaǵy qaqyra qalpaq kıip, jarqyrap barǵan qaıqy tós bılerdi de ıt eken, kisi eken degen joq, kekireıip hanzadamen bolyp ketti. Júreginiń basyna áldekim kirsh etkizip biz suǵyp alǵandaı bolsa da, syr bermeı shydap baqty. Biraq ol ańǵarǵandy qasyndaǵylar tiride ańǵarmas pa!

Uly sherý orynynan qozǵala oń qolynda kele jatqan Jaltyr bı:

— Itpen quda bolsań, toıynda boq asarsyń degen osy. Álgi kórgensiz neme bizdi quıryǵyna da qystyrmady ǵoı! — degen.

Apaı tós, qaıqy mańdaı, qara sur jigit qyrǵyshtaı qyr murnynyń astyna ala bóten yzǵar jıyp, kóziniń qıyǵyn ǵana salǵyrt tastap, synaı qarady. Sóıtse, onyń ar jaǵyndaǵy quj-quj bet kújban qara Qosybaı aǵasy da ókpelegen baladaı burtıa qalypty. Ataqty Áıteke bıdiń azý tisi balǵadaı tórt ulynyń qazir at minip, arýaq qýyp júrgeni osy kenje ekeýi edi. Ekeýi de Ábilqaıyrdy ólerdeı jek kóredi. Bir kezde kúlli Janarysty aýyzyna jyǵyp, aıylyn jıdyrǵan ataqty bıdiń kózine túsip, sonyń batasymen ulysbegi atanǵan jas sultan qolyna bılik tıgen soń, ózin kisi etken áýletpen sharýasy bolmaı ketti. Aldynda maly kóp baılar men sońynda qoly kóp batyrlardy saǵalap, bir kezde ıisi alshynnyń aǵasy sanalǵan álimderden góri, qara da bolsa, aqtyly-qara qoıymen, kók alaly jylqysymen qatarǵa qosylyp, ákesi Abdollamen kindiktes Quttybıkeni qushyp, taltańdap ótken tabyn Qara batyrdyń balasy Bókenbaı bılep-tósteıtin jeti rý men óziniń aýzyn maılap, baýryn jaılap alǵan Bopaıdyń tórkini — on eki ata baıulyn kóbirek arqa tutyp ketti. Álimniń de ejelden qoldarynan qamshy túspegen, bókseleri tórden ketpegen jýan atalaryn emes, qatarǵa keıin qosylǵan, toqaldan týsa da, topyltyp balany kóp órbitken, urydan jısa da, shubyrtyp mal kóp órgizgen kishi atalaryn ishine tartyp, azýy alty qarys shektiniń súleılerin oń qolyna otyrǵyzbaı, kirme kúıeý balasy Batyrdyń sońynda súmeńdetip qoıǵany da sonyń bir belgisi. Osynyń bárin súıekterine túsken daq dep biletin eki bı, mine, Ábilqaıyr túgili oǵan sonaý jer túbinen at sabyltyp ázer jetken aq patshanyń elshisiniń ózin mise tutpaı keledi.

Jaltyr men Qosybaıdyń qas-qabaǵyn ańǵaryp qalǵan ózge álim bıleri de tońtorys bola qapty. Nuralyǵa erip kelgen on eki ata baıuly aqsaqaldarynyń da tap qaǵaǵany qarq, saǵanaǵy sarq bop jarqyldap jatqandary shamaly. Sodan olar Mańtóbege jetkenshe ákeleri búgin ólip otyrǵandaı qabaqtarynan qar jaýyp túksıip keldi. Jat-jurttyq elshini aldynan arnaıy tigilgen aq boz úıge kirgizip jaıǵastyrǵan soń bári biriniń aýyzyna biri túkirip qoıǵandaı: «Hanǵa baryp aldynan óteıik. Elshimen biz joq jerde kezdespeıtin bolsyn. Áıtpese, mynaý aýzy túkti sary káýir bir-bir atanyń tizginin beline baılap júrgen dýaly kómeı bılerińdi ıt jýadaı kóre-tuǵyn túri joq qoı», — desken.

Ábilqaıyr olardyń myna talaptaryna, qapelimde, jaýap taba almaı sazaryp otyryp qaldy. Bıler oǵan odan saıyn masattandy. Artynan bir jal asyp ketken soń da, ıirilip tura qalyp qaıta qaýqyldasqan. Ásirese, daý dese, janjal dese, astyndaǵy atyn túsip beretin Baımurattyń eki shekesi bilemdenip shyǵa keldi.

— Jaman noǵaıdyń myna qylǵanyn tiride túgili, ólsem, kórde de umyta almaspyn. Boqmuryn baladan basqamyzdy kózge ilmedi-aý! Shikireıgen neme qaıda kelgenin bilmeı tur ǵoı. Qatyn patshanyń aldynda borsalańdap qalǵan maıbókse ulyq bul elde jurtty kim aýzyna qaratatynyn bilip alsyn. Ózine kóresini kórsetip, kózine kók shybyndy úımeletý kerek.

Quıryǵyna er batyp bara jatqandaı yrǵalyp qoıady. Qyp-qyzyl shoń muryny burynǵydan beter qampıyp ketken.

Onyń sózine qalǵandary quba-qup desti. Jurt onsyz da qaralaı alaqanyna túkirip turǵan maqtanshaq bıdi odan saıyn kúpildetti.

— Páli, durys aıtasyń. Basymen qaıǵy qylý kerek.

— Noǵaı noǵaılyǵyn istesin, bar pále Ábilqaıyrda ma dep qaldym.

— It arqasy qıanǵa ketken elshisinen eldi kimder bıleıtinin aıtyp jibermes pe?

— Páli, ol qazaqtardy han bılemeı bıler bıleıtinin aıtyp óle almaı júr deısiń be?

— Onda patsha hanǵa emes, bılerge elshi salady da...

— Endeshe, han aıtpaǵandy biz aıtaıyq. Ózimiz joq jerde bir-birine attap bastyrmaı qoıaıyq.

— Hannyń qaýqarynyń qandaı ekenin bilsin.

— Ol ras. Biraq, ol eki ordany bireý torysa, álgi ákki sum qumyrsqa bop jorǵalasa da, bir ebin taýyp ketýi múmkin.

— Endeshe, bul sharýany men qolyma alaıyn, — dedi Baımurat. — Qumyrsqa túgili masa bop ushyp ketse de, ekeýin kezdestirmeımin.

Jaý dese, saýytyn kıýdi umytyp jalańash shabatyn, daý dese ishken asyn jerge qoıatyn, onyń ústine aýzynan abaısyz shyǵyp ketken sóziniń ózin oryndatpaı qoımaıtyn qasaryspa Baımurat han mańyndaǵylardy elshiniń qasyna attatqyzbaı qoıdy. Tegi Baıulyna jatqanmen, naǵashysy Qypshaq, qonysy Tosynnyń qumy men Torǵaıdyń sýy, Bekarys pen Janarysqa teli tentek bop ósken altyn Jappas áýletiniń buıda ustary Baımurat álgindeı qyzyl shataqqa ózi suranyp turǵasyn Áıteke balalary Batyr sultanǵa:

— Ázir eshteńe demeı tura turalyq. Myna qyzylkóz ne tyndyrar eken? Hannyń óz qol astyndaǵy baıuly aýyldarynan shataq shyǵyp jatqanda quıysqanǵa qystyrylyp qaıtemiz. Tek mundaı keppe nemelerdiń aýyq-aýyq shabynan túrtip qoıyp otyrmasaq, jeli basylyp qap júretini bar, — desken.

Baımurat kókten tilegenin jerden bergesin ábden sharshysyna toldy. Hannyń qolyna abaısyz túsip qalǵan eki jigitin qaıtyp bermegende patshanyń elshisin at kótine óńgerip ketýi ábden múmkin edi. Ábilqaıyr raıynan kezinde qaıtty. Maqtanshaq bı elshi men hannyń kózin baıpaqtaı qylǵanyna máz bolyp jónine ketti. Burynǵydan beter úrpıisip otyrǵan elshilik qosy men han ordasyn taǵy bir týlaqtaı silkiler kim tabylar eken dep otyrǵanda Jaltyr bıge qum arasynan qoıan aýlap qaıtyp kele jatqan jaqaıym shektiniń jel ókpe jigiti Baıqaranyń jolyǵa ketkeni. Júırik at, sylań tazy degende esi qalmaıtyn áýmeser nemeniń kóńildegi qyzyl qurtty ákki bı aıtpaı bilip tur.

— Baıqara, sen osy han aýylyna soqtyń ba?

— Onda ne jynym bar?

— Aq patshadan elshi kelip jatyr ǵoı.

— Ol neme qaqpan quryp, qoıan aýlap júrgen meni qaıtedi. Maǵan erip, qyzy bar úıdiń syqyrlaýyǵyn syldyratatyndaı bozbala jigit bola qoımas.

— Sońyndaǵy qalyń nókerdiń minip kelgen attaryn kórseń ǵoı. Tań atqaly kekireıip turǵan Baıqara er ústinen enteleı eńkeıdi.

— Álgi Qap taýyndaǵy Qarabaq pyraǵy deıtin temir tuıaq naǵyz sol kórinedi. Jylqynyń sultany! Onyń qasynda bir áz-áýlıe kóretin teke jáýmit tek ánsheıin qylquıryq eken.

Arsalań jas jigit bıdiń tizginine oratyldy.

— Aǵake, ony qaıtip qolǵa túsirýge bolady?

Bı myrs etip murtynan kúldi.

— Kim kóringen shaýyp baryp, aıdap ketip jatqan tegin maldyń qolǵa túspeıtin nesi bar? Qasyńa elý-alpys jigit ert te, qarańǵy túse qaralaı záreleri usha bastaıtyn qoıan júrek elshilikti typyr etkizbeı qorshap al. Sen túgili anaý aıǵaıshy Baımurat ta jýyqta jıyrma sáıgúlikti bir túnde qýyp ketipti. Asyqpasań, jurt mynaý qudaı ózi aıdap ákelgen ońaı oljadan saǵan syńar tuıaq ta qaldyrmaıdy, — dep jónine taıyp tursyn...

Erteńine dańkókirek Baıqaranyń oqqa ushqanyn estip, jymysqy bı Batyr sultanǵa keldi.

— Ábilqaıyrdyń quıysqanyna bir kúıgen shala myqtap qystyryldy. Shektide Syrlybaıdaı kóppe, Bábıdeı qasaryspa eshkim joq edi. Endi ekeýi de hannyń sońynan súmeńdep túsip beredi. Han men elshi qaıda qashyp qutyla alar eken, kóreıik! — dedi.

Arada apta ótpeı jatyp, Ábilqaıyrdyń aýylynyń kóship ketken habary shyqty. Jalma-jan Batyr da ornynan kóterildi. Qaraqumnyń bytqyl-bytqylyn boılap, qubylaǵa qaraı shubalǵan han kóshin araǵa birer bel tastap óksheledi de otyrdy.

Baıqaranyń kegin qaıtarmaq bolǵan Syrlybaı kósh jónekeı elshiniń qosyna tıisip, bir bashqurtyn tartyp áketti. Mynandaı kóldeneń oqıǵanyń daý-sharynan ózin jyraq ustaǵysy kelgen sultan han aýylyn odan ári ókshelemeı, Borsyqqumǵa qona saldy. Biraq el arasyndaǵy sypsyń Syrlybaı oqıǵasyna bunyń da aralasy barǵa saıydy. Oǵan kórshi ulystardyń ábden ılanyp qalǵan syńaıy bar. Tipti Hıýa men Buhara da apta saıyn bir jansyzyn súmeńdetip: «Aq patshaǵa bodan bolýǵa qarsy shyq!» — dep azǵyrdy. Jádik áýleti de birinen soń biri kisi salyp: «Ábilqaıyr ordasyndaǵy orys elshisin qorqytqan ústine qorqyta berý kerek», — dep sybyrlap baqty.

Batyr olardyń eshqaısysyna ishin ashpady. Biraq belden salǵan qus tósekte talaı túndi tóńbekshýmen ótkizdi. Burynǵydaı emes kóńili kóterilip, boıyna bir túsiniksiz jelpinis bitken. Atqa mingisi, áldebir jaqtarǵa saıatqa shyqqysy keledi de turady. Qashannan jortýylda júrip qalǵan nemeniń qaraptan-qarap taqymy qyshıdy. Biraq, dál qazir ulysynan uzap shyqsa, jan-jaqtan qaraýyl qoıyp, irgeden ańdyp otyrǵan jurttyń oıyna ne qashatynyn bilmeı, taǵy da toqtap qalady. Eger jurttyń tún jamylyp kep aıtyp ketetin qolqasyn ashyqtan-ashyq maquldasa, arty ne bolyp keteri belgisiz dúdamal sharýanyń kúıtin kúıtteımin dep júrip, bosqa aram ter bolyp, erteń aq patshanyń aldynda jalǵyz aıypty ózi bolyp shyǵa kelýi de múmkin ǵoı. Al eger álgindeı ázázil qolqashylardyń betin birden qaıyrsa, qazaq arasynda kúnnen-kúnge dabyraıyp bara jatqan abyroıynan qaıta aıyrylyp qalary sózsiz. Ánsheıinde túksıip júretin sultannyń sońǵy kezde qabaǵyn jadyratqan sıqyr da osy el arasynda atynyń shyǵa bastaǵany edi. Endi sol oıda joqta ózinen-ózi tap bola ketken bedelin abaısyz tógip alýdan qaımyǵyp, qaraptan-qarap qorqasoqtap, eshteńege táýekeli turmaı, áliptiń artyn baǵa tústi.

Onyń osynsha saqtansa, saqtanatyndaı da reti bar. Qudaıǵa shúkir. Jádik áýletimen júzin birjolata jylytyp aldy. Qudaıǵa shúkir, kórshi handyqtar da sanasa bastady. Qansha aspanǵa túkirip, astamsyǵanmen Ábilqaıyr men Mámbet myrza da qaıda keter deısiń!

Aqyry bir kez kóz qıyqtaryn salar. Mundaı jaǵdaıda ol tóńireginde bolyp jatqan qýdy-qashty oqıǵalarǵa qaıtip aralasa alady! Olardyń eshqaısysyna ózi kirispeı, Áıteke balalaryn salyp qoıdy. Solardyń aýyzymen tal túste elshiniń kerýenine tıisip, kómekshileriniń birin at kótine óńgerip áketip, kózsiz batyr atanyp, butqa tolyp otyrǵan Syrlybaıdyń qulaǵyna: «Han men elshi qashan óz aıaqtarymen kelip, bas urǵansha qolyńdaǵy tutqyndy bosatýshy bolma!» — dep kúni-túni quıyp baqty. Solardyń aýyzymen el arasyna tutqyndaǵy Taımastyń basyna tónip turǵan qaýip pen qater jaıynda neshe túrli alyp-qashty laqaptar taratty. Sol áser etti me eken, álde tek hanǵa ǵana arqa súıegeninen eshteńe ónbesin bildi me eken, elshi oǵan Nuraly sultan men Bókenbaı batyrdy jumsapty.

Bul — Batyrdyń kútpegen oqıǵasy edi. Barmasa — elshilikke jasalyp jatqan baıaǵydan bergi zorlyq-zombylyqtardyń bárin óz moınyna alyp shyǵady. Tap onsha qulqyny quryp turmasa da, Mámbet myrzanyń qosyna bas suǵýǵa amalsyz kóndi.

Shikireıgen neme áli eshteńe uǵa qoımapty. Nuraly men Bókenbaıdy jumsap otyrǵan ol emes, han eken. Bedireıgen elshiniń bet aldyn kóńiline aýyr alǵanmen, onyń qasynda qandaı sıapat kórgenin eshkimge tisinen shyǵarǵan emes. Biraq, ózinen hannyń shyndap qaımyǵa bastaǵanyn sezip qaıtty. Jurt arasynda: «Han men elshi Batyr sultanǵa kishireıip ózderi sóz salypty», — degen áńgime gýledi. Sol qańqýǵa sengen, ári bir jaǵynan shektilerdiń solqyldaqtaý aýyldarynyń bopsasyna shydaı almaǵan Syrlybaı tutqyn bashqurtty óz qolynan aparyp úıirine qosty. Batyr oǵan da tyrs etpedi. «Alashtyń arty joqtaýsyz azamaty bolýshy ma edi? Azýy alty qarys alty shekti qyrshyn ketken Baıqaradaı arysynyń kegin suraýsyz jibere qoıar deısiń be? Syrlybaıdyń ıi jumsarǵanmen, ákesi kep jalynsa da, óz degeni bolmasa, bylq etpeıtin Bábı ılige qoımas. Erteń-aq aq soıyldy ózi ustap, aıqaıdy ózi salyp shyǵa keler», — dep oılady. Qosybaı men Jaltyrdyń arǵy ańǵary da sol tóńirekten shyqty. Bókenbaı men Esettiń kóp jylqysy men kóp jigitin saǵalap, ózi alash aldyna ozdyrǵan Áıteke tuqymynyń eńbegin umytyp, meselin qaıyrǵan hannyń tasyn órge bastyrmaı, oıǵa domalatar qandaı iske de, ynty-shyntyn salyp kirisetin eki bı batyrdyń aýylynan shyqpaıtyn boldy. Endi olar Ábilqaıyrdyń jer túbindegi orystan qoldaý izdep, qazaq aldyndaǵy bedelin kúrt tómendetip alǵan mynandaı urymtal tusynda Qaıyp balasynyń asyǵyn alshysynan túsirýge bıtterin salyp baqty. Kishi júzde Batyrdyń nany júrgeni ózderiniń nany júrgeni dep oılaıdy. Bireýdi jylatpaı, bireýdi kúldirmeıtin, bireýdi qulatpaı, bireýdi ozdyrtpaıtyn opasyz baqyttyń bir kezde oıda joqta oısyrap, nalyp qalǵan Qaıyp shańyraǵyna qaıtyp oralǵanyna kúlli Jádik tuqymynyń qýanatynyn ishteri bildi. Oǵan qazir ısi qazaqtyń: «Bárekeldi!» demese, «Áttegen-aı!» — demeıtin túri bar edi. Endeshe, Áz Táýke kóz jumǵaly úsh arys alashtyń aldynda aı múıizin áldekim qaǵyp ap, toqaldap tastaǵandaı qońyltaqsyp júrgen aıtýly tuqymynyń baıaǵy el ústi dáýrenine qaıtyp oralar, orala alar bir sáti de osy edi. Olar Batyrdyń qoltyǵyna dym búrkip baqty. Syrlybaı tutqynyn óz qolymen aparyp, qamqa shapan kıip, qarqyldaı kúlip qaıtqanda, óz-ózinen býlyǵyp, jarylardaı bolyp otyrǵan buny sabyrǵa shaqyryp, eteginen basqan da solar-dy. Elshi men Ábilqaıyr bunyń aldyn orap, Sámekege at shaptyrtyp, ant qaǵazǵa qol qoıdyrtqanda, abdyrap qalǵan Batyrǵa kep aqyl aıtyp, kúldeı bop kógerip ketken betine óń kirgizgen de solar-tyn. Sámeke orystyń elshisimen qosa buǵan da elshi shaptyryp: «Ant ber dep aldyma kelgende, qolymdy qoımasam, aq patshanyń qaharyna ózim jol ashatyn bolǵasyn, amalsyz istedim. Biraq, úmit áli de úzilgen joq. Elshini eline tiri jiberýge bolmaıdy. Endi onyń basyna tóngen qaı qaýipke de durystap pana bola almaǵan Ábilqaıyr jaýap beredi. Aq patshanyń aldynda biz ben sizdiń arymyz taza», — dep máımóńkelegende de, áliptiń artyn baǵýǵa kóndirgen de solar-dy. Olar qazaq, qaraqalpaq shonjarlary qol qoıǵan ant qaǵazyn aq patshaǵa alyp baratyn asyǵys shabarmandar attanyp ketkenshe kóldeneń kózge túspeı, tym-tyrys jatyp alýǵa aqyl berdi. Aq patshaǵa ketken qaǵazdardyń ishinde Sámeke men Batyrdyń da qolhattary bar edi. Ol Máskeýge aman jetse, patsha aǵzamnyń marhabatynan Jádik tuqymynyń da qur qalmasy kámil. Sondyqtan da orys shabarmandaryn jol-jónekeı shaýyp almaq bop qopańdaǵan sodyrlardy tyıyp tastaǵan. Aq patshanyń elshisiniń shabarmandary aman-esen osy ulystan attanyp ketse, bunyń qolyn baılap otyrǵan qyl arqan sheshiledi. Qol astyndaǵy tentekterdiń birinen soń birin aıdap salyp, han ordasy men elshi qosyna zobalańdy kúsheıtedi. Qashan elshi myrza janynan baz keship, qazaq arasynda bedeli qalmaǵan qyrsyq hannyń qasynan ózi bezip shyqqansha qoqan-loqysyn tyımaıdy. Mámbet myrzaǵa qazaq dalasynan aman qutylýdyń jalǵyz joly — Ábilqaıyrdan bezinip, Jádik tuqymynan pana izdeý. Ony qashan ózi túsingenshe eshkim aıtpaıdy. Áıtpese, han orda men elshilikke jasalyp jatqan qysastyqtyń qaıdan shyǵyp otyrǵanyn ózderi bildirip alady. Mámbet myrza gáptiń nede ekenin ózi sezip, qaterli hannyń qasynan ózi bezip, Jádik tuqymynyń panasyna baryp qulaǵy tynysh tabar bolsa, Ábilqaıyrdyń baıaǵydan bergi eńbeginiń bári zaıa ketkeni. Ol halqyna qadiri joq, eshkimmen kelispeı elshi salyp, aq patshany aldap júrgen alaıaq atanady. Elshiniń basyn aman alyp qalǵan da, qazaqtardy kóndirip bergen de Jádik tuqymy bop shyǵa keledi. Óıtpegen kúnde qazaqtardy óz bodanym dep tanıtyn aq patshanyń aldynda baıaǵydan beri bas buıdany ustap kele jatqan Jádik áýleti abyroıynan kórer kózge aıyrylyp qalady. Sóıtip, kúlli áýlettiń búgingi abyroıy men erteńgi baǵy Batyrǵa tirelip tur. Qansha degenmen dini bólek, tili bólek elge bodan bolamyz degen habardan qaralaı dúrligip júrgen qara halyqtyń da búırekteri bura bastaǵan-dy. Kishi júzdiń áýelden irgeli tuqymdary buny saǵalaıtyndy shyǵarypty. Keshegi jortýyl jyldarda joryqqa ertkizer jigitteriniń sanyna qaraı keıin qatarǵa qosylǵan kenje aýyldardyń qas-qabaǵyna kóbirek qarap ketken kúnbaǵar Ábilqaıyrǵa degen qara qazandaı ókpelerin bir qaıtarsa, osy Qaıyp balasy qaıtarar dep oılaıtyn sekildi. Reseıdiń patshasy búgin qazaqqa qol salsa, erteń bizdi de tynysh tastamas dep júrekteri lúpildep otyrǵan kórshi musylman handyqtary da Ábilqaıyrdan bezinip, bunyń shashbaýyn kótere bastady. Ne kerek, Batyrdyń abyroıy aıaq astynan aspandap shyǵa keldi. Tap osy joly birdeńe shyǵara alsa, Kishi júzdiń tizgini túp-túgelimen óz qolyna ótetinine esh kúmáni qalmaı barady. Ábilqaıyrdyń yǵynan birjola bezdirip, óz qanatynyń astyna alar bolsa, Mámbet myrza da aq patshaǵa erteń eń bedeldi, eń yqpaldy sultan dep osyny aıtyp barar. Aq patsha da, kim bilipti, bodanyna jańa ótken jurtty basqarýǵa birden bir qolaıly kisi eken dep osyǵan toqtar. Buǵan deıin óńi túgili túsine de kirip shyqpaǵan aǵa handyqtyń ala taǵy tap onsha qol jetpeıtindeı alys arman kórinbeı ketti. Eger aq patsha qalap jatsa, Jádik áýletiniń qaı balasy buǵan qarsy shyǵa alady?! Shynynda da, búgin tańda qazaqtyń eki arysynyń noqtasyn ustap otyrǵan Óseke balalarynyń máselin qaıtaryp beretin budan basqa eshkimniń reti shyqpaı tur eken ǵoı! Batyr sultannyń qımyldasa qımyldap qalatyn tusy osy ekeni daýsyz. Ánsheıinde birinen soń birin alyp áýre-sarsańǵa túsirer kóp asý bul joly bir-aq asýǵa aınalyp tur. Ol - kúlli Jádik áýletine túgel jekkórinishti, sútke tıgen kúshikteı kishi atadan órbı tura, bas taqytqa óńmeńdegen ólermen Ábilqaıyrdy orǵa qulatý. Onyń joly — baqqumar nemeniń orys patshasynyń aldynda abyroıyn aırandaı tógý.

Batyrdyń jatsa-tursa basynan shyqpaıtyny — sol. Óz tuqymdastarynyń alystan ymdap baǵatyny — sol. Áıteke balalary bastaǵan aıtýly ata ókilderiniń de qulaǵyna kúni-túni quıyp baǵatyndary — osy.

Aq patshaǵa habar alyp ketken shabarmandardyń aýyldan qara úzip shyǵýy-aq muń eken, qazaq arasy qaıta qımyldaı bastady. Onsyz da ilik izdep otyrǵan Batyr sultanǵa qyzyl tanaý bop Ábilqaıyrdyń shabarmany jetip keldi. Han Sultanǵa: «Qaraqalpaqtardyń qolyndaǵy bashqurttardy tutqynnan bosatyp ákel», — dep tapsyrypty.

Buny estigende Batyr bir qyzaryp, bir bozardy. Aılaker han jandy jerden qaýyp otyr. «Aq patshanyń aldynda bergen antyńa adal bolsań, onyń baǵynyshtylaryn baryp qorlyqtan qutqaryp al!» — demekshi ǵoı. Al, ol aıtqanyn oryndap, joryqqa attansa, óziniń Ábilqaıyr hannyń aldynda táýeldi ekenin moıyndaǵan bop shyǵady. Sum hanǵa keregi de osy. Onyń ústine Hıýa men Buharanyń túndeletip kelip júrgen qybyr-sybyryn kórmeı-bilmeı otyr deısiń be? Olardyń aldynda buǵan aq patshanyń soıylyn soqtyryp, betin kúıelep qoımaqshy ǵoı. Biraq, han qansha suńǵyla bolsa da, Batyr sultannyń baılaýly qolyn ózi kep sheship berip otyrǵanyn baıqamaı qalypty. Bul da kózi bar, qulaǵy bar jurttyń aldynda Óseke balalaryna atymen táýelsiz ekenin kórsetip beretin urymtal sátti kópten kútýli edi. Onyń oraıy endi keldi. Shabarmandy jalma-jan keri shaptyrdy. «Bashqurttardyń joǵyn joqtap, sútteı uıyp, sýdaı sińip otyrǵan kórshilerimmen jamanattasar jaıym joq», — dedi. Bunysyn, aman bolsa, kúlli Kishi júz de, patshanyń elshisi de, Jádik áýleti de, kórshi handyqtar da túgel estıdi.

Árıne, onyń bul sheshimi de artynda zili bar sheshim. Ol Ábilqaıyrǵa da, ózine de ońaı tımeıdi. Hanǵa ońaı tımeıtini — aq patshanyń aldynda tabaǵa qalmaı, baǵynyshtysyn búıtip bastan sekirtip qoımaı, dereý jazalaýy kerek. Ózine ońaı tımeıtini aýzynan álgindeı asaý sóz shyqqasyn, shyn táýelsiz ekenin isimen dáleldeýi qajet. Ol úshin elshilik pen han ordanyń basynan zobalań aıyrmaı, ne Ábilqaıyrdy tize búktiredi, ne elshini Óseke áýletinen basqaǵa birjola bezdiredi. Ekiniń biri.

Áıteke balalary shektiniń barlyq rý basylaryn jıyp turymtaı máslıhat ótkizdi. Oǵan Batyr sultandy ádeıi qatystyrmady. Qaqaǵan qysta kúbideı-kúbideı bop úıge syımaı otyrǵan kóp bı Bábıdi ortaǵa aldy. «Baıqaradaı arystyń artyn suraýsyz jiberip, qalaı jer basyp júremiz!» — desti. «Jaqaıymnyń basy artyq azamaty bar bolsa, bar shyǵar, berisi shektiniń, árisi alashtyń jerge tastaı almaı otyrǵan jigiti joq», — desti. Jıynnyń bas jaǵynda atasy álimniń jýan jeriniń bıleri gúrildep sóz bermese, art jaǵynda kishi ata balalary qaıyrtpaı ketti. Basy Jaltyr men Qońysbaı bolyp, ilgeri aýyldardyń bıleri ádeıi kishi ata balalarynyń janyna shoq tastaı sóılegen-di. Baıqara shektiniń tileý men qabaqtaı toqymy qannan, taqymy terden ketpeıtin ziloıyr jýan atalarynan emes-ti. Jasy úlken bolǵanmen Jaqaıym alty shektiniń arasynda kóbine-kóp qaq-suqta júretin. Tipti keshegi jońǵardan bosyp kep, Arad men Jaıyqtyń arasyn qalmaq pen bashqurttan tartyp alyp, alty shekti qonys bólisken jıynda da ıneniń kózinen ótetin jylmań tós inileri ańqaý aǵalaryn jerge otyrǵyzyp ketken-di. Ústirttiń keńinde, aǵanyń aýylynda ózara keýkeýlesip otyrǵan inileriniń ne aıtyp jatqanyn estip kelsin dep jumsap jibergen jansyzy: «Orys, Báýbek, Máký balalary «Jer kókesi Belaran ǵoı. Jaryqtyqtyń basyna shyǵyp, jelge qarap bir jelpinip alǵanyńnyń ózi nege turady! Biraq Jaqaıym aǵalyǵyn jasap, aldymyzdy orap bermeı ketedi ǵoı» dep otyr», — dep kelipti. Erteńine jıynda Jaqaıymnyń bıi qonysqa Belarandy suraıdy. İnileri jelkelerin qasyp qınalǵansıdy. «Aıtqanymdy istetpesem, aǵalyǵym qaısy!» — dep Jaqaıym shirenedi. Súıtip oǵan sýy belińnen, shóbi kókiregińnen keletin ne Qaraqum, ne Borsyq qum tımeı, eki teńizdiń arasyndaǵy azynaǵan aı taqyr tıipti. Ákki inileri ańǵal aǵalaryn aldap túsirý úshin Belarandy ádeıi maqtapty.

Shynynda da, bir qyzyǵy, alty shektiniń ishindegi eń dańǵoılar da jaqaıymda, eń momyn da jaqaıymda, qasarǵan jerinen qan alatyn eregispe de jaqaıymda, eldi aýyzyna qaratqan bı de jaqaıymda.

Sony biletin qalǵan shekti ańǵal Baıqaranyń abyroısyz ajalynyń artyn qaýzap, jaqaıymǵa bar salmaqty salyp baqty. Jaqaıymnyń sabyry kóbi men aqyly moly aq patshaǵa aq soıylmen qarsy shaýyp abyroı taba almastaryn bilip búgejektese, dańǵoıy men qasaryspalary Jaltyr men Qonysbaıdyń sózinen qaralaı tanaýlary qýsyrylyp, tynystary tarylyp bitti. Qaǵynǵan qara talaqtaı qaraýytyp alǵan Bábı: «Al, ne deısińder?» — degendeı rýlastaryn kózimen jep barady. Mundaıda aldymen dúrligetin Syrlybaı anadaǵy asyǵys qylyǵynan aýyzy baılanyp shóge túsken. Qyr muryn, syz qabaq Báıimbet myna jelókpe sózge jelpildegen atalastaryna qaralaı jyny kelip sazaryp alypty. Bábıdiń de, Jaltyr men Qonysbaıdyń da, abajadaı qońyr úı tola bılerdiń báriniń de kózi Baıjan bı men Sartaı batyrǵa qadala qapty. Onyń da máni bar edi. Bir kezde Ábilqaıyrdyń ataǵyn asyrǵan Bulanty boıyndaǵy shaıqasqa qyzyl tildiń ebimen Hıýadan on myń atty qol qostyrǵan Baıjan bı de, sol urysta jaýǵa aıqaı salyp birinshi tıgen, onyń myna otyrǵan batyr balasy Sartaı-tuǵyn. Han úshin qalǵan shektiniń jóni bólek te, bul ekeýiniń jóni bólek-ti. Bul ekeýiniń qarsy shyqqany oǵan qabyrǵasyn sókkendeı qatty tıeri sózsiz. Qazir atar tań qaıtip atar eken dep, batar kún qaıtip batar eken dep, ańys ańdyp shóre-shóre bolyp otyrǵan kóp aýyl bul ekeýi aýnap ketken jaqqa aýnap ketýi yqtımal. Óıtkeni, bular Asan bıdiń Toqbıkeden týǵan bes ardasynan emes, Qaldybıkeden týǵan bes tomar basynan. Hannyń arqa súıeıtinderi de ylǵı osylar sekildi óz aǵaıyndaryna esesi ketip júrgender-tuǵyn. Bular tartynsa, han sońyndaǵy qara-qurańnan talaı kótkenshek tabylary daýsyz. Ákki bıler sony bilip, mine, óz aqyl, óz bilekterimen qatarǵa qosylǵan ataqty bı men ataqty batyrdyń janyn ádeıi qınap otyr. Súıegińe tartasyń ba, joq salpańdatyp sońyna ertip júretin edi dep hanǵa tartasyń ba?..

Mynaý únsiz suqty kózderdiń shyńyraý túkpirlerinde jatqan jymysqy saýal álgi!

Ony bı de, batyr da baǵana-aq myqtap ańǵarǵan. Ańǵarǵan saıyn jandary qınala tústi. Mańdaılarynan ter shyqty. Ólgen týmalas bulardiki, Baıqara Toqbýra bolsa, bular Aqbýra. Namysyn jyǵyp, súıegin qorlap, jaralanyp qalǵan el bulardiki. Endi, mine, sol el, sol aǵaıyn ekeýinen jaýap tosady. Qazaqtyń, qaı azamaty áýeli aǵaıynnyń, sosyn eliniń joǵyn joqtamaýshy edi? Óz aǵasyn aǵalamaı, kisi aǵasyn jaǵalaǵan qaı azamatty qazaq tektige sanap edi? Óıtip, aqyldy bolǵanda, batyr bolǵanda báribir abyroı taba ala ma? Ábilqaıyrdyń bir basynda qyryq kisiniń aqyly bar han ekeni ras bolsa, bulardyń orta kóńilin toltyrsyn, jyrtyq kóńilin jamasyn. Aıla tapsyn! Óıte almasa, óz obaly ózine...

Áýeli Sartaıdyń murtyna jybyr bitti. Sosyn Baıjannyń ájimdi mańdaıy bilemdene tústi. Ekeýi de aǵaıyn jaǵyna shyqty. Qara talaq Bábıdiń betine sonda baryp qan júgirdi. Endi jurt arasynda gýil-gýil áńgime kóbeıdi. Bir jaqtan keńirdektep Jantýma shyqty. Ony Esmembet pen Óteǵul qostady. Bátjan, Malybaı, Ótep batyr, Aqsha batyrlar da: «Bir jigittiń kegin kekteı almasaq, enesin uraıyn, nesine el atanamyz!» — desti. Ol jıynnan ish ashpaı attanysqan bıler Báıimbet, Qara, Baltabek qana. Qalǵandarynyń atqa qonǵasyn da, qaýqyldary eki-úsh asqansha estilip turdy.

Jurttyń arasyna: «Shektiler handy da, elshini de óltirgeli jatyr eken», — degen habar dúńk ete qaldy. Ol — hannyń qaýqaryn synap kórýmen qosa, qalǵan qazaqtardyń mundaı qandy sharaǵa qalaı qaraıtynyn bilmek aıla-tuǵyn. Kóp rýdyń basshylary mundaı arty daýly iske aralasqylary kelmeı taıǵaqsyp shyǵa keldi. Biraq, birden Ábilqaıyr jaǵyna da aýnap kete qoımady. Batyr tóńireginiń bitirgen sharýasy — ádette hannyń shashbaýyn kóterip shala búlinetin kishi ata balalarynyń arasyna iritki saldy. Olar áýelden el ústinde kún kórip, ádis alyp qalǵan sanattaǵy salaýatty atalardyń balalaryndaı emes, el arasyna sybys júgirtip, irgeden tyń-tyńdap jatý degendi bilmeıdi, «Qaıda qylysh, qaıda naıza?!» — dep jalańdap shyǵa keledi.

Mynadaı almaǵaıyp jaǵdaıda qan tógilmeı tynbaıtyndaı is shyǵyp jatqanda, jamanatyn álgi urynshaq aýyldar arqalasyn degen ataly tuqym ózderi salǵan órtke ózderi otyn bolǵylary kelmeıdi. «Aq patshaǵa ókpemiz joq. Ókpemiz basymyzdan sekirgen Ábilqaıyrda. Sol úshin de, Mámbet myrza Óseke aýylynda otyrǵanda óz aıaǵymyzdan izdep baryp ant bere almaımyz. Ant alǵysy kelse, Ábilqaıyrdy tastap, óz qasymyzǵa kelsin!» — dep taısaqtady. Bulary ári shyndyq, ári aıla edi. Aq patsha, shynynan da, meıirbandy bop shyǵyp, jelep-jebep jatar bolsa, sharapatynan qur qalǵylary kelmeıdi. Al arty shıki es bop ketse, aldanǵan qazaqtyń obal-saýabyn túp-túgel Ábilqaıyrdyń moınyna arta salmaqshy. Eki ortada aýyl arasynyń tentek-telisi shaqyrýsyz qonaq elshi men alaıaq hannyń jandaryn jahanamǵa jóneltip jiberip júrse, oǵan eshqandaı aralastary joq, sútten aq, sýdan taza bop shyǵa kelgileri keledi.

Batyrdyń jaǵyndaǵylar mynandaı ózderi tutatqan órttiń kókala tútini kózdi ashyta bastaǵan qıyn-qystaý tusta bul mańaıdan qaralaryn joǵalta turǵandy jón kórdi. Ol úshin kórshi Hıýaǵa da, qaraqalpaqqa da, qalmaqqa da tıispeı, sonaý ıt arqasy qıandaǵy túrikpen aýyldaryn tonaǵannan basqa amal joq-ty. Astyq pen shúberektiń zaryn tartyp otyrǵan qazaq aýyldaryna tiske basar túıir dán men ábúıir kólegeıler lypany qaıdan taýyp ákelseń de, báribir-di. Onyń ústine, aldynda ǵana: «Qaraqalpaqqa attan!» — degende attanbaı, aıdaladaǵy túrikpenge qarsy joryqqa shyqqany Batyrdyń Ábilqaıyrǵa atymen táýelsiz ekendigine taptyrmas aıǵaq-tuǵyn.

Erteń jolǵa shyǵamyz dep otyrǵan kúni murttaryna muz qatqan tórt-bes jolaýshy Batyrdyń úıiniń beldeýine kep at baılady. Kalmaqtar eken. Jem boıyndaǵy Lobjy jumsapty. Aıýke shańyraǵymen alysyp júrgen asaý taıshy Batyrdy ózine muńdas sanaıtyn sekildi. Qupıa habar jiberipti. Astrahannan orys kerýeni attanypty. Baǵyttary — Buhara men Hıýa deıdi. Kerýendi bastap bara jatqan — áskerı ulyq kórinedi. Qazaqqa kórshi eki musylman handyǵyn da patshaǵa baǵyn dep azǵyrmaq sekildi. Oǵan jol-jónekeı Kishi júzdegi Tevkelev myrzamen jolyǵyp, álgi eki handyqqa ózińmen birge ala ket degen tapsyrma berilipti. Shamasy, Tevkelev myrzanyń myndaǵy kúniniń mázdi emes ekeni aq patshanyń da qulaǵyna jetip jatsa kerek. Elshiden aıyrylyp qalsa, Batyr sultannyń baıaǵydan bergi armanynyń jelge ushqany. Ondaı kesapatty kerýendi bul tóńirekke attap bastyrýǵa bolmaıdy. Sonda kúni keshe ant berip otyryp búgin kerýen tonaǵany tompaq bop shyǵyp júrmes pe eken? Biraq, basqa amaly qaısy? Ony toqtata alatyndaı bul mańaıda taǵy kim bar? Qalmaqtar olaı ete almaıdy, qansha degenmen, aq patshanyń bodany. Hıýa men Buharaǵa ótkizip jiberse, olardan da bir Ábilqaıyrdyń shyǵa kelmesine kim kepil? Tevkelev qazir aman-esen qutylyp ketse, baıaǵydan beri kórip kelgen qorlyǵynyń bárin basqa eshkimge de emes, tek buǵan, Qaıyp balasy Batyr sultanǵa jabady. Ol sózsiz. Sóıtip, Ábilqaıyrdyń kókten suraǵanyn qudaı jerden beredi. Joq, joq... Ol qyrsyq kerýen mynaý japan dalada iz-túzsiz joǵalǵan qutsyz kerýenderdiń jolyn qushýy kerek!

Bul jáıdi biletin tek sultannyń ózi ǵana. Qajet deseńiz, alys joryqqa ózimen birge erip bara jatqan ózge rý basylaryna da aıtqan emes. Erteń jol-jónekeı kóre qalsa, aıdalada qyzyldy-jasyl dúnıege jolyǵyp turyp, qur alaqan qalar qazaq pa? Qoldaryn bir bylǵap alǵasyn artynan keler qaı zobalańyna da peıil bolady ǵoı. Biraq aldyn ala dabyrlamaıdy. Shyn jaǵdaıdy estip qoısa, qasyndaǵy mynaý dalańbaı kóptiń birazynyń táýekeli turmaı qalýlary da múmkin. Ondaı habar qulaǵyna tıse, Ábilqaıyrdyń qarap jatpaıtyny sózsiz. Sodan soń da, Batyr dymy ishinde bolyp tunshyǵyp aldy. Qajet dese, Qosybaı men Jaltyrǵa da tis jarmady. Ol ekeýin arttaǵy elge bas-kóz bolýǵa tastady. Han men elshige qandary qatyp otyrǵan jaqaıymdardy shaptarynan shabaqtap baǵatyn bireýler kerek edi. Kim bilipti, bular qaıtyp kelgenshe ol sharýa da bir jaqty bop qalar...

Ári úmit, ári kúdikpen jolǵa shyqqan Batyr sultanǵa izdegen kerýenniń ne ózi, ne izi jolyqpady. Anadaǵy túndeletip kelgen qalmaqtardyń aıtqanyna qaraǵanda, orystar bul joly kerýenin Saraıshyq arqyly jiberýge Lobjy ulysynan seskense kerek edi. Astrahandaǵy ulyq Aıýke shańyraǵyn qoldaımyn dep Dorjy men Lobjyny myqtap ókpeletip alypty. Renishti ulystardyń ústinen álgindeı kerýen jóneltýge, qansha degenmen, sene qoımas. Mundaıda teńizden basqa jol joq. Qazir sý qatyp qaldy. Edil men Jaıyqtyń orystary oǵan bola bas qatyryp kórgen emes. Júkterin shanaǵa tıep, muz ústimen bergi betke ótkizedi de, Mańǵystaý túrikpenderinen túıe jaldap, Hıýaǵa tartady.

Batyr qalmaqtardyń bul habaryn estigende tipten qýanyp ketken. El ishine aldyn ala jaıyp qoıǵan laqaby ótirikke shyqpady. Mańǵystaýdaǵy túrikpenderge dep edi, attanatyn boldy.

Sorlatqanda, túrikpen jaılaǵan úsh túbektiń úsheýi de orys kerýeninen atymen beıhabar eken.

Qarataý boıynan kúder úzgen Batyr sultan teńizdi jaǵalap Jemge bettedi. Bir jaǵy — shynydaı jaltyraǵan kókshe muz, bir jaǵy — ala taǵanaq sor japan túzde qaralaı qulazyp kele jatyr edi, kózine jer túbinen emis-emis qarańdaǵan birdeńeler shalyndy. Qaıdaǵy bir qaraqustar qanattaryn sermep dalbańdaı usha jónelgendeı. Sultannyń júregi shym ete qaldy. Iá... Ondaı-ondaı «qaraqustardyń» syryn basqa bilmese de, bul biledi. Kóshpendi jurttardyń qaı-qaısysynda da bar belgili qýlyq. Qaraýyl qaraǵandar bıik-bıiktiń basyna shyǵyp ap, tóńirekti sholyp turady da, kózderine sezikti birdeńe ilikse boldy, qaraqus bop dalbańdap tasaǵa qaraı júgire jóneledi. Demek anaý aınala sordyń ortasyndaǵy shógip jatqan aq úlekteı jeke shyńnyń ar jaǵynda el boldy. Attaryna qamshy basty.

Jaman Aıraqty taýynyń quıryǵynan asa bere aldarynan tyǵyryq taýlardyń yǵynda otyrǵan kóp aýyl qylt etti. Qapyda jaý basyp qalǵan aýyl, qapelimde ne istep, ne qoıaryn bilmedi. Olar talaı súrgindi kórip júrgenmen, tap bulaı qys ortasynda tóbeden túsken basqynshyny kórmegen-di. Qatyn-bala qara úılerdiń esik-tesiginen syǵalap, syrtqa bastaryna dýdyratyp seńseń bórik kıgen selkildek shaldar shyqty.

Qara aǵashtaı qaqshıǵan-qaqshıǵan taramys shaldar taıaqtaryna súıenip kekireıip tur. Qaq ortadaǵy bireýi anadaıdan tisi aqsıyp kúlip jiberdi.

— Toqta, — dedi Táńirberdi. — Mynaý Meńlibaı bek qoı.

Ekeýi birin-biri tanıdy eken, qushaqtasyp kóristi. Eminip kelgen qazaq qoly jalańdaǵan kók naızalaryn jalma-jan tartyp ala qoıysty, úıdi-úıge tyǵylǵan qalyń jurt saý etip syrtqa shyqty. Bir-birimen qaýqyldasyp kórisip jatqan eki shaldyń qalǵan jurtpen isi joq. Ásirese, qanjardaı qatqan túrikpen shal seńseń bórki selkildep máz bop tur.

— Aý, jónderińdi aıtsańshy, — dep aıqaılady Batyr sultan.

Táńirberdi jónin aıtty. Bul — túrikpenniń bozashy rýynyń begi Meńlibaı degen kisi eken. Baıaǵyda Aqtaban shubyryndynyń tusynda Horezmniń oıynda tanysypty. On uldy bektiń bir balasy Hıýaǵa qaraıtyn bir kishkene qalada atqaminer kórinedi. Sol Táńirberdimen kóje tamyr bop, qıyn kezde qol ushyn beripti.

— Endeshe, tamyryńnan surap bil. Bul mańaıdan Hıýaǵa qaraı orys kerýeni ótken joq pa eken?

Batyr sultannyń izdep júrgen kerýeninen Meńlibaı bek habardar eken. Sherin Dóndik «Orys kerýenin Hıýa men Buharaǵa bastap apar» dep Meńlibaıǵa sóz salypty. Ol beliniń quıańy ustap qalyp, balasy Qydyrdy jiberipti. Kerýen Astrahannan shyǵyp, teńiz aınalyp qara jolmen kele jatqan kórinedi. Endigi Jemnen ótip qalar ýaqyty bopty. Qydyr kerýendi Asmantaı-Mataı arqyly Aral teńizine aparyp, sodan qubylaǵa bettep, Amýdarıany boılap Hıýaǵa, Buharaǵa barmaq deıdi.

Muny estigende, Batyr sultannyń kózi jaınap qoıa berdi. Túrikpen beginiń qonaqasysyna da qaramaı, ústirtke kóterilip, tup-týra Asmantaı-Mataıǵa tartty. Jaıdaq qumnyń Jem jaǵynan kóp iz keshken qol aıǵyr shaǵyldardyń arasynda jipsiz qamalyp jatqan kerýenniń ústinen shyqty. Shuqyr oıda qaz-qatar shógerýli jatqan túıelerdiń yǵynda qalyń tonǵa oranyp alyp otyrǵan jez murt orystar jer astynan shyǵa kelgendeı saý ete túsken qalyń jasaqty kórgende ápireıisip qalysty. Kózderi jaýtańdap attarynyń túgine boz qyraý qatqan qatýly jandardy iship-jep barady. Shyr aınaldyra túıe shógerip, ortasyna tikken jabyndydan bireýler shyqty. Aldaryndaǵy eki beti narttaı alpamsa erkek — Baqtybaı... O toba! Bul sabazdyń da júrmeıtin jeri joq eken ǵoı!

— Jaǵdaılaryń qalaı? Oljaly qaıttyńdar ma? — deıdi qarap turmaı.

— Óziń she?

— Kórip tursyńdar ǵoı!

Shógerýli túıeniń sany bes júzden asady. Júzden astam uzyn sıraq arǵymaq dirdek qaǵyp taǵy tur. Júz shaqty seńseń bórik túrikpen jigitterin qoldaryn arttaryna baılap, matap tastapty. Osylaı osharylyp jatqandaryna birneshe kún ótipti.

Baqtybaı sultannyń júzine urlana qarap kúlip qoıady. Qıańqy Batyr anada Kúıkeńniń tumsyǵynan asa bere kóz ushynda sylańdap bara jatqan qos arǵymaqty shyramytqan. Shyramytqan da, attyń basyn bura qoıǵan. Endi Lojby ulysyna basyna taýan izdep barmasa, olja túsirip ońdyrmasy belgili boldy. Qum arasyn saǵalap, elge qaıtyp kele jatyr edi, kóldeneńdep kóp iz jolyqqany. İzge túsip salyp beresiń. Salyp uryp jetip barsa — kerýen. Jalaqtaǵan beısaýbat júrginshilerden qorǵalaqtap, osy bir tyǵyryq qumǵa kelip tyǵylypty. Kerýen bastap kele jatqan túrikpender oıda joqta tap bolǵan barymtashylarmen shaıqasqa umtylǵan eken, orys ulyǵy: «Bosqa qan tógis jasamalyq. Kóp bolsa, dúnıe-múlkimizdi oljalatyp qutylarmyz», — dep oq atqyzbapty. Sodan beri Baqtybaı olardy eshqaıda attap shyǵartpaı qamap otyrǵan kórinedi. Ondaǵy oıy — kóp uzamaı Batyr da oralar, myna kerýenge ne isteý kerek ekenin sol shesher...

Jer túbinen qanjyǵalary qańsyp kele jatqan aýyr qol aıaq astynda bos jatqan ońaı oljany kórgende óz kózderine ózderi senbedi. Teńkıgen-teńkıgen teńderdi túrtip kórip:

— İshinde ne bar eken? — dep qoıady.

Kóbi mynaý tegin dúnıeni talap alyp, qolǵa ózderi kelip túsip turǵan kóp tutqyndy aýyl-aýyldaryna taratyp áketpek. Alaqandaryna túkirgen bir jigit. Eki jaqtyń kózi bir-birinde. Qaralaı iship-jep barady. Batyr sultan oıda tur. Anaý eńgezerdeı qońqaq tumsyq qyzyl sary, dáý de bolsa, kerýen basy shyǵar. Mynaý dýdar bórik aq tondylardyń Jaıyqtyń kazak orystary ekeni aıtpaı-aq belgili. Jaǵalasa ketse, Baqtybaıǵa ál bere qoımas shamalary bar. Jaý jaǵalastan qashqandaryna qaraǵanda, anadaǵy qalmaqtardyń aıtqany ras sekildi. Jol-jónekeı qan tógip kelgen elshiliktiń áńgimesin kim tyńdasyn! Qazaqtarǵa oıran salyp kelgenderge Hıýa men Buqar qulaq asar ma! Muryny aýzyna túsken mynaý nán sarynyń bilmeıtinin ıt jesin... Tegi, jón suraspaǵandary durys shyǵar. Aıdalada beısaýbat kezdesken qandybalaq qaraqshylar bola salady. Qajet dese, ózi sóılespeı, Táńirberdini sóıletedi. Baqtybaı men kerýenniń arasyna sol deldal bolsyn. Bes júz túıe kerýenniń jarty júgin bularǵa qaldyrsyn da, qalǵandary keıin qaıta ma, Hıýasyna bara ma — ózderi bilsin, biraq qazaq ulystaryna qaraı aıaq basýshy bolmasyn...

Baqtybaı mynaý tegin oljadan tiride aıyrylsyn ba! Táńirberdiniń aıtqanyn qulaǵyna qystyrar emes. Bes júz túıe júk, júz túrikpen, elý shaqty orys soldaty qazaqtyń jalamyna juǵyn bolyp pa! Álde ózderi qur taqym qańǵyp kele jatqanda mynandaı kól-kósir baılyqqa tap qylǵan abyroıdy Baqtybaıǵa qımaı tur ma eken? Aıdaladaǵy sary orysqa neǵyp et baýyrlary eljireı qaldy? Orystar men túrikpender ójeńdesken eki qazaqqa qarap ań-tań. Táńirberdi aqsaqal kúńgirlegen qońyr daýsyn sozyp baısaldy sóılese, Baqtybaı nart qyzyl júzin shoqtaı laýlatyp, qabaǵyn túıip, qamshysyn úıirip sańq-sańq etedi. Anadaı jerde tympıyp turǵan Batyr sultan birdeńe demeı kóne-tuǵyn túri kórinbeıdi.

Sultan da qý. Áńgimege ózi aralaspaı, qasyndaǵy qyzyl shyraıly, tórtbaq kisini — Abaǵaıdy jumsady.

— Aıt, anaý Baqtybaıǵa! Daýdy qoısyn. Jarty kerýen oljaǵa qanaǵat qylsyn. Qalǵandaryn basy-kózimiz amanda jónderine salyp, bul aradan tezirek attanaıyq. Sultannyń bir oılaǵany bar de!

Qyzyl keńirdektesip turǵan ekeý aralaryna Abaǵaı kılikkesin de birazǵa deıin boı bermedi. Daý uzap bara jatqasyn Batyr sultan qasyndaǵy bir top jigitpen Baqtybaıdyń qasyna baryp kımeleı toqtady.

— Aý, qoısańshy endi! — dep kúńk etti.

Baqtybaı salańdaǵan doıyr qamshysyn salbyratyp, túrikpenderdiń qasyna bardy.

— Basqasyn jibersem de, dál myna kúshikti jibermeımin. Ne baılap áketem! Ne baýyzdap ketem!

Qaq ortadaǵy eki kózi judyryqtaı bop isip ketken taldyrmash qara jigitke tap-tap berdi.

Súıtse, anadaǵy Meńlibaı bektiń balasy sol eken. Qum arasyna on kún boıy qamalyp ólerge kelgesin barlyq páleniń osy bir kúdireıgen nemeden bolyp turǵanyn baıqap, mataýly túıeler men baılaýly tutqyndar arasynda árli-berli taltańdap júrgen Baqtybaıdyń tý syrtynan qanjar laqtyrǵaly jatqan jerinen qazaqtardyń biri júgirip baryp aıaǵynan shalyp jyǵypty da, býyp tastapty. Mesteı qyp sabapty. Endi at kótine óńgerip aýylyna aparyp, kók shybyndy kózine úımeletip, ıt qorlyqpen óltirmek...

Tepsinip turǵan Baqtybaıdyń qasyna Táńirberdi júgirip bardy. Tentek batyr bul joly báribir ıliger emes. Áńgimege Batyr sultan aralasty.

— Jaraıdy, aıaq-qolyn baılasyn da, alyp júrsin!

Eki júz elý túıeni jetelep alǵan qazaq qoly pálen kúnnen beri tuıaqqa taptalyp, jermen-jeksen bolýǵa aınalǵan japyraq qumnyń arasynan asyǵys attanyp ketti. Álgi tyǵyryq oıda qalyp qoıǵan orys kerýeni keri qaıtty ma, joq Hıýaǵa qaraı ilgeri tartty ma — sharýalary bolǵan joq. Qum arasynan bir kúnshilik jer uzap shyqqasyn Táńirberdi Baqtybaıdyń tutqyn túrikpenin ózine tıesili jıyrma túıe júkke aıyrbastap aldy. Aýylyna aparyp, jaraqatyn emdep, esin jıǵasyn astyna at mingizip ákesine qaıtarmaq.

Batyr «ýh» dep kóńilin bir birledi. Kesir kerýen endi qazaq ulysyna qaraı ózi de betteı qoımas. Tevkelev munyń ýysyna birjola tústi. Ábilqaıyr ekeýin bir taıdyń shiderimen birge mataıdy da, bir ushynan shym-shymdap tartyp qylǵyndyra beredi, qylǵyndyra beredi. Elshige jan kerek bolsa — janyqas hannyń qasynan bezip shyqsyn. Al, álgi talapaıǵa túsken eki júz elý túıe júk úshin aq patshanyń aldynda jaýap beretin bul emes, Baqtybaı. Ol qaıta qumnyń arasynda bostan-bosqa qyrylýǵa aınalǵan muńlyq kerýenge tóbeden túsken qyzyr İlıas qutqarýshy bop elestegen shyǵar. Qazaq arasyna, túrikpen arasyna sondaı laqap taramas deısiń be...

Sońyndaǵy qalyń qoldyń sultandarynyń ne oılap, ne qoıyp kele jatqandarymen sharýalary joq, ezýleri qulaqtaryna jetip máz-máıram bop keledi. Árkim óziniń oljasyn aıtyp kúpildesedi. Ásirese, kertik muryn, jaıyn aýyz Saǵalbaıda tynym joq. Qolyndaǵy jyltyraǵan birdeńeni anaǵan da aparyp, mynaǵan da aparyp kórsetedi. Mundaı úlken joryqqa alǵashqy shyǵýy edi. Álginde qum arasynan attanyp bara jatyp muryny aýzyna túsken nán orystyń kúıek qapqa uqsatyp moıynyna asyp alǵan bylǵary dorbasyn at ústinen julqı tartyp ala qashqan. Eńgezerdeı orystyń tyrp etpeı qala bergenine bir máz bolyp edi; bylǵary dorbanyń ishinen sopaqsha qara qorapshany taýyp alyp eki máz boldy. Shaldardyń saqal-murttaryn bastyratyn ustaralaryn osyndaı múıiz qorapshaǵa salyp alyp júretinin kórgen. Sonda ustara shyǵar dep ashyp kórip edi, ishinen bunyń ózi túgili, jeti atasynyń bir de biri kórmegen jyltyraq birdeńe shyǵa kelgeni. Ári qarady, beri qarady, ne ekenin bile almaǵasyn árkimge bir aparyp kórsetti.

Bireýler: «İskek qoı», — desti. Olaı deıin dese, álgi asha temirdiń eki jaǵy birdeı ıne. Inemen murt iskektelýshi me edi?! Endi bireýler: «Tis shuqýysh shyǵar», — dedi. Mynandaı teben ınemen shuqý úshin temir tis kerek shyǵar! Baqtybaı: «Boqmuryn, qamshy jemeı turǵanyńda, basymdy aýyrtpaı taıyp tur», — dep aqyrdy. Táńirberdi: «Barǵasyn Ábilqaıyrdyń shoqynshaq noǵaıynan surap alarsyń, alyp qoı!» — dedi. Áýestik jeńgen bala jigit uıatty qoıyp Batyr sultannyń ózine keldi. Sultan áýeli onyń ne dep kele jatqanyn túsinbeı, edireıip biraz turdy. Sosyn: «Orystar tamaqty temirge shanshyp jeıdi deıtin. Sonysy osy shyǵar», — dedi.

Bala jigit máz boldy. Qansha degenmen, qaranyń aty qara da, tóreniń aty tóre ǵoı. Qaraıǵan halyqtan myna temirdiń ne ekenin eshkim tap basyp aıta almap edi, Batyr sultan oılanbastan sart etkizdi. Árıne, myna eki istikke et shanshylady. Sypaıy orys bunyń bir ınesine shanshyp jeıdi de, qomaǵaı orys bunyń eki ınesine birdeı shanshyp jeıdi.

Ol tezirek úıine jetip, mynaý orystyń jarqyldaq temirimen qazannyń ústinen bóteke shanshyp alyp jep kórgisi kelip ketti.

Uzyn shubaq sherý Borsyqtyń qumyna kep ilikti. Batyrdyń oıyna taǵy da artyndaǵy aýyl tústi. Jaqaıymdardan ne shyqty eken? Elshi men han bul dúnıede bar ma eken, joq pa eken?

Qalyń qumnyń arasyna shubyryp kirgen shubalań qoldyń sol jaǵynda elý túıeni bir ózi jetelep bara jatqan Baqtybaı birdeńe dep aıqaılady. «Qap, bálem, shoqynshaq noǵaı, kórersiń!» — deı me? «Seni de óstip shaýyp alyp, qasyńdaǵy esirik estekterińdi qoı sońynda qańǵyrtarmyn!» — deı me? Aýynan jarylǵan maqtanshaq nemeniń el qarasy kóringesin elire bastaǵanyn qarasaıshy! Apyraý, sonda... Elshiniń áli aman bolǵany ma? Qaratúpti tastap, qum arasyna kirip alǵan eken ǵoı. Sonda Bábıden de eshteńe shyqpaǵany ma? Qasarǵan jerden qan alady deıtin ol syǵyrǵa ne bolǵan? Apyrmaı, myna jaqaıymdardy-aı! Baýyrlarynan aıyrylyp otyryp osynsha bor súıek bolar ma! Álde bunyń jaǵyndaǵy bireý-mireýler eregispe nemeniń jel jaǵynan shyǵyp qaldy ma eken? Endeshe, bulardyń jol-jónekeı orys kerýenin tonaǵan habary kóp uzamaı elshiniń qulaǵyna de jetedi deseıshi! Endeshe, butadan-buta asqan saıyn ulǵaıa, dabyraıa, daýryǵa túser uzynqulaqtyń aldyn almasa bolmaıdy. Elshi habardy ózi baryp aıtady. Qyrylǵaly jatqan kerýendi qutqaryp jiberdim deıdi. «Baqtybaı aıtqanymdy tyńdamaı, jarty júgin jurtqa pyshaq ústi taratyp berdi. Oǵan tyrnaqtaı da aralasym bolǵan joq», — deıdi. Joq... Oǵan áýeli ózi barmaǵany jón. Abaǵaıdy jibergeni durys. Kishi júzben baıaǵy aqtaban shubyryndy tusynan birge kóship kele jatqan kirme. Arǵy súıegi Uly júz. Kóldeneń aǵaıyn. Álgi habardy áýeli sol aıtady. Artynan ózi ádeıi izdep barady. Batyr anadaı jerde áldenege qarqyldasyp máz-máıram bolyp kele jatqan Abaǵaıdy qasyna shaqyryp aldy.

Quba sur dalanyń astyn ústine shyǵaratyndaı bop burqyrap qys pen kóktemniń toǵysy da ótti. Aı boıy birese qar japalaqtap, birese muzdaı qara jańbyr tópelep, birese shaǵyl qumdardy ýystaı shashyp kózge uryp shańyt borap, shat-shálekeıi shyqqan japan túz qaıtadan tynshydy. Basy sıdalanyp, túbi soıaýlanyp ábden qara qyltanaqtanyp qalǵan óli shópke jan júgirip, murty bórtip, birer kúnshýaqtan soń tozǵan kıizdeı ylym-sylym bop qýaryp jatqan qyrqa-qyrandar túlegen bóriniń jon arqasyndaı kók shýlandanyp shyǵa keldi. Boz qylshyq dalada oıdyq-oıdyq kók maısa kórindi. Óz tútinine ózi byqsyp tunshyǵyp otyrǵan qara úılerdiń oń jaǵynan jańa jazdyń jas tóli mańyraıdy. Qazaq aýly erteli-kesh azan-qazan. Attyń da eki qaptalynda — baıtaba dorbadan bastary qyltıyp bara jatqan baýyrsaq qulaq qoshaqandar. Túıelerdiń de eki jaǵyna teńdegen kebejede — bastary qyltıyp bara jatqan baýyrsaq qulaq qoshaqandar. Mynaý aspan asty tirshiliktiń ózge dyrdýyn solar tyıyp tastaǵandaı. Qaıda qulaq tossań da — qoı qozdatyp jatqan aýyldyń yzy-qıqy úninen basqa eshteńe estimeısiń. Jurttyń da esil-derti sol aýyz jarmaǵan qulynda, aıaqtanbaǵan botada, ústi-bastary silekeı-silekeı qozy-laqtarda ǵana sıaqty.

Mine, eki aptadaı bolyp qaldy, orys elshiliginiń bosaǵasynan eshkim attaǵan emes. Bábı anada olar qunyn alyp tynǵasyn ba, joq qazaqtar mynaý óris pen aýyl arasynda erteli-kesh tyrp-tyrp aıaq tozdy júristen murshasy bolmaı, jandary muryndarynyń ushyna kelip sharshap júrgendikten be — tóńirekten eshqandaı habar joq. Aýyl-aýylǵa aıaq izin sala bastaǵan elshilik adamdary da sol mal tóldetýdiń abyr-sabyrynan basqa eshteńe kórdik, eshteńe estidik demeıdi. Qur qulaq otyrǵan elshiliktiń birazdan bergi boıkúıez tirshiligin buzǵysy kelgendeı marttyń jıyrma toǵyzy kúni sonadaı jerden ýlap-shýlap bir qara-qurań ótti. Shashaqtary jalbyraǵan júz elý naızaǵa qarap, birazdan beri tynshyp qalǵan qyzylkózder dúrbeleń salyp taǵy kelip qaldy ma dep edi, teńkıip-teńkıip júk artqan elý túıe jáne kórindi. Ne kósh emes, ne kerýen emes, ne jortýyl qol emes sol bir qara shoǵyr bular jaqqa qarap áldene dep aıqaılap bara jatty.

— Shoqynshyq noǵaı, tura tur bálem! Kóp uzamaı kúlińdi kókke ushyramyz!

Beıýaqta beısaýat adamdardyń álgi aıqaıyna úrpıisip qalǵan elshilikke arada bir saǵat óter-ótpeste bir sýyt júrginshi kep toqtady. Basynda altaıy bórik, ústinde qasqyr ishik, qolynda qaıyń sap doıyry bar beıtanys jolaýshy ózin Uly júz qazaǵy Abaǵaımyn dep tanystyrdy. Tevkelev, qapelimde, sonaý jońǵar bodanynda jatqan Jolbarys hannan elshi kelip qaldy eken dep qýanyp edi. Sóıtse, mynaý qyzyl ińirde kelgen jolaýshynyń júrisi tipten bólek eken. Ol áńgimeden uqqany: Batyr sultan qystygúni aıaq astynan attanyp ketken jumbaq joryǵynan oralypty, orta jolda shektiniń bir kók julyny Baqtybaı batyr qamap jatqan orys kerýenine tap bolypty, Batyr sultan kerýendi jónine jiber degen eken, Baqtybaı tyńdamapty, jarty júgin tartyp alyp, qalǵan kerýendi jónine jiberipti, eger ústinen sultan shyqpaǵanda, orys kerýeniniń kóretin kúni beımálim edi...

Abaǵaıdyń kelisi qandaı sýyt bolsa, ketýi de sondaı sýyt boldy. Ol ne qylǵan kerýen? Onyń habaryn nege buǵan aıtady. Jamanat habar dep estirtkeni me, joq jaqsylyq jasadyq dep mardamsyǵandary ma... Túgine túsinse buıyrmasyn... Ne de bolsa, álgi kergime qıas sultan kelipti... Taǵy qandaı zobalańdar qozdaǵaly jatqanyn kim bilgen? Tevkelev bir túrli qaraptan-qarap jıyrylyp qaldy. Birazdan bergi tynysh uıqysy qaıta buzyldy. Ash búrgedeı mazasyz oılar qaıta qamap aldy. Tań atqanyn tosty.

Erteńine sıyr sáskede aıǵyr top adam kep dúrs etip túse qaldy. Ábilqaıyr, Bókenbaı... Imene attap Batyr da kórindi. On bes-jıyrma adamy taǵy bar.

Sózdi Ábilqaıyr bastady. Kijine sóılegen han tonalǵan kerýen jaıyn aıtyp, aq patshanyń aldyndaǵy antymyz buzylyp, kirerge tesik tappaı otyrmyz dedi.

— «Bir qaryn maıdy bir qumalaq shirtedi», — degen osy. Qaıdaǵy bir ashkóz sumyraıdyń qyrsyǵynan aq patshanyń qaharyna ushyraıtyn boldyq, — dedi.

Shynnan qorqyp kelip otyr ma, joq qasyndaǵylardyń úreıin ala túseıin dep ádeıi aıtyp otyr ma, ózinen-ózi taýsyla sóıledi.

Bókenbaıdyń da qarys qabaǵy ala kózin aıqara jaýyp alypty. Qalǵandarynda tyrs ún joq. Bári kóziniń astymen Batyrǵa qarap qoıady.

Tevkelev olardyń tym-tyrs jatyp almaı, qolaısyz habardy estigen boıda bastaryn qurap kele qalǵandaryna, bir jaǵynan, ishteı masattanyp qaldy. Degenmen, aq patshanyń yǵyna jyǵylyp, onyń aldyndaǵy aıyptarynyń arty suraýly bolaryn sezine bastaǵandary ǵoı. Mundaı pıǵyldaryn quptaý kerek. Qashan etteri úırenisip ketkenshe úrkitip almaı, keshirimdi bolǵany jón. Qashan birjola moıyn usynyp, ábden táýeldi bolyp alǵasyn tár men tártipke kóshirip alsaq ta, kesh bola qoımas! Sondyqtan da, mynaý úrpıisip kelip otyrǵan qazaqtarǵa basý aıtqany durys bolar.

— Asa marhabatty da shapaǵatty aq patsha eshkimdi jazyqsyz jazǵyryp, asyǵys aıyptamaıdy. Kerýen tonalsa, onyń jáı-japsaryn túgel tekserip, anyq-qanyǵyn túgel bilip alǵasyn, shyn jazyqty, shyn kináli kisilerge tıesili jazasyn bere jatar. Oǵan bola, aldıar han, abyrjymańyz. Sizdiń aq patshaǵa adaldyǵyńyzǵa óz basym eshqandaı kúmán keltirip kórgen emespin, — dedi.

Ábilqaıyr oń qolyn kókiregine aparyp taǵzym etti. Endi Batyr sóz alyp, ne kórip, ne qoıǵanyn baıandaı bastap edi, Bókenbaı dúńk ete qaldy.

— Baqtybaı myń jerden tentek bolsa da, júz elý jigit qolmen turyp, eki myń kisi ertken sultanǵa qarap qyńq ete alatyn ba edi, táıiri! Onanda buzaqyǵa tyıym salýǵa tap onsha zaýqym bola qoımady deseńshi.

— Iá, aq patshaǵa «mine quran, mine shynym» dep ant bergen adam onyń baǵynyshtylaryna kózapara zorlyq jasap jatqandardy kóre tura qarap qalar ma?

— Iá, deseıshi-aý, ondaıdan kelgen on túıe oljamen neshe kún abyroıyńdy jabarmyn deısiń!

Batyr kerýen tonaýǵa eshqandaı aralaspaǵanyn, kerýenniń jarty júgin berip, bostandyq alýǵa kerýen basy men Baqtybaı ózderi keliskenin, bul kılikse, istiń arty nasyrǵa shaýyp ketýi múmkin bolǵandyqtan úndemeı qalǵanyn, kerýenge jol bastap kele jatqan túrikpendi baýyzdap óltireıin dep jatqan jerinen, Táńirberdi ekeýi ara túsip, zorǵa alyp qalǵanyn aıta bastady. Zip-zildeı bop sazaryp otyratyn neme óz-ózinen julynyp, kókiregin tómpeshtep, ant-sý ishe bastady.

— Talanǵan orys kerýeninen soqyr tıyn boıyma sińirsem qara ormanymnyń qyzyǵyn kórmeıin...

Anada ant bere kelgeninde basqasynan jer oıylardaı bop báldenip bitken mynaý eńgezerdeı qaranyń óz-ózinen qarǵanyp-silenip, tulynyn túte bastaǵany tek Tevkelevke qana emes, hanǵa da, qasyndaǵylarǵa da unap otyrsa kerek. Eshqaısysy lám-mım úndemedi. Sol sazarǵan qalyptary tyńdap otyra berdi.

Tevkelev Batyr sultanǵa basý aıtty.

— Mámbet myrza, patsha aǵzamǵa kóńilimde záredeı de aramdyq joǵyn aıtsańyz boldy. Qazir qazaq baıaǵy bazarlarynan aıyrylyp, quıyn kóterip bara jatqan bir sharshy shúberek kórse, qýyp jetip ustardaı bop, ábden zaryǵyp otyr. Mundaı joq-jitik jaǵdaıda, aıdalada ózi kezikken tegin oljany qoldarynan qaıtip shyǵara qoısyn. Tórt-bes túıeniń basy tirkelse shaýyp baryp, talap alyp ádettengen halyq úırenshikti ádetin ázir umyta almaı júr. Erteń el aq patshaǵa basybaıly qaraǵasyn mundaı bassyzdyqtan tyıylady ǵoı. Ýaqytsha bolyp jatqan is ekenin túsindire kórińiz, — dedi sultan, elshiniń betin beri qaratam ba dep taýsyla sóılep.

— Jaraıdy, sultan, patsha aǵzamǵa ol jaǵdaılardyń bárin jetkizem.

Tevkelevtiń myna sózine rıza boldy ma, joq áýelde oılap kelgenderi sol ma, ıin tiresip otyrǵan kóp jaqsy qýana bas ızesip, japa-tarmaǵaı:

— Bizdiń halyqtyń basshysynan keshshesine deıin jylyna asyǵa kútetin bir merekesi — qurban aıt. Erteń — shek, arǵy kúni — aıt. Sizdi soǵan shaqyra keldik, — desti.

— Aıtpaqshy, — dep kúlimsiredi Ábilqaıyr Bókenbaıdy nusqap, — myna batyrdyń áıeli taǵy bir ul týdy. Ol aıtpen jarystyryp shildehana jasamaqshy.

Elshi sandyǵyna qol sozyp, Bókenbaıdyń aldyna jańa bosanǵan áıeline bir kóılektik qamqa, nárestesine eki som elý tıynnyń tórt arshyn qyrmyzy shuǵasyn tastady.

Qazaqtardyń ómirinde, shynynda da, aıttan úlken qýanysh bolmaıtyny ras bolsa ras shyǵar. Erteń aıt degennen bastap qazaq aýyldary «aıt qutty bolsyn» aıtamyz dep ersili-qarsyly shubyra bastaıdy eken. Aıttaǵan jurt ústine bar jaqsysyn kıip, astyna bar jaqsy atyn minedi eken. Sosyn ana aýyl, myna aýyldan top-top bolyp shyǵyp, jolǵa qarasyp, atasy úlken eń syıly aýyldan bastap qydyrady eken. Aıt kúni ǵarip ekesh ǵariptyń ózi qyryq úıdiń esigin ashyp shyqpaǵy shart kórinedi. Ol kúnderi úı bitken bar dúnıesin jaryqqa shyǵarady. Tór saıyn adalbaqan qurylyp, oǵan sol úıdegi eń asyl kıim, asyl jaǵa ilinedi. Teńde, kebejede jatqan qymbat jıhazdyń bári alynyp, jurt kózine túsetin kórnekti jerge qoıylady. Qazan bitken erteli-kesh ottan túspeıdi, kirgen-shyqqan jurt erteli-kesh sapyrylysady da jatady. Aıt kúni qazany tolmaǵan úıdiń yrysy kem bolmaqshy. Aıt kúni kózge túspegen dúnıeniń ıgiligińe buıyrmaǵy ekitalaı.

Tevkelev barǵan aýyldarynyń bas kótererlerinen aıttyń jaı japsaryn qadala surap baqty.

«Bıylǵy aıt tól jas, jer syz, kún áli jylynbaǵan beımezgildeý ýaqytqa tap bolyp otyr ǵoı. Aıt dep baıaǵy úsh júzdiń basy bir jerde Qarataý boıynda otyrǵan kezdegi aıtty aıtsańshy! Ol kezde ánsheıinde qulazyp bos jatatyn quba sur dala árli-berli jóńkilgen qydyrma jurttan qyzyldy-jasyl shalqar teńizge aınalyp ketýshi edi. Jal-jaldyń basyna jarqyraı qonǵan aq jumyrtqa aýyldardyń arty qańtarýly attan, aldy asýly qazannan kóz tunatyn. Úı-úıdiń arasyna adalbaqan kerilip, úıge tóselip, tutylyp ustalǵan jıhazdardan aýysqan dúnıe-múliktiń bári soǵan jaıylatyn. Qaly kilemder, jibek, torǵyn, patsaıy, qyrmyzy, shuǵa — san alýan matalardan, bulǵyn, sýsar, qundyz, túlki, jánnat — san alýan asyl terilerden tigilgen jaǵaly kıimder, kóılekter men oramaldar — bári-bári samsap ilýli turatyn. Aýyldardyń jelkelerinde altybaqan qyzyp, qyz ben jigit máz-máıram kúlki, ádemi ánge qaryq bolatyn. Aqsaqaldar jaǵy dý-dý májilis quryp, keýdesinde jany bardyń bári bir jadyrap qalatyn. Onda mynandaı shaǵyl-shaǵyldyń arasyna tyǵylyp otyrǵan el kórmeıtinsiń. Jurttyń bári keńge, kózge túser bıikke umtylatyn. Aýyl men aýyl, rý men rý, ulys pen ulys básekege túsip, bir-birinen sán-saltanat asyryp baǵatyn. Uly júzdiń úlkenderine baryp sálemdesip, Orta júzdiń dilmarlarymen sóz qaǵystyryp, Kishi júzdiń palýandarymen bel synasatyn. Ár ulys, ár aýyldyń áni ekesh ánderinde de aıyrmashylyq bolýshy edi. Uly júz qyzdarynyń qylqyldatyp salǵan qylyqty ánderi Orta júzdiń úkili jigitteriniń úzildire shyrqaǵan nazdy áýezine qosylyp, qulaǵyńnyń quryshyn qandyratyn. Sol bir bal dáýrendeı tátti májiliske Kishi júz jyraýlarynyń qaıdaǵy bir yqlym zamannyń óksik zary men ashý-yzasyn arqalaǵan ashshy aıǵaıy men tepsingen tentek saryny aralasqanda, álginde ǵana bal-bul janyp, balbyrap otyrǵan raqat júzder birden tomsaryp, birin-biri iship-jep bara jatqan lázzatty kózderge aıaq astynan shatynaǵan aıbar tunyp, arýaqtanyp shyǵa keletin. Úsh arysqa aralas jaıylǵan aıt dastarqanynyń basynda otyrǵanda úshem tapqan bir eneniń úsh balasyndaı osy bir úsh aýyldyń májilis ekesh májilisi de tek báriniń basy qosylyp, túgel otyrǵanda ǵana bar qyzyq, bar kórkimen qulpyra qyzatyndaı kórinetin, al úsheýin úsh jaqqa bólip jiberseń, álgi qyryq qulpyrǵan jylty men shyraıy, kórki men ajary aıaq astynan júdep-tozyp shyǵa keletin sekildenetin, keshegi aldy darqan, arqasy jazyq keńpeıiliń — qoı aýzynan shóp almas kónteri momynǵa, jigersiz ynjyqqa, keshegi qyzylsózden túıin túıgen kemeńger dilmaryń — ánsheıin jaǵyn saýyp zar qaqsaǵan arzymsyz bádikke, keshegi erke shora eriń — óz jaǵasyn ózi jyrtyp, kóringenge kóz alartqan arsyz urynshaqqa aınalyp shyǵa keler-di. Qazaqtyń ajary maıdan dalasynda úsh jalaýy qatar jelbiregende, qarashoqydan úsh júırigi qatar oralǵanda, dastarqan basynda úsh tarabynyń ánshi, kúıshi, dilmary qatar otyrǵanda kiredi eken ǵoı. Úsheýden bireý qalyp qoıǵanda, kórer kózge júdep, bir upaıy kem túsip shyǵa keletin jurttyń úsheýi úsh jaqqa qańǵyp jeke-jeke ketken kezinde qaı toıy ońyp, qaı aıtynyń sharshysy tolatyn edi! Bıylǵy aıttyń áıteýir aıt degen aty ǵana ǵoı. Shirkin, mynaý turymtaı tusyna, balapan basyna toz-toz bop júrgen qıly zaman da ótip, úsh arys qaıtadan qatar kóship, qatar qonar kún týsa, naǵyz aıtty kórer edińiz. Biraq, oǵan deıin kim bar, kim joq. Ondaı zaman qaıta týǵanda da uıytqysyn bir shaıqap alǵan eldiń sabasy baıaǵydaı bop ýyzdaı qata qala ma, joq taýda týyp, tasta ósip, aǵaıynnan basqa ósip bet-betine bı bolyp qalǵan jat baýyr keıingi urpaq baıaǵy jol-joranyń bárin umytyp, mynaý azǵan zamannyń arsyz pysyqtarynyń kerin ustap, bir-birine buta túbinen buqpantaılap oq atyp, birin-biri aıaqtan shalyp, olaq qatyn uıytqan aırandaı qus-qus ydyrap, bastary birikpeı qoıa ma!»

Asaryn asap, jasaryn jasap bop qalǵan kárıalar aıt týraly surasań, mine, osylaı zarlana sóıleıdi.

Soǵan qaraǵanda bul halyqtyń baıaǵy bolǵan-tolǵan kezindegi aıttary myna bıylǵy aıttarynan áldeqaıda qyzyq, áldeqaıda saltanatty ótetin bolsa kerek. Al, Tevkelevtiń serikteri osy aıttarynyń ózine aýyzdaryn ashyp, kózderin jumdy. Ásirese, Sergeı Kostúkovte es joq. Qaı úıge kirip barsa da, jaǵalaı jaıylyp qoıǵan qyzyldy-jasyl jıhazdy kórip: «Netken tamasha! Tap munandaı boıaýlar tasqynyn eshqashan kórgen emespin! Myna kóshpendiler ádemige netken áýes! Ne ustap, ne tutsa da álekeılep-kúlekeılep baǵady eken!» — dep tańdaı qaǵady. Al, onyń qasynan eki eli shyqpaıtyn Sıdor Sapaev ta ne kórip, ne estise de, aýyzy jalpyldap bir sóılep qalady. Biraq, ol Kostúkovtaı jeti atasyna jeti jurttyń qany aralasqan «ilim soqqan» tuqymnan emes, ógiz aıdap, soqa ustaǵan tús sharýanyń urpaǵy-tuǵyn. Sondyqtan da onyń maqtaǵany men tańdanǵany da Kostúkovtyń maqtaǵany men tańdanǵanyna atymen uqsamaıdy. Ol: «Bul shirkinderde es bolsaıshy, sirá! Kez kelgen jalbatymaǵyń eriniń qasyn kúmisten qaqtaǵan, kez kelgenniń basynda ne túlki, ne sýsar bórik, kisesiniń ózi sap kúmis! Sonda ol shirkinder ózderinen góri astyndaǵy eri, qolyndaǵy qamshysy, belindegi belbeýi, basyndaǵy bórki qymbatyraq ekenin bile me eken!» — dep máz bolady.

Ne de bolsa, aıttyń bolǵany jaqsy boldy. Toı degende qý bas domalaıdy dep sanaıtyn jurt bundaıdaǵy júristi tergep-tekserip jatpaıdy eken. Elshiliktegi orystar men bashqurttar top-top bop aıttap, biraz aýyldy súzip shyqty. Buryn ońashadan-ońasha qamalyp jatqanda kóre almaǵan kóp nárseni kórdi, baıqaı almaǵan kóp nárseni baıqady. Olarǵa qazaq aýyldarynyń da kózi úıreneıin dedi. Ylǵı moıynyn kókke sozyp, qol-aıaǵy ereń-sereń etip kósteńdeı basyp kele jatatyn Sergeı Kostúkovke «Sary taılaq» dep at qoıyp alypty. Al synaptaı sýsyldap birese o jaǵyńnan, birese bu jaǵyńnan shyǵyp, shyrq úıirlip turatyn suńǵaq boıly, aq quba óń, jylmań tós jigit Iýmash «Ury tazy» atanypty. Ol ekeýiniń sońynda taltańdap kele jatar domalaq qaryn, kelte aıaq shártik Sapaevqa «Balpaq» degen aıdar taǵylypty.

Kostúkov pen Sapaevtyń kózi júırik bolsa, Iýmashtyń qulaǵy júırik. Qudaıdyń estimesin estip keledi. Qalǵan nókerlerinen góri osy úsheýi oljaly oralǵysh. Qaı aýylǵa baryp kelse de, Tevkelevke bir sháı ishim ýaqyt aıtar áńgime taýyp qaıtady. Biri aıtyp bolǵansha ekinshisiniń taǵaty jetpeı tyqyrshyp bitedi. Ánsheıinde sozalańdap qımyldap bolmaıtyn Kostúkov kórgen-bilgenin aıtýǵa kelgende ylǵı qasyndaǵy eki seriginiń aldyn orap ketedi.

Erteń aıt degen kúni ylǵı han aýylynan bir jal alys otyratyn Tólebaıdyń aýylyna Zerdebaı zergerge baryp qaıtqan Kostúkov tabaldyryqtan attaı sala tańdaıyn taqyldata bastady.

— Apyraı, adamda da mundaı sulý bolady eken-aý. Beti qandaı appaq! Kózi qandaı qap-qara! Tostaǵandaı-aý, tostaǵandaı. Kózinen ushqyn uıat, ıman tógilip keterdeı bop móldirep tur-aý, móldirep tur! Bultıǵan etti erinderi maı aıynyń qyzǵaldaǵyndaı úlbirep tur! Qaz moıyn, arshyn tós! Kórerge kóz kerek. Qum men jeldiń ortasynda shań-shań bop kóship júrgen qaraqurym kıiz ben shıdiń arasynda da mundaı perızattar týady dep kim oılaǵan! Men kirip barǵanda taǵy kıikteı syrtqa ata jóneldi! Átteń, eń bolmasa, sál kidire tursashy!

— Sál kidirgende ne isteıtin eń? — dedi osyndaı bolymsyz habarǵa bola bosqa ýaqyt alyp otyrǵan Kostúkovke jyny kelip otyrǵan Iýmash.

— Kózi qaraýytyp júrgen mundaı neme tarpa bassalmaı turǵanda qutylyp ketken ol ózi aqyldy qyz eken, — dedi Sapaev kózin qysyp, murtyn sylap.

Kostúkovtiń bir nársege tańdaı qata bolyp talyp túsýi qandaı ońaı bolsa, joqtan ózgege ókpeleı salýy da sondaı ońaı-tuǵyn. Sapaev pen Iýmashqa qolyn bir-bir siltep bultıyp otyryp qaldy. Iýmashqa da keregi sol, erini erinine juqpaı jalpyldap sóıleı jóneldi.

— Anadaǵy qazaqtar tonaıtyn kerýenniń basshysy áskerı ulyq eken. Ony patsha aǵzam Aral teńiziniń mańynda júrgen sizben jolyq dep jiberipti. Batyr sultandy jaqtaıtyndar sizben ushyrasa almasyn dep ádeıi tonapty. Onyń myna sózine Tevkelev túgili álginde ǵana ókpelep, endi kórmesteı bolyp otyrǵan Kostúkovtyń ózi qulaǵyn túre qaldy. Elshiniń birdeńege abyrjyǵanda qan oınap shyǵa keletin júzi aıaq astynan kúreńitip sala berdi.

— Al, sen ne aıtasyń? — dedi Sapaevqa.

— Men keshe han ordanyń qyzmetshilerine nasybaı suraı baryp edim, malaılar jatatyn shoshalada kıiz jamap otyrǵan bir boıjetkenniń ústinen shyqtym. Ústinde túgi qyrylǵan maqpal beshpent. Basynda boıaýy ońyp ketken sharqat oramal. Qyr arqasyna jarysa qulaǵan bilemdeı-bilemdeı eki burymy kózime ottaı basyldy. Bizdiń orys boıjetkenderiniń altyndaı jarqyraǵan jýan burymy. Til qatyp úlgergenimshe bolmady, syrttan hannyń tóleńgiti kirip keldi. «İshinde erkek otyrmaǵan úıge kirýge bolmaıdy. Tamyr, basyń pálege qalady», — dep qoltyǵymnan ustap, syrtqa súıreleı jóneldi. Qazan-oshaq basyndaǵy erkekterge baryp, nasybaı atyp, birazdan soń solarǵa erip, shoshalaǵa qaıta bas suqsam, álgi boıjetken ushty-kúıli joq, — dedi.

Elshiniń kógildir kózinen bir jumbaq ushqyn jarq ete qaldy.

— Mynaýyń bir oılanatyn jáıt eken. Bosqa júrmeı, barǵan aýyldaryńda orys tutqyndary joq pa eken, qaraı júrińder. Al, álgi qyz endi qaıtyp kózge túspes pe eken, baıqap baǵyńdar. Biraq, han tóńiregine sezdirip almańdar. Ol jaıynda onymen keıin sóılesermiz, — dedi.

Tevkelevtiń kókiregi qos shanshý qadalǵandaı syzdap qoıa berdi. Aıtqa shaqyrǵan úılerde de tóńiregine kóz júgirtip, qulaǵyn túrip baqty. Bókenbaıdyń úıinde de, Esettiń úıinde de, Qudaınazardyń úıinde de, han ordada da álgi qyzmetshileri aıtyp kelgen áńgimelerden eshqandaı nyshan baıqalmady. Ol aýyldardyń oshaq qasynda, kúl basynda júrgen adamdarynyń arasynan shashy sary, kózi kók eshkim shalyna qoımady.

Buıyǵy dalany bir dúrliktirip aıt ta ótti. Aýyl-aýyldaǵy top-top attylar tarady. Qosyna kep anadaǵy qyzmetshiler aıtqan habardy sarapqa salyp otyrǵan Tevkelevtiń kóńilinde ne baryn bilip qoǵandaı, dál toǵyzynshy aprel kúni Ýfadan saý etip jeti atty kisi jetip keldi. Qasynda alty serigi bar Myń bolysynyń turǵyny Máýlet İlimbetov. Syńsı sóıleıtin sekpil bet bashqurt jigitti voevodanyń ózi jumsapty. Shalbarynyń bóltirligine bir qabat maqtanyń astynan qaıyp tigip bergen astyrtyn hat ákeldi. Onda Syrtqy ister kollegıasy Tevkelevke Aral teńiziniń mańynda artılerıa polkovnıgi Garber myrzamen jolyǵysýdy, ári qaraı Garber myrza aparǵan nusqaý boıynsha áreket jasap, kerýenge ilesip Buhara men Hıýaǵa barýdy, ol eki handyqty bıleýshilermen Rossıanyń qol astyna ótý týraly kelissóz júrgizýdi tapsyrypty. Áneýgúngi sýmaqaı Iýmashtyń aıtqany aýmaı-tókpeı keldi de qoıdy. Tonalǵan kerýen sol polkovnık Garberdiń kerýeni bolyp shyqty. Ol qaıda? Qaıtadan Astrahanǵa qaıtyp ketti me, joq alǵan baǵyt-tarymen Hıýaǵa tartty ma — belgisiz. Syrtqy ister kollegıasynyń nusqaýy bunyń qolyna tımeı jatyp júzege aspaı qaldy. Onymen jolyǵyspaq túgili qum arasyndaǵy elshilikten attap shyǵa almaı otyrysy mynaý...

Sonda anadaǵy Batyr sultannyń kóziniń jasyn kól etip sútten aq, sýdan taza bolyp sóılegeni ánsheıin kólgirlik eken ǵoı! Qasyndaǵy qazaqtardyń onyń aıtqanyna senbeı qyzaraqtap baǵýlarynda bir mán bar edi-aý! Tóńiregine manaýraı kóz tastap ákireńdep sóıleıtin beti-aýyzy beldeı sultannyń osynsha qýlyq qaı jerine syıyp júr? Áńgimesine qarasań — ákireńdegen áýpirim. Bet-aýyzyna qarasań — ne aıtsań da, shamalyda myńǵyryna dyńǵyr ete qoımas ta maýbas. Júris-turysyna qarasań — uıqydan jańa turǵandaı enjar. Endeshe, odan mundaı qýlyq qaıtip shyǵady? Al, álgi oqıǵaǵa eshqandaı aralasy joq deıin deseń, aýyldan birge attanǵan Baqtybaı jol-jónekeı nege bólinip ketedi? Bólinip ketkesin, aıdaladaǵy kerýenge jolyǵyp, alatynyn alyp, jónine taıyp turmaı, Mańǵystaý asyp ketken Batyrlardyń qaıtyp kelýin nege tosady? Pálen kún boıyna jalynyp-jalpaıǵanǵa kónbegen Baqtybaı Batyr men Táńirberdiniń aıtqanyna nege kóne salady? Eger, ol, Batyr sultan aıtqandaı, aıdalada jolyqqan kerýendi aq patshaǵa eshqandaı qastandyq oılamastan, úırenshikti ádetterine basyp, pátýasyzdyqtarynan jaýlap alǵan bolsa, qaıtyp kele jatyp, munyń qosynyń qasynan: «Qap bálem, toqtaı tur, kóp uzamaı kókeńe kóristiremiz», — dep nege qoqılanyp qıqýlap ótedi? Ol da, Batyr sultan aıtqandaı, paryqsyz kisiniń daraqylyǵy ma? Joq, dańǵoılyq pen daraqylyqtan góri astyrtyn qastandyqqa kelińkireıtin sekildi. Ondaı istiń basynda Baqtybaıdaı bir rý, bir aýyldyń basshysy qaıdan júrsin? Qomaqty istiń basynda júrýge qomaqtyraq dáreje kerek emes pe?! Endeshe, bul sharýaǵa Batyrdyń eshqandaı aralasy joq degen jáı ánsheıin sóz. Anadaǵy Baqtybaıdyń óndirshegin sozyp, óńeshin jyrtyp aıqaı salǵanyna qaraǵanda, bul álgindeı qastandyqtyń tek basy ǵana... Shyn zobalań alda... Batyr sultan da atyn tanaýlatyp tegin kelip júrgen joq. Erteń bastalyp ketkeli turǵan zobalańǵa óziniń eshqandaı qatynasy joq bop kórinýi úshin ádeıi kelip júr. Endeshe, ol bárin biledi. Bári sonyń aıtýymen, sonyń basqarýymen bolyp jatqan sharýa. Biraq, ol Astrahannan kerýen shyqqanyn qaıdan biledi? Onyń munymen jolyqpaq ekenin qaıdan biledi? Bunyń ar jaǵynda jatqan mynaý ushan dalada qaıdan boldy, qaıdan keziktisi joq kezdeısoqtyq pa, joq aldyn ala oılastyrylǵan, qapysyz qamdastyrylǵan qasaqana áreket pe?

Anada ǵoı, qarsy partıa qys ortasynda han orda men elshilikti shaýyp alamyz dep eldi dúrliktirip jatyp, sý sepkendeı tyıyla qaldy? Artynan jıylǵan qoldyń jer túbindegi Qaraǵan túrikpenderine joryqqa attanyp ketkeni málim boldy... Sonyń bárin tegin istemegen eken ǵoı! «Erteń shaýyp alamyz!» dep bulardy qorqytyp, ózderiniń alys joryqqa ázirlenip jatqanyn jasyrdy. Eseptep qaraǵanda, ol tus álgi kerýenniń áli Astrahanda júrgen kezine tustas keledi. Sonda polkovnık Garber saparynyń mán-jaıy Batyr sultanǵa bastalmaı jatyp-aq belgili eken-aý! Bul múmkin be? Nege múmkin bolmasyn! Orystyń Buhara men Hıýaǵa qarsy qandaı joryǵyna da ne túrikpen, ne qalmaq aralasady, solardyń dalasy arqyly ótip, solar jol kórsetýshi bolady! Batyrǵa da habar solar arqyly jetken. Jer túbindegi túrikpendi shabýǵa ketken qazaq qolynyń jol-jónekeı jolyqqan orys kerýeniniń eki júz elý túıe júginen basqa oljasy joq deıdi. Sonda olardyń túrikpendi shapqany ánsheıin jáı áńgime bop shyqpaı ma! Demek, bularǵa Garber kerýeniniń habaryn jetkizgen túrikpender! Álgi kerýen bastap kele jatqan túrikpendi ala kelýleri de tegin emes! Joq, Batyr sultan tap anaý aıtqandaı qýlyǵyna naıza boılamas sum emes eken. Onyń barlyq jospary olaq qatynnyń kóktegen kórpesiniń tigisindeı men mundalap kórinip turǵan joq pa!

Jaraıdy, Batyr sultan túrikpenderden habar alyp tonaıtyn kerýenin tonady delik, polkovnık Garberdiń munymen jolyqpaq josparynyń kúlin kókke ushyrdy delik. Endeshe degenine jetti emes pe? Olaı bolsa, álgi Baqtybaıdyń: «Toqtaı tur, bálem, kókeńe kóristiremiz!» — dep kókip júrgeni qaı qylyǵy? Sonda ne istemek! Bir qutylyp ketetin jerińnen qaǵyldyń? Syrlybaı men Bábıdiń amalyn tapqanyńmen, bizdiń amalymyzdy taba almaısyń, endi seniń taǵdyryń bizdiń qolymyzda!» — degeni me? Endeshe bunyń kózin tezirek qurtyp tynýǵa asyǵady deseıshi. Burynǵy birer jaldyń astynda jatyp qoqan-loqy jasaǵandaryn qoıyp, ashyq shabýylǵa kóshpekshi eken ǵoı. Ashyq shabýylǵa shyǵatyn bolsa, Batyr nege osynsha máımóńkeleıdi? Álde erteń aq patshanyń aldynda kóp qoljaýlyqtarynyń birin ustap berip, ózi aman qutylyp ketkisi kele me eken? Sonda Batyrǵa budan ne túsedi? Elshiniń opatqa ushyraǵany — Ábilqaıyrdyń abyroıdan aırylǵany! Oǵan keregi de sol. «Qaınaǵasynyń ornyna han bolǵysy keledi», — dep Bókenbaı anada aıtpap pa edi! Oǵan han bolýdyń qandy jolynan basqa qandaı joly qaldy! Soǵan bas tikken ǵoı...

Endeshe, myna habar Ábilqaıyr men Bókenbaıǵa da jetip jatqan shyǵar. Olardyń ne oılaǵany bar eken. Ýfadan kelgen bashqurttar keshe ulystarynyń ústimen ótti. Habarshy shaptyrmasa da, keler. Beısaýat júrginshiler kózderine túspedi deısiń be?

Aıtqanyndaı-aq, erteńine aýyldyń jelkesindegi shaǵyldyń ar jaǵynan qaýqyldasqan kóp daýys shyqty. Qasyna bir top bıler ertken Ábilqaıyr men Bókenbaı eken.

Kele sala:

— Keshegi Ýfadan kelgen bashqurttaryń ne aıtady? Anadaǵy Máskeýge ketken elshilerden ne habar bar? — dep surady.

Ásirese, Bókenbaı qadala qarady. Hannan elshi bop ketken Baqaı batyr sonyń týǵan baldyzy dep estip edi. Sony ýaıymdap otyr ma eken...

— Elshiler aman-esen jetti. Aq patshanyń qamqorlyǵyndaǵy kisiniń neden ýaıymy bolýshy edi. Jaǵdaılary jaqsy deıdi.

Bókenbaıdyń synyq qabaǵy jazyla qoımady.

— Jaqsy bolǵany durys qoı, — dedi erininiń ushymen salǵyrt kúbirlep. Ań-tań Tevkelev hanǵa qarady.

— Qazaqtar men bashqurttar taǵy da shekisip qalypty degen ne sóz? — dep surady Ábilqaıyr.

— Bir top ań aýlaı júrgen bashqurttarǵa qazaqtar tıisip, aýlaǵan ańdaryn tartyp ap, jıyrma shaqtysyn jaralap, astyndaǵy attaryn aıdap ketken kórinedi. İshterinde mert bolǵandary da bar desedi. Birazyn tutqyn qyp áketipti.

Han basyn shaıqady.

— Bolmaǵan sharýa eken. Biraq mamyrdaǵy quryltaıǵa deıin eshteńe isteı almaımyz. Sonda tentek-telilerińdi tyıyp, bashqurt jaǵynyń shyǵynyn qaıtar dep Orta júz bılerine shart qoıarmyz.

Han qasyndaǵy qazaqtardyń da qabaǵy túsińki. Keshegi aıt kúndergi ańqyldaǵan jaǵasy jaılaý jaıbyraqat kisilerge uqsamaıdy. Bári de mańdaılaryn shytynyp tunjyraı qalypty.

Elshi endi ne der eken dep júzderine úńilip edi, biraz otyryp baryp, Bókenbaı sóıledi:

— Mámbet myrza, — dedi. — Anadaǵy kerýenniń jaǵdaıy bizdiń de qabyrǵamyzǵa qatty batyp júr. Biraq, bolar is bolyp qoıdy. Álgi eki júz elý túıe júk te tap eshkimniń qabyrǵasyn jaba almas. Sony taptyryp ber dep siz de eshkimge salmaq salmańyz. Onsyz da jel qýyq, qos úreı jurtpyz ǵoı. «Kerýenimdi tonapsyń, dúnıemdi taýyp ber» deseń, qulaǵymyz shekemizge sekirip, ne istep, ne qoıatynymyzdy kim bilipti? Záremizdi almaı tura turyńyz. Etimizdi úıreteıik. Qaralaı qashqaqtap júrgenderdiń beti beri qarasyn!

Elshi ańyryp qaldy.

— Oǵan sóz bar ma! Anada kelistik emes pe! Aq patsha anyq-qanyǵyna jetpeı eshqandaı shara qoldanbaıdy. Oǵan bola ýaıymdamańyzdar?

Han men Bókenbaı bul sózine onsha selt ete qoımady. Qalǵandarynyń mańdaıy jazylyp sala berdi.

Han men Bókenbaı attanyp ketkesin de Tevkelev kóp oılandy. Bul ekeýiniń bul júrisi qaı júris? Qabaqtary nege túsip ketken? Álde qarsy partıanyń anada basyn qaıtarǵandaı bolǵan qyzyl qurty taǵy da qybyrlaıyn degeni me! Qulaǵyna Baqtybaıdyń anadaǵy aq pen qyzyldyń arasyndaǵy ájeptarqy daýsy kelgendeı boldy. «Shoqynshyq noǵaı! Toqtaı tur, bálem! Kóp uzamaı kókeńe kóristirermiz!»

Aıt ótkeli Sergeı Kostúkov usta Zerdebaıdyń qasynan shyqpaıtyn ádet shyǵardy. Ábilqaıyr taǵy da bir qaryndasyn araldyqtardyń hanyna uzatatyn bolyp ordasyna ustalardy, zergerlerdi, sheberler men ismerlerdi jıa bastady. Qaı aýylǵa barsa da, ishi-baýyryna kirip, aralasyp ketpeı, úrikken torǵaıdaı oqshaý otyratyn kirme Zerdebaıdyń tórt qanat jappasy abyr-sabyr han aýylynyń elshilik jaq shetin ala tigildi. Talaı baıdyń úıin jıhazdap, talaı bıkeshtiń ústin áshekeılep ataǵy shyqqan zergerdiń aldyna mal túspeıdi emes, biraq sol baıaǵy tórt qanat shatpa, kók ala tútin, ábeqońyr kúnkóris. Soǵan sheberdiń óziniń de, áıeliniń de ábden eti úırenip alǵan. Zerdebaı endi zerger bolǵasyn kórik baspaı, sekseýil byqsytpaı, tyq-tyq balǵa soqpaı qaıdan otyrsyn! Al, áıeli Jańyl ustanyń jyl saıyn taýyp jatqan qaraıǵan malyn kórip, úıge jaratýdy, ústine jaratýdy bilmeıdi. Qashan kórseń, úıdiń yq jaǵynda jalba-julba jabyndynyń astynda jún sabap, teri sheldep otyrǵany. Ol jún, ol teriniń de qaıda ketip jatqany belgisiz. Tórt qanat qońyr úıdiń úzik-týyrlyǵy sol baıaǵysynsha ylym-sylym, tóri — sol baıaǵysynsha tyrdaı jalańash, qaq ortaǵa tóseı salǵan juqa jalań alasha qashan kórseń de, kók doly qatynnyń mańdaıyndaı jıyrylady da jatady. Kire beriske tóselgen tulaqtyń beti-júzi qyl-qybyrdan kórinbeıdi.

Mynaý túıe-qazdyń erkegindeı qoqıǵan orys jigit sonda da osy úıden shyqpaıdy. Qaq tórdegi jalǵyz alashaǵa kóldeneń túsip ap, Zerdebaıdyń ish pystyrar jybyr-jybyr qımylyna qaraıdy da jatady. Qaltasynan qaǵaz shyǵaryp, áldenelerdi shımaılaı bastaıdy. Tyq-tyq balǵa soǵyp otyrǵan Zerdebaı da qaq tórde etpettep jatyp ap, qaǵaz shımaılaǵan orys jigitke kóziniń astymen qarap qoıady. Ekeýi de tańdaılaryn qaǵysady. Orys jigiti mynaý qara bujyr qazaqtyń mynadaı ot basynda byqsyp otyryp, qaıdaǵy bir bolmashy quraldarmen ne keremet sulýlyq jasaı alatyn asqan ónerine tań qalsa, zerger aıaq-qolyn aldyna syıǵyza almaı júrgen mynaý ereń-sereń jigittiń sekseýildiń shyrpysyndaı ebedeısiz saýsaqtarynyń arasyna qystyrylǵan ánebir sıqyr taıaqshanyń ushynan túsip jatqan shımaılarǵa qaıran qalady. Bunyń manadan beri kóziniń maıyn sarqyp, ıtshilep otyryp ázer jasap shyǵarǵan júzigin, ne alqasyn ol álgi sıqyr taıaqshasynyń ushyn tórt-bes qozǵap aınytpaı sala qoıady. Oǵan tańǵalmaǵanda, qolynan tiri adam jasaýdan basqanyń bári keletin Zerdebaı nege tańǵalady? Ereń-sereń sary jigittiń qolynan shyqqan ár shımaıǵa basyn shaıqap qaıran qalyp otyrǵany. Sosyn jaryqtyq kózine ne tússe, sonyń bárin surap, aýzyna ne tússe, sonyń bárin áńgime qyla beredi eken! Alty aıshylyq jol júrip keler aq patshanyń astanasy túgil, bir jaldyń astynda otyrǵan kórshi aýyldan kelgen meıman qazaqtyń aýzyn ashýy bir túlik sharýa. Qaraptan-qarap páldenip, manaýrap biter edi. Aýzyn ashqan ǵurly da, áńgimesin baıaǵy álimsaqtap bastap, osy zamannyń at minip, alshań basqan tóre-myrzalarynyń tóńiregindegi pysh-pyshtan basqaǵa aıaq baspas edi. Al mynanyń aıtpaıtyny, suramaıtyny joq. Oǵan sekseýildiń qaıtip ósetini, qaıtip otalatyny, qaıtip otqa jaǵylatyny da áńgime, mynaý qyrtys-qyrtys qara kóriktiń neniń terisinen qalaı tigiletini de áńgime, ana jaınap jatqan qyzyl shoqqa ustalǵanda kúmisten qasyq túbine nege qaq qalatyny da áńgime... Ekeýi erteden qara keshke myljyńdasady da otyrady. Zerdebaı óziniń qazaq tilinde sóılep otyrǵanyn biledi. Al, myna Sartaılaqtyń qandaı tilde sóılep otyrǵanyn ózi bilsin! Bir jeri noǵaıshaǵa mańaılaǵandaı sıaqtanady da, bir jeri áldeqaıda laǵyp ketedi. Ondaıda bul túk túsinbedim dep basyn shaıqasa, anaý qolymen, kózimen ymdap álek-shálek bolady da qalady. Ne de bolsa, ishin pystyrmaıdy. Ne de bolsa, qaraqurym kúrkede kók tútinniń qasynda kózi ýdaı ashyp, byqsyp otyratyn Zerdebaıdy kisi dep elep-eskerip keletin tek sol ǵana. Ne de bolsa kúnde sıyr sáskede ol kelgende qolyndaǵy balǵasyn qoıa qoıyp, kúlip amandasady. Ne de bolsa, kúnde besin aýa ol ketkende qaýqyldasyp, kúlip qoshtasady. Ózi bir qyzyq jigit, Zerdebaı kúnde qajyǵa baryp kelip otyrǵandaı, kórse boldy, qunjyńdap qolyn ala júgiredi.

Mamyr týdy. Qozy-laq aıaqtandy. Qum arasy ala bóten ysyp, irge kóń sasyp, jurt keńdi ańsaıtyndy shyǵardy.

Han aýylynyń qyzyldy-jasyl ıreleń kóshi jyldaǵydaı Yrǵyz, Torǵaıǵa tartpaı, bıyl Muǵadjardyń kún shyǵys jaq silemderin bókterlep, mysyq tabandap teristikke bettedi. Ádette han aýyldarynyń batys jaǵyn ala kóshetin jeti rý bıyl eki jarylyp, Eset Muǵadjardyń arǵy bókterin ala jyljysa, Bókenbaıdyń kók ala jylqysy Yrǵyz alqabyn bir ózi shańdatyp sel darıadaı jóńkilip keledi.

Hannyń qalmaq betin ala júretin eki batyrdyń kóshi-qonyn bıyl búıtip ózgertip jiberýi teginnen-tegin emes-ti. Myj-myj Muǵadjardyń jyra-jylǵasynda jylymshy bulaq, shoq-shoq toǵaı men oıdym-oıdym jynystar qansha jetkilikti bolǵanmen, tunyqtan sý iship, shalǵynda aýnap qalǵan han úıirlerine baqasy qazdaı shýlaǵan, balyǵy taıdaı týlaǵan Yrǵyz, Torǵaı boıyndaı, eki sýdyń arasynda biriniń eteginen biri ustap, jalǵasyp jatatyn júzdegen shubyrtpa kólderdeı qaıdan bolsyn.

Ábilqaıyr jaılasa jazyǵy, saıat qursa qalyńy mol jyldaǵy qonysyn qaıbir jetiskendikten tastap otyr deısiń.

Bıyl Jádik tuqymynyń, jyldaǵydaı emes, ymy-jymy bir. Anada kóktemde Batyr qum arasynda patsha kerýenin tonap alyp jatqan tusta, Arqadaǵy qandastary ań qýyp júrgen bashqurttardy talady. Dándegen qarsaq qulaǵymen in qazady dep Ýfa eki ortaǵa kisi bastyrýdy qoıdy. Tevkelevtiń qasyndaǵy bashqurttar men soldattar han aýylynan basqa tarapqa aıaq attap shyǵýdan qaldy. Mámbet elshimen ári aqyldasyp, beri aqyldasyp, anadaǵy qaraqalpaqtan shyqqan júz alpys úıdi kóktem kire boılaryna kúsh júgirip, qaıtadan jorta bastaǵan barymtashylarǵa qoldy bolyp ketpeı turǵanda ishki jaqqa attandyryp jiberýge uıǵarysqan. Eline bettegen bashqurt kóshin han men Bókenbaı Yrǵyz boıyna deıin shyǵarysyp salysty. Olardy jol-jónekeı qyzylkózderden qorǵaý úshin Bókenbaıdyń inisi Qudaınazar atqa mindi. Ábilqaıyr, elshi, Bókenbaı ótkelden ári ótip elderine bet túzegen uzyn tizbek kóshke qosh-qosh aıtyp keri qaıtýlary-aq muń eken, sonadaı-sonadaıda jeldegen túıedeı sáńkıip-sáńkıip turǵan saıaq jaldardyń tasa-tasasyna bólinip ap, urymtaldy kútip turǵan úsh júz atty lap qoıypty. Art jaqtarynda shań qoıylyp ketkenin baıqaǵan Ábilqaıyr men Bókenbaı tabynnyń taǵy bir kók julyny, Bókenbaı batyrdyń taǵy bir nemere inisi Tólebaıdy qastaryndaǵy qoldyń teń jarymyn qosyp berip, kósh sońyna attandyrǵan-dy. Sóıtse, álgiler olarǵa da boı bermeı, erteńine tań atqansha urys salypty. Ony estigen Ábilqaıyr men Bókenbaı izderinshe keri qaıtyp, Yrǵyzdan ári ótip alǵan kóshti taǵy da úsh kúndik jerge shyǵaryp saldy. Kózderi qorqyp qalǵan kóshke Ýfaǵa jetkenshe bas-kóz bolsyn dep Qudaınazardyń qasyna Tólebaıdy da qosty. Sodan han men Bókenbaı batyr qarsy jaqtyń dál mynandaı aq kózdigine aýyldaryna jetkenshe bastaryn shaıqasyp, qaıran qalýmen boldy.

Shynynda da, qaıran qalsa, qaıran qalǵandaı edi. Mámbet elshini jol-jónekeı qasyna qosyp ap, Hıýaǵa ótip ketem degen patshanyń sary ala ıyq ulyǵyn elsiz shaǵyldyń arasynda on kún boıy qamap, túıeniń baýyrynan shyǵatyn ashshy dymmen tańdaılaryn shylaıtyn halge jetkizip, bastarymen qaıǵy qyp jibergenderi anaý. Qazaq sultandary men rý basylarynyń birqatarynan ant alyp, qaǵazdaryn aq patshaǵa jónelttim, qalǵandarymen mamyr aıynda ótetin quryltaıda kezdesip, sóılesem dep ishteı toǵaıyp otyrǵan elshini qaraptan-qarap ish qusa qylyp qoıǵandary mynaý! Sonda Jádik tuqymynyń eki birdeı ókiliniń anada aq patshanyń elshisiniń aldynda quldyq uryp bergen anttary qaıda? Burynǵy irgeden shı júgirtken buqpantaıdy qoıyp, ashyqtan-ashyq ustasaıyn degeni me? Bularǵa bundaı jelik qaıdan bitip júr? El arasyna qulaq tossa — aıtpaıtyndary joq. Anadaǵy Baqaı batyr bastap ketken elshilikten eshteńe shyqpapty deıdi. Ýfa men eki ortada eki ret qazaqtardyń shabýylyna ushyrap, julǵan torǵaıdaı bolyp ıt silikpesi shyǵyp barǵan ol nemelerdiń baldyr-batpaq áńgimesin aq patsha ne qylsyn! Kózi shatynap: «Reseıge qaraǵandaryń ras bolsa, qoldaryńdaǵy orys tutqyndaryn nege bosatyp ákelmedińder! Sender bodan bolaıyn dep júrgen pátýaly jurt emessińder, ásheıin syılyq kórip, tartý-taralǵy alýǵa kelip júrgen sýaıtsyńdar!» — dep ustap ap, abaqtyǵa qamap qoıypty desedi. «Qazaq arasynda tutqyn bop júrgen orystardy birin qaldyrmaı bosatyp ákelgenderińshe jibermeımiz», — dep amanat qyp alyp qapty desedi. Onyń ústine orys kerýeniniń tonalǵanyn estise, aq patsha qansha kónteri bolsa da, shydaı qoımas, salar ala búlikti dep úreılenisedi. Bálkim, bulary alaqashpasy kóp sara eliniń oıdan shyǵaryp alǵan óz laqabyna ózi senip, dúrligip júrgeni de shyǵar. Biraq bunyń bári tek quzǵyn qulaq halyqtyń qaıdaǵyny qaıdan qıystyryp júrgen qysyr qıaly ǵana ma?! Osynyń bárin oılap taýyp, el arasyna jaıyp baǵýshylar joq pa eken?

Osyndaı qatpar-qatpar aýyr oıǵa belshesinen batyp, kúızelip otyrǵan hannyń ústine qasynda mysyq murt, teke saqal, syǵyraq kóz bireýi bar Bókenbaı kirdi. Qolp-qolp aıaq-basysy, qamshysyn zirk etkizip tastaı salǵany, tunjyrap kózine minip alǵan jalbyr qabaǵy onyń jaqsylyq habarmen kelmegenin sezdirgendeı. Qasyndaǵysyna kózimen nuqyp, «otyr» dep ymdady. Onysy oń jaqqa kep sylq etip otyra ketti. Kıim kıisinen, júris-turysynan qalmaq ekenin aıtpaı bilip otyr. Qalmaqtyń elshisin kórmeı júrgen Ábilqaıyr ma! Biraq mynanyń búgejektegen qımyly, aýyzyńa qarap jaltaqtaǵan jaýtań kózi oǵan tańsyq edi. Burynǵy qalmaq elshileri kergip, kisimsip bitetin, al mynaýyń «úp» deseń ushyp keterdeı bop qańbaqtaı elpildep turǵan birdeńe.

— Sóıle! — dedi Bókenbaı oǵan esigindegi qulyndaı zekı til qatyp.

Álgi mysyq murt, teke saqal, syǵyryq kóz qoıynynan qolyn kúıdirip bara jatqandaı kúıbeńdep birdeńe sýyrdy. Shıyrshyqtap oralǵan qaǵaz eken. Onysyn ne ashyp oqymastan, ne Ábilqaıyrǵa usynbastan, yńyldap sóıleı jóneldi.

— Meniń aty jónim — Móńke. Meni sizge, aldıar han, Nazardyń Dorjysynyń balasy Lobjy taıshy jiberdi. Dorjy taıshy men Sherin Dóndiktiń arasynda kıkiljiń shyqty. Sherin Dóndik jany qysylǵasyn patshadan ásker surady. Patsha oǵan jıyrma myń ásker jiberdi, biraq ol áskeri atty qalmaqtardyń tegeýrinine shydaı almaı byt-shyt bop jeńildi. Endi ákeli-balaly ekeýi «báribir ashylar betimiz ashyldy» dep, Reseıge qarsy soǵys ashpaq bop jatyr. Meni olar «aldıar taqsyr men Ábilqaıyr han orystarǵa qarsy odaqtasyp, birge soǵysýǵa qalaı qaraıdy eken, bilip kel» dep jiberdi.

Han mynany estigende qaıran qaldy. Dorjy men Aıýkeniń ustasyp kele jatqanyn birazdan biletin. Baıaǵyda Aıýke jońǵardyń qontaıshysyn qushaq jaıa qarsy almaq bolǵanda jolyn keskestegen de osy Dorjy-tuǵyn. Onyń biraq aq patshaǵa qarsy qol kótere bastaǵanyn estip otyrǵany osy. Sóıtse, Dorjy men Lobjy Aıýkeniń uly Sherin Dóndikpen ıt pen mysyqtaı kórinedi. Sherin Dóndikpen óshtesem dep júrip, aq patshaǵa da jaýyǵyp alǵanǵa uqsaıdy.

Mynaý mysyq murt, teke saqal bet aýyzy búlk etpeı:

— Qatyn bastaǵan kósh ońatyn ba edi! Petr patsha barsha qalmaq ulystaryna birdeı qaraıtyn edi. Mynaý áıel han tuqymynan basqany kózge ilmeıdi. Zeńbiregi bar, doby bar dep qansha dabyraıtqandarymyzben patshanyń áskeri qazaq pen qalmaqtyń aldynda taı mingen baladaı bolyp qalady eken. Talaı jerde kórip júrmiz. Eger qazaq pen qalmaq tize qosyp soǵysar bolsa, patsha hanymyńnyń talaı syry belgili bolyp qalar túri bar. Aldıar taqsyr, aıtqanyna keliser bolsańyz, Lobjy taıshy búldirshindeı qyzyn qara ormandaı qalyń dáýletimen sizge uzatpaqshy. Bókenbaı men Eset batyrǵa da eki júz jylqy, júz túıeden tartý-taralǵy daıyndap otyr. Endi patshaǵa jaltaqtaıtyndaı nelerińiz qaldy. Elshilerińizdiń kıgen kebin ózińiz de estip jatqan shyǵarsyz, — degeni.

Ábilqaıyr lám-mım úndegen joq. Umsynyp qolyndaǵy hatyn aldy. Syrttan Báıbek tóleńgit kirip, Móńkeni basqa úıge ertip áketti.

Ábilqaıyr men Bókenbaı bir-birine qarasty. Batyrdyń burynǵydaı emes bul kúnderi qabaǵy salyńqy júr. Qaı aýylǵa barsa da, jurttyń syrtynan: «Baıǵus aq patshanyń elshisi degende iship otyrǵan tamaǵyn tastaı berip, atyna minip, aıaǵy salaqtap shaba jónelýshi edi. Kápirlerdiń padıshasy ol eńbeginiń hıýazyn qaıtarýdaı qaıtarypty ǵoı. Onsyz da bir kún aýrý, bir kún saý otyratyn qatyny qazir eki kúnniń birinde qulap qalatyn talma aýrýǵa ushyrapty. O beıshara óıtpegende qaıtsin! Yzǵyndaı tórkin jurtynan qalǵan jalǵyz inisin aq patsha abaqtyǵa salyp tastapty. Bókenbaı bosqa shapqylap, Baqaıdyń basyn jutatyn boldy», — dep keńk-keńk kúlip jatqandaryn estimeı-aq sezetin. Úıine barsa, jaz ortasynda qaǵyndy alyp bara jatqandaı tars búrkenip, áıeli teris qaraıdy. Bókenbaı búginde úıi ekesh úıine de sazaryp kirip, sazaryp shyǵady. Eshkimge qabaǵyn ashpaıdy.

Mine, Ábilqaıyrdyń qasynda da urtyna sý toltyryp alǵandaı ún-túnsiz tyrysyp otyr. Onyń mynaý salǵyrt júzi men salyńqy qabaǵyna qaraǵanda jurttyń álgi aıtyp júrgen qańqýyna Ábilqaıyrdyń ózi senip qala jazdaıdy. Shynynda da, senbeı-tuǵyn nesi bar? Qystyń kózi qyraýda jer túbinen barǵan elshiliktiń aq patshaǵa shımaı-shımaı ala qaǵazdan basqa alyp barǵan qaı betjúzdigi bar?! Qurǵaq sóz, qur ýáde. Onyń ústine Ýfa ulyǵy patsha aǵzamǵa Mámbet elshiniń munda qandaı nápaqa kórip jatqanyn aıtpady deısiń be? Mámbet myrzanyń taǵdyryn oılap tynyshsyzdanbasa, anadaǵy kerýendi attandyrar ma edi? Onyń nemen tynǵany belgili. Sonyń bárin kórip-bilip otyrǵan aq patsha qolyndaǵy qazaq elshisin qaıdan aman-esen qaıtara qoısyn? Ashý ústinde abaqtyǵa salsa, salǵan da shyǵar. Biraq, endi Batyr sultannyń myna soraqylyǵyn estise, ol baıǵustardyń kúniniń ne bolatynyn bir Alla biledi. Baqa batyrdyń bar týmalasy Bókenbaıǵa erip, joryqqa attanyp, oqqa ushty. Búkil bir áýletten qalǵan jalǵyzdyń jáıi batyrdyń janyna batyńqyraǵan sıaqty. Onyń ústine osy ala shabýyl júrisimizdiń sońy nege uryndyrar eken degen kúmán da oıynda joq deısiń be! Buryn bireýi jaqtyrar, bireýi jaqtyrmas, áıteýir, aýzymyzǵa jurt qaraǵan alashtyń azamaty edik, endi, mine, kim kóringenge kúlki bolýǵa aınaldyq. Aldymyzdaǵy jurt toz-toz bop bólinip ketti. Bireýleri quıryq-jaldaryn bir-aq kesip bezip ketse, bireýleri «áı, osylaryńnyń túbi qaıyr bolsa, jarar edi» dep senbeı qaraıdy.

Shynynda da, oılansa oılanatyndaı-aq jaǵdaı. Aq patsha qaharyna minse, minýi de múmkin. O zaman da, bu zaman áıel bılep kórmegen elde ósken bularǵa qatyn patshanyń ne istep, ne tyndyratyny atymen beımálim. Aqyl qysqa, shashy uzyn násildiń ókiliniń qolyna ókimet bergende qandaı sumdyqty shyǵaratynyn kim bilipti? Aıýke tuqymynyń qalmaq arasyndaǵy yqpalynyń jyldan jylǵa álsirep bara jatqany da qulaqqa tımeı júrgen qupıa emes. Aq patshanyń Aıýke balasyn qorǵaı almaı, álgindeı kúlkili jaǵdaıǵa ushyraǵany ras bolsa, onyń qazaq arasyndaǵy bedeliniń quldyrap shyǵa keleri sózsiz. Aq patshanyń bedeli óıtip aıaqqa taptalsa, Ábilqaıyrǵa ne joryq! Sony bilip ákki Dorjy men Lobjy buǵan ádeıi salmaq salyp otyr. «Bizge erseń qazaqtyń da, qalmaqtyń da arasynda aıdynyń asady», — demekshi. Qyz ben qylquıryqty da sol úshin aýyzdaryna alyp otyr. Qazaqtyń da basy mynaý jeldi kúngi bıdaıyqtaı tolqyp turǵan kezinde Ábilqaıyr da naızasyn orys shekarasyna qaraı túre sozar bolsa, «Áttegen-aı!» — deýshilerden góri, «E, báse!» — deýshilerdiń kóbirek bolary belgili. Ondaıda jyrylyp jyraq kóshkenderdiń jıylyp qasyna qaıta qonýy da ǵajap emes-ti. Tabalaýshylardan góri maquldaýshylardyń kóp bolary da ras. Jańadan kósem izdeýden góri, kózi úırengen, qulaǵy úırengenge aınalyp úıirilýge qashan da ázir turatyn boıkúıez halyqtyń: «Qashanǵy kári tarlan ǵoı!» — dep taǵy da aldaryna salýy múmkin. Búgin tańda álginde ǵana aldynda bolyp ketken mysyq murt, teke saqal, jylan kóz elshiniń aıtqanyn oryndasa, keıingi kezde irgesin sıretip ketken qalyń qazaq qaryndasynyń erteń-aq qaýqyldasyp kep qaıta qaýmalary kúmánsiz. Han ordanyń mańynyń da mynaý aı dalada jalǵyz qalǵan urynyń úıiniń irgesindeı qulazyp turmasy kámil. Iá, oılansa, oılanǵandaı. Bókenbaıdyń qabaǵy tússe, túskendeı. Jibergen elshiń abaqtyda otyrsa, bastaǵan isiń adyra qalsa, aǵaıynyń syrt aınala bastasa, qaıtip qabaǵyń túspes. Sondaıda Qudaı álsireı bastaǵan shyraǵyńnyń astyna qaıta maı quıyp, aldyńnan taǵy da bir úmit sáýlesin tókse, qaıtip oılanbassyń, qaıtip basyń qatpas...

Jaraıdy, bul raıynan qaıtsyn-aq! Búgin teris qarap ketken jurty qaıta aınalyp qasyna kelip, «Áp, bárekelde!» — desin-aq. Qalmaqtyń hany qyzyn bersin, aldyna alaly-qulaly jal-quıryǵyn qaptatsyn-aq. Al, sosyn... Sol qarqaraly dáýren qashanǵa sozylady? Erteń shyǵystan qontaıshynyń kózi qantalap qaıta shappasyna kim kepil! Sonda, «Qap, bálem, seniń keshegi isiń be!» — dep aq patshanyń kók jaǵa ǵaskeriniń tap bermesine kim kepil! Eki ottyń ortasynda onsyz da shyjǵyrylyp jatqan jurttyń eki jaǵynyń da oshaǵyna óziń tamyzyq tastap, tamuq otyn qaralaı tilep alǵan sor mańdaı sonda bolmaısyń ba!

Jaraıdy, bul raıynan qaıtsyn-aq! Patshamen ámpeıi boldyń dep sheshek shyqqandaı qyp aınalasyn tyr jalańashtap ketken qalyń qazaq qaıta jınalsyn-aq! Biraq, ol yntymaqtyń qanshaǵa sozylatynyn qaıdan bildiń!? Búgin topyrlasyp seni tapqan tobyrdyń baıaǵy Ańyraqaı jeńisinen keıingisindeı qylyp, erteń-aq kekjıip-kekjıip kekireıip ketpeıtinine kóziń jete me?! Jádik tuqymynyń qaıta talamaıtynyna kóziń jete me? Túrkistandaǵy aq saraıdaǵy atalarynyń jambasyn shiritken bas taqytty kózderi qıyp saǵan bere qoıatyndaryna kóziń jete me?! Bas taqyt qolyna túspeı turyp, mynaý alaýsyz jurttyń aldyna shyqqan qaı azamattyń basyna baq baıandap edi? İrigen aırandaı uıtqyma elińdi uıtqyly qylam deseń, eń aldymen, sol bas taqytqa talas. Bastaǵy baqyt — taqymdaǵy taqyt! Ony saǵan bir berse, sol aq patsha beredi! Endeshe, sen raıyńnan qaıta almaısyń. Ol raıyńnan qaıtqanyń tirileı masqara bolǵanyń! Qysyq kóz qalmaqtardy seniń jaýlaryńnyń aıdap salmaı otyrǵanyn qaıdan bildiń! Olar seni súıtip raıyńnan qaıtqyzyp, qazaqtyń da, orystyń da aldynda masqara qylǵysy kelip otyrmaǵanyna kóziń qaıdan jetedi? Raıyńnan qaıtsań, qazaq beredi degennen kúderińdi úzip, endi aq patsha bere me dep júrgen esek dámeńnen de birjola aıyrylǵanyń. Qoqan-loqydan eshteńe shyǵara almaǵan aıar jaý endi aılaǵa basar. Seniń búgin aq patshanyń aldynda betińdi bir shirkeýli qylyp alsa, baq pen taqtyń jolynda bastaryn qurbanǵa shalýǵa bar Jádik áýleti ılikpeı kekireıip otyrǵan patsha saraıynyń aldynda erteń ózderi elpil qaǵyp shyǵa kelmesin kim bilipti? Anada qysta Mámbet myrzanyń elshisi barǵanda Sámeke súıtpep pe edi! Elshi shaqyryp jatyr degende shańyraǵyna qaqyryp otyrǵan shalqaq bas Batyr jem jep úırengen jetim qozydaı telmeńdep jetip kelmep pe edi. Endeshe, mynaý Mámbet elshiniń eteginen bir ustadyń eken, aırylma! Ólseń birge ól, tirilseń birge tiril! Endeshe, Dorjy men Lobjynyń satqyndyǵyn áshkerele! Qazir aq patshanyń elshisin shaqyryp alyp álgi súmelek ákelgen hatty qolyna ustat! Ne der eken, tyńda! Sosyn aq patsha saǵan senbeı kórsin!

Bul úshin endi mynaý jan-jaǵynan birdeı qaptap kele jatqan topan sýdan aman qalýdyń jalǵyz joly — orys elshisiniń eteginen tas qyp ustap alyp aırylmaý. Myna habardy estise, onyń da záresi zár túbine ketetin shyǵar.

Qazaq arasynda Sartaılaq atanyp ketken qańǵybas Sergeı Kostúkovtyń júrmeıtin jeri joq. Tańerteń sıyr sáskege deıin, keshke besin aýa azan-qazan bop mal saýyp, qozy aıyryp jatatyn aýyldyń kógeniniń basynda sol júredi. Qatyn-qalash qazyq qaǵyp órmek qursa, qolyna bir domalaq ustap ap, jip kerip sol júredi. Kempirler kúmp-kúmp maı shaıqap jatsa, balalarmen qosylyp eki alaqanyn kezek jalap sol otyrady. Keıde tomar kelini qaıyń kelsappen tars-tars uryp tary túıisip jatsa, keıde shı shyptaǵa qurt jaıyp jatady.

— Qazaq qatyndarynyń etegi alty qanat úıdiń ishindeı aılapat keledi eken. Bir kirip ketip, adasyp qap shyǵa almaı júrme! — dep qostaǵy serikteri ájýalaıdy.

Onyń birine pysqyryp qaraıtyn Kostúkov joq. Táńerteń tóseginen tura qazaq aýlyna qaraı aıańdaıdy. Ol kúni ustanyń úıine endi jete bergende aýyl balalarynyń bir-bir taı minip, áldeqaıda attanyp bara jatqanyn kórdi. Ózine bala úıir edi. Bir-ekeýi burylyp shaýyp keldi.

— Sartaılaq! Alaqaı, Sartaılaq! — dep aıqaılap keledi.

Joldaryn sermep, taý jaqty nusqaǵandaryna túsinbese de, bireýi atynan túse qap, seriginiń artyna mińgesip, taıynyń júgenin ustatqannan «Bizben birge júr!» — dep turǵandaryn túsindi. Oınaqshyǵan qula taıǵa yrǵyp minip, shýyldasqan kóp balanyń sońynan saldy.

Myj-myj qońyr taýdyń bir júlgesine kelip kirip edi, eki baýraı tyrbyq butalardan kórinbeıdi eken. Buta basy móltektegen qaraqat, búldirgen, ıt jıdek, bári jıdek. Balalar taılaryn taý etegindegi kók maısaǵa tastaı salyp, qalyń butanyń arasyna súńgip ketken. Álginde ǵana birge kelgen eki seriginen adasyp qalǵan Sartaılaq birese ana jynysqa, birese myna jynysqa qoıyp-qoıyp ketedi. Biraq eki serigin taba almaı qaldy. Olardy sońyra taılaryn tusap ketken jerlerinen ushyrastyrarmyn dep oılaǵan Kostúkov tiken-tiken butalardyń basynda ábden pisip mólteńdep turǵan qap-qara, nart qyzyl jıdekterge bas qoıdy. Mynadaı aıdalada tap bulaısha qaptap tátti mıýa ósedi dep kim oılaǵan! Kózdiń jaýyn alar kóp tátti monshaqty kórgende balalyǵy ustap ketti. Julyp alyp aýzyna sala berdi, sala berdi. Bir ýaqyttarda álginde ǵana aýyzynda shıe tatyp turǵan tátti dám kermek tatyp bara jatqanyn baıqap, ústindegi kenep beshpetin sheship ap, bir jeńin túıip, ishine tergen jıdekterin syqap sala bastady. Áýeli bir jeńin toltyrdy, sosyn ekinshi jeńin toltyrdy. Kóz aldyna tátti dese qunyǵa tıisetin Sapaevtyń semiz áýkesi elestep ketti. Qotyr sózden basqada sharýasy joq nemeni sońyra bir qarq qylsyn da tastasyn! Endi beshpetiniń etegi men jaǵasyn da búre túıip, ishin jıdekke toltyra bastady.

Shyrqaý kókke shyǵyp alǵan kún mańdaıyn qyzdyryp, kózine kúlki úıirdi. Qalyń butanyń arasyndaǵy kishkene alańqaıǵa shalqasynan túsip jata ketti. Qulaǵynda áldeqaıda butanyń basyna qonyp ap, damylsyz saırap otyrǵan áldebir qustardyń únderi, qalyń jynysty jara súńgip jıdek terip júrgen balalardyń sybdyry. Qandaı raqat! Baıaǵyda bala kezinde dál osy ýaqytta jıdek teretin qalyń ormannyń qaq ortasynda jatqandaı. Dúnıede aspan bireý, jer bireý, kún bireý. Olardyń ortasyndaǵy tirshilik te ortaq. Jıdek qaıda da dál osylaı ósedi. Onyń dámi qaıda da osyndaı. Ony balalar qaıda da osylaı qunyǵa teredi. Jıdek tergen balalar qaıda da osylaı esi qalmaı qýanady. Áıteýir, buǵan salsań mynaý japan túzdegi jaryq ókshe jalbatymaqtardyń óz elindegi jalań erin, jyrtyq sharyqtylardan eshqandaı aıyrmasy joq sıaqty. Bular da dál solardaı ańǵal! Bular da dál solardaı sekemshil! Jaman oıyń joqtyǵyna kózderi jetse boldy, bular da dál solardaı ishek-qarynyn jaıyp salady. Al, Sapaevqa aıtqyzsań, bular shetinen sum, shetinen sýaıt, shetinen seni aldap aram qatqyzyp ketkisi keledi de turady. Ekeýi jatyp alyp daýlasady. Bul kinániń bárin onyń ózine, óziniń sekemshildigine jabady. Ol buǵan: «Sen áli bozaýyz balasyń, eshteńe bilmeısiń», — deıdi. Buǵan salsa, onyń ózi eshteńe bilmeıtin sıaqty. Ol birdeńe bilse, myna jıdek terip júrgen balalarǵa qarasynshy. Muǵadjardyń baýyrynda jıdek terip júrgen myna qara sıraqtardyń Oral taýynyń baýraıynda jıdek terip júrgen sary sıraqtardan nesi ózge? Olardyń da erini tilik-tilik. Olardyń da shashy jalbyr-jalbyr. Olardyń da tumsyǵynyń asty saýys-saýys...

Qıalshyl Kostúkov qaıdaǵy-jaıdaǵyny oılap jatyp kózi ilinip ketipti. Kenet dúnıe tym-tyrys tyna qalǵandaı boldy. Basyn julyp aldy. Kún eńkeıgen. Kóleńke uzarǵan. Baýraı jym-jyrt. Manaǵy sytyr-sytyr sybdyr túgel óshken. Alaqtap jan-jaǵyna qarady. Eshteńe kórinbeıdi. Ornynan turdy. Qalaı qaraı júrerin bilmedi. Árli-berli jynys keship kórip edi, eshteńe taba almady. Kóńiline bir qorqynysh kirdi. «Adasyp ketkenim be?» — dep oılady. Tura qalyp joǵaryǵa kóz saldy. Jataǵan myjyq shoqylarǵa qarap, eńiske qaraı saldy. Súıtip saı tabanyna shyqty. Saı tabanyndaǵy kóktemde júrgen sýdyń jyryp ketken izine qarap, aǵys baǵytyn ańǵardy. Birazdan keıin shyqyr-shyqyr tas azaıyp bir kógal tepseńniń ústinen kelip shyqty. Tepseńde, o jer, bu jerde jas tezek jatyr. Mana taılaryn tusap ketken jeri. Balalar, shamasy, aýyldaryna qaıtyp ketse kerek. Ýlap-shýlap júrip buny umytyp ketken ǵoı.

Kúnshyǵysqa qaraı salyp keledi. Kóp uzamaı ózen kezigetin sıaqty edi. Mana tańerteń ár jer, ár jerine oıdym-oıdym qara sý jıylyp qalǵan yrsıǵan ańǵar saıdan ótken-di.

Saı tabanyna túskende tula boıy túrshigip ketti. Jan-jaq jym-jyrt. Eń bolmasa, sýǵa jabylyp jatqan mal kórinbeıdi. Túzdiń áldebir kúńirsigen qyshqyl shóbiniń ısi murnyn jaryp barady. Kenet birdeńe sytyr ete qaldy. Selk ete tústi. Jalt qarasa — anadaı jerdegi oıdym qara sýǵa aıaǵyn malyp bireý otyr. Bunymen eshqandaı sharýasy joq. Bar nazary sýda. Eńkeıip úńilip alǵan. Bul aıaǵyn eppen basyp jaqyndaı tústi. Álgi adam selt etken joq. Bul onyń tý syrtyna baryp toqtaı qaldy. Mynaý beıtanys adam nege qarap otyr eken dep sýǵa úńildi. Bir shıedeı erini úlbiregen aqsha júz, nárkes kóz qyz jáýdireı qarap tur eken. Sý betine túsken bunyń sýretin kórip jalt buryldy. Baıaǵy — zerger Zerdebaıdyń úıinde kórgen sulýy. Sodan beri kózine túspeı ketken. Ornynan atyp turdy. Sosyn ıyǵyndaǵy oramalyn qolyna ustaı-mustaı qasha jónelmek boldy da, buny kórip toqtap qaldy. Álginde ǵana aq shúberekteı bop qýaryp ketken júzine qaıtadan qan júgirdi. Álginde ǵana sharasynan shyǵyp kete jazdaǵan otty janary ornyna tústi. Sosyn bunyń tula boıyna, tiken qonaqtap qalǵan ústi-basyna qarap bir jymıyp qoıdy. Onysynan qaıta úrkip, dereý oramalyn basyna baılap, anadaı jerdegi sereıgen ala qapshyǵyna júgirdi. Bul buryn jetip, qapshyqtan ustaı aldy. İshi qaýdyr-qaýdyr etedi. Bul ony da ózi qusap, balalarmen birge jıdek terip júrip qalyp qoıǵan ǵoı dep edi. Sóıtse, tezek terip júr eken. Bul qapshyqty ıyǵyna sala berip edi, qyz júgirip kep qolynan julyp aldy. Súıtti de apyl-ǵupyl jardyń basyna órmeleı jóneldi. Ańyryp biraz turyp qalǵan Kostúkov saı boıynan shyqqanda anadaı jerdegi aýylǵa qaraı júgire basyp bara jatqan qyzdy kórdi. Ala qapshyqtyń tasasynda sýdaǵy balyqtaı sylań qaǵyp bara jatqan sulý dene kózine ottaı basyldy. «Netken sulý! Netken úrkek!» — dep oılady.

Kenet at pysqyrdy. Anadaı jerde jaly tizesine túsken qara atty bireý aýylǵa qaraı empeńdeı basyp bara jatqan qyzǵa bir qarap, ańyryp turǵan buǵan bir qarap, basyn shaıqap saı boıyna túsip ketti.

Ábilqaıyrdyń habaryn estigende Tevkelev ornynan yrshyp tústi. Batyr sultannyń qoltyǵyna baıaǵydan beri kimniń sý búrkip kele jatqany endi belgili boldy. Garberdiń kerýeniniń qashan shyǵatynyn habarlaǵan da basqa eshkim emes, tap sol ekeýi Dorjy men Lobjy. Ákeli-balaly eki qorqaý Sherin Dóndikte ketken eselerin qazaqty orysqa aıdap salyp qaıtarmaq. Ol sýaıttardyń sózinde tyrnaqtaı qısyn bolsaıshy, sirá! Reseıdiń áskerı daıyndyqtan ótken jıyrma myń soldatyna ol eki qaraqshynyń qara taıaqtary túgili kúlli qalmaq jurty, qalmaq túgili mynaý usharyn saı, qonaryn jel biletin barsha kóshpendileriń tótep bere alar ma! Qudaıdyń joǵyna senetin ashyq aýyz ańǵal jurtty op-ońaı aldaı salǵylary kelgen ǵoı. Mynaý hannyń da, kórmeısiń be, kózi tórt buryshtanyp ketipti. Ánsheıinde áldekim jelkesinen tartyp turǵandaı kekshıip kókke qaraıtyn neme búgin kirpigimen jer shuqyp, tuqshıyp ketti. İshinen álgi kóbik aýyz kókimelerdiń aıtqanyna senip qalǵan túri baıqalady. Bulardyń basynan bundaı esirik oıdy osy qazir qýyp shyqqany jón. Áıtpese, bundaı qańqýdyń arty nasyrǵa shaýyp ketýi ábden múmkin.

Mamyq tósekte úrgen doptaı tyrysyp, tompıyp otyrǵan elshi, qapelimde, ne derin bilmeı, qolyndaǵy hatty otqa laqtyryp jibere jazdady. Biraq erteń patshaǵa aparyp kórsetýi qajet ekeni oıyna túsip, hanǵa qaıtarmaı, jalma-jan qoıynyna tyqty. Sosyn aýyzyna sóz túspeı, eki tizesin sart-sart qoıyp qaldy.

— Rossıa jer qozǵalsa qozǵalmas altyn dińgek bolǵanda, qalmaq degeniń úp deseń ushyp keter qańbaq emes pe! Ony ormandaı orys túgili Jaıyq kazaktary men bashqurttyń ózi-aq op-ońaı tómpeshtep tastamaı ma! Mundaı sýaıttardyń sońynan halyq qaıdan ersin! Sondyqtan da torǵaýyttar olardyń aıtqanyn tyńdamaı Sherin Dóndiktiń jaǵyna shyǵyp ketken ǵoı! Óz jurtyn degenderine kóndire almaǵan soń, endi senderdiń qulaqtaryńdy tozdyrmaqshy. Bireýdiń qolymen ot kósemek! Anada Garberdiń kerýenin tonatty. Endi senderdi patshaǵa qarsy aıdap salmaq. Patsha olardy búıtip taltańdatyp qoımas. Erteń-aq kókelerine kóristirer. Ol ant attaǵan aramzalardy patsha nege qoldasyn, al anaý antqa adal Sherin Dóndikterdiń betine tiri shybyn qondyrar ma! Myna hatty ákelip bergenderińe kóp-kóp raqmet!

Elshiniń búıtip kúıip-piskeni hanǵa qatty áser etti. Eger ol bulaı tyzalaqtamaı, sabyr saqtap sóılegende, álgi sózderiniń bári ánsheıin kóz arbaý, kóńil aldarqatý bolyp kóriner edi. Onyń mynaý óz shashyn ózi taldap julardaı bolyp, otyrǵan jerinen yrshyp-yrshyp túskeni, aýzyna, qapelimde, sóz túse qoımaı, bireý qylǵyndyryp jatqandaı, yqylyq atyp tutyqqany, shyryldaq daýsynyń shańqyldap qatty shyqqany ashýyna shyndap minip otyrǵanyna, japan daladaǵy jalǵyz elshisiniń óz jalyna qol apartpaı osynsha tuldanǵanda azý tisi balǵadaı patshanyń kim kóringendi basynan sekirtip qoıa almaıtynyna, álgi áńgúdik taıshylardy túıe tarpyǵan baqadaı bir-aq tylpıtyp túserine, osyndaı aıbyndy bıleýshige qarsy shyǵyp júrgen Dorjy men Lobjynyń, rasynda da, áýmeser nemeler ekenine kózin ábden jetkize túskendeı boldy.

— Elshi myrza, biz olardyń bul bylshylyna sengen joqpyz. Sensek, búıtip jazǵan hatyn óz qolyńyzǵa ákelip bermeımiz ǵoı, — dedi Ábilqaıyr. Tevkelevtiń sonda da ıegi-ıegine tıer emes.

— Joq, ol bóspebaılardy kókesine kóristirý kerek. Álgi eki sólimbaı elshini at kótine óńgerip, osy boıda Ýfa voevodasyna aıdatyp jiberý kerek.

Shatynaǵan sýyq janary Ábilqaıyrdyń kókiregin qaryp ótkendeı boldy. Syrbaz han, qapelimde, ne dep jaýap bererin bilmeı múdirip qaldy. Elshi tap búıtip qatty ketedi dep oılaǵan joq edi. Qalmaq habarshylaryn qol-aıaǵyn býyp voevodaǵa aıdatyp jiberse, onsyz da syrt aınalyp turǵan halyqtyń ne istep, ne qoıaryn kim bilgen?..

— Mámbet myrza, — dedi Ábilqaıyr jaıbaraqat til qatyp. Myna hattyń ar jaǵynda qandaı pıǵyl jatqanyn qaıdan bilemiz? Bálkim, olarǵa bizdiń búıtip qatty ketkenimiz, hat ákelgen elshilerge qol kótergenimiz keregip otyrǵan shyǵar, sony syltaýratyp taǵy bir buzyqtyqty bastap ketse qaıtemiz? Mynandaı almaǵaıyp kezde abaılamaı is qylǵanymyz kelispes.

Arǵy kómeılerin ábden bilgenshe sóz buıdaǵa salyp, elshilerdi qaıtarmaı tura turaıyq. Al eger qońsy jatqan qalmaq ulysynyń odaqtas bol dep kelgen elshileriniń qolyn artyna baılap, aıdatyp jiberer bolsaq, qarsy top túgili bizdiń jaǵymyzda júrgen rý basylarynyń óziniń kóńilderin sýytyp alýymyz múmkin ǵoı. Myna hatty patshanyń qolyna aparyp tapsyrsańyz, jazalaryn ózi-aq tartqyzbaı ma? Men sizdiń etegińizden bir ustadym, endi ólsem de, ózińizben birge ólemin. Menen kóńilińizge sekem almaı-aq qoıyńyz. Meni patshaǵa bergen antymnan eshqandaı qyz, eshqandaı para, eshqandaı ázázil aınyta almaıdy. Qur bosqa ant-sý ishe berip qaıtemin. Erteń, Qudaı degenge jetkizip, elińizge qaıtar bolsańyz, balam Eralyny qasyńyzǵa amanat qyp ertip jiberem.

Manadan beri tóseginiń astynan tiken óskendeı qıqańdap otyra almaı otyrǵan elshi myna sózdi estigende shatynaǵan kózine nur oınap, kógis tartyp ketken dóńgelek júzine shyraı teýip, ornynan atyp turdy. Júgirip kep Ábilqaıyrdyń ıyǵyna qolyn salyp:

— Kóp-kóp raqmet! Mine, durys! — dedi.

Ábilqaıyr elshiniń qosynan áldenege aýyrlap shyqty.

Aq ordalardaǵy kúbir-sybyrlardan beıhabar jurt úırenshikti tirshilikterinde edi. Mamyr ortalap, buta basy maldyń balaq júnine tolyp, qysta janǵa saıa bolǵan jabaǵy túktiń dene aýyrlatar artyq azapqa aınala bastaǵan shaǵy-tuǵyn. Qaı-qaı aýyldyń da tý syrtynda qoı qosaqtalyp, shaqyr-shuqyr qyryqtyq qaıralyp, eki bilekterin túrip, bastaryn oramalmen býyp alǵan alpamsa erkekter jańa kóktemniń kók maısasyna toıynyp búıirleri bultıyp qalǵan janýarlardyń tórt aıaǵyn myqtap býyp, kóterip uryp, keýdesine albastydaı qona-qona ketisken-di.

Qyryqtyqshylaryn mańyna jolatpaǵan tek han aýyly ǵana. İrge shýash sasyp ketedi dep, maldaryn elsiz túzge ıirip, sonda qyryqty. Qyryqtyq basyna ıirilgen jurt keshqurym attaryna minip, aýyldaryna qaıtady da, taý-taý bop úıilgen júnniń qasyndaǵy qońyr úıde Itjemes pen orys qyzy Márıam ǵana qalady. «Qudaıdyń bergeni ǵoı!» — dep qoıady Itjemes, qyryqtyqshylar jal-jaldyń tasasyna sińip, qaralaryn batyryp, taǵy da ekeýden-ekeý ońasha qalǵanda. Onyń myna sózin estigende Márıam da yrjyń etip bir kúlip qoıady.

Itjemeske qudaıdyń bergenine, mine, eki aıdyń júzi bolyp barady. Qurban aıttyń qyzyp jatqan shaǵy edi. Qas qaraıa aýyl shetindegi as úıde aq úıden kelgen tabaqtardyń biriniń sarqytyn birine qosyp, bilekti sybanyp tastap, malshyndy etke tıisip bergen kezinde esikten qyzyl tanaý bop kirip kelip:

— Seni Báıbek tóleńgit shaqyrtyp jatyr degeni.

Áli eńserile qoımaǵan sary tegeshti qıa almaı jalt-jalt qarap, tabaldyryqtan zorǵa attady. Aldyndaǵy uzynturaǵa tompańdap erip keledi. Ol bir úıge kelip súńgip ketti. Álgi úıge sońynan Itjemes te bas suqty. Qaq tórde qaıqy murty tikireıip Báıbek otyr. Kózi shatynap ketken.

— Áı, súmelek, — deıdi buǵan amandyq joq, saýlyq joq zekı til qatyp.

Itjemes sozalańdap oń jaqqa ótti.

— Qazir mynaý úı syrtynda turǵan sholaq tuǵyrǵa minesiń de, qasyndaǵy shegerýli jatqan qara atandy jetekteısiń. Sosyn mynaý uzynturanyń sońynan eresiń. Ar jaǵyn bul ózi aıtady. Biraq, qara atannyń ústindegi kisiniń qasyna jarty qarys jaqyndaýshy bolma. Óıtpeıdi ekensiń anaý solań basyń kertik tanaýy tańqıyp kúl basyna bir-aq laqtyrylady, — dedi.

Oraq muryn, qaıqy murt, qara kisiniń ala kózi yzǵarlana jylt etti.

Syrttaǵy sholaq tuǵyrǵa ózi bastap apardy. Koltyǵynan demep, kóterip mingizgeli jatqan kisideı qolyn sýmań etkizip, oń jaq ash búıirinen úzip shymshyp aldy.

— Álgi aıtqandy umytqan joqsyń ǵoı?

— Iá, — dedi Itjemes mińgirlep.

Sodan bular qara túndi jamylyp áldeqaıda tartyp keledi. Aldyndaǵy ereń-sereń qara kóleńke - mana muny as úıden ertip áketken uzyntura. Sońynda salp-salp jelip, qara atan keledi. Qara atannyń ústinde qaqqan qazyqtaı bop ún-túnsiz bireý keledi. Itjemes oǵan til qatpaq túgili burylyp qaraýǵa qorqady. Tóńireginiń bári túnek, bári jumbaq.

Olar tań atqansha júredi. Tań qulaqtana bir qazan shuqyr qara túleıge kirdi. Qumaq baýyrdan empeńdeı qulaǵan eki atty bir túıeli júzgen men sekseýil ósken ný jynysqa keýdelep kire bastady. Bular ilgerilegen saıyn arbıǵan-arbıǵan soıdaýyl butalar jıileı tústi.

Ný jynystyń shýdadaı uıysqan qalyń tusyna kelgende oımaqtaı alańqaı jolyqty. Alańqaıdyń qaq ortasynda shókken túıedeı bop birdeńe bultıady. Uzyntura sonyń qasyna baryp atynan tústi. Bul da sonyń qasyna jetkesin atynan tústi. Uzyntura qara atannyń buıdasyn qolynan julyp alyp, anadaı jerge aparyp shógerdi. Ústine álem-jálem birdeńe kıgen beıtanys adam anandaı jerge baryp sostıyp turyp aldy. Uzyntura júgirip baryp, túıeniń teńin sheshe bastady. Aýzyn tyrsıtyp býǵan eki ala qanar dúrs etip jerge tústi.

— Neǵyp tursyń, kómektesseıshi! — deıdi uzyn tura aıqaılap. Bul qasyna baryp, ala qanardyń bir jaq basynan ustady. Ekeýi yrsyldap-kúrsildep ala qanardy áldeqaıda ala jóneldi. Álgi shókken túıedeı bultıyp jatqan jertóle úı bop shyqty. Tóbesinen áldene óleýsireıdi. Ol qaryn tutqan jaryq túser jańǵyz sańlaý. Oń jaqta opyraıyp qazandyq tur. Aıqush-uıqysh sekseýil butalaryn salyp, arasyn shaǵyrmen japqan jermen-jeksen tóbege ys turǵan ba, órmekshi uıa salǵan ba súmelektenip qapty.

Uzyntura qolyndaǵy qanardy sylq etkizip oń jaq bosaǵaǵa qoıa saldy. Ekeýi jermen-jeksen esikten eńkeıip zorǵa shyqty. Jatqan túıeniń ekinshi qaptalyndaǵy ala qanardy yńqyldaı kóterip taǵy da jer úıge bettedi. Ony da sylq etkizip bir bosaǵaǵa qoıa salysty. Sodan ekeýi ústi-bastaryn qaǵyp qaıtadan jaryqqa shyqty. Álgi bir álem-jálem beıtanys adam sol orynynda sostıyp áli tur. Uzyntura shógerýli jatqan qara atandy ornynan turǵyzdy. Onyń buıdasyn, bul minip kelgen sháltik tuǵyrdyń shylbyryn qosaqtaı ustap, baryp atyna mindi. Bunymen sol at ústinde turyp sóılesti.

— Bul aradan eshqaıda attap shyǵýshy bolmańdar. Qashan ózim qaıtyp kelgenshe tyrp etpeńder. Anaý týraly manaǵy tóleńgittiń ne aıtqanyn óziń estidiń ǵoı. Al, saý turyńdar.

Edireıgen qara atan bir myńq etip kerenaý basyp eki attyń sońynan erdi. Úsh qaraıǵan ný jynystyń arasyna batyp joǵaldy. Ańtaryla qaraǵan eki adam sileıip áli tur. «Iá, qudaı bergenińe shúkir!» — dedi Itjemes jaǵy jyrtyla bir esinep alyp. Sol-aq eken qaryn tusynan áldene shurq ete qaldy.

Esine keshegi taýysa almaı ketken sary tegeshi tústi. Álgi ala qanardyń ishinde ne bar eken? Itjemes eńkeıip, aıaǵynyń astynda shashylyp jatqan qý butaqtardy jıystyra bastady.

Bir qushaq otyndy opyraıǵan qazandyqtyń qasyna tastaı salyp, eki qanarǵa bas qoıdy. Aýzyn búrip baılaǵan shýda jipti tisimen úzip edi, ar jaǵynan salań etip bir kók ala shúberek shyqty. İshinde oraǵan eshteńesi joq pa eken dep jazyp qarasa — aýy salańdaǵan áıeldiń tiz kıimi. Itjemes ol qanardy bir teýip, ekinshi qanarǵa bas saldy. Áldene qaýdyr ete qaldy. Sóıtse, qatyrlaǵan jarǵaq shalbar. Tozǵan túıe jún shekpen. Ultarǵan kón etik. Itjemes ańtarylyp turyp qaldy. Álgi bas tóleńgit bulardy teri-tersek talmaıtyn kórtyshqandar ǵoı dep oılady ma eken. Sol-aq eken ábden zyǵyrdany qaınap ketip, etiktiń basymen bir perip edi, zip-zildeı birdeńege tıip, bashpaıyn aýyrtyp alǵany. Qoqyr-soqyr ybyrsyp jatqan qos qanarǵa qaıtadan bas qoıdy. Áıeldiń qoqyr-soqyr shúberekteriniń astynan eki úıitken qoı shyqty. Erkekterdiń qoqyr-soqyrynyń astynan bir dorba arpa men bir dorba tary shyqty. Itjemes murtynan kúldi.

Tumsyǵynyń astynan áldenelerdi aıtyp, yńyldap ný jynystyń arasyna súńgı tústi. Qalyń sekseýildiń arasynda jasyrýly jatqan kón qaýǵa men tas astaýǵa tap boldy. Óńsheń qý sekseýildiń tasasyna tyǵyp tastaǵan bul ne qylǵan qaýǵa men astaý ekenine jaqyn turǵan júzgenniń butaǵynan shirene tartyp, qansha uzaq otyryp oılansa da, túsine almady. Qabat-qabat kıimniń barlyq baý-shýyn baılap jatyp ta, kón qaýǵa men tas astaýdan kózin aıyrǵan joq. Sosyn asyqpaı aıańdap basyp, kón qaýǵa men tas astaý jasyrýly jatqan kóp tomardyń qasyna keldi. Áýeli aıaǵymen túrtip kórdi. Qaýǵa da, astaý da bútin. Jelkesin bir qasyp, jertólege qaraı burylyp ketip bara jatyp, qaıtyp keldi. Qaýǵany qolyna aldy. Qaýdyrlap qatyp qalǵan kón týlaqty qoltyǵyna qystyryp, endi aıańdaı berip edi, áldene aıaǵynan qaǵyp qalyp murttaı ushty. Sóıtse jer astynan soqıyp bir taıaqtyń ushy shyǵyp tur eken. Bul ne qylǵan taıaq dep úńilip edi, álgi jerdi bireý qoldan topyraq úıip kómgen sıaqty. Itjemes qýanyp ketti. «Myna jerde kómbe boldy ǵoı. Mynandaı ury-qary júrýge laıyq qalyń jyqpyldyń arasynda talaı qazyna tyǵýly jatqan shyǵar-aý», — dep oılady. Álgi soqıyp shyǵyp turǵan taıaqtan ustap tartyp edi, qalyń jynystyń arasyndaǵy bultıǵan qyzyl tómpek jybyrlap qozǵalaıyn dedi. Opyrylyp oıylyp barady.

Itjemes moıyny salbyrap jer qazbaǵa bettedi. Kelse — syz jer qazbanyń ishi burynǵysynsha qoqyrsyp jatyr. Baqyr qazannyń ishi sol baıaǵysynsha ıt jalap ketkendeı jyltyrap tur. Itjemestiń kóńilindegi álgi bir jumbaq toqtyq basylyp, qaıtadan qaryny ashyp qoıa bergendeı boldy. Jem tilep tur. Sál bos qalsa, qyńsylap bitetin qurymaǵyrdyń yndynyn basý úshin myna qazandy ana qazandyqqa ornatý kerek. Sosyn odan álgi úıtken qoıdyń eti men ne arpa, ne tary salýy kerek, oǵan sý kerek...

Sol-aq eken Itjemestiń kózi qaıtadan jaınap qoıa berdi. Álgi qudyqty taýyp alǵany qandaı jaqsy bolǵan! Qaýdyrlaq qaýǵany ıyǵyna asyp ap keri júgirdi. Ol kúni bir tynym tappady.

Ottyń jaryǵymen syǵyrańdap otyryp, manaǵy birge qalǵan beıtanys adam ekeýi tamaq ishti. Myjyq tabaqqa quıylǵan qoımaljyń birdeńeni eki ketik qasyqpen malshylasyp baqty. Qasyndaǵy bóten kisiden qymsynǵan Itjemes kózin tabaqtaǵy botqadan kótermedi. Aýyzy bosasa áńgimelesýge týra keledi dep qoryqqandaı, ysyldap-pysyldap yssy tamaqty tyqqyshtap baqty.

Tamaqtan soń Itjemes as qaıtarǵannyń yrymyn jasady. Serigi qolyn jaıǵan joq.

Belin bosatqysy kep syrtqa shyqqan Itjemes úıge qaıtyp kire almaı kúıbeńdep kóp júrdi. Qara túleıdiń ishi tastaı qarańǵy. Ana jerden de, myna jerden de shabynǵan býradaı áldeneler qaraýytady. Qap-qara aspan da qara jabaǵydaı uıysyp qalypty. Mynaý elsiz túleıde ony ne kútip tur? Myna bir beıtanys kisi ekeýin munda ákelip tastaýlarynyń sebebi ne? Qasyndaǵy neǵylǵan adam? Túsinse ne deısiń? Biraq, sony keshe bas tóleńgitten, mana uzynturadan batyly baryp suraı da almapty. Endi, mine, jan-jaǵynan antalaǵan qorqaý saýaldardyń yndynyn biteıtindeı qomaqty jaýap taba almaı dal bolyp turǵany. Qınalǵanda ne, qınalmaǵanda ne... Qudaıdyń salǵanyn kóredi de... Osy kezge deıin talaı qystalańnan qutqaryp kelgen Qudaı bul joly da qol ushyn bermes deısiń be... Bir kúrsinip, ishke kirdi. Qazandyqtyń ishindegi ot qyp-qyzyl qolamtaǵa aınalypty. Jertóleniń ishi bulyńǵyr. Serigi tósek salyp jatyp qalsa kerek, tór jaq bulańytady. Ǵumyry bosaǵadan joǵary ozyp kórmegen Itjemes, jer tóleniń ishinde oryn jetkilikti bolsa da, esiktiń qyr kózine tósegin salyp, shıdemin jamylyp, ishinen: — «Iá, Qudaı, óziń jar bola kór!» — dep kúbirleı-kúbirleı kózin jumdy.

Jambasy qatty uıyp qalǵan eken. Astyna syz ótti me, syrtqa shyqqysy kelip ketti. Tań áldeqashan atypty. Túnde shabynǵan býradaı enteleı tónip turǵan aıǵyr butalar qazir buǵa-buǵa qalǵan. Qorqynyshty qap-qara reńinen aıyrylyp, tosapqa túsip shyqqandaı, kúp-kúlgin tartyp bozaryp ketipti. Tyǵyryq túleıdiń bir jaq kenerinen sekseýil butalarynyń bireýine ilinip qalǵan qyzyl sharqat oramaldaı bop birdeńe kúreńitedi. Shyǵyp kele jatqan kún eken. Keshe mynaý ernektiń qaı tusynan kep qulaǵanyn esine túsirgisi kelip edi. Aıyra almady. Demek han aýylynyń qaı tusta ekeni belgisiz. Ózderiniń qaıda ekenin ózderi bilmeıdi.

Itjemestiń uıqysy shaıdaı ashyldy. Denesin sýyq qarmap, dir-dir silkinip aldy. Jertólege qaıtyp kele jatqanda qasyndaǵy serigi jadyna tústi. Sonda ol kim bolǵany? Tór jaqqa baryp jatqanyna qaraǵanda budan góri baǵy zoryraq, dárejesi úlkenirek bireý. Myna jalǵanda budan dárejesi tómen jan bolýy múmkin be? Sondyqtan da ol keshegi kúni boıy tyrbyńdap qudyq arshydy. Kesh boıy tuqshańdap ot jaǵyp, tamaq pisirdi.

Biraq, ol adam kim? Onyń qasyna buny nege qosty? As-sýyn ázirlep, qyzmetin qylsyn degen shyǵar. Endeshe, tap sondaı qadirli kisi mynandaı elsiz túzge alastap ákelip tastaıtyndaı neden jazdy eken! Ony jazalap, jazǵyryp otyrǵan kisi kim? Sonda bul onyń saqshysy ma, qyzmetshisi me? Álde ol bunyń saqshysy ma! Itjemes jertólege qaıtyp kirýge aıbynyp tur. Tý syrty tyzyldap barady. Biraq, Qudaıdyń salǵanyn kóredi de...

— Iá, bissimildá! — dep esikten attady.

Tórdegi tósek áli jıylmapty. Saýys-saýys kók kórpeniń arasynan áldene aǵarańdaıdy. Jańa qatqan sary irimshikteı áldene dir-dir etedi. O toba! Mynaý áıel ǵoı! Anaý jastyqtyń ústinde salbyrap jatqan sary úıek jylan emes, burym ǵoı! O toba!

Itjemes tór jaqqa kózin satyp qarap turǵanymdy bireý-mireý kórip qaldy ma degendeı, izinshe keri qaıtyp, syrtqa shyqty. Tóńirekke taǵy da kóz tastady. Qudyqtyń basyna bardy. Kúıbeńdep júrdi de qoıdy. Sáske tusynda jertólege bettep edi, myjyq murjadan býdaqtap shyǵyp jatqan tútindi kórdi.

Sodan ekeýi álgi túleıdiń ishinde bir aıdan astam ýaqyt turdy. Áýeli bul onyń áıel ekeninen qymsynyp, bir aptadaı til qatyspaı qoıdy. Sosyn onyń hansha úıinde júretin orys qyzy ekenin bilip, qazaqshaǵa túsinbeıdi ǵoı dep bir aptadaı sóılespeı júrdi. Bir kúni qansha aýnaqshysa da, uıqysy kelmeı qoıǵany. Qozǵalatyn sıaqty, ýhileıtin sıaqty. Endi ańǵardy, typyrshyp jatqan qyz eken. Sol-aq eken, bunyń kókiregine bir sur kójek kirip ketkendeı júrek tusy lúpildeı ala jóneldi. «Apyraı, mende de es joq eken, — dep oılady. — Sendeı kón tulaǵy butyna qatqan jaman jalshyny ol qaıtsin! Naısaptyń kók demeseń, kózi qandaı jaınap tur! Salyp uryp qasyna jetip barsa, ne bolar edi? Áı, biraq, syryn bilmegen attyń syrtynan júrme degen bar emes pe!? Janynan pyshaq sýyryp alyp, qarnap alsa, tekelik quram dep júrip, tekke kómýsiz qalar... Odan da osy basynyń amandyǵyna, qarnynyń toqtyǵyna táýbe dep tynysh júrgeni táýir shyǵar!»

Sony oılap edi, kózine uıqy úıirilgeni. Bir esinep ap, teris aýnap, qor ete tústi. Biraq, ertesine de kópke deıin uıyqtaı almaı shyqty. Tórdegi qyzdyń aýnaqshyp jatqanyn qulaǵy shaldy. Endi kúndiz tamaq pisirip otyrǵan boıjetkenniń betine jaltaq-jaltaq qaraıtyn-dy kóbeıtti. Bir kúni tóńirekten tomar jınap kelse — ol kir jýyp otyr. Omyraýy túgel ashylyp, búlkil salyp bılep turǵan eki almasynan Itjemes, qapelimde, kóz aıyra almaı qalǵany. Kenet qyz jalp-jalp etken mańdaı shashyn jınap jatyp:

— Jarymaǵyr, sonsha nege bajyraıa qaldyń? — degeni.

Itjemestiń eki kózi atyzdaı bop tas tóbesine shyqty. Myna qyz qazaqshaǵa sýdaı ǵoı! Qýanǵannan yrjyń etip kúlip jiberdi.

Sol kúni keshke Itjemes qansha zorlansa da, uıyqtaı almady. Kókirek tusy tolyp, demi bitip barady. Oıyna neler túsip, neler ketpedi. Birese, sary saıtan qyz almas kezdik sýyryp ap kezenip júredi. Birese, bas tóleńgit segiz órme qamshysyn sýmańdatyp aýyl aınaldyryp sabap júredi. Birese basy daǵaradaı molla sáldesi selkildep, teris bata berip, qarǵap jatady. Qarańǵy úıdiń ishinde kóz aldynan ıý-qıý ótip jatqan sol elesterdiń óńi ekenin, túsi ekenin aıyra almaı basy qatyp barady. Odan ári shydap jata almady. Basyn oq jylandaı bir kóterip, bir buǵyp, ári-beri sergeldeńge tústi. Sosyn: «Ne de bolsa, Qudaıdyń salǵanyn kóremiz de!» — dep tórdegi tósekke qaraı jyljydy. Teris qarap jatqan qyzdyń jup-jumyr saýyry ımıgen Itjemestiń ishi-baýyryna kirip ketti. Omyraýyn ottaı jandyryp barady. Qý qyz óp-ótirik uıyqtaǵansyp, eshteńe bilmegensıdi. Itjemes budan ári kidirse, birjola balqyp keterdeı, jalma-jan teris qarap jatqan qyzdyń ıyǵyna qolyn saldy. Ózine qaraı tartyp, baýyryna qysty. Sol-aq eken tym-tyrys jatqan qyz:

— Myna jarymaǵyr qaıtedi-aı! — dep ıyǵyn julyp aldy. Biraq shalqasynan aýdarylyp tústi.

Erteńine Itjemes sıyr sáskede baryp bir-aq oıandy. İrge jaǵynda eshkim joq. Bosaǵadaǵy bunyń tósegi jetim toqtydaı bultıyp bos jatyr.

— A, Qudaı, bergenińe shúkir! — dep qoıady.

Sodan bulardyń dám-tuzy jarasty. Han otyrǵan úı men hansha otyrǵan úıden alty kósh alys júretin Itjemes osy bir jaıyn aýyz, jalaq erin, jaınaq kóz qyzdy buryn da kózi shalyp qalatyn. Ol ylǵı hanshalardyń úıiniń mańynan shyqpaıtyn. Onyń tutqynǵa túsken orys qyzy ekenin de estýi bar-dy.

Biraq, orys qazaq tilin biledi dep kim oılaǵan. Jalǵyz Itjemes qana emes, osy daladaǵy shubyryp júrgen qaımana qazaqtyń qaısysyn shaqyryp alyp surasań da, orys qazaqtyń tilin bilýi, qazaq orystyń tilin bilýi múmkin dep oılamady, qaısysynyń da aıtatyny: «Qazaqtyń tilin noǵaı biledi, noǵaıdyń tilin orys biledi». Soǵan qarap, Itjemes myna qyz da noǵaı emes pe eken dep qalyp edi. Sóıtse, orys qyzy eken. Qaıdan shyqqanyn, qaıdan kelgenin ózi de bilmeıdi. Áıteýir, bul týmaı turǵanda áke-sheshesin barymtashylar tutqyndap áketipti. Ákesin bir jyldaı ustap, bir jaqtan kelgen saýdagerlerge satyp jiberipti. Ekiqabat sheshesin han aýylyna saýǵaǵa aparyp beripti. Ol bosanyp, qyz týypty. Atyn qazaqtar Márıam qoıypty. Sheshesi Marıa deıtin. Marqum tutqynda júrip tapty ma, joq áýelden solaı ma, kókiregi syryldap júretin dimkás kisi edi. Qyzymnyń aıaǵyna minip, oń men solyn tanyǵanyn kóremin, eliniń qaı jaqta ekenin siltep berip ólemin dep jantalasyp biraz júrdi. Ol Márıadaı emes arshyl eken. Aýyl mańynan shashy sary, kózi kók jolaýshylar ótse, baryp jolyǵyp qalam dep, shyj kóbelek bolady eken. Biraq, ajdahadaı ysqyrynǵan ataqty aýyl qaıdaǵy bir kúńniń degenin jasatyp qoıa ma! Beısaýat jolaýshylar kórinse boldy, ońasha kúrkege qamap tastaıdy eken. Beıshara óle-ólgenshe arpalysyp ótipti. Anasynan segiz jasarynda qalǵan Márıam onyń tirisinde úırengen biren-saran orysshasyn túgel umytqan. Endi, mine, odan beri de toǵyz jyl ótti. Esinde eshteńe qalmapty. Sodan ba, joq jasynan orys kórmegendikten be, sary shashty bireý kórinse boldy, han ordanyń kóp kúńi otyratyn qońyr úıge ózi zyp beredi. Eshqaısysynyń kózine túskisi kelmeıdi. Anada aıt kúni abaısyzda eńgezerdeı sary kisi ústine kirip kelgende kózi tas tóbesine shyqqan. İle-shala Báıbek kóringende-aq munyń arty tegin qalmaıtynyn ishi bile qoıǵan. Han: «Orystyń elshileri kórip qalsa, bizdiń boıjetken qyzymyzdy tutqyndap otyrsyń dep shataq shyǵarar. Pálesinen aýlaq. Kózin joǵalta turaıyq», — degen shyǵar. Endi, mine, han ordasynyń tóńiregi syrtynan ishek-sileleri qatyp júretin osy bir kúlkili adam ekeýi myna ný jyqpyldyń arasynan kep bir-aq shyqty. Buryn qyz myna jalshyǵa jurttyń bári tikenekteı jabysa qalatynyn kórip, syrtynan aıap júrýshi edi. Ony da ózi sekildi basqa bir jurttan kelgen tutqyn shyǵar dep oılaıtyn. Sóıtse, qazaq kórinedi.

Shynynda da, ózi kúlse kúlerlikteı. Eki apta boıy qasyndaǵy muny kórmeı, aıdalada jalǵyz qalǵan adamdaı meńireıdi de júrdi. Kúnde bul jatyp qalǵasyn kelip, qarańǵyda tósegin salyp, bosaǵaǵa baryp jatyp alady. Tańerteń bul oıanbaı turyp, kıinip shyǵyp ketedi. Jalbatymaqty jalshydan da bundaı ádeptilik shyǵady dep kim oılaǵan! Bopaı báıbishe kúńderine qatal-tuǵyn. Qazan-oshaq basynda jyrqyldap júrgenińdi kórse, shashyńdy julyp qolyńa beretin. Sondyqtan da, qaraıǵan kóp qul men kóp kúń bir-birine jýymaı, alystan yǵysyp, aıaǵynyń ushynan basyp, qur súlder kóleńkedeı jymyp baǵatyn. Onyń ústine, bul kúni keshege deıin bala edi. Munyń omyraýynyń tyrsıyp tola bastaǵanyn alǵash baıqaǵan Báıbek tóleńgit. Qos qabaǵy búrkittiń qanatyndaı jalbyrap, kóziniń qyzyl tamyry shatynaı qantalap, túksıip júretin osy bir oraq tumsyq aıbatty adamnan han ordanyń qyzmetshileri qaralaı seskenetin.

Márıam bir kúni saı boıynda tezek terip júrgende sol Báıbektiń sap etip ústinen túskeni. Sumyraı tóleńgit atynan qarǵyp túsip, qyzdy tezek-mezegimen kóterip alyp, anadaı jerde ósip turǵan qaraǵan butasynyń kóleńkesine qaraı ala jóneldi. Kóp uzamaı jal-quıryǵy súzilgen eńgezerdeı qara atty saı boıynan yńyldap ándetip shyǵyp ketti.

Qalqıǵan qaraǵan butasynyń kóleńkesinde óne boıy alasa bolyp, búldirshin qyz qaldy. Ne bolyp, ne qoıǵanyna túsinbegendeı jan-jaǵyna eseńgireı qarady. Dorbasyn alaıyn dep eńkeıe berip edi, álginde ǵana qaýqıyp turǵan ala qapshyq jermen-jeksen janyshtalyp qalypty. Qyz manadan beri tuqshyńdap tezek tergen esil eńbeginiń zaıa ketkenine ókindi me, álde basynan qandaı sumdyq ótkenine endi túsinip, ózin-ózi aıady ma, búk túsip otyra ketti. Solqyldap uzaq jylady. Odan beri de bir jyl ótken-di. Báıbektiń múńkigen ájeptarqy ashqyltym ısi jadynda qapty. Sol esine túskende bir túrli qusqysy keletin. Sol bir ıis endi, mine, mynaý jertóleniń ishine birjola ornap alǵan. Tún balasy tumsyǵyn qydyqtap shyǵady. Áýelgi kezde tula boıy dúr túrshigip, qaraptan-qarap jıyrylyp júrdi. Sol bir ospadarsyz ıis dál qazir qasyna jetip kelip, omyraýyn mytqylardaı, kókireginen basyp janyshtardaı kórindi. Biraq, bosaǵa jaqtaǵy jyǵylǵan jetim toqtydaı tompaq tósek qybyr etpeıdi. Bir kún qaıran qaldy, eki kún qaıran qaldy. Álgibir jeksuryn ıis munyń osy kezge deıin ózi de baıqamaı kelgen bir jumbaq ańsaryn túrtkilep oıatqandaı. Burynǵydaı odan jıirkenbeıtin, tyjyrynbaıtyn sıaqty. Endi mynaý bosaǵa jaqtaǵy typ-tynysh tósekke ári tańǵalyp, ári bir túrli elegizip qaraıtyndy shyǵardy. Erkektiń mundaıy da bolady dep kim oılaǵan. Bul olardy shetinen arsalań, shetinen qol sala ketetin ozbyr sanaýshy edi. Mynaý qylp etpeıdi. Álde bas tóleńgittiń anaý kúngi abaı-qoqańynan seskene me eken! Ol erkek bolǵanda, bul erkek emes pe! Odan nesine seskenedi?! Shirik neme, buny qaralaı qyzǵanyp, tyzalaqtap qaldy. Buǵan da onyń súıtip tyzalaqtaǵany kerek. Odan óshin ózi qaıtara almaıdy. Bunyń oǵan ketken óshin ózge bir erkek qaıtara alady. Ol erkek, bálkim, mynaý elsiz túleıde ózimen birge turyp jatqan únsiz serigi shyǵar. Endeshe, ol neden jasqanady? Mynandaı bostan dáýren erteń de basynda turatynyna kózi qaıdan jetip qoıypty? Nege qımyldap qalmaıdy? Bir kún tosty, eki kún tosty. Endi úmitin úze de bastap edi. Qasyna kep, tý syrtynan qapsyra qushaqtap jatyp alǵanda júregi toqtap qalǵandaı bolǵan. Ol ıyǵyna qolyn salyp, ózine qaraı tartqanda tańyrqaǵany ekenin de, álde, shynymen, shamdanǵany ekenin de ózi bilmeıdi, «myna jarymaǵyr qaıtedi-aı!» degen sóz aýyzynan abaısyz shyǵyp ketip edi. Sol bir betaldy qula túz beısaýat sóz ekeýiniń arasyndaǵy tas dýal shekarany birjola kúl-talqan qyp buzyp jaryp júre berdi.

Ekeýden-ekeý turǵandaryna bir aıdaı ýaqyt bolǵan shamada baıaǵyda bulardy osy elsiz túleıge ákelip tastaıtyn uzyntura soqty. Keldi de, bunyń betine bir qarap, Itjemeske bir qarap yrjyń-yrjyń kúle berdi. Itjemes bir sharýamen syrtqa shyǵyp ketkende, buǵan tóne eńkeıip:

— Aýylda júrgende betińdi bezeý qaptap ketip edi. Myna jaman saýabyńdy alǵan bilem. Aınadaı jaltyrap qalypsyń ǵoı. Qap, álgi tóleńgittiń salymy sýdan qaıtatyn bolǵanyn qarashy. Myna bizder qaıdaǵy bir qaqpysh qushaqtap qor bolyp júrgende, sen sekildi aq jumyrtqa qatyndy ońasha qushyp Itjemesti Qudaıdyń ozdyrǵanyn-aı, — dedi.

Ánsheıinde erkek adam betine qarap birdeńe dese dý ete qalatyn Márıam bul joly túk taısalǵan joq, ezý tartyp kúldi de qoıdy. Uzyntura jerge bir túkirip, atyna minip júrip ketti. Alakóz tóleńgittiń ishine búginnen bastap bir ot tústi deı ber! Tússe tússin! Tabaǵa túsken shyjyqtaı shyjǵyrylyp nege ketpeıdi!

Araǵa kóp ýaqyt salmaı, aıaǵy salaqtap bas tóleńgittiń ózi de keldi. Buny kórdi de, jym boldy. Qarashyǵynyń bilekteı-bilekteı jýan tamyrlary qantalap, alara qarap biraz turdy, bul qylp etpegen soń, ıegimen meńzep, Itjemesti syrtqa shaqyryp áketti. Bir ýaqytta áldeqaıda dúrsildete shaýyp bara jatqan tuıaq dybysy keldi. Áli keler Itjemes joq, beri keler Itjemes joq. Syrtqa shyqsa — Itjemes jer tóleniń jelkesine uzynynan sulap túsipti. Júgirip qasyna kelse — mańdaıy daladaı qan. Qarymdy kisi qulashtap bir tartqan buzaý tis qamshynyń izi qasqany qaq mańdaıdan yrsıtyp tilip ketipti. Aıaǵanynan Márıamnyń kózinen jas shyǵyp ketti. Bir kózin qan basyp ketken Itjemes syńar kózimen sony kórdi me, yrjıyp kúldi.

Ol kún Itjemes úshin qandaı bolǵanyn ózi bilsin, Márıamnyń tóbesi kókke jetkendeı boldy. Ózi bireýdiń esiginde júrse de, qalǵan dúnıeniń qonyshynan basqysy keletin qaıdaǵy bir áýmeserdiń aıaqqaptaı kókireginiń aıaq asty bolǵan kún edi. Márıamnyń júreginiń basyn sary shaıandaı shaǵyp jatqan bir yzanyń qaıtqan kúni edi. Sol kúnniń erteńine-aq bunyń qaraptan-qarap júregi aınıtyndy shyǵardy. Aqtaǵan taryǵa da, qaýyzyn arshyp qýyrǵan arpaǵa da, úıitken qoıdyń etine de peıili shappaıdy. Áldeneni ańsaıdy. Neni ańsaıtynyn ózi de bilmeıdi. Onyń aýyzyna as almaı, basy aınalyp qulap qalardaı bop, ilinip-salynyp ázer júrgenin kórip, Itjemestiń de shyǵarǵa jany basqa. Qańǵalaqtap syrtqa shyǵady, qańǵalaqtap ishke kiredi. Aýyq-aýyq qalyń jynysty aralap qaıtady. Biraq, kózine eshteńe túspeıdi. Túzdiń taǵy ańdarynyń kúngeıden áli orala qoımaǵan shaǵy. Jer astynan ósip-óner kósik, qoıan tobyq, jýa, mondalaqtardyń áli túıin salyp úlgirmegen kezi. Márıamnyń ańsarynyń nede ekenin bile almaı ábden dal boldy. Súıtip júrgende bir kúni apaq-sapaqta uzyntura kele qaldy. Sońynda bir at, bir túıe. Sol kúni qonyp shyqty. Erteńine tańerteń tóseginen turarda qaıys belbeýin taba almady. Shyr aınaldyra qarap shyqty. Oǵan qosylyp Itjemes te biraz jerdi qors qyldy. Bir ýaqytta Marıamnyń astyndaǵy alaqandaı toqymnyń astyna qolyn júgirtip edi, qaıys belbeýdiń salań etip shyǵa kelgeni. Toǵa jaǵy bar da, qalǵan jartysy joq. Bul Márıamǵa qarady. Márıam jerge qarady. Uzyntura qaltasynan nasybaı alyp, ony tiliniń astyna basyp:

— Ymm, — dep bir yńyrandy.

Tús qaıta olar azǵantaı qoqyr-soqyryn bir túıe, bir atqa teńdep áldeqaıda jol tartty. Qaıda kele jatyr, nege kele jatyr, ony bilip jatqan, ol jaǵdaıdy surastyryp jatqan Itjemes joq. Taǵy da bir sháltik tuǵyrǵa minip, bul joly baıaǵydaı qara emes, bir myńq etpes sary atandy jetelep kele jatyp:

— Iá, Qudaı bergenińe shúkir! — dep bir esinep qoıdy.

Sol betimen olar toǵyttyń qasynan bir-aq shyqty.

Toǵyttan onsha alys emes tepseń jazyqqa kógen qurylyp, oǵan qoı qosaqtalyp, han aýyly jabaǵy jún qyrqa bastapty. Aıdaladaǵy taý-taý júnge bas-kóz bolatyn adam keregip, oǵan osy Itjemes men Márıam qolaıly dep tabylypty.

— Aq patshanyń elshileri attanyp ketkenshe myna qyzdy aýylǵa jýytar túrleri kórinbeıdi. Áı, báse, aýzyń áýelden de ıtaıaqtaı edi-aý. Sóıtse, yrysyń mol paqyr ekensiń ǵoı. Tek qapy qalyp júrme! Myna páleńniń qaıys qajaýy jaman. Talǵaq shyǵar. Endi birer aıda ishin bultıtyp shyǵarsań, seniń murtyńdy balta shappaıdy, — degen uzyntura.

Odan beri de birtalaı ýaqyt ótti. Márıamnyń qaıys qajaǵany basylyp keledi.

Eki qalmaq elshisiniń Ábilqaıyr hannyń aýylynda sazaryp jatqan da qoıǵanyna jarty aıdyń júzi bolyp barady. Tóńirekke qulaqtaryn qansha tósese de, ákelgen hattaryna ne búk, ne shik jaýap ala almaı ábden ishteri pysty. Dorjy men Lobjy tym-tyrys. «Ábilqaıyr han endi ne ister eken?» — dep áliptiń artyn baǵyp jatsa kerek. Ánsheıinde tasyǵan qazandaı burq-sarq qaınaıtyn da jatatyn qarsy toptan da eshqandaı habar joq. Aýyl-aýyldyń ústi kıizdeı uıysqan ala shań. Ol biraq qyryqtyqqa aıdalyp kele jatqan, qyrqylyp qaıta aıdalyp bara jatqan myń-myń tuıaqtan ushqan tozań.

Han aýylynan anda-mynda joq qarap baryp qaıtatyn jansyzdar da tóńirekten tap onsha qulaq selt ete qoıardaı eshteńe estip kelmeıdi. Tap mynandaı tylsym tynyshtyqqa han da, elshi de qatty qaıran. Bárin aıt ta birin aıt — qarsy toptaǵylarǵa neǵyp tyıym bola qalǵanyn aıt. Álde olar sýǵa batyp ketkendeı tym-tyrys joǵalǵan qalmaq elshileri Ábilqaıyr men Bókenbaıdyń áldeqashan aýyzdaryn alyp qoıǵan shyǵar dep jatyr ma eken? Álde bulary aq patsha jaǵyna shyǵyp ketken Ábilqaıyr men Bókenbaıdyń aldynan eń sońǵy ret ótkenderi me eken? Joq, tipti osy arqyly orys elshisiniń kóńiline úreı qashyrǵylary kele me! O da múmkin ǵoı. Bir jaq ıyǵyn tirep otyrǵan qalmaqtar arasynda alaýyzdyq tutanyp, endi olar qazaqtardyń da arasyna sóz júgirtip, Ábilqaıyr men Bókenbaıdan syr tarta bastaǵanyn estigen elshi Óseke tuqymynan sekem alyp, Jádik tuqymynan pana izdeýge májbúr bolar ma eken dep oılaıtyn shyǵar.

Kóp kúmánniń talaýyna túsip, jan-jaqtan munarytyp turyp alǵan kók belderge kóz súzgen kóp kúnder ótip jatyr. Elshi han ordaǵa kimder kelip, kimder ketip jatqanyn ańdıdy. Birese túrýli irgeden, birese túrýli esikten tintine qaraǵan eki timiski kózge oshań etken oqshaý eshteńe túse qoımaıdy.

Sol jaltań-jaltańmen saratan da ótip barady. Bir kúni qula besinde kúnshyǵys jaqtan jolbarys jon shabdar at mingen jolaýshy kórindi. Sońyna ertken qyryq shaqty nókeri bar. Han aýylyna burylmaı, birden elshi qosyna tartty. Bir óńkeı attary, er ústindegi otyrystary, qamshy ustaǵandary alystaǵy arǵynnan kele jatqandaryn baıqatqandaı. Jylda jazda Torǵaı men Yrǵyzdy boılaı kóship, Besshola atanyp ketken Tolybaı, Jantaı, Qoshalaq, Qyzyljar jaılap, Ólkeıek boıyndaǵy arǵyndarmen, Qabyrǵa boıyndaǵy qypshaqtarmen qatar kóship, qatar qonyp, maıly qasyqtaı aralasyp qalǵan han aýyly tý syrttarynan qyryndaı ótip bara jatqan qyryq qylańnyń arǵyn ekenin, arǵyn ishinde de jeti momynnan taraıtyn shaqshaqtar ekenin birden bile qoıdy. Jánibektiń aty aıbyndanyńqyraı túsken saıyn tós súıekteri qaıqaıyńqyrap bara jatqan áýpirim aýyldyń erkek kindikteri árdaıym osylaı sán túzep, saıqylanyp júrýdi ádetke aınaldyryp alyp edi.

Ábilqaıyrdyń kóz aldy buldyrap bara jatqandaı boldy. Jazda Syr boıynan shubyrtyp han aýyly kóship kelgende basqa ulysta bolsa da, shaqshaqtar marqasyn soıyp, saba-saba qymyzyn alyp, aldarynan shyǵýshy edi. Kúzde kúngeıge qaıta kóshkende qozy kósh jerge deıin uzatyp salýshy edi. Han aýylynyń tustarynan kóshteri ótip bara jatsa, jan bitkeni jer túbinen kólikterinen túsip, jaıaý ótýshi edi, áıelderi tizelerin búgip sálem etýshi edi. Qatar kóship, qatar jaılaǵan rýlardyń jylqylary joǵalyp, maldary aralasyp ketkende bolmasa, bir-birin jer túbinen kıimderinen tanyp, jelpildesip qalar alabóten syılastyǵy bolýshy edi. Sol dáýrenniń de ótkeni ǵoı. Áıtpese, anaý qyryq qylań bunyń aýylyn tanymaı bara jatyr deısiń be! Bir qaıyrylyp qaramaı, qyńyraıyp-qyńyraıyp ótip barady. Kisi óltirisken jerleri joq edi. Bul netkenderi? Aq patshanyń elshisi kelgende Orta júz rý basylarynyń ishinde áli syryn baıqata qoımaǵany Qoshqar uly Jánibek demeıtin be edi? Mynalardyń qyryndap ótkeni onyń da qydıyqtanyp qalǵany ma? Endeshe, elshiden ne alam dep bara jatyr? Bári de bunyń tóbesinen sekirgisi keledi de turady. Sonda Jánibektiń de Sámeke mańyndaǵy keraýyzdarǵa qosylǵany ma?! Ol silekeı aýyz súmelekter hanǵa da basyn ıip sálem bermeıtin kerik nemeniń aýzyn qalaı alyp júr eken? Sulý qatynnan basqaǵa kózi túspeıdi deıtin edi, Sámeke álde baıaǵy bul syılaǵan qalmaq suqsyrynan da asqan perızat tapty ma...

Qyryq qylań bunyń aýylynyń tusynan ótip ketti. Han irgeden kózin taıǵyzdy. İshindegi bulqan-talqandy baıqatpaıyn dep tyǵyz ósken qara saqalyn bir sıpap qoıdy. Manadan beri baıqamapty. Oń jaqta Myrzataı otyr eken. Jezdesiniń oıyn jelkesinen ańǵaryp qoıǵandaı ún-túnsiz ornynan kóterildi. Sol-aq eken elshi qosy jaıǵasqan kúnbatysqa qaraı shaýyp bara jatqan at tuıaǵynyń dúsiri shyqty.

Ábilqaıyr hannyń kózi alaıyp barady. İshteı tymyrsyq ashýǵa býlyqqanda, ózine-ózi ıe bola almaı sabyry sarqylar tusta ǵana sóıtýshi edi. Apyraı! Apyraı! Kóńiline sóz oralmaı, kómeıine áldebir sıqyr qyl arqan tyǵyp jibergendeı qylǵynyp bara jatty. Jánibektiń de olardyń jaǵyna shyqqany bunyń órisiniń birjola tarylaıyn degeni ǵoı. Qarsy top Bókenbaı ekeýinen kúderin úzgen ǵoı. Qalmaq elshilerine oń jaýap qaıtarmaıtyndaryn bilgen ǵoı. Sosyn buǵan deıin bet perdesin ashpaı kelgen Jánibekti salyp, elshini Sámeke ulysyna shaqyryp alyp ketpek qoı. Sóıtip buny buıyra ma, buıyrmaı ma dep qaralaı kúpti bolyp otyrǵan esek dáme úmitten de aıyrmaq qoı! Jan-jaqtan syǵalaı qarap otyrǵan qyzylkózderdiń aldynda birjola masqara qyp ketpek qoı! Joq, ol degenderi bola qoımas. Eger elshiniń kómeıi ondaı solqyldaqtyq baıqatar bolsa, azǵyrǵanǵa erip, munyń irgesin qulazytyp kóship keter bolsa, onda onyń da jolyna jýa biter. Ony isteıtin kóktegi Qudaı emes, jerdegi ózi. Jádik tuqymyn óıtip masaıratyp qoıǵansha, kórer masqarany kórip, Dorjy men Lobjynyń tentekterine qosylyp, asyrdy salyp ótedi. Endigi gáp elshide! Bu da bir qylpyldaı bermeı synap kórsin! O neme de basy bolsa, qalmaqtan elshi kelip jatqanda, aıdaladaǵy Jádik tuqymynyń aıtqanyna kóne qoımas. Eger olardyń aıtqanyna kóner bolsa, Ábilqaıyr ulysynan asar-aspasta qandy kezdikke jolyǵar, sosyn onyń obal-saýabyn aq patshanyń aldynda kergime tuqym óz moıyndaryna kóterip alar. Meıli, sóıtse, sóıtsin. Mynandaı bola ma, bolmaı ma degen eki udaı hálden sonysynyń ózi artyq! Qudaıdyń mana tal túsinde kózderine bireý qurym kıiz baılap qoıǵandaı oń men solyn taba almaı, kóringenge soqtyǵyp júretin kórsoqyr qazaq Jádik tuqymynyń da kókeıin tesken, ózderi aıtatyndaı, keń dalada armansyz kósilip arsalańdap júretin bula halyqtyń erkindigi emes, úsh arys alashtyń bas noqtasy men bas taqyty ekenin, ony ustatyp jatsa búgin ózderi pálekettep otyrǵan orys patshasynyń aıaǵyn jalaýǵa olardyń da yndyny quryp otyrǵanyn bilsin... Biraq bul ózine buıyrmaǵan altyn taqty olarǵa buıyrtyp qoıa ma! Ózderiniń istemegin ózderine isteıdi.

Ábilqaıyr bul joly elshiniń úıiniń irgesinen syǵalap sýqaqtamaıdy. Ne de bolsa, ózi biligine salady. Paıdam degenin qylsyn...

Orta júzden elshi kelgeli han aýylymen aradaǵy jalǵyz aıaq soqpaqtyń shańy taǵy da basylyp qaldy. Erteli-kesh suqaqtap shyqpaı qoıatyn orystar men bashqurttardyń da qarasy qurydy. Ondaı-ondaıdy eleń etpeıtin tek Sartaılaq qana. Sáske bolar-bolmasta ereń-sereń etip sol kele jatady. Ymyrt úıirile ebil-sebil bop ketip bara jatady. Ol qazir burynǵydaı erteli-kesh balǵa tyqyldatyp otyratyn Zerdebaıdy ǵana jaǵalamaıdy. Tabaldyryqtan attamaı jatyp jan-jaǵyna jalaq-julaq qaraıdy. Kózine Torǵyn tússe boldy — salbyrap syrtqa aınalyp ketken jaıalyq erinin jıa almaı yrjyń etip kúlip jiberedi. Torǵyn áýelde onyń osy bir arsalań minezinen seziktenýshi edi. Qazir boıy úırenip keledi. Qansha degenmen, aty erkek qoı, osy bir jaıyn aýyz jigittiń kórse boldy, yrjyńdaı ketetini me, joq birde ol ákelip syılaǵan aına men taraq pa — áıteýir ne áser etkeni belgisiz, buryn sheshesi qusap balaǵyn jınaı almaı, qalaı bolsa solaı júretin salpy etek qyz, keıin ústi-basyna kóp qaraǵyshtaıtyndy shyǵardy. Qoly qalt etti-aq sandyq aqtarady. Sheshesiniń kópten beri qoqyr-soqyrdyń arasyna tyǵylyp qalǵan álekeı-kúlekeı dúnıelerin shyǵaryp ap, ústi-basyna ólshep kóredi. Syrtynan bireý qarap turatyndaı oıqy-shoıqy júris-turysy da túzelip qapty. Onsyz da aq pen qyzyldyń jarastyqty úılesiminen turatyn ádemi júzi keıingi kezde tipti bal-bul janyp ketken. Ushqyn atqan tostaǵandaı janaryn bir tóńkerip qaraǵanda, kim-kimniń de kókiregi daýyl shaıqap ótkendeı alaı-túleı bolady. Sarytaılaq jigit kelgen-ketkeninde mynandaı perishte sulýdan kózin ala almaıdy. Til qatýǵa júreksine me, joq aıdalada ósken qyr qyzy sózime túsinbeıdi ǵoı dep seskene me, kómekeıine tyǵyn tyǵyp qoıǵandaı, kózi kókshireıip ún-túnsiz telmiredi de otyrady. Onsyz da jalaq erini tozǵan jaıalyqtaı jalbyrap barady. Sonysyn qyzyqtaı ma eken, qyz da ony kórgende, oń jaq myqyny bir búlk etip, myrs etip kúlip jiberedi.

Buryn ustanyń úıinde ústi-basyna qaıdaǵy bir alba-julbany ilip ap kúl-kúl bolyp júretin bala qyzdyń myna ózgerisin Sartaılaqtan basqalar da ańǵaryp qalǵan sıaqty. «Bopaı hansha óı dep jatyr, búı dep jatyr», — dep bas tóleńgit kelgishteıtindi shyǵarypty. Shalǵy murty jyltyrap, oraq muryny salbyrap, áıel kórse áýkesi salaqtap ketetin bul neme kirip-shyqqan saıyn Zerdebaı ishine muz jıyp, jıyrylyp qalady...

Mámbet myrza ońasha qaldy-aq, temir sandyqtyń túbine tyǵyp, jurt kózinen jasyryp saqtap kelgen qatyrma qalyń dápterin alyp aqtara bastaıdy. Ony oqyǵan saıyn mynaý qazaq dalasyna kelgeli óz basynan ótkergen kóp taýqymeti kóz aldynda saırap kele qalady.

Keıde aq qar, kók muz qysta, aq tútek boranda tas tóbeńnen bir jylt etip, qaıta joǵalyp ketetin kún kózindeı baıansyz úmit áýre-sarsańǵa sala-sala endi, mine, ábden toryqtyrypty. Qalyń dápterge qosylyp jatqan ár betti oqyǵan saıyn bir kúrsinip qoıady. Kúrsinbeı qaıtsin, kóńil ornyqtyrardaı bir jylt etken jyly shyraıly sóılem kezdesseıshi. Bári de úrpıgen júregińniń basyna sý búrkip shoshynta túsedi.

«Maıdyń jıyrma biri kúni Orta júzden jylda osy ýaqytta ótetin qazaq rý basylarynyń dástúrli quryltaı jıyny jýyrda qalmaq qontaıshysy qol jıyp, qazaqtarǵa qarsy joryqqa shyqpaq degen habar kelip, ár ulys óz basymen qaıǵy bop ketken sebepti bıyl jıylmaıtynyn aıtyp, Tevkelevti Orta júzge ertip ketýge shaqshaq arǵynnyń bıi Bókenbaı kelgen-di. Bul qazaq ta kim kóp, Bókenbaı-aq kóp eken. Buǵan deıin Tevkelev óziniń dosy tabyn Bókenbaı Qara ulyn ǵana bilýshi edi. Endi, mine, shaqshaq Bókenbaı kelip otyr. Ol: «Atym — Bókenbaı» — degende, bul qaıran qalyp edi. Meıman: «Tańdanbańyz, Naımanda qanjyǵaly Bókenbaı taǵy bar!» — dedi. Tevkelev oǵan eki-úsh apta jol júrip jetetin jerge elshiligin kóshirip barýǵa, kóliginiń bárinen aıyrylyp, qur taqym otyrǵanyn, eger Orta júz bıleri ózderi kelip ant berer bolsa, qushaq jaıyp qarsy alatynyn aıtty. Shaqshaq Bókenbaıdyń habaryna qaraǵanda, Lobjynyń elshileri Orta júzge de barǵan kórinedi. Olar ol tarapta da jurtty Sherin Dóndikpen orystarǵa qarsy joryqqa shyǵýǵa azǵyryp júr deıdi. Tevkelevke anada Ábilqaıyrǵa aıtqanyn shaqshaq Bókenbaıǵa da aıtyp berdi. Bókenbaı orys elshisiniń júıeli sózine moıyn usynyp, qasyna erip kelgen bir qazaqty «Qalmaqtardyń azǵyrǵanyna erip opa tappaısyńdar!» dep aıtýǵa Orta júzge qaıta shaptyrdy. Ol qaıtyp kelgenshe ózi orys elshisiniń qosynda jata turatyn boldy.

Maıdyń jıyrma besi kúni tilmash Tevkelevke Bekshora degen bashqurt keldi. Ony qazaqtar tarapynan qaıta-qaıta barymtaǵa ushyrap, talan-tarajǵa túsip otyrǵan Sibir bashqurttary jiberipti. «Qazaqtardyń mynandaı elirip júrgenine qaraǵanda, aq patshanyń elshisi aman bola qoımas, óli me eken, tiri me eken, bilip kel!» — dep jumsapty.

Maıdyń jıyrma segizi kúni Tevkelev Bekshorany eline attandyrdy. «Hat bersem, jol-jónekeı qazaqtar ustap alsa, basyńa qaýip tóndirer. Meniń myndaǵy hálimniń qalaı bolyp jatqanyn aman jetseń, aýyzeki de aıtasyń ǵoı!» — dedi shyǵaryp salyp turyp.

Maıdyń otyzy kúni qarsy toptaǵylardan eki adam Ábilqaıyrǵa kelip: «Orystyń elshisin basyńnyń amanynda bizge ber. Berseń bergeniń, bermeseń qara-qurym qol jıyp kep, tartyp alamyz. Shańyraǵyńdy ortańa túsirip, basyńdy kúlge domalatyp ketemiz!» — dep qorqytypty. Han qaharyna minip, ekeýin de ustap alyp, aıaq-qoldaryna kisen salyp baılatyp tastapty. Eki-úsh kúnnen soń bireýiniń kisenin sheship: «Seni jumsaǵandarǵa baryp aıt. Óz bastary óz moıyndaryna salmaq bop júrse, kelip kórsin. Ábilqaıyr da qolyna búıen baılap otyrǵan joq. Kimniń basynyń kúlde domalaıtynyn bir Alla biler. Óıtip, jal astynan judyryq túıgenshe, ol nemeler kelip sóılessin. Eger álgindeı oılarynan tyıylar bolsa, syıǵa-syıdy Ábilqaıyr da biledi. Han aýylynan qur ıin attanamyz dep qoryqpasyn. Al myna serigiń solardan jaýap kelgenshe osylaı temir tistelep jata turady», — depti.

Iýnniń on úshi kúni elshige Ábilqaıyr, tabyn Bókenbaı, tama Eset batyrlar keldi. Olar Dorjy Nazarov pen onyń balasy Lobjynyń jibergen elshilerin elderine qaıtarmaq kórinedi. Aıtar jaýaptary: Sherin Dóndikpen orys qalalaryn shabýǵa eshqandaı ásker bermeımiz. Eger uly ımperatrısa aǵzam qazaq áskerine qalmaq buzaqylaryn tyıyp ber dep buıryq etse, ondaı joryqqa attanýǵa árqashan da ázirmiz.

Ábilqaıyr elshige: «Uly patsha aǵzamǵa adaldyǵymyzdy bildirý úshin mynaý qalmaq ulysbekteriniń bizdi azǵyryp jazǵan hatyn aparyp tapsyrýǵa arnaıy kisiler attandyrsaq qaıtedi?» — dep aqyl surady.

Ony tilmash Tevkelev qýana maquldady.

Bókenbaı batyr elshige ótken fevral aıynda keıbir qazaq rýlarynyń qalmaqtardy shabaıyn dep jatqanyn aıtyp jeti jigitin Dorjy Nazarovqa jumsaǵanyn aıtty. Ol kezde Dorjynyń orys patshasyna opasyzdyq jasap júrgenin bilmepti. Sóıtse, ol jibergen jeti jigitti jolda Jaıyq kazaktary ustap alypty. Batyr elshige: «Sol jazyqsyz jeti jigitti tutqynnan bosatý kerek dep Máskeýge hat jazbas pa ekensiz», — dep ótinish qyldy.

Iýnniń jıyrmasy kúni tilmash Tevkelev qolyna hat berip, Ivan Kýrchevti Ýfaǵa attandyrdy. Ábilqaıyr qalmaq ulysbekteriniń hatyn aparyp berýge shaqshaq arǵyn Jabaı degen qazaqty qasyna ertip jiberdi.

Iýnniń jıyrma besi kúni Rossıaǵa baǵynamyz, ony aıtyp Máskeýge baryp qaıtýǵa ázirmin dep joǵary qaraqalpaqtardyń bas piri, Hıýa hanynyń qaıyn atasy Ulanqoja keldi. Joǵarǵy qaraqalpaqtardyń sany otyz myń tútinnen aspaıdy. Qalalary, qystaýlary joq, bári bir jerge jıylyp irge ajyratpaı otyrady. Jer jyrtyp, egin egip kún kóredi.

Ulanqoja Tevkelevke soǵys qylarsyń dep qabyrǵasy yrsıǵan bir ańǵal-sańǵal aryq bıe jetelep kepti. Ákelgen syılyǵynyń sıqy sol.

Tevkelevtiń qapshyǵynyń da túbi qaǵylyp qalǵan kez edi. Oǵan bir bas qyzyl bylǵary, eki sharshy qytaıy jibek berdi.

Iýnniń jıyrma toǵyzy kúni kóńildes rý basylary qarsy jaqtyń adamdary úsh top bolyp baryp, bashqurttardyń jylqysyn aıdap ketkeli joryqqa ázirlenip jatqanyn aıtty. Tevkelev bashqurttarǵa qapy qalmasyn dep astyrtyn adam jiberip habar saldy.

Iýldiń úshi shaqshaq Bókenbaı Tevkelevke taǵy da jolyǵysqa keldi. «Maǵan erip júrińiz. Orta júz bılerinen ant alýyńyzǵa qolqabysymdy aıamaımyn», — dedi. Tevkelev: «Kúni keshe ǵana Ýfa bashqurttary Orta júz barymtashylarynan otyz kisini óltirip, eki jaqtyń arasynda qan tógilip, shalqaıysyp turǵan kezde qaıtip baram?» — dep jaǵdaı aıtty. Shaqshaq Bókenbaı óz ulysyna jalǵyz qaıtýǵa májbúr boldy. Shaqshaq Bókenbaı ulystas rý basylaryn orys patshasynyń qol astyna ótýge úgitteýge ýáde berdi. Tevkelev bıdiń ol sózine razy bolyp, Jánibek batyr ekeýine otyz somǵa tartý tartty.

Iýldiń toǵyzy kúni qaraqalpaq tutqynynan bosaǵan bashqurttardy Ýfaǵa aparyp salǵan Qudaınazar myrza qaıtyp oraldy. Ony Ábilqaıyr men handy jaqtaıtyn rý basylary ortalaryna alyp kóp áńgimelesti. Qudaınazar myrza óte kóńildi eken. Ýfanyń jańa voevodasy Koshelev taqsyr qushaq jaıa qabyldap, tartý-taralǵyny mol tartypty. Qudaınazar Ýfany aıtqanda aýyzyn ashyp, kózin jumady. Qalany kúzetip turǵan atty ásker men jaıaý áskerdiń ózi jıyrma myńnan asady deıdi. Bul habardy estigende rý basylarynyń jaqtas jaǵynyń kózderinde jylt oınap, qarsylas jaǵy úrpıisip qalysty.

Iýldiń on biri kúni Tevkelevti Bókenbaı batyr qonaqasyǵa shaqyrdy. Onda Ábilqaıyr han men onyń jaǵyndaǵy rý basylary túgelge jýyq jınaldy.

Iýldiń on ekisi kúni keshe Bókenbaı batyrdyń aýylynda qonaqta bolǵandardy baıaǵy aq patshaǵa elshi bop baratyn Quttymbet bı shaqyrdy.

Iýldiń jıyrma tórti kúni Ábilqaıyrǵa Sámeke hannan habarshy keldi. «Qalmaq qontaıshysy otyz myń áskermen joryqqa shyqqaly jatyr, qapy qalmasyn», — depti. Ábilqaıyr óz ulysynyń pushpaq-pushpaǵyna kisi shaptyrdy.

Iýldiń jıyrma altysy kúni Ábilqaıyr qontaıshy áskeriniń sany qandaı ekenin, qaı jerge kelgenin, bastap kele jatqan kim ekenin bilip kelýge Aqjigit degen kisini Orta júzge jumsady.

Avgýsttyń on besi kúni Tevkelev kapıtan Dýbrovınnen polkovnık Garberdiń kerýeniniń qalaı tonalǵanyn estigenin, buny qazaqtar tutqynynan bosatyp alý úshin aqsha jibergeli jatqanyn jazǵan hat aldy.

Avgýsttyń on altysy kúni Orta júzge ketken Aqjigit qaıtyp oraldy. Qalmaqtar men qazaqtar arasynda taǵy da shaıqas bopty. Oǵan qalmaq jaǵynan Shaqpaq basqarǵan jeti myń ásker qatysypty. Qazaqtar jıyrma úıinen, qaraıǵan malynan aıyrylypty. Tevkelev bashqurttary bylaıǵy qazaqtardan qontaıshy bul joly 200 úıdi, alty myń jylqyny, on myń qoıdy aldaryna sap aıdap áketti dep estidi.

Avgýsttyń jıyrma biri kúni bularǵa jaqtas qypshaq bıi Tóle batyrdan adam keldi. Ol Tóle aýyldaryna Orta júz qazaqtarynan qyryq shaqty kisi kelip qonǵanyn, tórt orysty tutqyn qylyp aıdap bara jatqanyn, eger olardy qutqaryp qalýǵa Ábilqaıyr men Tevkelev kómek jiberse, óziniń de qolqabysyn aıamaıtynyn aıtypty. Ábilqaıyr qasyna Qudaınazar myrza men jıyrma kisi alyp, Tevkelev otyz bashqurtty ertip álgi qazaqtardy qýyp jetýge attanyp ketti...».

Qalyń dápterdi qansha aqtaryp oqysa da, osydan basqa aıtary joq. Tevkelev óziniń tyshqannyń izindeı usaq jazýyna qarap otyryp oıǵa batty. Jan-jaqtan kózine kórsetpeı jaıylǵan qyl tuzaq burynǵysynan da taryla túsipti. Qalmaqtar ereýilinen is shyqpaǵan soń Orta júz ámirshileri irgelerindegi bashqurttarǵa soqtyǵýdy kóbeıtti. Bashqurttar da qanǵa qan, janǵa jan dep qazaqtardyń óristegi jylqysyna tıip, qýyp ketýdi jıiletti. Ýfamen eki ortaǵa adam qatysýdan qalyp barady. Orys shekarasyna tıisip, maldarynan aıyrylyp, kóp jigitin tutqynǵa qaldyryp ábden qandaryna qaraıǵan Sámeke qol astyndaǵy rýlar sonaý Ýfadan jolaýshylap kele jatqan orys pen bashqurt kórse, tóbe astynan burq etip túse qalyp, noqtasynan ustaı alyp, óz ulystaryna jetelep ketedi. Kishi júzdegi Ábilqaıyrǵa qas qarsy toptaǵy rý basylary da Tevkelevtiń mańyndaǵy orystar men bashqurttardy ońasha shyqsa, at kótine óńgerip áketip, Sámeke ulysyna asyryp jibergileri kelip jalanyp-aq otyr. Endi Tevkelevke qalǵan qazaqtardan da ant alý bylaı qalyp, mynaý qutyryna bastaǵan eser daladan basyn aman alyp ketýdiń ózi arman bola bastady. Ol baıaǵy kelgendegideı qyp, qara nópir nókerimen attanyp kete almaıdy. Al, bıylǵy jer qatqaqta qutylyp almaı, kelesi qysqa qalsa, kúniniń ne bolary belgisiz.

Tevkelev qolyndaǵy dápterdi temir sandyqqa salyp, orynynan turyp, aıadaı kıiz úıdiń ishinde ersili-qarsyly sendelip ketedi. Sonda ne istemek kerek. Áýeli mynaý qasyndaǵy nókerden qutylǵany jón. Olardy ózi osynda otyrǵanda Ýfaǵa aman-esen bir jetkizip salsa, artynan óz basyna ne kún týsa da, kórip alar edi. Tipti bolmaı bara jatsa, bir kúni túnde qashyp keter! Qasyndaǵylardy qyryp almaı aman aparsa, aq patsha qashyp ketkenin keshpes deısiń be?! Endi, ne de bolsa, ebin taýyp aman qutylǵannan basqa amaly qalmaı barady. Az de, kóp de, qazaqtyń eki arasynyń basynda otyrǵan eki han, eki sultannyń anty bar. Júzdegen qazaq bıleriniń orys bodany bolýǵa rızamyz dep qol qoıyp bergen qaǵazdary taǵy bar. Qazaq jerine baǵyt túzegisi kelip jatsa, aq patshaǵa sonyń ózi de az syltaý, az ilik emes. Endi mynaý bir jaqtan jońǵar tirilip, bir jaqtan qalmaqtyń aýzy bólinip, bir jaqtan bashqurtpen eki orta búlinip turǵan kezde Orta júz bıleri jer túbinen ant beremiz dep kele qoımas. Al, óziniń Ábilqaıyr men Bókenbaı mańynan attap shyqsa, kúniniń ne bolary beımálim. Mundaı qıyn-qystaý kezde Batyr sultan bastaǵan qarsy top ta ymyraǵa kele qoımaıdy. Qaıta byltyr kúzde Qudaı aıdap, Batyrdyń ózi kelip ant bergeni qandaı abyroı bolǵan deseıshi! Endi sol antynan aınyp qalǵan syńaıy baıqalady. Bundaı jaǵdaıda antty buzýdyń jalǵyz joly — elshini óltirý. Endi, bul dalada ár kún, ár saǵat qaýipti. Sondyqtan qasyndaǵy Ýfadan ertip kelgen nókerin amalyn taýyp attandyryp jiberip, ózi qazaqtardyń qolynda ázirge amanat bolyp qala turǵany jón. Keshegi shaqshaq Bókenbaıdyń da ne pıǵylmen kelgenin bir táńirdiń ózi biledi! Bashqurtpen alys-julysty kúnnen-kúnge kóbeıtip, orys shekarasymen shıelenisti kúnnen-kúnge kúsheıtip otyrǵan Sámeke qaraýyndaǵy ulysqa óz aıaǵynan baryp, buny óle almaı júr deı me eken! Aldap ertip áketip, baıaǵy Dáýletkereı myrzanyń kebin kıgizbek shyǵar! Joq, onysy bola qoımas. Biraq, eki qolyn tanaýyna tyǵyp, bos barǵanyn kórgesin, Orta júz bıleýshileri qaraptan-qarap otyrar deısiń be! Burynǵy burynǵy ma? Shyn shıqyman endi bastalar.

Mynaý jym-jyrt tynyshtyq tegin ǵoı deısiń be? Bular osylaı ún-túnsiz jatyp alady da, tóbeden túskendeı qyp birdeńeni burq etkize salady. Aıtýshylardyń habaryna qaraǵanda, mańaıdaǵy aýyldarda taǵy da baıaǵy Mańtóbeniń qasyndaǵydaı astyrtyn júris-turys, jıyn-májilis, kúbir-sybyr kóbeıip turǵan sekildi. Tóbe-tóbeniń tasasymen sýsı jylysqan sýyt júrginshiler buny men Ábilqaıyrǵa soqpaıdy. Ekeýin taǵy da bólekteı bastady.

Elshi kúni boıy kózin irgeden aıyrmaıdy. Biraq eshqaıdan qylt etken bóten jolaýshy kórinbeıdi. Kók munarǵa kómilgen dóńbek jaldar ókpelegen kisideı dóńkıip-dóńkıip teris qarap ketipti. Myna dalanyń adamy túgili jerine deıin jymysqy. Kózin satyp otyrǵan jatjurttyqtyń yzasyna tıgisi kelgendeı, esh shyraı tanytpaı, kók saǵymǵa malynyp, qyryq qubylyp kúlmińdeıdi de turady. Mine, jeti kún boldy, tóńirekten eshkim at izin salǵan emes. Quddy bulardy áldeqashan joqqa sanap sanattan shyǵaryp tastaǵandaı. Keıde búıtip pushaıman qyp qoıǵandarynan qaýmalap kep shaýyp áketkenderiniń ózi durys kórinedi. Biraq, mynaý qaskóı jurt aıtqanǵa kónbeıtin qyrshańqy elshiniń ókinishten óti jarylyp, óz zárine ózi tunshyǵyp ólsin degendeı tuıaq serippeı typ-tynysh jatyp aldy. Dál mynandaı qyrshańqylyq tek osylardyń ǵana qolynan keler.

Jaz da ótip barady. Kókjıektiń kózdi aldaıtyn kólgir saǵymy da suıylaıyn dedi. Bedireıgen qula túzdiń ústindegi bezergen sup-sur aspannan basqa kózge túsetin de eshteńe joq. Qaraı-qaraı tóńirekte qansha adyraspan, qansha ıtsıgek ósip turǵanyn jatqa biletindeı bolyp aldy.

Teristik bette kóz ushyndaǵy kók tastaqtyń tumsyǵynan eki buta qaraýytatyn. Kesirtkeden basqaǵa saıa bolyp jarytpas qos tapal qaraǵan mynaý kóseniń ıegindeı jylmyq jazyqtaǵy jalǵyz kóz qýanysh edi. Búgin tús qaıta, mine, sol eki buta aıaq astynan tórteý bolyp shyǵa kelgeni. Tevkelev keregeniń kóginiń mańdaıyna batqanyna qaramaı ashyq irgeden telmire tústi. Kózine qos kórinip otyr ma, joq anaý eki qaraıǵan shynynda da qımyldaı ma? Qımyldaıtyn sıaqty. Tórt qaraıǵan birese bir-birine qosylyp, birese tórteýi tórt jaqqa bytyraı qashqandaı bolady. Ekeýi júrginshi bolsyn, olar qozǵalsyn-aq. Al, biraq baıaǵydan beri kók tasqa jabysyp jer baýyrlap ósken eki buta qalaı, qımyldaıdy?! Shamasy, bunyń aqylynan aljasaıyn degeni shyǵar. Kózi jasaýrap barady. Álginde ǵana kókjıekke qadalyp turǵan tórt qaraıǵan tórt qara shybyn bolyp kók aspanǵa kóterilip barady. Ol jalma-jan kózin súrtip qaıta qarady. Álgi tórt qaraıǵan, shynynda da, jup-juptan ekige bólinipti. Arǵy ekeýi burynǵysynan da qurdymdana tússe, bergi ekeýi kúdireıip irilene túsken sıaqty. Mynalar, rasynda da, júrginshi boldy. Bul japadan-jalǵyz yrjyń etip kúlip jiberdi. Nege kúledi, nege qýanady... Áıteýir, bir tiri jannyń aıaq basqanyna ma...

Qaıdan shyǵa kelgeni belgisiz, jylmańdap Iýmash jetip keldi.

— Tilmásh myrza, teristik jaqtan eki atty kórindi.

Onyń da daýysynda qýanysh bar. Shamasy, mynaý jym-jyrt tynyshtyqtan jurttyń da ishi pysaıyn degeni. Ne de bolsa, anaý eki atty kóz ushynda erbeńdep turyp almaı, tezirek jetse eken...

Kórshi úılerden de qaýqyldasqan dybystar shyǵa bastady. Endi bári irgeden kóz almaı eki júrginshini typyrshyp tosty. Eki baran atty júrginshi elshi qosynyń ózderin asyǵa kútip otyrǵanyn sezgendeı baıaǵy sol búlkek jelisinen tanbaı qoıdy. Aýylǵa jaqyndaǵasyn aıańǵa kóshti. Attaryn mańǵaz bastyryp jelkege kep toqtady. Aldarynan shyqqan bashqurt jigitterge júgenderin kerenaý usyndy. Attarynan shirenip túsip, qamshynyń sabymen ústerin qaqty. Sosyn bashqurttardyń birine: «Alǵa túsip, óziń basta», — dep belgi berdi.

Qaq tórge shirene jaıǵasqan ekeý áýeli qymyz aýyz tıdi. Taqýalyqtary qystap bara jatqandaı, qoldaryn jaıyp aǵarǵanǵa bata qyldy. Bir-birine qarap qoıdy. Tór jaqtaǵy sıda saqaldy sóz bastady. Onyń ár sózin oń jaqtaǵy buıra saqal bas ızep qostap otyrdy.

— Bizdi rý basylarynyń keshegi ótken jıyny jumsap otyr, — dedi olar. — Aqsaqaldar bir aýyzdan elshi myrzanyń adamdaryn ózinen bólek jibermeımiz, kerek kezinde bárin birge attandyramyz dep pátýa qyldy.

Tevkelev mynany estigende tóbesinen jáı túskendeı boldy. Álgi eki habarshynyń sosyn ne aıtqanyn, óz qosynan qashan ketkenin, óziniń ne istep, ne qoıǵanynyń eshbirin anyq bilmeıdi. Tek qasyna qamshysyn tizesine basyp, eńgezerdeı bop Bókenbaı jaıǵasqanda baryp esin jınady. Batyrdyń kún qaqty qońyr júzine, tozań qonǵan bozǵylt qas-qabaǵy men saqal-murtyna qadala qarap biraz otyrdy. Dúnıedegi endigi seneri osy bir eńgezerdeı adam. Myna tamuqtan qutqarsa, tek osy ǵana qutqara alady. Biraq keıingi kezde bunyń da ıini salyńqy, qabaǵy túsińki júr. Tek, áıteýir, qaıdaǵy pálege qaıdan tap boldym dep opynyp júrmese bolǵany!

Elshi áldeneden qaımyǵyp otyrǵandaı daýsy dirildep sóz bastady. Sóıtse, Bókenbaı bárin biledi eken. Keshegi jıynda ózi de bolypty. «Elshiniń ózin ustap qalaıyq ta, adamdaryn elderine jibereıik», — dep qansha aıtsa da, óńsheń ójeńdegen qyzylkóz boı bermepti. Daýryqpa tobyrdyń bir toby: «Bul shoqynshaq noǵaı bizdiń aramyzǵa kelgeli kórgeni zorlyq pen qorlyq. Onyń adamdary erteń elderine barady da, mynda ne kórip, ne qoıǵandaryn aıtyp kózderiniń jasyn kól etedi. Oǵan ashynǵan aq patsha zeńbiregin kúrkildetip bizge salady. Olardy jyldan asa birge qańǵyp, qaı saıymyzda qudyq, qaı jylǵamyzda bulaq bar ekenine deıin túgel bilip alǵan myna syǵyrlar bastap keledi de, saıda sanymyzdy, qumda izimizdi qaldyrmaı túgel qyryp ketedi. Odan da sumyraı elshiniń kózin qurtyp, sý muryn bashqurttaryn aýyl-aýylǵa bólip áketeıik», — dep boı bermese, Orta júzden kelgen tórt bı: «Mámbet myrzany nókerimen bizge ertip jiberińiz. Elderine qaıtaramyz ba, joq pa, barǵasyn ózderimiz bilemiz», — dep ózeýrepti. Bókenbaı batyr qaıta sóz alyp: «Orystardy oılaryna ne kelse, sony isteıtin bizdiń qazaq eken dep qalmańdar. Olar óz basshysynyń buıryǵynsyz tyshqan murynyn qanatpaıdy. Qazir elderine jibersek, baıaǵydaǵyny qazbalap jatpaıdy, qaıta rıza bolyp attanady. Olar mynaý jylqymen birge jýsap, qoımen birge jaıylyp júrgen bizdiń jurtymyzdan eshteńe dámetpeıdi. Al, eger aqjoltaı elshisin óltirsek, aq patsha bizdi búıtip alshańdatyp qoımaıdy, bir kúnde jetip kelip kókemizge kóristiredi. Ondaı aram oılaryń bolsa, basqańdy bilmeımin, myna men qol qýsyryp qarap otyra almaımyn. Elshi túgili qasyndaǵy qara taıaq nókeriniń tumsyǵyn qanatatyn kisi tabylyp jatsa, qolynda ólem. Qol astymdaǵy ulystan tigerge tuıaq qalmaǵansha shaıqas salam. Eger aq patshanyń elshisine qol kóteremiz dep, óz aǵaıyndarymyzdyń qanyn arqalaǵylaryńyz kelse, ózderińiz bilińizder!» — dep ornynan turyp, shyǵypty da júre beripti. Sodan keıin ne bolyp, ne qoıǵanyn bilmedi. «Shamasy, álgi sózderi ázir mynaý qasyńyzdaǵy nókerden aırylyp qalmaý úshin oılastyrǵan aıla-sharǵysy bolar. Bul jelókpe halyqtan ondaı sumdyq shyǵady dep te, shyqpaıdy dep te aıta almaımyn. Biraq, keshegi sózim sóz. Men senderdi kózim tiride eshkimniń zorlyǵyna berip qoımaımyn!» — dedi qara tory júzi odan saıyn qabarytyp.

Muny estigende elshiniń kózine dóńgelep jas keldi. Shashala til qatty.

— Batyreke, myń da bir raqmet. Shynynda da, endigi bar úmitimiz ózińizde. Sizdiń bul jaqsylyǵyńyzdy Qudaıdyń da, adamnyń da aldynda umytpaspyn. Amanshylyq bolyp, aq patshaǵa jeter kún bolsa, aýzyma aldymen ózińiz túsersiz. Sizdiń bul artyqsha qyzmetińizdi ol da aıaq asty qaldyrmas.

Bul sózine Bókenbaı da tolqyp ketti.

— Aıtqanym aıtqan, Mámbet myrza. Men sizderdi ol qorqaýlardyń tyrnaǵyna talatpaspyn. Óz qolymnan jetektep jetkizsem de, Ýfaǵa aıaq asyrtarmyn, — dep ornynan turdy.

Elshi kóńili birjolata ornyqpasa da, batyrdyń myna sózinen bir túrli sabasyna túseıin dedi. Biraq onysy kóp uzaqqa barmady. Kókjıekten ereń-sereń taǵy da bir tórt salt atty kórindi. Olar — Orta júzden kelgen bıler bolyp shyqty.

— Bizdiń ulysqa júrmeseńiz, Ýfaǵa jibermeımiz. Nókerińizben bizge júrińiz. Bizge soqpaı qazaq jurtynda boldym dep aq patshanyń aldyn qalaı kóresiz!

— Aý, Kishi júzde bolǵanda bizge soqpaı, olar báıbisheden týǵan da, biz toqaldan týyppyz ba!

— Aty jer jarǵan aq patshanyń elshisi bola tura, óıtip súıegimizge synyq túsirmeńiz.

Birinen-biri ótken tórt suńqyldaq qansha sylap-sıpaǵanmen, Tevkelev te ılikpedi. Olarǵa da áneýgúngi Bókenbaıǵa aıtqanyn aıtyp, kúni keshe bashqurttardyń qolynan otyz birdeı arysynan aırylyp otyrǵan ordaǵa qazir barsa, ashý ústindegi halyqtyń qaharyna ushyrap qalarmyn dep seskenetinin aıtyp syltaýratty.

Tórt bı attaryna túnerip mindi. Áneýgúnnen beri ish pystyrady dep qarǵap-silep kelgen jym-jyrt tynyshtyq kózden bir-bir ushty. Elshiniń kúndiz kúrsinýi, túnde ýhileýi kóbeıdi.

Sergeı Kostúkov qannen-qapersiz. Tal túske deıin uıyqtaıdy. Sıyr sáskede turady. Jan-jaǵyndaǵy japyr-jupyr áńgimemen eshqandaı sharýasy joq. Jýynyp-shaıynyp, ysyldap-pysyldap shaı iship alady da, han aýylyna qaraı aıańdaıdy. Han aýyly da úrpıisip otyr. Ol aýyldyń da ashyq irgelerinen jan-jaqqa timiskileı qarap otyrǵan bir kóz. Úı-úıde sypsyń-sypsyń áńgime. Ol aýyldaǵy eshteńemen sharýasy joq kisi Zerdebaı. Baıaǵy sol tórt qanat shatpanyń ishinde baıaǵysynsha kók ala tútin sap otyrǵany. Bir kúni jan-jaǵy aǵashtyń jańqasyna tolyp jatsa, bir kúni qıqym-sıqym bylǵaryǵa tolyp ketedi. Ózi usta, ózi zerger, ózi etikshi, aǵashtan túıin túıetin sheber. Aspannan qar jaýyp, dúnıeni qarań sý alsa da, óziniń keregi baryn bilip bolǵan adamdaı aınaladan habar da suramaıdy, habar da aıtpaıdy. Bireý birdeńe aıtyp jatsa tyńdaıdy, ózdiginen eshkimnen «Ne estip, ne kórdiń?» — dep sóz qaýzamaıdy. Mynaý Sartaılaqqa da ábden eti úırenip ketken. Ol kelmese eleńdep otyratyndy shyǵarypty. Tabaldyryqtan attasa, yrjyń etip basyn bir ızeıdi de, ózimen-ózi bolyp ketedi. Sartaılaq ta naǵyz jalyqpas sappastyń ózi. Tór aldyna etpetinen túsip ap, jaǵyn taıanyp onyń qımyl-qybyryna qaraıdy da jatady. Keıde kún batqansha aýyz jappaı áldenelerdi surastyrýmen bolady. Keıde kún batqansha lám-mım til qatpaıdy. Keıingi kezde aýyz jappaýdy azaıtyp, til qatpaýdy kóbeıtip barady. Aýyq-aýyq esik jaqqa qarap qoıady. Esikten búgin de odan basqa eshkim attap jarymaıdy. Anda-sanda eki bosaǵany birdeı syqyrlatyp, satyr-sutyr attap Báıbek tóleńgittiń kirip-shyǵatyny bar. Ony kórse, Sartaılaq óz-ózinen tyjyrynyp qalady. Báıbektiń júrisi de bir túıe joǵaltqan kisiniń júrisindeı. Alym-berimi joq, sál tize búgip otyryp, jaǵdaı suraǵan bop qaıta shyǵyp ketedi. Zerdebaı usta ol kelgende sazaryp qalady da, ol ketkende bir jymıyp qoıady. Oraq tumsyq nemeniń dińkesiniń nege quryp júrgenin biledi. Orda mańyndaǵy qarasha aýyldyń qyz-qyrqynyn jaǵalaý — han tóleńgitteriniń úırenshikti ádeti. Bul úıge de sol Torǵyn kózime túser me eken dep keledi ǵoı. Torǵyn búginde ol túgili bunyń kózine túsip jarymaıdy. Sońǵy aılarda qaraptan-qarap sylana beretin ádet shyǵarypty. Kúni keshegi bala, o da boı jeteıin degeni ǵoı. Ótip bara jatqan zaman-aı! Zerdebaı ony oılasa, bir kúrsinip qoıady. Bet-aýzy sheshesine tartqan ajarly, minezi buǵan tartqan ornyqty. Qol qýsyryp qarap otyrýdy bilmeıdi. Osy úıdiń otyn-sýy sonyń moınynda. Azǵantaı jandyqtaryna qaraıtyn da sol. Kásipqorǵa bitken mal otarǵa qosylmaıdy. Aýyl mańynda jeke jaıylady. Ony óriske aıdap salatyn, aıdap ákeletin Torǵyn. Iyǵynan dorba túspeıdi. Tezek teredi, ákesi kórik qyzdyrar tomasha otyn jıady. Áıteýir kúni boıy úıge turmaıdy. Qoldy-aıaqtaı bala bop, kisiniń kókesi bop ósip keledi. Qudaıdyń tek tilinen baılaǵany bolmasa, basqa mini joq. Jalǵyz qyzy kózi jaýtańdap, úıge kirip-shyqqan saıyn Zerdebaıdyń kókiregin bir ýaıymnyń sýyq yzǵary sharpyp ótedi. Biraq, onysyn balasyna baıqatpaıyn dep bir jymıady da, tyq-tyq balǵasymen bolyp ketedi.

Kúnde osy bir saryndy tirshilik. Sartaılaq ta osylaı jatady-jatady da, besin aýa Torǵyn kelgen soń, onyń bet-aýzyna bir qarap ap, qosyna qaıtady. Esikten qyz kirip kelgende jymyń etip ornynan kóterilip, qaǵaz-qalamyn sýyra bastaıdy. Taqtaıǵa qadaǵan qatyrma qaǵazdyń betindegi shımaı kúnnen-kúnge bir tanys keıipke kóship keledi. Sartaılaq Torǵyndy oń jaqqa tize búktirip otyrǵyzyp qoıyp, oǵan bir qarap, qaǵazǵa bir qarap shımaılaı jóneledi. Qansha degenmen, jas nemeler ǵoı, bir-birine qaraǵanda betterine qan teýip kúreńitip alady. Biraq, ekeýiniń betterinde balaǵa tán ańǵaldaq pen adaldyqtyń tabynan basqa eshteńe bilinbeıdi.

Búgin de Sartaılaq besin aýǵansha jatty. Besin aýǵasyn typyrshyp otyra almady. Zerdebaımen qoshtasyp qosyna qaıtyp ketti.

Zerdebaıdyń úıinen shyqqan Kostúkov aıaǵyna jem túskendeı ilbip keledi. Aýyq-aýyq artyna jaltaq-jaltaq qarap qoıady. Iyǵyna bir dorba tezek asyp ap úıine qaıtyp kele jatqan Torǵyn báribir kórinbedi. Kostúkovtyń kóńili qulazyp ne ister, ne qoıaryn bilmedi. Qosqa qaraı bettegen sıaqty edi, biraq aıaǵy áldeqaıda alyp qashyp, beti aýǵan jaqqa laǵyp keledi. Qaıda keledi, ony ózi de bilmeıdi. Mynaý qula túzde sendelgende de, mańdaıyńdy túzer nysana tabyla bermeıtin. Elshilik qosynan da, han aýylynan da jelke jaqtaǵy qos qaraıǵan kózge uryp turatyn. Bul da, mine, solaı bettedi. Qos qaraǵan esken kók qasqa tastaq sıyrdyń tilindeı salpynshaqtana sozylyp baryp, tereń saıǵa jalǵasady eken. Saı basy jaqpar-jaqpar tastan bastalyp, aıaǵy jaıdaq qara qolqaǵa ulasyp ketetin bolsa kerek. Sergeı Kostúkov, nege ekeni belgisiz, sol saıdy kórgisi kelip ketti. Tastaqqa jańbyr jaýǵanda sý túsetin kórinedi. İrili-usaqty maldardyń qýraǵan tezegi kóp ushyrasty. Eńsesi tómen túsip kele jatqan Kostúkovtyń kózi jylt ete qaldy. Torǵyn tezekti osy aradan teretin shyǵar-aý!.. Alaqtap jan-jaǵyna qarady. Biraq balanyń alaqanyndaı kishkene tastaq qulazyp bos jatyr. Mańaıda anaý jympıyp jatqan jumbaq júlgeden basqa kóz toqtatardaı eshteńe joq. Kostúkov soǵan bettedi. Jaqparlanyp bastalatyn jińishke saıǵa jalǵyz aıaq qasqa soqpaq qulaıdy eken. Qasqa soqpaq saı tabanyna aparmaı toqtamaımyn degendeı sýmańdaı jóneldi. Saı boıynan bir dymqyl lep esti. Shamasy, mańaıda bulaq bar tárizdi. Eki qaptaldan túnere tóngen kóleńke uzara tústi. Kostúkov bir túrli elegizip ketti. Biraq ne de bolsa, ilgeri júrdi. Ańǵar saıǵa tereńdegen saıyn tula boıy titirkenip, mynaý qara kóleńke tar qamashaýdan keńge shyqqansha asyqty. Kenet aldynan oraǵyta qulaǵan jaqpar múıis ushyrasty. Jaqpar múıisten ári qaraı saı tabany jaıdaqtanyp sala berdi. Jaıdaq qolatqa qalyń shı ósipti. Qalyń shıdiń arasynan tysyr-tysyr dybys shyǵady. Aýyl mańynan uzamaıtyn azǵantaı jandyq maldyń osynda jaıylatyn túri bar. Shamasy, Zerdebaıǵa bitken tuıaq ta osy aradan qorek aıyratyn shyǵar. Endeshe, Torǵyndy osy mańda ushyrastyryp qalýy múmkin...

Bala jigit júregi lúp-lúp etip asyǵa aıańdady. Qalyń shı tóńirekti kólkeshtep alǵan. Jaıylyp júrgen maldyń pysqyrǵany, tuıaq tysyry estilgenmen, ózderi kórinbeıdi. Kenet aldyńǵy jaqtan at pysqyrǵandaı, aýyzdyq syldyraǵandaı boldy. Kostúkov qalt toqtady. Qasyndaǵy jýan túp shıdiń tasasyna baryp, ilgerige kóz tikti. Bir jal-quıryǵy tógilgen baran at jaıylyp tur. Aıaǵyn tusap, júgenin sypyrmaı, aýyzdyǵyn bos salypty. Ózi ertteýli. Saı boıynan ózi unatatyn shóp kórdi me eken, anda-munda shapshyp jaıylady. Bul neǵylǵan ertteýli at? Elsiz saıǵa kep at jaıǵan bul neǵylǵan jolaýshy? Kostúkov ańtarylyp tur. İlgeri júrerin de, keıin qaıtaryn da bile almady. İlgeri júrer edi — myna baran attyń ıesiniń neǵylǵan adam ekenin, ne istep jatqanyn kim bilipti? Keıin qaıtar edi - mynaý elsiz saıda jalǵyz jaıylyp turǵan baran attyń jaı-japsarynan birdeńe bilmeı turyp, qalaı qaıta alady?! Baran at qannen-qapersiz, aýyzdyǵy syldyrap shapshyp-shapshyp qoıady. Bul álgi shıdiń tasasynda tyrp ete almaı áli tur. Kenet attyń art jaǵyndaǵy qalyń shı qozǵalǵandaı boldy. Áldekim kele jatqandaı. Áne birdeńe qylań etti. Boz shekpendi bireý. Qazaqtardyń shıdi toptap-toptap beline salyp tartyp qalatynyn, sonda bir ýys shı kútir etip sýyrylyp shyǵatynyn, onyń qabyǵyn arshyp, syrtyna qyzyldy-jasyl jún orap, aq baqandy kóldeneń quryp, onyń eki jaǵyna qalaq-qalaq tas teńdep, úıge ustaıtyn ádemi jasaý toqyp shyǵatynyn Kostúkov talaı jerde kórip júr. Shıdi kóbine erkekter tartyp, áıelder toqıtyn. Biraq mynaý qalyń shıdiń arasynda basy ǵana qaraýytyp jaıbaraqat kezip kele jatqan boz shekpendi adam shı tartyp júrgen kisige uqsamaıdy. Bireýmen sóılesip kele jatqandaı arǵy jaǵyna shuqshıa burylyp apty. Áne qalyń shıdiń arasyndaǵy alańqaıǵa da shyqty. Qasynda bireý ilesip kele jatyr. Kóılegi shubatylǵan áıel. Boz shekpendi ony baýyryna tartyp qushaqtaı ustapty. Ar jaǵyndaǵy áıeldiń tek deleńdegen kóıleginiń etegi ǵana kórinedi. Ekeýi jaıylyp júrgen baran attyń qasyna bardy. Áıel attyń tasasynda. Boz shekpendi erkek eńkeıip atynyń tusaýyn sheshti, áıel býyryl attyń jalynan ustap jaıaý barady. Ekeýi jaıdaq saıdyń bir jaq qaptalyna shyǵyp jatqan jalǵyz aıaq súrleýdi boılap ketip barady. Saıdyń jıegine jete bere toqtaı qalysty. Attyń tasasyndaǵy kisi qasyndaǵy áıelge qushaǵyn sozyp eńkeıip súıdi. Áıel artyna bir burylyp qarap saıdan shyǵyp ketti. Baran atty álgi ornynda qalqıyp biraz turdy. Sosyn atyna minip, saıdy boılap tómen tartty.

Kostúkov qalyń shıdiń tasasynda erbıip áli tur. Tysyr-tysyr at júrisi de estilmeı qaldy. Jym-jyrt saıdyń boıynda japadan-jalǵyz qalǵanyna kózi ábden jetken soń baryp, izinshe keri qaıtty. Manaǵydaı entelemeı ilbip jaı basyp keledi. Mynaý aran qara saıdyń qara kóleńkesine de elegizgen joq. Biraq bir túrli qaraptan-qarap kóńili qulazyp qoıa berdi. Álgi adamdar munda neǵyp júr? Álgi áıel kim? Baran atty kim? Kókiregine oıda joq ornyqqan osy úsh saýalǵa ol eshqandaı jaýap taba almady, óz oıymen ózi bolyp kele jatyp tóńiregine kóz de salmapty. Kún eńkeıip qalǵan eken. Han aýyly jaqqa qarap edi, Zerdebaıdyń úıiniń aldynda jer oshaq basynda árli-berli kóleńdep Torǵyn júr. Ol úıge endi barýǵa kesh. Amalsyz qosyna qaıtty. Keshke jatarda Kostúkov manaǵy kórgenin Sapaevqa aıtyp edi. Dókir neme mazaq qyldy.

— Qatyn men erkektiń elsiz saıdyń boıy túgili úı aldyndaǵy shoshalada ekeýden-ekeý ońasha qalsa, ne isteıtini belgili emes pe? Soǵan da aqylyń jetpeı me, maýbas neme?

Sergeı Kostúkov bir burq etip teris aýnap tústi.

Óz irgeńdi óziń qymtap, óz qaıǵyńmen óziń bolǵan taǵy bir aı ótip barady. Tór aldynda jata-jata jambasy uıyp qalǵan Tevkelev aıaq-qolyn sozbaqqa syrtqa shyǵady. Syrtqa shyqqanmen kóz toqtatar, kóńil aldarqatar eshteńe taba almaı, qaıtadan ishke kiredi. İshke kirgesin de kóńili baıyz tappaı, ne istep ne qoıaryn bilmeıdi. Baıaǵy sol syńǵyrama sandyǵyn baryp ashady, baıaǵy sol bylǵary qapty qalyń dápterin taýyp alady. İshin ashyp oqı bastaıdy. Bári de sol belgili hıkaıa. Oqymaı-aq kóńilinde jattalyp jatqan oqıǵalar. Keıingi sentábr aıynda jazý túsip jarymapty. Oǵan qarap ol aıda eshteńe bolmaǵan eken dep oılaýǵa bolmaıdy. Qaıta buny qaqpanǵa túsken bórideı qan jylatqan eń aýyr aı, eń páleket aı sol boldy. Buryn áıteýir ilýde bireý soǵyp turatyn. Buryn áıteýir anda-sanda shyǵyp qaıtqan serikteri aýyz toltyrarlyq habar aıtyp keletin. Al sentábrde onyń eshbiri bolǵan joq. Áıteýir ıne jutyp qoıǵan ıtteı tyzalańdaǵan tirshilik. Qasyndaǵy nókerleri elge áne qaıtamyz, mine qaıtamyz dep kópten kúbinýli. Bunyń kózin ala berip sypsyńdasa jóneledi. Aıtatyndary — sol baıaǵy Ýfaǵa qaıtyp, aman-esen aıaq asyryp alatyndarynyń jaıy. Al bunyń sol irgege telmirgen, esikke telmirgen basyr kúıi. Buryn kún yssyda irgeni túrip qoıatyny bar edi, endi tań sýyp, sol túrýli esikten basqa tórt bolǵan kózińdi tóńirekke saldyrar sańlaý qalmaı barady. Úı syrtynda qashanǵy qalqıyp turarsyń. Sentábr solaı sendelýmen ótti. Búkil aı boıyna beldeýine bar bolǵany eki ret qana at baılandy. Bir ret Sherin Dóndiktiń Sámekege tutqyn daýlap bara jatqan eki elshisi soqty. Ol ekeýi buny biraz habarǵa keneltip ketti. Dorjy Nazarovtyń Sherin Dóndikpen ashyqtan-ashyq aıqasqa shyqqany ras kerinedi. Búkil ulys atqa minip ereýildep ketipti. Eki elshi kúndiz qalqa-qaltarystarǵa tyǵylyp, tún boıy sáýir salyp, ereýilshil ulystyń ústinen ıtshilep zorǵa ótipti. Bir baıqaǵandary — Dorjynyń elindegi órttiń ısi qazaq dalasynda da kóńirsı bastapty. Batyr sultannyń qol astyndaǵy aýyldardyń qaı-qaısysynyń da jelkesi qańtarýly attan kórinbeıdi. Qazaqtardyń búıtip tal túste at qańtaryp júrgenderi tegin emes sıaqty.

Qalmaqtyń eki elshisi Sámeke ulysyna attanyp ketken soń, eki kúnnen keıin, qasynda úsh kisi joldasy bar Qosbarmaq degen qazaq keldi. Kóktemde qalmaq ulysyna baryp saýda jasap qaıtamyz degen segiz adamyn joldaǵy Jaıyq kazak orystary ustap qalyp jibermeı otyr, solardy bosat dep qolhat berseıshi dep jalyndy. Elshi de bezerip aldy. Keıingi kezde Jaıyq boıynda da, Tobyl boıynda da qazaqtardyń orys qonystaryna tıisýi kóbeıip ketti. Áýleki bireýler buǵan qyr qylyp orys tutqyndaryn qoldaryn qyl arqanmen býyp, aýyl syrtynan aıdap ótedi. Anada Ábilqaıyr ańnan kele jatyp sondaı tórt orysty shyryldatyp at kótine óńgerip bara jatqandardy kórip qap, sońynan qýyp jetip ekeýin ázer aıyryp alypty. Elshiniń esine sol túsip, Qosbarmaqtyń jalynyp-jalpaıǵanyna ılikpeı qoıdy.

— Zorlyqty batpan bókse jýan aýyldar jasaıdy da, zardabyn júdeýbas bizder tartamyz, — dep kúıinip, ol ketti.

Sodan soń eshkim at izin salmady.

Endi, mine, sentábr ótip, oktábr týdy. Jylmańtós Iýmash taǵy bir tosyn habar taýyp ákeldi. Qazaqtarǵa Dorjy men Lobjydan taǵy da bir elshi kelipti. Aty — Bólek. Sol Bólek: «Aqyldaryń bolsa, Ábilqaıyr men Bókenbaıdyń aıtqandaryna ermeńder. Eset úsheýiniń kózin qurtyńdar. Aq patsha jarylqasa, baıaǵydan beri qol astynda otyrǵan qalmaqtardy jarylqamaı ma? Aıýkeden qalǵan jalǵyz shańyraqty qarqalazı etkenmen, qalǵandarymyzdy qan qaqsatyp otyrǵan joq pa?! Erteń senderge de sony isteıdi. Álgi Ábilqaıyr, Bókenbaı, Eset — úsh járeýkeleriniń aýzynan aq maıdy aǵyzady da, senderdi kók muzǵa jalańbut otyrǵyzady. Jelkelerińnen kók súńgisin oqtap turyp alǵanda myna kúnderińe zar bolǵandaryńdy bir-aq bilersińder. Odan da bizge qosylyp, patshaǵa qarsy soǵys ashaıyq. Olaı etetin bolsańdar, biz senderden alǵan tutqyndarymyzdy túgel qaıtaryp beremiz. Aramyzdaǵy ótken-ketken ashý-arazdyń bárin umytamyz», — dep úgit taratyp júrgen kórinedi. Bul joly qazaqtardyń álgi arapshynyń aıtqanyna edáýir ylyǵyp qalǵan túrleri baıqalady. Eki arystan jıyrma myń ásker jıyp, qalmaqtarǵa qolqabys beremiz dep jelpinip júrgen qyzyltanaýlar jetkilikti kórinedi. Olar aq patshanyń elshisin endi eshkimmen kezdestirmeımiz, eshkimge hat jazǵyzbaımyz, eshqaıda attap shyǵartqyzbaımyz, jasyrynyp eline qashyp ketýine jol bergizbeımiz dep jaǵalaı qadaǵalaý qoıǵyzypty. Báse, sońǵy kúnderi alys-alys jaldardyń basynan áldeqaıda áldeqandaı bir júrginshiler ótýshi edi. Eshqaısysy ne bunyń qosyna, ne han ordaǵa burylyp soqpaıtyn. Kókjıekten qylt-qylt kórinetin de, qaıtadan joq bop ketetin. Han aýylynan anda-mynda shyǵyp turatyn Nıaz sultan taǵy da qap-qap habar óńgerip qaıtatyn bop júr. Kúıeý balasynyń aýylyn kúni-túni at qamaıdy da jatady deıdi. Buny burynǵydaı jalbyraı qarsy almaı, erqashty attaı qyrjyńdap qalatyndy shyǵarypty. Ury tazy qusap Baraq ulysynyń jigitteri suqaqtaıdy da júredi. Áıelderdiń de talaı ósekke kenelip qalǵan túrleri bar.

Batyr sultan balasy Qaıypqa Baraq sultannyń qyzyn áıel ústine alyp bermekshi kórinedi. Sonda Qaıyp qaryndasyn alyp otyrǵan Kishi júz hany Ábilqaıyrǵa da, qyzyn alǵaly otyrǵan Orta júz sultany Baraqqa da birdeı kúıeý, birdeı juraǵat bolmaqshy. Ótken qysta Batyrdyń Óseke tuqymymen súıek jańǵyrtýǵa sonsha nege ólip-óshe qalǵanynyń syry da endi anyqtaldy. Kúıeý bala bop syzylyp-myzylýdan qutylyp, qudandal bop terezesin teń ustaýǵa asyqqany eken ǵoı. Balasyna Óseke tuqymynan taǵy bir qyzdy qosaqtap, óz basyna bostandyq alsa, endi oǵan Tursyn tuqymynan qyz alyp berip, balasynyń basyna bostandyq alyp bermekshi. Bir aýyldyń derbes kúıeýiniń qaıyn jurtymen qajasyp jatpaǵy ádepsizdik, al eki irgeli aýyldyń ortaq kúıeýiniń qaı qaıyn jurtyna qyryn qarap, qaı qaıyn jurtyna oń qaraýy óziniń erki. Sony jaqsy biletin suńǵyla sultan áýelden bir-birine tis qaırap ótken eki áýlettiń ekeýimen de quda bop, ekeýin alma kezek saıalap, ekeýine alma-kezek qarap, qyt-qytpen kún kórmekshi. Birazdan beri irgesi ajyramaı bútin otyrǵan janarys aýyldaryna alysta jatyp azýyn aıǵa bilegen Baraqtyń yqpalynyń óte bastaýy kóp uzamaı bir topalańǵa uryndyrmaı qoımady...

Qandaı atqa minse de, aıaǵy salaqtap jerge túsip ketetin, qýanyshta da, qaıǵyda da — qandaı jaǵdaıda da, aýzyn ashsa, kómekeıi kólkildep kórinip turatyn osy bir myljyńbas sultannyń áńgimesine Tevkelev te kóp ılana qoımaýshy edi, biraq osy joly qaı sózi de, kóńiline teben ınedeı qadalyp-qadalyp turyp alǵany. Han aýylyna qaıta-qaıta adam júgirtedi. Kúni-túni qulaǵy túrik. Biraq, jipsiz matalyp otyrǵan kór qulaq elshige mardymdy eshteńe estile qoımady. Báıbek Aǵluq Bókenbaıdyń aýylyna soǵyp qaıtqan eken. Ýfadan kelip jatqan saýdager qazaq Jaýbasar Qasbolatovtan qorjynnyń eki basyn toltyryp úndi sháıin ákelipti. Ony ózine shaqyrtyp alyp, voevodaǵa hat berip jibermek. Kúndiz bul aýyldan eshkim han ordadan basqa jaqqa attap shyǵa almaıdy. Tymyraıyp jatqan qara jaldardyń ar jaǵynda olardy qandaı qaýip kútip turǵanyn eshkim bilmeıdi. Aı bata Taımasty Bókenbaıǵa jumsady. Astyna meńsiz qara minip, ústine móltteı qara kıip, qara soıyldy taqymyna basyp, talaı barymtany bastan keshken Taımas batyr qara túnge súńgip joǵaldy.

Erteńine kúzdiń kúni jyldaı uzaryp batyp bolmaǵany. Tevkelev te tyzaqtap kirip-shyǵyp otyra almaǵany. Bashqurt bılerin jıyp aqyldasty.

— Taımas, aman-esen jetti me eken?

— Jetpese, endigi bir habary shyǵar edi ǵoı.

Jan-jaqtyń tym-tyrys jatqanyna qaraǵanda, aman-esen jetken bolar.

— Al, búgin ekeýi torýshydan qapysyn taýyp óte alar ma eken? Joldan ustap ap, bizben sóıleskizbeı keri qaıtaryp jiberse qaıtemiz?

Bashqurttar ári aqyldasyp, beri aqyldasyp amal tapty. Tekelev pen Iýmash jaryq barynda kıimderin ózgertip, han aýylynyń qoı toǵytyp júrgen adamdaryna qosylyp, ózen boıyna barady da, jurt aýyldaryna qaıtqanda toǵyttyń mańyndaǵy shoq toǵaıǵa jasyrynyp qalyp qoıady. Qarańǵy túse Iýmash qaltarystan shyǵyp, Bókenbaıdyń aýylynan kele jatqan Taımastyń jolyn tosyp, Jaýbasar ekeýin tyǵylyp jatqan Tevkelevke aparyp jolyqtyrady.

Kún batyp, ymyrt úıirile elshilik qosy men han ordasy otyrǵan tepseńniń tý syrtyndaǵy qunys bel qara ormandaı qaraýytyp shyǵa keldi. Keıingi kezde elshilik qosyna da bir qozǵalys bitkeni qarsy jaqtyń nazaryna ilinip qalsa kerek.

Bir jaǵy jarlaýyt, bir jaǵy oıpań jylaıshyq ózennen qyrǵa qashyp seksıe bitken bir shoq taldyń arasyna etpetteı jyǵylǵan Tevkelev pen Iýmash qaýqyldasyp han ordaǵa qaraı jylysyp bara jatqan sholǵynshy toptardy kórip jatty. Mańaıda aıaq basylyp, tún qoıýlana Iýmash Bókenbaı aýylynan keletin adam osy mańnan ótedi-aý degen tusqa baryp, qaraǵandy qara júlgeniń arasyna jatyp aldy. Tún ortasy aýa ekeýi de qara kıinip, qara minip, attarynyń tuıaǵyn dúsir shyqpasyn dep kıizben tańyp, únsiz jyljyp kele jatqan eki elesti Iýmash sonadaıdan kózi shalyp qaldy. Buqpaqtap baryp tizginderine jarmasa ketti. Shoshyp qalǵan, taldyń arasynda ústi-basy álem-jálem bop kútip turǵan Tevkelev Jaýbasarǵa jaǵdaıdy kelte baıandap, qoıyn qaltasynan kónetoz áptıek shyǵardy.

— Koshelev myrzaǵa aparyp ber, — dedi.

Voevodaǵa hatyn áptıektiń sońǵy betindegi ashyq jerge kitaptyń óz jazýynan aýdarmaı ádemilep, arap hárpimen oryssha jazyp edi.

Jaýbasar qoıý qarańǵyǵa qaıta súńgidi. Elshi eki serigimen saı boıynan shyǵa berdi. Áldeqaıdan shań-shuń daýystar shyqty. Jaýbasar buta-butanyń tasasynda tyǵylyp jatqan torýylshylardyń tóbesinen tússe kerek. Shań-shuń áńgime kóp uzamaı basyldy.

— Endi qolyma tússeń, kózińdi qurtam. Bul araǵa aıaq basýshy bolma, — dep bireý kijindi.

Jaýbasardy bosatqan sekildi. Tula boıynan kıeli kitaptan basqa sezikti eshteńe taba almaǵan sıaqty.

Qarashanyń qara sýyqqa urynbaı maı tońǵysyz bop óter túri bar. Aspan ashyq. Kóz jeter jerde kóńilińdi jabyrqatardaı eshteńe joq. Kerilgen dala kenezesin keptirgen ystyqtan qutylǵasyn etek-jeńi keńip dalıa túsken. Mızam shalǵan shóp basy kúmis shashqandaı kúnge shaǵylysyp, jarq-jurq etedi. Aýyldar taǵy da kógen quryp, qoı qosaqtap kúzem alýǵa kiristi. Biraq qaı aýylǵa barsań da, qyryqtyq basynan qatyn-qalash pen kári-qurtańdy ǵana kóresiń. Tepse temir úzetin tegeýrindi jigitter jym-jylas. Olardyń bári at ústinde. Biraq jaǵalasyp jatqan jaýlary joq. Aýyl men aýyldyń arasyn shańdatyp, er ústindegi ızeńdesken ersili-qarsyly bir jóńkilis.

Kúni-túni topylǵan qara nópir attan talaı aýyldyń ústi tozyp, úzikterin tozań kómdi. Biraq, ondaı topylysqa basqa renjise de, Batyr sultannyń renjı qoıar túri kórinbeıdi. Qıyr-qıyrdan jaraqtanyp kelgen jaý túsirer jigitterdiń qarasy kóbeıgen saıyn kóńili toǵaıa túsedi. Olardyń keńk-keńk kúlkisi men kergime daýy da qulaǵyna maıdaı jaǵady.

Bir tóleńgitin ádeıi jıylyp jatqan jigitterdi sanaýǵa qoıdy. Ekinshi tóleńgiti kermedegi attardyń oń taqymyndaǵy aıqush-uıqysh tańbalarǵa syǵyrańdap álek. Jigittiń sany tórt myńǵa jetip qapty. Kermedegi attardyń sanynan tek alty shektiniń ǵana emes, ısi alshynyń talaı rýynyń tańbasyn tabýǵa bolady. Ázirge kózge ilikpeı turǵany jeti rýdyń ǵana tańbalary. Soǵan qaraǵanda han mańaıynyń taqyrlana túsken syńaıy bar.

Keıingi jyldary Qaıyptan qalǵan kóne orda qaqyradaı bop aǵardy. Qashanǵy qaıyń shańyraqtan basqanyń bári jańarǵan. Syrdyń aıaǵyndaǵy qaraqalpaq mıasarlary basyp bergen qan kúreń tor kóz keregelerdi kórerge kóz kerek. Qypsha bel boıjetkenderdeı sylańdaǵan súırik ýyqtar da ıindi-aq. Esik pen tóri en jaılaý segiz qanat aq ordanyń ishi qyzyldy-jasyl. Onyń kóbi osy sońǵy jyldary jıylǵan. Kórshi Buhara, Hıýa handyqtarynan kelgen tartý-taralǵy. Keıingi kezde qoshametshil jurt: «Han orda sizdiń ordańyzdyń qasynda jetim qyzdyń úıindeı eken», — degendi kóp aıtyp júr.

Batyr óz ordasyna jurtty kóp kirgize bermeıdi. Kelim-ketimdi basqa úıde qabyldaıdy. Munda qadaý-qadaý senimdi kisiler ǵana attaıdy. Buryn óz aýylyna týralap kele jatqan kisi kórse, aldynan shyǵyp qarsy alǵysy kep tabany qyshyp turar edi. Qazir izdep kelgen meımandy qonalqy úıde sarjambas qyp kútkizip qoıatyndy shyǵaryp júr. Mine, eki-úsh kúnnen beri syı qonaqtar túsetin jasaýly úıde Baraq ulysynan kelgen eki-úsh jigit aldyn kóre almaı sarǵaıyp jatyr. Olardyń nege kelgeni de belgili. Sondyqtan da kútkize tústi. Óıtkeni, bul oılanbaı jaýap qaıtara salar ońaı sharýa emes-ti.

Anada kóktemde sharýasy shyǵyp, Ábilqaıyrdyń aýylyna baryp qaıtqan Baraq ulysynyń kisisi Jansary jol-jónekeı buǵan soǵyp, bir tosyn habar aıtqan-dy. Ony estigende bul ishin tartqan. Aq pen qyzyldyń arasynda solań etip kirip kelgen álgi qaba saqal sýyq habaryn Baraqqa da jetkizipti. Kókeıindegi qyzyl qurt kómekeıinen basyn qyltyldatyp turatyn kókime neme araǵa apta túsirmeı, buǵan bir senimdi jigitin jumsapty. Qaltasyna hat salyp berip jiberipti.

Ol jigit óz aǵaıyndarynan qysastyq kórip qashyp shyǵyp, Batyrdyń panasyna kep bas saýǵalaǵan raı tanytty. Sabazyń meniń balam bolsyn deıtindeı súıkimdi neme. Jazyq mańdaı, qyr muryn, jaınaq kóz.

Batyr sultan ony jeke ustaıdy. Kóp eshkimge qospaıdy. Ońasha shaqyryp tapsyrma beredi. Onyń ne istep, ne qoıyp júrgenin bul aýylda Batyr, ana jaqta Baraq qana biledi. Qonaq úıdegi úsheý sol sharýadan ne ónetinin bilmek. Batyr úıinen shyqpaı qabyrǵasymen keńesti. Qansha degenmen, ózi bir kisiniń júregin titirkendiretindeı tosyn sharýa edi. Biraq, bul joly táýekel etpese, qolyna birte-birte boı úıretip kele jatqan baqyt qusy pyr etip qaıta ushyp ketýi ábden yqtımal. Qazaqtyń bas noqtasyna qolymdy endi jetkizem be dep otyrǵanda, ol baqytynan ózi aıyrylyp qalǵysy kelmeıdi. Onysyn mynaý tóńiregine tórt taraptan jıylyp jatqan qaraqurym jurt bet-betine shashyrap bezip ketedi ǵoı. Sosyn olardy mańyna qaıta jınap alyp kór! Mansap degen de etegin jel ashpaǵan balapan boıjetkenniń ýyz yqylasyndaı ótpeli neme kórinedi. Der kezinde qapy jibermeı qaýyp qalmasań, ómirbaqı ókinýmen ótkeniń. Al, bul joly oılanbaı-tolǵanbaı kóz jumbaılyqqa basýǵa taǵy bolmaıdy. El aldynda bireýdi masqara etem dep júrip, óziń masqaraǵa ushyrap qalyp júrseń...

Batyrdyń oıy olaı bir kólbep, bylaı bir kólbep, aqyry bir sheshimge kelgen sıaqty. Ne de bolsa, elshini tap osy qalpynda eline aman jiberip qoıa almaıdy. Ne de bolsa, Óseke tuqymyn búıtip basqa sekirtip qoıa almaıdy. Endeshe, bir qandy oqıǵaǵa bel býmaı bolmaıdy. Ol úshin tek el ústindegi ıgi jaqsylardyń aýzyn alý az. Jalpaq jurttyń ózi seniń jaǵyńa shyǵýy kerek. Ábilqaıyrdy syrtynan qansha ǵaıbattaǵanmen degenińe jete almaısyń. Ol úshin odan jurtty birjolata túńiltýiń kerek. Sonda ǵana seniń qan tókken qylmysyń qasıetke, qaraýlyǵyń erlikke aınalyp shyǵa kelmekshi. Mine, sonaý mamyr aıynan beri jer túbindegi Baraqtyń kúnara kisi shaptyryp qulaǵyna quıyp baqqany osy. Ony qaıtip júzege asyratynyn da ózi aıtyp bergen. Bul jaıynda eshkimge tis jaryp kórgen emes. Tipti Jaltyr men Qosybaı da bilmeıdi. Erteń bolary bolyp, boıaýy sińgen soń baryp tóbelerinen bir-aq túsirmek. Egjeı-tegjeıli habardar tek Baraq ekeýi ǵana. Baraqty buryn aram shemirshegin aspanǵa tósegen áńgúdik bireý kóretin. Sóıtse, bilmeıtin qýlyǵy joq qyryq qalta qyrqyljyńnyń naǵyz ózi eken. Batyr sultannyń shalǵaıyna qolym tıdi me, tımedi me degendeı Qaıypqa qyzyn telip júrgen de ózi. Ony da tóbeden túskendeı qylmaı, jer túbinen tuspaldap jetkizdi.

— Ózińdi de, balańdy da Óseke tuqymyna kindikten baılap táýeldi qyp qoıamysyń. Jigittiń jeti múshesine jeti áıel degen. Qaıypjanǵa qalǵan áýletterden de bir-bir tós jegiz. Óseke balalary saǵan sosyn qalaı kekireıe alar eken!

Baraqtyń bul sózi de kóńiline birden qondy. Qushaqtasyp quıryq-baýyr asaspasa da, jekjattyqtan qasha qoımaıtyn raı tanytyp edi, eki arys el bulardyń qudandylyǵynan qulaqtanyp úlgerdi. Qulaqtandyryp jatqan da bul emes, erini epsekti Baraqtyń tóńiregi. Odan, biraq, aıylyn jıyp otyrǵan bul joq. Kúni keshe «Óseke tuqymynyń qolbalasy» dep keketip júrgizbeıtin kergimelerdiń biri búgin ózi kep, qyzynyń etegin bunyń balasynyń shalǵaıyna baılastyryp, onysyna aq túıeniń qaryny jarylǵandaı alaqaılap qýanyp, ótken-ketkenniń tizginine oratylyp súıinshi surap júrse, masattanbasa, nege renjisin!

Bolashaq quda jatsa-tursa munyń qamyn oılap, kúnara bir atshabaryn aıaǵyn salaqtatyp jiberedi de turady. Keshegi kelgen úsh jigitten jibergen hatyn oqyǵanda qaıran qaldy. Bárin qolmen qoıyp, kózben kórgendeı qyp móldiretip jazypty.

«Eger sóıtip jatsa, búıtkenimiz durys», «al búıtip jatsa, óıtkenimiz durys». Áıteýir qapy qalmaıtyndaı qyp barlyq jaǵyn qarastyryp baǵypty. Tóńiregine toptasyp jatqan qatý qoldyń kópten kijingenmen, attap óte almaı kele jatqan ala jibin qazaqtyń kindik aralasy sheship bermek. Eger bul oılaǵandary is bop shyqsa, men qazaqpynnyń bári Ábilqaıyrdan teris aınalyp shyǵa keletini sózsiz. Biraq oǵan deıin de solqyldaq rý basylaryn ýshyqtyra, óshiktire túsý kerek. Ol jolda qandaı tásil, qandaı aıladan da taıynýǵa bolmaıdy.

Batyrdyń endi oılanyp-tolǵanatyn reti de joq eken. Jaraqty kóptiń basyn qurap alǵasyn ne oılanatyny, ne tolǵanatyny bar! Endi tek táýekelge minýi ǵana qaldy. Daýystap syrttan tóleńgitin shaqyrdy. Edireń basyp tóleńgit kirdi.

— Bar, álgi kirmeni shaqyrshy...

Tóleńgit eshteńe ańǵarmasyn dep jaıbaraqat sóıledi.

Ústinde qus tańdaı sap toqyǵan túıe jún shekpeni bar, sýsar bórikti, sursha jigit tabaldyryqtan eppen attady. Sekseýildiń shoǵyndaı jylt-jylt etken eki kózin sabaýdaı-sabaýdaı qoıý kirpiktiń astyna kómip, oń qolyn kókiregine aparyp taǵzym etip tura qaldy. «Erkek adamnyń múláıim bolǵany netken jeksuryn! — dep oılady ishinen mynaý tal boıynda bir mini joq sulý jigitti jaqtyrmaı qalǵan Batyr. — Bundaı jylysý nemelerdi kergende on ekide bir gúli ashylmaǵan bala qyzdarda es qalady deısiń be? Baraq qý qaıdaǵyny qaıdan taýyp jibergen!..»

— Qalaı, aıtqan tapsyrma oryndaldy ma?

Máımóńke jigit basyn ızedi.

«Ún qatpaýyn qarashy... Biraq úndegende de ne deıdi bul syǵyr...»

— Qansha ret jolyqtyńdar?

Jigit qapelimde tamaǵy qurǵap qalǵandaı shashala til qatty.

— Sol... tórt-bes ret...

Eki beti dý qyzardy.

— Bara ber!

Jigit zyp berip shyǵyp ketti.

«Tórt-bes ret kezdesse, ekeýi ońasha saıdyń boıynda kósik qazyp júrmegen shyǵar», — dep oılady Batyr murtynan kúlip.

Maı tońǵysyz shýaq kózden bir-bir ushty. Aspannyń kókiregi aıaq astynan ıt talaǵandaı julmalanyp shyǵa keldi. Áldebir qudiret teristikten kúngeıge qaraı shýdalaryn jelkildetip myń-myń býra aıdap ótkendeı, qara sur bulttar erteli kesh túıdek-túıdek kóshedi de jatady. Jerge keıde aq jalqaıaq birdeńeler túsip, olary sol boıda erip ketedi. Olardyń nege jóńkilisip júrgeni belgisiz. Al jerdegilerdiń nege astarynan sý shyqqandaı sergeldeńge túsip júrgenin árkim-aq biletinge aınaldy. Jal-jaldyń tasasyna tyǵylyp, tyń tyńdaǵan qulaqtardy selt etkizer jańalyq kún ótken saıyn kóbeıip barady. Ýfadan elshige Qaýym Toparov degen bashqurt kelipti. Qasyna ertken on kisi saýdageri bar. Orta júzdiń jerinen asyp, Kishi júzdiń jerine jete bergende bir tereń saıdan tondaryn teris aınaldyryp kıip alǵan elý qaraly álem-jálem bireýler shyǵa kep, sońdaryndaǵy kerýenderin jeteleı jónelipti, ózderin mesteı qyp sabap, jol boıyna tastap ketipti. Ol buzyqtardyń eki arystyń qaısysyna jatatynyn da eshkim bilmeıdi. Qaýym Toparovty voevoda Koshelev Tevkelevtiń habaryn bilip kel dep jumsapty.

Arada on shaqty kún ótkesin Sherin Dóndik pen Lekbaıdan úsh salt atty habarshy keldi. Eki qalmaq bıleýshisi Ábilqaıyrǵa hat joldapty. Onda qalmaq taıshylarynyń arasynda alaýyzdyq baryn, biraq oǵan qalmaq hanynyń esh qysylmaıtynyn, óıtkeni orys jandaraly Borátınskııdiń qol astynda elý myń atty ásker, otyz myń jaıaý ásker, úsh myń zeńbirek qaı jaqtan «attandaǵan» aıqaı shyǵar eken dep jalanyp turǵanyn jazypty. Ony óńsheń qoqan-loqynyń ortasynda qalǵan Ábilqaıyrǵa qobaljymasyn dep orys ákimderi ádeıi jazdyrtyp otyrǵany belgili boldy.

Biraq jer túbindegi general-gýbernatordyń mundaı jubatý haty hanǵa da, elshige de basý bola almady. Óıtkeni, qazaq ulystarynyń qaı pushpaǵynan da kelip jatqan habarlar bul ekeýiniń moıynyna qyl tuzaq búgin túspegenimen, erteń túsetininen syńaı tanytyp baqqan-dy. Batyrdyń mańyndaǵy ásker kúnnen-kúnge kóbeıip barady. Alty shektini bylaı qoıǵanda, Álim men Baı ulynyń basqa aýyldary da Batyr sultanmen aýyz jalasa bastapty. Qaıyp balasy Sámeke, Ábilmámbet, Baraq ulystarymen de at qurǵatpaı habarlasyp turady desedi.

Han orda men elshi qosy mynaý alaman-asyr seń júre bastaǵan uly darıanyń ortasyndaǵy qos araldaı. Qaı kúni topan basyp qylǵytyp salary belgisiz. Jan-jaqtan emis-emis jetip jatqan habardyń bári úreıli, bári qorqynyshty. Beldeýge kep tirelgen at dúsiriniń qaı-qaısysy da tóbe quıqańdy shymyrlata keledi.

Araldyń eteginde otyrǵan Shatemir hanmen birigip, Hıýany jaýla dep jibergen Nuraly sultan el jaýlap almaq túgili óz basymen qaıǵy bop tórt aı jat jurttyń ortasynda pende bop otyryp-otyryp, elge zorǵa aıaq iliktirdi. Ol Nuralynyń qyrsyzdyǵyn emes, Ábilqaıyrdyń odaqtastarynyń aldynda qadiriniń kete bastaǵanyn kórsetedi.

Kúngeıdiń habary álgindeı bolsa, teriskeıdiń habary odan da sóleket. Jany ashıtyn azǵantaı rý basylardyń biri Esenbaı bıdiń aıtyp kelgen habary bulardyń basyndaǵy qara bulttyń burynǵydan da beter qoıýlana túskenin baıqatqandaı. Myń atty bashqurt jaraqtanyp kelip Orta júzdi shaýypty. Qyryq jigitti mert etip, eki myń jylqy, júz tutqyndy aıdap áketipti.

Bárinen de osy bashqurttyń barymtasy janǵa batyp tur. «Jaý jaǵadan alǵanda, bóri etekten» degendeı, Tevkelev pen Ábilqaıyrdyń jandary onsyzda muryndarynyń ushynda júrgende mynandaı kúıge tap qyldy. Álde olardyń arasynan da osynyń bárin qasaqana istep júrgen qaskóı bireýler tabyldy ma eken...

Tevkelevtiń kúıingeni sonsha, bóksesin jerge tıgize alar emes. Otyrsa boldy, qol-aıaǵy qaltyldap qoıa beredi. Eki qolyn kókiregine aıqara qaýsyryp alyp sendeledi de júredi. Ábilqaıyrdy shaqyrtyp edi. Onyń da jetisip júrgeni shamaly eken. Kóziniń aldy jalqyldap isinip ketipti. Mynany estigende ishin tartyp, shógip otyryp qaldy. Onsyz da sup-sur beti onan saıyn bedireıip, budan kózin aıyrmaı tesireıip aldy. Eger qazir kózi taıyp ketse, bunyń ózi de odan jalt bergeli turǵandaı.

— Báse, — dedi han yńyrsyǵanǵa da, yshqynǵanǵa da uqsamaıtyn birtúrli ájeptarqy ún shyǵaryp. — Mana sary ala tańnan Orta júzden bes kisi biz kelgenshe Tevkelevti qolyńnan shyǵarýshy bolma dep, igir de joq, migir de joq, dám aýyz tımesten keri shaba jónelip edi-aý.

Buny estigende Tevkelevtiń eki kózi tóbesine shyqty. Myń kún synbas shólmektiń bir kún synar syn saǵaty jaqyndap qalǵany ǵoı. Onsyz da tútip jeýge dálel taba almaı otyrǵandarǵa dálel tabyldy. Endi ne istemek kerek?

Bir-birine ne derin bilmegen eki úreıli adam meńireýlenip áli otyr. Ekeýi tek tilden ǵana emes, es-tústen túgel aıyrylyp qalǵandaı. Ekeýi de biriniń betinen biri kóz aıyra almaı bajyraıyp qaraıdy. Ekeýi de birin-biri jubatqysy keledi, biraq aýyzdaryna sóz túspeıdi. Birazdan keıin baryp esterin jınasty. Aldymen, Ábilqaıyr til qatty.

— Endeshe, Orta júzden qol jetkenshe, qarap otyrýǵa bolmaıdy. Tezirek Bókenbaıǵa adam jiberip aqyldasaıyq. Jaýǵa shabylyp, qanyna qaraıyp otyrǵan ulystan qol kelse, ol eshkimdi de aıamaıdy. Ne istep, ne qoıatyndaryn bir Alla biledi! Biraq olar ne istep, ne qoısa da jamanatyn arqalaıtyn myna menmin. Sondyqtan, men senderdi olar kelgenshe elderińe qaıtarýym kerek. Aq patshaǵa bergen antyma adal ekenimdi ózińiz de kórip turǵan shyǵarsyz. Biraq, mynaý jalyna qol apartpaıtyn jabaıy jurt dińkemdi ábden qurtyp boldy. Dál qazir olardy buǵalyqtaı alar dármen mende joq. Sondyqtan aldıar patshamyzǵa aıta baryńyz. Birinshiden, jer túbinen jibergen aqjoltaı elshisine uly aǵzamnyń ulyq dárejesine laıyq syı-sıapat kórsete almaǵanyma uıattymyn, ekinshiden sharapatty da shapaǵatty patsha aǵzam bizdeı muńlyq úmbetiniń qol astyndaǵy jurtty degenine kóndirip jónge sala almaǵanyna ashýlanbasyn. Bul qazaq osy betimen kete beredi eken dep oılamasyn. Eger uly aldıar ózi qol ushyn berer bolsa, bul jurtty da jónge salýǵa bolady. Ol úshin mynaý kózińiz kórip otyrǵan qıqar rý basylarynyń birsypyrasyn jazalap, birsypyrasyn Reseıdiń alys shaharlaryna jer aýdaryp, bul aradan alastaý kerek. Basy Batyr sultan qyp kózderin qurtqan jón. Sonda olardyń ornyn alatyn jas bıler álgiler qusap dálirip ketpeı, tizginderin tarta ustap, aıaqtaryn ańdap basatyn bolady. Bunyń bári áýeli bir Allanyń, sosyn aq patshanyń pármenimen ǵana júzege asa alatyn sharalar...

Ábilqaıyr óz sózine-ózi senbeı turǵandaı bunyń kózine alaqtaı qaraıdy. İshi qan jylap otyrsa da, Tevkelev hannyń mynaý taýsyla sóılep turǵan túrin kórip birtúrli aıap ketti.

— Qapa bolmańyz. Reseıge aman jeter kún bolsa, sizdiń adaldyǵyńyzdy, uly ımperatrısa aǵzamnyń aqjoltaı elshisine etken aq, qaltqysyz eńbegińizdi túgel aıtam. Eger álgi nıetińizdi rasynda da júzege asyratyn bolsańyz, qazaq jurtynyń da jónge kelip, salaýatty el bop ketetinine men senemin.

Han elshiniń júzinde kekesin joq pa degendeı, jaltaq-jaltaq qarap qoıady. Biraq Tevkelevtiń kózinen de, júzinen de ondaı kekesin nyshanyn taba almady. Sosyn baryp júregin basyp, ornyqty sóıledi.

— Eger aldıar patsha biz paqyrdyń ótinishimizdi qup alyp, Or ózeniniń boıynan qamal turǵyzyp, sol qamaldyń ishinen maǵan arnaıy úı, qora jaı salyp berer bolsa, álgi áýleki bılerdi tartý-taralǵy taratamyz dep aldap-sýlap jınap alar edik te, kók jelkelerine kók súńgi qadap qoıyp, ishki Reseıge aıdatar edik. Olardyń kózi qurysa, qalǵan eldiń jym bolatynyna men kepil.

Tevkelev hannyń bul ótinishin de mizbaqpaı tyńdap, aq patshaǵa buljytpaı aıtyp barýǵa ýáde berdi. Biraq hannyń uly ımperatrısa aǵzamǵa óle-ólgeninshe adal bolatynyn aıǵaqtaıtyndaı bir ıshara jasaǵany durys bolatynyn sezdirtti.

Ábilqaıyr, bárine úıinen aldyn ala kesip-piship kelgendeı, tez jaýap berdi.

— Aldıar patshaǵa elshilikke ulym Eraly sultan men nemere aǵam Nıaz sultandy ózińizge ertip jibergeli otyrmyn. Budan bylaı uly aǵzamnyń qaraýyna jyl saıyn bir balamdy amanatqa jiberip turmaqpyn. Aq patshanyń aldyndaǵy adaldyǵymdy budan basqa nemen dáleldeı alamyn. Sizden jalǵyz ótinishim, ulym men sultandy kóp ustamaı, elge tezirek qaıtararsyz. Áıtpese, mundaǵy aýzymen oraq orǵan kóp kergime jurt aldynda taǵy da tabaǵa ushyratyp júrer. Aldıar taqsyr álgi aıtqan ótinishimdi qabyl alyp, meni úı-ishimmen qalada turǵyzar bolsa, ári búkil áýletimmen senimdi amanat bolar edim, ári mynaý buzaqy jurttyń tarapynan eshqandaı qaýip-qater kórmes edim, olardyń tizgin ustarlaryn seskentip, tentek-telisine tizemdi myqtap batyra alar em. Ne de bolsa, aq patsha ózi sheshedi ǵoı. Men áıteýir aldıar patshanyń aıtqanyn eki etpeımin. Elshi myrza, aqyl aıtqany nesi dep ashýlanyp qala kórmeńiz, Eralynyń qasyna Bókenbaıdyń nemere inileriniń bireýin, bizge jaqtas rý basylarynyń ne ózderinen, ne balalarynan bireý-mireýdi erte ketkenińiz jón sıaqty. Qansha degenmen, mynaý uıtqyma halyq óz uıtqysynan da birdeńe aralaspasa, aıdaladaǵy tóre tuqymnyń qaı tóliniń qaıda shashyrap júrgenine bas aýyrtyp neǵylsyn! Erteń kóz taıǵasyn keshegi ýádelerinen aınyp ketip júrmes úshin olardyń kindikterinen de myqtap-myqtap matap ustap otyrmasa bolmaıdy.

Tevkelev mynany estigende qýanyp ketti. Ekeýiniń bul suhbaty bir tentekten álimjettik kórgen eki momynnyń birin-biri jubatqanyndaı birdeńe edi. Biraq, betterindegi úreı taby áli túgel taraı qoıǵan joq.

Ábilqaıyr elshiniń qosynan qaıtyp kele jatyp, Zerdebaıdyń úıiniń beldeýinde turǵan tórt-bes attyny kórgende kóńili muzdap qoıa berdi. Ordaǵa jetkesin tóleńgitterin shaqyryp surastyryp kórip edi, Baraq ulysynan sheberdiń saqaý qyzyn bala jasynan aıttyrǵan qudalary kelipti. Úndemes zerger men onyń qashan kórseń de, samaı shashy qopyrap, alaý-dalaý bop júretin jyrym balaq qatyny júrekteri jaryla qýanyp jatqan kórinedi.

Tevkelevtiń habaryn estigende Bókenbaı sazaryp otyryp qaldy. Onsyz da aýyr deneli adam bóksesi jerge sińip bara jatqandaı sál ilgeri ıtinip baryp til qatty.

— Buǵan Ábilqaıyr han ne deıdi?

— Hannyń aıtqany: Orta júzdiń qara-qurańy kóp. Ári qazir bashqurtqa mal aldyryp, jan aldyryp óte yzaly. Keshegi bashqurtqa ketken eselerin senderden qaıtarǵylary kelýi múmkin. Olar kelmeı turyp elderińe asyram, qastaryńa balam Eraly sultan men nemere aǵam Nıaz sultandy elshi qyp qosyp jiberem, — dedi.

Batyr erinin jymqyryp biraz otyryp baryp, bir búlk etti.

— Munysy aqyl eken.

Bókenbaı basyndaǵy daǵaradaı bórkin alyp, barqyt taqıasynyń astyna qamshysynyń sabyn júgirtip birer qasyp qoıdy. Onysy, shamasy, qatty oılanǵany bolsa kerek.

— Jón, jón, — dedi álden soń qaıta til qatyp. — Men de qasyńyzǵa bir nemere inimdi ertip jiberem. Qudaınazar Ýfaǵa deıin shyǵaryp salady. Biraq, ony Ýfaǵa barǵasyn ári alyp ketpeı, elge qaıtaryńyz.

Tevkelev quptap basyn ızedi. Tamaǵyn kenep til qatty.

— Batyreke, áneýgúngi Sherin Dóndikten kelgen eki elshini sizge qaldyram. Óz ulystaryna aman-esen jetkizip salyńyz.

— Jaqsy aıttyńyz, — dedi Bókenbaı. — Ol ekeýin elderine jetkizip salýdy óz moıynyma alaıyn. Biraq, qastaryna Shórebaı degen nemere inimdi qosyp jibergeli otyrmyn. Ol byltyr kerýen tartyp kele jatyp, qalmaq ulysynda tonalyp qalyp edi. Soǵan jábir kórsetpeı, alǵan dúnıelerin qaıtarsyn dep Sherin Dóndikke qaǵaz jazyp berińiz.

Tevkelev batyrdyń ol ótinishin sol boıda oryndady.

Bókenbaı batyr aýylyna endi qaıtqaly jatqanda teristikten bir qaraıǵan kórindi. Kókjıekte attylydan góri túıelige uqsańqyraıtyn tárizdi. Birazdan soń túıe jetelep kele jatqan jaıaý adam ekeni kózge anyq shalyndy. Bunysy qalaı? Qolynda buıda turyp, túıege minbeı jaıaý kele jatqany nesi?

Elshi qasyndaǵy ań-tań jurt odan árige shydaı almaı, bir-ekeýi atqa minip aldarynan ketti. Qalǵandary álgi jumbaq túıeli qastaryna kelgenshe taramaı kóleńkede turyp aldy.

Jyryq muryn qara nar elshiniń úıiniń oń jaq betine: «Ýh, jettim be?» — degendeı sylq shóge ketti. Ústine eki adamdy mingestiripti. Ekeýiniń de tula boıy aıǵyz-aıǵyz qan. Jer túbinen ilesip kele jatqan kók shybyndar áli aıyrylǵysy kelmegendeı quj-quj jabylyp jatyr. Túıe jetelep kele jatqan jaıaý jigit ábden boldyrtyp jalp etip otyra ketti. Qolymen ymdap birdeńe deıdi. Jurt arqasy qyrdaı qara kórttiń ústindegi, eki kisini shandyp býyp tastaǵan qyl arqandy áreń sheship, túsirip alyp, kórshi úıge alyp ketti. Al eki tizesin topyraqqa kómip, sulq otyra ketken jigitti eki qoltyǵynan demep turǵyzyp, elshiniń úıine alyp júrdi. Oń jaqqa ákelip otyrǵyzyp, ústindegi shań-shań syrt kıimin sheshkizip, beti-qolyn jýǵyzdy. Aldyna aparǵan jez qumannyń shúmegine shap berip edi, sý quıyp turǵan jigitter zorǵa aıyryp aldy.

— Ábden qatalap kelgen eken, boıyna túsip ketip júrer. Álsin-álsin aýzyn shaıǵyzyńdar.

Jigit birazdan soń baryp esin jınady. Ýfa mańynda turatyn Borash degen qazaq eken. Buny da polkovnık Koshelev Tevkelevke hat aparyp berýge jumsapty. Qasyna osydan eki aı buryn Ýfaǵa ketken hannyń bir jigiti men Bókenbaıdyń bir jigitin qosypty. Úsheýi úsh at minip, bir-bir attan bos jetektep, alty atpen shyqqan eken, aldarynan seksendeı atty kisi qarsy jolyǵypty. Eshqaıda qashyp qutylýǵa jaǵdaı joq. Amalsyz toqtapty. Sóıtse, álgiler bashqurttar bop shyǵypty. Orta júzden jylqy qýyp qaıtamyz dep baryp, soqqyǵa urynyp, birer jigitterinen aıyrylyp, óshterin kimnen alaryn bilmeı kele jatqan yzaqor top, Qudaı aıdap tap qylǵan úsh qazaqqa bórideı shúıligipti. Úsheýiniń aıaq-qolyn býyp, at kótine óńgerip alypty. Jol-jónekeı toqtaǵan jerlerinde bulardyń kim ekenin anyqtap, voevodadan kele jatqan Borashqa kóp tımepti. Al han men Bókenbaıdyń jigitteriniń tula boıynda naızanyń ushy men doıyrdan túsken jaraqattan saýtamtyq jer qalmapty. Ol ekeýin ishin keptire sabap arqasy qyrdaı kórtke mingestirip, jol-jónekeı qulap qalmasyn dep qyl arqanmen shandyp baılap, buıdasyn Borashqa ustatyp jiberipti.

It qorlyqty kórip kelgen úsh muńlyqtyń sózin tyńdap otyryp Bókenbaı men Tevkelev bir-birine kózderin kóterip qaraı almady. Elshi qosyndaǵy myna qarbalasty kórip Ábilqaıyr da kelgen eken. Úsheýi aq patshanyń elshiligi qazaq ulystarynan aman-esen attanyp ketkenshe myna jáıdi eshkimge aıtpaýǵa, jaraqatty eki jigitti el kózine shyǵara bermeı ońasha baǵyp-qaǵýǵa pátýalasty.

Sodan elshi qosy, syrtynan qaraǵanda, baıaǵysynsha jym-jyrt turǵanymen, ishteı býynyp-túıinip jolǵa jınala bastady. Ábilqaıyr men Bókenbaı da alys jolǵa attanatyn adamdarynyń jol jabdyqtaryn ázirlep álek.

Han men elshiden qalyspaǵysy kelgendeı shet jaqtaǵy Zerdebaıdyń úıi de abyr-sabyr. Erteli-kesh balǵa tyqytyp otyratyn nemeniń qara kórikti atymen jıyp tastaǵanyna bir apta bolyp barady. Kúni boıy qarasha úıine bir kirip, bir shyǵyp tynym tappaıdy. Samaıy qopyraǵan báıbishesiniń de etek-jeńi jınaqtalyp qalypty. Anadaǵy qudalar kelip ketkennen beri qashannan beri aýzy ashylmaǵan sandyq-kebejeleri men jibi sheshilmegen teńderin túgel aqtaryp shyqty. Bar jyltyraǵyn áýeli qyzyna, sosyn ózine japsyryp álek. Ánsheıinde jalǵyz úı kirmeniń mundaıda aǵaıyn-jekjaty da kóbeıip shyǵa keledi eken. Kúıeýdiń uryn keletin habary shyqqasyn-aq, qońsylas rýlardyń arasynan aǵaıyn tabylyp, eki-úsh úı ákep tikti. Soǵym jetelep, saba óńgerip kelgen aǵaıyndar Zerdebaıdyń ózin ortaǵa alyp keý-keýlese, úı tigip, jıhaz ákelgen abysyn áıelin ortaǵa alyp sampyldasady. Áıteýir, Zerdebaıdyń úıiniń mańy erteli-kesh japyr-jupyr áńgime. Beldeýinde erteli-kesh qańtarýly at. Jalǵyz úı ustaǵa jan-jaqtan quıylyp kelip jatqan júrginshilerge elshi de, Ábilqaıyr da jaqtyrmaı qaraıdy. Mynaý abyr-sabyrdyń bárin qarsy jaq ádeıi istep otyrǵandaı. Osy arqyly han men elshiniń ne istep, ne qoıyp jatqanyn bilgileri kelgendeı. Anaý jer oshaq basynda topylyp júrgen qaba saqaldar tek qazan qýyp, pyshaq qaırap, mal soıyp júrmegendeı, sonymen qosa han orda men elshilik qosyn syrttan baǵyp, tyń tyńdap júrgendeı. Sondaǵy kórgen-túıgenderin tósenish izdep, ydys-aıaq surattyryp jan-jaqqa shaptyryp jatqan salt attylardan aıtyp jiberip jatqandaı.

Ne de bolsa, saqaý qyzdyń toı-tomalaǵynyń dál osy tusqa sáıkes kelýi teginnen-tegin emes. Ábilqaıyr syr tartqysy kelip tóleńgitterin jiberse, toıly aýyl aıaqtaryn tartyp, aýyzdaryn tyıyp, syrtqa tebetin kórinedi. Tevkelevtiń adamdarynan Zerdebaıdyń úıimen áýelden aralasy bar Sergeı Kostúkov. Ol Sartaılaq dese sartaılaq, joǵalǵan túıedeı qańǵalaqtap baryp qalady da, ańyraıyp turyp-turyp keri qaıtady. Oǵan zerger men qyzynan basqa jurt onsha jyly shyraı tanyta qoımaıdy. «Suqaqtap mynaý qaıdan shyǵa keldi?» — degendeı, teris aınalyp, tyjyrynysyp qalady. Zergerdiń onymen burynǵydaı erinbeı-jalyqpaı myljyńdasyp otyrýǵa ýaqyty joq.

— Á, Sartaılaq, keldiń be? — dep bir yrjıyp qoıady da, ne mal soıyp jatqandar, ne úı jasaýlap jatqandar shaqyryp, ketip qalady. Jalǵyz qyzynyń jónin tapqanyna máz bolǵan eńgezerdeı kisi mynandaı sharýanyń tusynda qol ushyn berip jatqan aǵaıyndardyń bir sózin qaza jibermeı, elpek-ushyp júr.

Torǵynnyń da murshasy joq. Birese ana jeńgesi shaqyryp alyp, jańa tigip jatqan kóılegin kıgizip kórgizedi, birese myna jeńgesi shaqyryp alyp, erteń kelin bop barǵanda kıip baratyn áshekeılerin qaratady.

Sergeı Kostúkovtyń abyr-sabyr toıly aýyldan kúni boıy tóńirektep júrgende aıtyp keletini: «Zerdebaıda es joq, sondaı qýanyshty. Torǵyn burynǵysynan da ádemi bolyp ketipti. Gúl-gúl jaınaıdy. Qazaqtardyń qyz uzatqany qyzyq... Ánsheıinde alaý-dalaý bolyp júretin sheshesine deıin qulpyryp ketipti».

Muny estigen Sapaev taǵy da shaǵyp alady:

— Sen endi qyzynan kúder úzgesin, sheshesine kóz salaıyn dediń be?

Ne de bolsa, han aýylynyń o sheti men bu shetinde kúni-túni migir joq, abyr-sabyr.

İrgeden attanbaı jatyp, jer tómpeshteı jónelgen kóp dúsir birer qyr asqansha qulaǵynda turdy. Sol bir qıańqy dybys basylǵasyn da kóńili ornyqpaı, Ábilqaıyr úıge kire almady. Jeltoqsannyń ekilene soqpasa da, dene túrshiktirer yzǵar jelinen kúzdigúngi qońyr jýsannyń taram-taram silti shashaǵy boı kótere almaı, dirdek-dirdek etedi. Hannyń ishi-baýyry da qys aldynyń sol álem-jálem qara shóbindeı bebeý qaǵyp qaltyratyp alyp barady. Biraq, endi basqa amaly báribir joq. Ne de bolsa kórip alady. Álginde ǵana kókjıekke sińgen úsh júz attynyń ala tozańy aspanǵa aınalyp áli tur. Ejireńdeı sóılegen dáýkes bılerdiń qabaryńqy júzderi kóz aldynda, sózderi qulaǵynda. Eshqaısysy aqyryp-baqyrǵan joq, bylaıǵy daýlardyń tusyndaǵydaı qamshylarymen jer sabamady da. Syzdana, tistene sóılesti. Aýyzdarynan shyqqan ár sózderin qorǵasynmen qaptap qoıǵandaı, kóńilin opyryp túserdeı ap-aýyr. Aldarynan shyǵyp, attan túsirip alǵan jigitterimen de jóndep amandaspapty. Úıge kirip jaıǵasqasyn, syrttan qarsh-qarsh pyshaq qaıralyp jatqanyn estip:

— Jigitterińizge aıtyńyz, áýre bolmasyn. Kóp otyrmaımyz. Álgi shoqynshaǵyńdy shaqyr. Eki aýyz sózimiz bar, aıtamyz da qaıtamyz, — dedi topty bastap kelgen qabaq Táńirberdi.

Han sál oılanyp baryp, Báıbekti shaqyrmaı, Myrzataıdy shaqyrdy. Mynalardyń kelmeı jatyp kergigen qatal júzderinen kóńiline bir úreı qashty. Ótken joly elshimen ońasha máslıhatta: «Endi ekeýmizdi de tynysh qoımas. Qarsy jaqtan bireýler keler. Qaıbir aǵaıyndyq áńgimemen soǵady deısiń, qoqan-loqy jasap qoqańdaı keler. Sonda habarshy jibergende qapy qalmaıtyndaı bop oılanyp alaıyq», — dep pátýa baılasqan. Eger bul Báıbekti, ol Iýmashty jiberse: «Qaýip-qater eshteńe joq, kele ber», — degenderi, al bul Myrzataıdy, ol Taımasty jiberse: «Oılan, qapy qalma», — degenderi.

— Elshi myrzaǵa baryp, bılerdiń shaqyrtyp jatqanyn aıtshy, — dedi han baldyzyna.

Myrzataı úı-ishinde otyrǵandarǵa alara bir qarap shyǵyp ketti. Kóp uzamaı qaıtyp oraldy. Sońyna elshi emes, Taımas ilese kirdi.

Bıler mynaý óndirshegi soraıǵan qus tumsyq bashqurt bıimen sóıleskisi kelmeı:

— Álgi noǵaıyń qaıda? Ózi nege kelmeıdi? — dep edi, Taımas hannyń oń tizesinen kep oryn alyp:

— Uly ımperatrısa aǵzamnyń aldıar elshisi qazaq bıleriniń óz ǵuzyryna jetkizbek ótinish-ǵarzalaryn estip qaıtýdy maǵan, bashqurt bıi Taımas Shaımovqa tapsyrdy, — dedi.

Onysy: «Men, nemene, taqıalaryńa tar kelip otyrmyn ba? Men de tap senderdeı qamshy ustaǵan qadaý bımin. Patsha aǵzamnyń aqjoltaı elshisimen tize tıistirip qatar otyratyndaı teńdikti senderge kim beripti, óńsheń jyrtyq shıdem, jalbatymaqtar!» — degeni edi.

Hannyń sol tizesindegi at jaqty, aıyr saqal Táńirberdi ajyraıa qarady.

— Biz ótinish-ǵarzamen kelip otyrǵan joqpyz. Talappen kelip otyrmyz. Talabymyzdy myna Ábilqaıyr hannyń aldynda elshiniń ózine aıtqymyz keledi, — dedi.

Taımas ta yzǵarlana sóıledi.

— Hanǵa aıtar talabyńyzdy qaıda aıtatyndaryńyzdy ózderińiz bilińiz. Elshige aıtar talabyńyzdy maǵan aıtyńyz. Tevkelev myrza qazaq sultandarymen, bılerimen ózi sóılese me, joq ókilin jiberip sóılese me, ony senderdiń mynaý jıyndaryń emes, ózi sheshedi.

Keregeniń kógi basyna bir-bir bıden ıin tiresip otyrǵan qaraqurym jıyn túgel kúreńitip aldy, biraq bári de uıattan emes, yzadan qyzaryp otyr. Taımastyń mynaý batyl jaýabyna aıyzy qanyp otyrǵan tek Ábilqaıyr ǵana. Bulardyń báribir ılikpeıtini belgili boldy. Ketisý kerek eken, osylaı shekisip ketisý kerek. Endigi máımóńkeden báribir opa joq.

Qazyqtaı qaǵylyp qaq tórge jaıǵasqan eńgezerdeı Táńirberdi qyzaryńqy kózin tóńiregine shola tastap, sóz bastady.

— Endeshe, bizdiń bul kelisimiz Reseı patshasynyń qol astyndaǵy bashqurt jurtynyń bassyzdyǵyna baılanysty bolyp otyr. Olar osy bıyldyń ózinde Orta júz ulystaryna bir emes, birneshe ret shabýyl jasady. Tek sońǵy jortýyldyń ózinde Orta júzdegi aǵaıyndarymyz qyryq arysynan ólideı, júz azamatynan tirideı, eki myńnan astam jylqy men túıeden, qaraıǵan dúnıe-múlikten aıyrylyp qaldy. Biz qaryndasymyz búıtip basyna kún týyp, otqa túsip jatqanda aq patshanyń elshisin alshańdatyp, eline aman-esen jiberip qoıa almaımyz. Bashqurttar alǵan jesiri men jetimin túgel qaıyryp, óltirgen arystarymyzdyń qunyn tólegenshe, eki jurttyń arasynda bitim bolǵansha, Ábilqaıyr hanǵa kelgen elshi amanatqa alynyp qalynady. Biz sony eskertkeli keldik.

Taımas manadan oń kózin syǵyraıta tyńdap otyr edi, mynany estigende basyn kóterip ap, oqys sańq ete qaldy.

— Bundaı talapty qoıyp otyrǵan kim?

— Biz. Kishi júz rýlarynyń bıleri.

— Endeshe, Kishi júz ulystaryna bashqurt tıdi degen habar estilmep edi ǵoı. Reseı patshasynyń qol astyna óz erkimizben baǵynamyz degen Kishi júz rýlaryna orystar tarapynan da, qalmaqtar tarapynan da, bashqurttar tarapynan da eshqandaı qysastyq bolǵan emes. Al, Reseı patshalyǵynyń qol astyna áli ótip bolmaǵan Orta júz ulystarynyń tynyshtyǵyna aq patshanyń elshisi eshqandaı kepildik bere almaıdy jáne ol úshin amanat bop basyn qaterge tige almaıdy. Eger anttaryńnan aınyp, aq patshanyń elshisin qaıdaǵy bir bashqurt shapqynshylyǵyna ushyrap otyrǵan ulystarǵa amanatqa ustap berer bolsańyzdar, erteń uly ımperatrısa aǵzam men onyń aıbyndy ǵaskeriniń aldynda álgi Orta júz rý basylary emes, myna sizder, ant qaǵazǵa qol qoıǵan kúnnen bastap, Reseı memleketiniń bodany bolyp esepteletin Kishi júz rý basylary jaýap beresizder. Bul qylyqtaryńyz bizdiń memleketimizdiń zańynda patsha taǵynyń aldyndaǵy opasyzdyq, satqyndyq sanalady.

Jurt siltideı tyna qaldy. Táńirberdiniń qolyndaǵy tórt órme qamshynyń bylǵary shashaǵy dir-dir etip qaltyldap tur.

— Sonda, — dep sóz aldy oń jaq qaptaldan Baqtybaı batyr, — aq patsha bizdi aǵaıynymyzdan aıyra ma?

— Báse, deseıshi-aý, — dep ony tómenirek otyrǵandar quptaı jóneldi. — Aq patshaǵa baǵynamyz dep, sútteı uıyp, sýdaı sińisip otyrǵan aǵaıyndarymyzdan bólinip bóten jurt bolyp ketemiz be? Qaryndastyń basyna kún túskende, biz qalaı qabyrǵamyz qaıyspaı, qol qýsyryp qarap otyra alamyz!

— Sonda bir shoqynshaq noǵaıdyń basy qazaqtyń óli qyryq, tiri júz azamatynyń bastarynan artyq baǵaly bolǵany ma?

— Qalǵan elshilikti aman-esen qaıtaramyz. Ustap qalsaq, tek elshini ǵana ustap qalamyz. Onda da aq patsha bashqurttardyń bassyzdyǵyn tyıdyrsyn dep ustap qalamyz ǵoı!

Taımas jurttyń japyr-jupyr áńgimesin túgel tyńdap aldy. «Aıtarlaryńdy ábden aıtyp bolyńdar» degendeı árqaısysynyń aýzyna qadala qarady. Biraq bıler keńge kósilip ketpeı, búgejektep otyr. Shamasy, osynsha bıdiń bári biraýyzdy áńgimemen kelip otyrǵan joq. Kóbi sharpysqan eki jaqtyń aýyz lámin óz kózderimen kórip, óz qulaqtarymen estıin dep ádeıi ańys ańdyp kelgendeı. Syr shashpaı tympıyp-tympıyp qalypty. Ábilqaıyr eki jaq bosaǵadan bastap, ıin tirese otyrǵan bılerdiń ár qaısysyna kózin suqtap, únsiz tergep-tekserip shyqty. Myna jıynnyń aldynda búgejekteı bermeı, aıbyn kórsetip qalǵan durys eken dep oılady.

Taımas qaıta sóz aldy.

— Osynda jańa tek tilmashty ǵana ustap qalamyz, qalǵandaryńdy elge qaıtaramyz dedińder. Men ózim Mámbet myrzany mynda tastap, elge qaraı jarty qadam aıaq baspaımyn. Menen basqa bashqurttar da sóıtedi. Biz uly patshamyzdyń aty men abyroıyn arqalap kelip otyrǵan aqjoltaı elshini óıtip aıaq asty ete almaımyz. Birge keldik eken, birge ketemiz. Jańa osynda taǵy bir áńgime boldy. Aǵaıynymyzdan aıyrmaqsyńdar dedińder. Senderdi eshkim zorlap aǵaıyndaryńnan aıyrmaqshy emes. Sonshalyqty baýyrmal bolsańyzdar, áý bastan-aq Sámeke ulysyndaǵy aǵaıyndaryńyzǵa biz qol astyna qarap otyrǵan elge tıispeı tynysh júrińizder dep aıtpadyńyzdar ma? Barymtany bastaǵan kim? Solar ma, bashqurt pa? Baıaǵydan bergini bylaı qoıyp, osy sender ant bergennen bermen qaraı qazaqtardyń orys memleketine qarsy istemegeni qaldy ma? Aq patshanyń kerýenin aıdalaǵa sýsyz qamap, tonap alǵan kim? Sender! Jaıyq boıyndaǵy orys qalasynan kazak orystardyń qatyn-balasynan on alty adamdy at kótine óńgerip alyp, qashyp ketken kim? Sender. Bashqurttardyń qyryq kisisin óltirip, alty myń jylqysyn qýyp ketken kim? Sender. Al, endi shetteý shyqqan jalǵyz-jarymdy qymqyryp ketip bara jatqandaryń óz aldyna. Onyń esebin eshkim bilmeıdi. Sonda kim kimge obal jasap otyr? Eger Sámeke ulysy ózi tynysh otyrsa, bashqurttar tıser me edi? Joq. Olar da anada shekken taýqymetiniń qarymtasyn endi qaıtaryp jatyr. Endeshe, uly ımperatrısa aǵzam qol astyndaǵy qaı halyqtyń da búıtip jylap júrip zorlyq jasaǵanyna shydap otyra almaıdy, eshkimdi óıtip basynan sekirtkizip qoımaıdy. Eger, aq patshamen tatý-tátti bolǵylaryń kelse, mynaý elshisin bir kún de kidirtpeı eline qaıtaryńyzdar!

Únsiz sazaryp otyrǵan qalyń toptan taǵy bireý til qatty:

— Dál qazir qazaqtardyń elshini eline qaıtara alatyndaı jaǵdaıy joq. Aldıar taqsyrdyń atyna laıyq syı-sıapat jasamaı, qaıtip qur qol jibere alamyz?

Taımas: «Osyny da sóz dep aıtyp tursyńdar ma?» — degendeı kekete jymıdy.

— Aq patshaǵa senderdiń adal kóńilderińnen artyq syılyq keregi joq. İrgeli memlekettiń basshysy ózderi etek-jeńderin durys qymtaı almaı otyrǵan jarly-jaqybaı jurttan ne dámetýshi edi! Taǵy da Baqtybaı dúńk etti.

— Senderdi aman-esen jibersek, osynyń bárin aq patshaǵa jylap-syqtap aıtyp baryp, erteń jyl ótpeı jatyp, bizdiń qulaǵymyzdy kesip alýǵa qaıtyp kelesińder ǵoı.

Taımas oǵan jalt buryldy.

— Aq patsha eshkimge ózi tıispeı tıispeıdi. Tynysh otyrsańyzdar, senderdiń qulaqtaryńdy qaıtsin! Al, eger soqtyqpalaryńdy qoımasańdar, ár tentektiń mańdaıynan bir sıpap otyratyn aq patsha senderdiń naǵashy ájeleriń emes, qulaq túgili bastaryńdy qyrqyp alady. Biraq, esteriń bolsa, ondaıǵa ózderiń de urynbassyńdar. Urynyp jatsańdar, senderdi tezge salatyn aıbyndy áskerin bastap ákeletin adamdy bizsiz de tabady. Onan da ár gápke bir soqtyqpaı, áli de basymyz pispeı, istiń baıybyna bara almaı otyrmyz dep ashyq aıtpaısyńdar ma?

Manadan siltideı tynyp tyńdap otyrǵan jurt myna tusta gý ete qaldy.

— Áı, basymyzda neń bar?

— Abaıla!

— Myna jaman estek qaıtip-qaıtip kósteńdeıdi-aı!

— Aq patshanyń baýyr eti, kóz nury ózi qusap, shekemizden shertip turyp sóıleıdi ǵoı!

— Orys nanyn buryn jegenniń bári búıtip ákireńdeı beretin bolsa, aq patshaǵa qaraǵan kúnimiz de kún bolmaıdy eken.

Sulq otyrǵan Táńirberdi: «Já, qoıyńdar endi!» — degendeı qamshysyn joǵary kóterdi.

— Biz elshige aıtarymyzdy aıttyq. Elshiniń aıtqysy kelgenin estidik. Endi bizdiń sende eshqandaı sózimiz joq. Endigi sózimiz myna Ábilqaıyr handa. Biraq, sen de estip al. Al, han, ısi alshynyń aıtary qashan bashqurttar Orta júzge salǵan oıranynyń orynyn toltyrǵansha elshini eshqaıda shyǵarýshy bolmaısyń. Bul aıtqandy oryndamaıdy ekensiń, tórelik túgili tirligińnen kúderińdi úze ber.

Ábilqaıyr yrshyp tústi.

— Óıtip, qoqılana berme, Táńirberdi. Seniń yshqyryńa qystyrylyp turǵan sary shaıannyń da quıryǵy kórinip qaldy. Saqalyńdy sapsıtyp, osyndaı ónbes daýǵa kim jumsasa da, aıtyp bar. Meniń aq patshaǵa bergen antym ant. Keıbireýler qusap búgin bıeniń quıryǵy, erteń túıeniń quıryǵy bolyp, qyryq qubylyp otyrar jáıim joq. Ondaılar búgin sholjańdaǵanmen, erteń sholjańdaı almaıdy, aq patshanyń aldynda sazaıyn tartady. Olardyń opasyzdyǵy úshin bar aıypty bir moınyma artyp ap, men de óle almaı júrgen joqpyn. Eger elshini amanatqa ustaımyn deseńder, ózderiń ustańdar da, obal-saýabyn ózderiń kóterińder. Elshi — meniń tutqynym emes, qonaǵym. Qaıtam degen kúni qaıtaram. Qasyna balam Eralyny aq patshaǵa elshilikke jiberem. Eger bul qylyǵym úshin qatyn-balammen túgel qyryp tastasańdar da, artym suraýsyz qalady eken dep oılamańdar. Eralyjan orys patshasyna tiri jetse, bizdiń kegimizdi sol qýady. Eger onyń da perishte qanyna qoldaryńdy bylǵamaı, qumarlaryńnan shyǵa almaıtyn bolsańdar, bul opasyzdyqtaryńdy aq patshanyń ózi-aq iz-túzsiz jibermeıdi. Ol kim-kimniń de keshe baǵyndym, búgin qaǵyndym degen shaıpaýlyǵyn kótere qoımaıdy. Áýelde jaıyna qarap júre almaı, óz aıaǵynan kelip ant berip, endi búgin onysynan jalt berip otyrǵandar jazasyz qalamyz eken dep oılamasyn. Bastaryńda mı bolsa, áli de qabyrǵalarymen keńessin. Menin aıtqanym aıtqan, elshiler elderine júremiz degen kúni júredi. Men olardy qaıdaǵy bireýlerdiń qapy ketken upaıy túgeldengenshe ustap otyrar jáıim joq. Oılanam-tolǵanam degen kisige az oılaný, az tolǵaný bolmaǵan sıaqty!

Ábilqaıyr ornynan ózi buryn kóterildi. Onysy: «Sóz osymen bitti!» — degeni edi.

Úı toly jıyn sol sazarǵan qalyptary syrtqa shyqty. Sol sazarǵan qalyptary attaryna mindi. Sol sazarǵan qalyptary «qosh» aıtyspastan júrip ketti. «Qap, bálem, seni me!» — dep ketkenderi birden belgili boldy.

Bel asyp bara jatqan qatýly shoǵyrdy kórip turyp Ábilqaıyr: «Tireser jerge endi keldik», — dep oılady. Úıine qaıtyp kirgisi kelmeı qula túzdi betke alyp júrip ketti. Máreden endi oralyp, tuıaǵy ábden qyzyp alǵan báıge atyndaı bir jerge turaqtaı alar emes. Qarsy esken sýyq lep te betin shymyldatqanmen, etine óte almaı keledi, sonaý kókireginde órtenip jatqan qordaly kúıikti úrleı túspese, sóndire alar túri kerinbeıdi. Álgi aıtqanyna esh ókingen joq. Biraq «endi ne bolar eken» degen bir jelik áýestik bar. Erteń, tipti búgin tús qaıta mynaý jym-jyrt aýylǵa tap bolar zulmatty bir sát kóz aldyna elestetkisi keledi. Biraq, kóziniń aldyn jybyrlatyp kele jatqan soqyr yza kóńilinde eshqandaı kórinis oıatpady. Qaıda qarasa da, sol qulazyǵan tuldyr keńistik. Aspan asty, kúlli dúnıe, alaı-túleı kóńili bári-bári qulazyp bos qalǵandaı.

Aýyldan biraz uzap shyǵyp ketipti. Kenet kóz aldyndaǵy kókjıekten qylt-qylt birdeńeler qaraýytty. Qalt tura qaldy. Álgi baıaǵydan bergi qorqytyp kele jatqan topalańdary osy bolmasyn. Jańaǵylar aýyr qolyn jal astyna ıirip qoıyp, ózderi taǵy da bir bunyń aldynan ótip, meziret jasaýǵa kelip júrmesin. At quıryǵyn úzisken áńgimeden soń baryp, manadan beri jalanyp turǵan jaraqty qol qansha aıtsa da kónbegen qaısar hannyń shańyraǵyn ortasyna túsirgeli qaptaǵaılap qoıa bermesin...

Kóńiline bir túsiniksiz diril júgirdi. Ókinish deýge ókinishke uqsamaıdy, yza deýge yzaǵa kelmeıdi, qorqynysh deýge qorqynysh tárizdi de emes. Aılap-jyldap aýyryp, ábden súlderi quryp, onsyz da kúderin úzdirgen kúldikómesh tirshilikten keter aldynda ıegin kemseńdetken úmitsiz naýqastyń dalbasa nalasyndaı bir álsizdik boıyn bılep barady. Talaı topalandy kórip-bilip júrse de, tap mynandaı sergeldeń haldi bastan keship kórmegen eken. Aıaǵynyń tıgen jeriniń bári shoq bop qaryp jatqandaı. Betine qyryn tıgen teristik jeli de tandyrdyń demindeı kúıdirip bara jatqandaı. «Maǵan ne bolǵan? Maǵan ne bolǵan?» degen mazasyz saýal qulaq shekesine qadalyp ap, qazannyń túbin tesetin temir burǵydaı zyr kóbelek aınalyp, neler kórmegen máńgir basty ún-túnsiz úńgip jatqandaı.

Kókjıektegi qylt-qylt qaraıǵandar andyzdap-andyzdap, jal basyna kóterildi. Bar bolǵany on shaqty at. Qol emes... Taǵy da bir beıýaq júrginshiler... Bulardyń kim bolǵany?

Han jolaýshylardyń jolynda turmaıyn degendeı aýyldyń kúnshyǵys qaptalyn betke alyp, baıaý basyp júrip ketti...

Óńsheń qara súlik at mingen beıtanys meımandar aýyl shetindegi Zerdebaıdyń úıine qaraı bettedi.

«E, álgi kúıeý jigit osy eken ǵoı. Bu da qalyń oınaı keletin ýaqytty tapqan eken!»

Qyz uzatqan aýyl — qashan da qyzyqqumar jurttyń kóziniń qurty. Álginde ǵana sazaryp-sazaryp atqa qonǵan zildi topty shyǵaryp salyp, búgejektep qalǵan úregeı aýyldyń endigi nazary túp-túgel Zerdebaıdyń úıi jaqqa aýypty. Qatyn-qalashtyń qudaıy bergen. Erinderi erinderine tımeı sypsyń-sypsyń.

— Kúıeý jigit Baraq sultannyń jekjaty kórinedi.

— Táıiri-aı, ulys bıleseń, qol astyndaǵy eldiń adamy túgili ıti sheshen myrzanyń úıiniń qanshyǵymen uıalas edi dep maqtanatyn ádeti ǵoı.

— Tóreniń jekjaty bolsa, ker saqaýǵa uryndap ony ne Qudaı urypty?

— Besikten atastyrǵan deıdi ǵoı. Jórgektegi náresteniń erteń qandaı bop shyǵaryn qaıdan bilsin!

— Sonda nemene, qalyń malyn tólep qoıǵan ba?

— Qalyń malyn kim bilgen... Biraq, quda — qudaıdyń aty demeı me? Ant attaı almaǵandary da.

— Bir paıdasyna jaramaıtyn bolsa, Baraq ant túgili Allanyń basynan attap ketpes pe?! Basqa bir esebi bar shyǵar...

— Iá, deımin-aý, jigitterdi qoıshy. Jeti múshesine jeti qatyn ala salady. Bunysy saqaý bolǵanmen, basqasy saqaý bolmas. Berip qoıǵan malyn nege zaıa jibersin!

— Tili joq demeseń, bu jazǵan kórerge kóz kerek sulý ǵoı!

— Kúıeýi qandaı eken? Sulýlardyń sý murynǵa jolyǵatyn ádeti edi.

— Sulý kesedegi sútke ıt ósh. Qaımaǵynan aıyrylǵasyn qaı ıtaıaqqa tógilgende ne...

— Qandaı kúıeý bolsa da, bul baıǵustyń taqıasyna tar kele qoımas.

— Zerdebaı paqyrda es joq.

— Qaıtsin, tirileı kóz kúıik bola ma dep ýaıymdap júrgende, balasy qutty ornyn taýyp jatsa, ol qýanbaǵanda kim qýanady!

Jurt úıdi-úıdegi mundaı áńgimeni mise tutpaı, kúıeý kelip jatqan tórt-bes úıdiń mańyna jıyla qalǵan. Ásirese erini qaıqaıǵan qarasur qatyndar esik aldynda ıin tiresip turyp alyp, oshaq basynan tabaq ákele jatqandarǵa jol bermeıdi.

Toıly aýyldyń adamdarynyń mundaıda aıbyndary asyp shyǵa keletin ádeti. Ánsheıinde az úılikten betegeden bıik, jýsannan alasa bolyp júretin zergerdiń aǵaıyndary búgin edireń-edireń etedi.

— Áı, qatyn, bókseńe sorpa tóksin demeseń, bylaı tur!

— Jalaq erin beıbaq, aýlaq ket, aýyńa shoq túsip keter!

Qyzyqqumar halyq onyń bárin keshiredi. Birese ana jaqtarynan, birese myna jaqtarynan qaqsoqtaǵan daıashy jigitterdiń aldynda árli-berli jóńkilip, báribir sol mańaıdan ketpeı tolyp júr.

— Kúıeý balasy qaısysy?

— Tórdegi anaý eki kúıek saqaldan basqasy óńsheń bir qylqandaı jas, qaısysy ekenin kim bilgen?

— Áne bir esik jaqtaǵy shoń moıyn deıdi ǵoı.

— Shirkinniń súzetin buqadaı alarǵan kózi jaman eken...

— Qoı, qasyndaǵy sabaý kirpik shyǵar.

— Ne de bolsa, sol ekeýi bylaıǵy jurttan alabóten syzyla qapty.

Osy bir japyr-jupyr jıynnyń arasynda Sergeı Kostúkov ta júrgen-di. Moıynyn qansha sozyp qarasa da, ıin tiresken jurt eshteńe kórsetpeıdi. Kenet bir qarýly qatyn úıdiń oń jaq bettegi úziginiń shetin yrsıta túrdi. Jurt japatarmaǵaı solaı júgirdi. Elden buryn Kostúkov jetti. Oń jaq bosaǵaǵa bes-alty jigit tizile qapty. Arasynan jelkesi shottıyp keıin shyǵyp ketken, qabaǵynyń astynan alara qaraıtyn torsyq sheke nán bas bireý buǵan «Sen syǵyrǵa ne joq?» — degendeı ejireıe kóz tastady. Baıaǵy qara saıdyń boıyndaǵy boz shekpendi osy bolǵany ma? Múmkin emes. Mundaı nemege Torǵynnyń kóńili qaıdan qulasyn... Al, áne bireý... Álgi ala kózdiń sol qolyndaǵy sabaý kirpik, qıǵash qas, aqquba jigit she... Kúıeý jigitke sonyń syıy kelińkireıdi ǵoı. Torǵynnan surar ma edi. Biraq, ony búgin kúıeý jigitke kórsetpeıdi deıdi. Óńsheń qyz-kelinshektiń ortasynda ońasha úıde otyr.

— Aý, myna Sartaılaqqa munda ne bar? Sorań-sorań etip osyndaıdan osy-aq qalmaıdy eken!

Jurt eki jaǵynan tyqsyra bastady. Kostúkov amalsyz toptan shyqty.

Ol kúni kúıeý qaıyn jurtynan qonaqasy jedi. Zerdebaıdyń úıiniń mańyndaǵy abyr-sabyr erteńine de taramady. Erteńine kúıeý jigitti ortaǵa alyp otyrmaq jasaldy. Qaz-qatar tigilgen tórt úıden dombyra bezildeıdi, birese asqaq daýysty jigitter shyrqaıdy, birese qyz-kelinshektiń kúmis qońyraý únderi syldyraıdy. Keshke deıin oıyn-kúlki basylǵan joq.

Zerdebaı úıiniń mańyndaǵy topyr qarańǵy túse tarady. Kesheden beri dýyldatqan tórt úı endi ońasha qaldy. Biraq, ol mańaıda áli de qybyr-qımyl jetkilikti. Ásirese, kelinshekterdiń sylq-sylq kúlgeni bir basylmaı qoıǵany. Qoldaryna birdeńe ustap, úı-úıdiń arasynda ersili-qarsyly júgirip júr. Qalǵan úlkenderde dybys joq. Tek sol kúlegesh kelinshekter ǵana mynaý jalǵannyń jalǵyz qojasy bop qalǵandaı.

Búgin — uryn kelistiń eń jaýapty kúni. Qalyńdyq pen kúıeýdiń alǵashqy jolyǵysy. Eger bir-biriniń kóńilinen shyǵyp jatsa, sońyra tún ortasynda álgi kúlegesh kelinshekter alaqaılap júgirip, qyzdyń sheshesinen súıinshi suraıdy. Onda qyzyqtyń kókesi erteń bastalady. Myna aýyldyń barsha qatyny, qyz-qyrqyny, jigit-jeleńi jıylyp kúıeý talamaq jasaıdy. Ústi-basyndaǵy unatqan nárselerin sypyryp alady, atymen úı-úıdiń aldyndaǵy kúldi tasıdy, qudalardy shańyraqqa keredi. Qyz beretin aýyl qyz alatyn jaqqa, áıteýir ne istegileri kelse, sony isteıdi. Sondyqtan da mynaý jan-jaqtaǵy jym-jyrt úıler tún ortasynan aýǵanyn tosyp jatyr. Tún ortasynda «súıinshi» shyqty-aq, erteń taǵy da toıǵa túsetinderin bildirip, oń ezýleri tartyp, qannen-qapersiz uıqyǵa ketedi.

Kúzdiń túni osynshama uzaq bolar ma... Sol kúni jurt typyrshydy da jatty. Bir ýaqytta toıly aýyl jaqtan oqys oıbaı shyqty.

— Qap, atańa nálet-aı, qylǵan qorlyǵyńdy ma?

— Qap, myna masqarasyn-aı!

— Jyrtyq toqashyn shelpek dep satyp, kóńilimdi aramdaǵanyn-aı!

Bir ájeptarqy gújban daýys jer tóbelep ókirip otyr, ókirip otyr.

Mynaý bir el estimegen sumdyq boldy. Qyzdyń úıi túgili mańaıdaǵy aýyldar, silti jutyp qoıǵandaı, qapelimde únderin shyǵara almaı qaldy. Jurt túgel oıansa da, eshqaısysy syrtqa shyqpady. Álgi bir ógizdeı ókirgen neme áli balpyldap otyr.

— Qap, kórińde ókirgir-aı. Jer qyldyń-aý, ábden!

— Qap, aq-adal malym-aı!

— Qap baıaǵydan beri esek dáme bop kelgen esil úmitim-aı!

Ólgen ákesine joqtaý aıtyp otyrǵandaı jurttyń bári estisin dep ádeıi daýsyn soza túsedi. Tóńirek tynyshtalǵan saıyn órshelene aıǵaılaıdy. Kenet qaqpanǵa túsken aıýdaı arsyldaǵan basqa bir daýys shyqty. «Qý, qudaı-aı, munsha jerge kirgizetindeı neńdi alyp em!» Sol-aq eken, «Oıbaı, oıbaı! Usta! Shaýyp tastar!» — degen ájeptarqy aıqaılar estildi. Zerdebaıdyń úıiniń mańynda gúj-gúj daýys kóbeıdi. «Jiber deımin, jiber! Ony da óltirem, ózim de ólem!» «Jiber deımin, jiber!» Zerdebaıdyń daýysy. «Qap, júziqara, qap!» Qyzy jatqan úıge umtylyp júr. Qaýqyldasqan erkekter ashýly ustany qyzy men kúıeýin salǵan ońasha otaýǵa jibermeı, qolyna jarmasady.

Jurt jyly kórpeniń astynan-aq syrtta ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn bilip jatyr.

Tań atqansha sol bir abyr-sabyr basylmady. El ol kúni uıqy kórgen emes.

Erteńine kún shyǵar-shyqpasta kúıeýdiń toby qarabet aýyldan dúrsildetip shaýyp shyqty. Kókjıekten asqansha artyna qaramaı shapty. «Masqaraǵa ushyradyq!» — dep namystanyp bara jatqan adamdardan góri, «Qudaı berdi!» — dep qýanyp bara jatqan adamdarǵa kelińkireıdi eken. Bastaryn asqaq ustap, shalqaıa shabady. Solardyń atqa otyrystarynan-aq Ábilqaıyr kóńiline sekem alyp edi, besin aýa jan-jaqtan jınalǵan aqsaqal-qarasaqaldar álgi kúmániniń ústinen shyqty.

Qaýmalaǵan aǵaıyn tór aldynda teris qarap jatyp alǵan Zerdebaıdyń betin beri qaratypty. Qyzyl til netken epsekti edi. Qara tastaı bop qatyp qalǵan ustanyń qasiretti kóńilin de jibitti. Alaqandaı qos janarǵa dóńgeletip jas keltiripti. Bul sharýany bul kúıinde tastamaıtyn bolypty. Qudaıdan zeket tıetindeı bop baqytsyz týǵan tiri múskinniń perishte kóńilin aıaqqa basqan ázázildi taýyp, myna aıybyn moınyna aldyrtyp, qaralaı betpaq bolǵan muńlyqqa nekelestiretinge serttesipti. Ony oryndamaı tiri júrmeske búkil aǵaıyn bop ant-sý ishisipti. Sosyn keshqurym batar kúnniń jalqynynda qaraqurym aýyldan irge ajyratyp alshaq qonǵan han orda jaqqa jaltaq-jaltaq qarap qoıyp, eldi-eline tarasyp bara jatty.

Tóbege taý qulaǵandaı zip-zildeı taǵy bir kún taǵy ótti. Ol kúni eshqaıdan habar shyqqan joq. Úshinshi kúni kún shyǵar-shyqpasta saý etip otyz atty Ábilqaıyrdyń irgesine túse qaldy. Óńderi qatý, ıinderi salyńqy. Bunyń esiginen bir túrli qaımyjyqtap attady.

Qaq tórge alshıyp Qonysbaı otyrdy. Áıteke tuqymyn alǵa salyp kelgenderine qaraǵanda, bul kelisteri ońaı kelis bolmady. Ataqty bıdiń balalarynyń otyrys-turysynda, sóılegen sózderinde atalaryna tán irilik bar edi. Qonysbaı da qalǵan dáýkes bılerdeı sharshy tórge shyǵyp ap, shaqshaqaı qustaı shaqyldaı jónelmeı, qońyr dombyranyń únindeı kúmbirletip sóz bastady.

— Aldıar, sary ala tańda túskenimizge qarap ta, jaısyz habarmen júrgenimizdi bilip otyrǵan shyǵarsyń. Orazamyzdy ashpaı turyp áńgimelesetin tótenshe is tap keldi. Tabalap kelip otyrǵanymyz joq, ózińmen birge súıegimizge daq, betimizge tańba salatyn sumdyq oqıǵanyń betin ári qylǵaı degen aq tileýmen jıylyp otyrmyz. Zerdebaıdyń qyzynyń keshegi abyroısyzdyǵyn jurt myna irgesindegi orys qosynan kelgen pálege jorıdy. İshinde bir ereń-sereń jas jigit bar deıdi. Sony jurt talaı ret beıýaqta Zerdebaıdyń úıiniń qasynan kóripti. Musylman bolsa bir sári, qaıdaǵyny qaıdan shaqyryp, aýzy túkti kápirge qyzymyzdyń etegin ashqyzdy dep seni páleketteıdi. Aǵaıyndyqpen aldyńnan óteıin dep keldik. Salmaq salaıyq dep kelgen joqpyz, aqyl aıtaıyq dep keldik. Mynandaı masqaradan qutylýdyń úsh joly bar. Birinshisi: «Adal kóńilimmen, aq dastarqanymmen qarsy alǵanymda, kápir, kápirligińdi istediń!» — dep bizdi jıyp pátýamyzdy alyp, álgi Sartaılaqty darǵa astyrasyń da, qalǵandaryn bir kún kidirtpeı eline qaıtarasyń. Ekinshisi, atasy kápir orys elshiliginiń mundaı qylmysyna eshqandaı aralasym joq dep el aldynda irgeńdi aýlaq sap, olardy yzaly jurttyń qolyna beresiń. Úshinshisi, álgi Sartaılaqtyń eshqandaı kúnási joq dep ata arýaǵy jatqan qyzyl úıiktiń basyna baryp ant beresiń.

Ábilqaıyr mynany estigende shójip otyryp qaldy. Qonysbaı da oǵan es jıǵyzǵysy kelmeı ústemeletip túıdek-túıdek sóıledi.

Han tamaǵyn kenedi.

— Orazamdy ashpaı turyp, aıtar adal syrym, Zerdebaıǵa da, qyzyna da qysastyq oılaǵan jerim bolǵan emes. Jurt gý ete qaldy.

— Álbette. Ondaı oı bizde de joq.

— Kózsiz kóbelek beısharany otqa ıterip júrgen orystar dep taǵy aıta almaımyn. Olar da tiri pende. Anyq-qanyǵyna kózim jetpeı turyp, beker obaldaryn kótergim kelmeıdi.

— Árıne. Anyǵyna jetý kerek.

— Dál qazir arýaq basyna baryp, ant-sý ishýge de ázir emespin.

— Oılan. Sarapqa sal. Asyqpa. Bolar is bolyp qaldy. Patshanyń elshiligin mynandaı jaǵdaıda jurt báribir attap shyǵartpaıdy. Óz betińshe tergep-tekser.

Sosyn kelgen sheshimińdi habar salyp bizge aıt. Biraq bir eskertetin jaǵdaı, ant berýge bel býsań, antqa basyńdaǵy baǵyńdy, aldyńdaǵy malyńdy, keýdeńdegi janyńdy tigesiń. Aǵaıyndy renjitken jábirdiń emes, arýaqty apshytqan kesirdiń tusyndaǵy anttyń sharty sol. Ol degen sóz baǵym dep basyńdaǵy tájińdi antqa ustaısyń, malym dep astyńdaǵy tulparyńdy antqa ustaısyń, janym dep tek ózińniń ǵana janyńa batatyn emes, kúlli eldiń qabyrǵasy qaıysatyn eń qadirli, eń aıaýly kisiniń balıǵatqa tolmaǵan perishte perzentin antqa ustaısyń. Óz tuqymyń, Eset pen Bókenbaıdyń tuqymy ol sanatqa kirmeıdi. Antqa balasyn ustaıtyn adamyń olar da bolmasyn, olardan kem de bolmasyn. Al, biz júrdik. Oılan, myqtap oılan!

Álginde buǵan eljireı qarasqan otyz bı ún-túnsiz shyǵyp, attaryna qonyp júrip ketti.

Sońǵy eki jyldyń ishinde bunyń tórine sabyrmen attap, esigin sabyrmen japqan tek álgiler eken. Nege bular mynandaı arýaqqa til tıgen kezde terilerine syımaı kúıip-pispeıdi? Kıeni úrkittiń dep týyrlyǵyn tilip, tórin nege sabamaıdy? Nege qıastanyp kirip, qyjyryna sóılemeıdi? Nege bári keńpeıil, keshirimdi bola qalǵan? Nege, nege, nege oıbaı... Nege...

Ábilqaıyr astyndaǵy ala-qula kilemdi ózi tómpeshtedi. Ne negesi bolýshy edi! Belgili ǵoı bári de! Búgin tańda bul óńirde budan qor, budan músápir kim bar deısiń? Onsyz da músápir kisige kim qıastanyp, kim qyrsyǵady? Ózi jer bolyp otyrǵan kisini kim tóbesinen tómpeshteıtin edi? Qazaqtan shapaǵat kórgiń kelse, músápir bol! Sál dáýlet, sál qasıet, sál abyroı, sál baǵyńdy kóre almaı qyrjyńdap qalǵysh jurt, músápirlerge degende qandaı keshirimpaz, qandaı keńpeıil, qandaı shapaǵatshyl! Álgilerdiń búıtip jibekteı esilip turǵany da erteńnen bastap buny kisiniń qory, músápir sanaǵandary ǵoı. Álgindeı sumdyq, qylmysty budan kórip otyryp, buny qaıtip kisápir sanamaı, músápir sanaıdy eken? Óıtkeni, búginnen bastap ol eshqaısysynyń jaǵasyna jarmasa almaıdy, jolynda tura almaıdy. Sonda músápir bolmaǵan nesi qaldy. Arýaqtyń kóńilin bútindep, rýly eldiń upaıyn túgendeıin dep júrgen olar joq. Olarǵa keregi bunyń osylaı tirileı jer bolǵany. Aldyna qoıǵan úsh shartynyń ózi sony kózdemeı me? Qaıda barsań da, Qorqyttyń kóri degen osy ǵoı! Sartaılaqty darǵa astyryp, qalǵan elshilikti eline qaıtarsań, aq patshamen báribir at quıryǵyn úziskeniń. Sosyn onyń sharapatyna Jádik tuqymynyń bir jylmańtósi op-ońaı ıe bolyp shyǵa keledi. Erteń el aldynda orys elshiligimen irge ajyratyp, olardy mynandaı qysyltaıań kezde taǵdyrdyń tálkegine tastasań, taǵy da sol aq patshanyń aldynda qara bet bop shyǵa kelgeniń. Bul aıyrylǵan abyroıdy Jádik tuqymy tiride maqurym jiberer me! Buny antynan aınytyp, baǵyn taıdyrady da, bóten elde qorǵansyz qalǵan elshilikti syn-saǵatta óz qanatynyń astyna alǵansyp, taǵy bireýdiń juldyzy janady. Al ant berse she? Aldymen, aıdalada osynsha ýaqyt boıdaq júrgen jat-jurttyq erkekterden ne shyǵyp, ne shyqpaıdy dep kepil bola almaqshy? Abyroıyn aırandaı tókken sumyraıdyń kim ekenin mylqaý beıshara báribir aıtyp bere almaıdy. Sonda eshteńege kózi anyq jetpeı turyp, ant aldyna qaıtip barmaqshy? Al, ata-babanyń arýaǵy basyndaǵy baǵyn atsyn! Onda baıaǵydan bergi óz etin ózi julyp jegen áýre-sarsańnyń ne keregi bar edi!? Al, aldyndaǵy dáýletin atsyn... El aldynda báribir qarabet bolmaı ma?! Al, keýdesindegi shybyn janyn atsyn... Sonda bireýdiń jazyqsyz perishte perzentiniń shyryldatyp kózipara obalyna qalaı qalmaqshy!

Bul qazir tor jaıyp ustap alǵan arlan qasqyr sıaqty. Aldyna úsh qaqpandy qatar quryp qoıyp: «Osynyń bireýin tańda! Ólseń — ólgeniń, ólmeseń — shoınańdatyp, qur súldeńdi tiri jiberemiz. Biraq azý tisińdi óz qolymyzdan qaǵyp alamyz!» — dep turǵandaı. Sonda arlanǵa azý tissiz tirshiliktiń qajeti qansha! Arlan arlan ǵoı! Óziniń yndyny bolmasa, arttaǵy urpaǵyn oılamaıdy. Mundaı tyǵyryqqa tirelgende qanyń qaınap, qara soıylǵa qarsy atylyp, óz erkimen ajal qusha alady. Al, bul she... Bul mynandaı masqaramen qara jerdiń qoıynyna qalaı kire alady?! Artyndaǵy yzǵyndaı urpaǵyn qalaı qarǵysqa tastap kete alady? Onyń ústine, bul osynyń bárin tek ózi úshin ǵana istep pe edi? Myna maýbas qandastary budan aıaǵan baq pen abyroıdy qyzyl ıtke jem qylǵanda, qaralaı esi shyqqan úreı júrek beıshara jurtty taǵy qandaı kesapattarǵa bastamaqshy? Jel etek urǵashynyń abyroıynyń ashylǵanyna osynsha tulynyp tutyp jatqan eser eldiń erteń bir-birimen ne dep ustasyp ketetinin kim bilipti?! Joq, basqa túsken taýqymetti aqyryna deıin kórip alady. Sonda qarsy aldynda qurýly jatqan úsh qaqpannyń qaısysyna peıil bolǵany jón. Aldyńǵy ekeýine jolamaıdy. Óıtip, tirileı ólip júre almaıdy. Endeshe, úshinshisi... Taqtan, dáýletten, jannan baz keshtiretin úsh serippeli bolat qaqpan. Ony basýǵa áýeli táýekeli tura ma? Táýekeli tursa, tirsegi shydaı ma? Úsh serippe birdeı qappaı-aq, bir-ekeýi qarsh etip qarmap alǵanda, qaqsal súıek omyrylyp ketip júrmes pe eken? Ne de bolsa, nar táýekel... Ol úshin biraq patshanyń elshisimen sóılesip, Sartaılaqtan syr tartyp kórý kerek emes pe? Sol bir ash ishekteı nemege tútin-tútin qurym kúrkeden shyqpaı ne kórindi eken deseıshi? Elshi de bir maýbas neme... Sońyna ertip kelgen qý sıraqtaryn aýyl-úıden tyıyp ustamas pa! Qaıdan tyıyp ustasyn! Qaıta oǵan keregi de, olardyń sol júrip-turǵany, estip-bilgeni emes pe... Endeshe, mine, estip-bilip qarq boldy! Al, jaraıdy, ol neme adal-aq bolsyn! Qyzy bar úıge kim súıkenbeıdi, aýyl-úıdiń ury tazylary-aq qarap júrmeı qara jaqsyn! Sonda Qyzyl úıiktiń basyndaǵy ant oshaqqa basyndaǵy tájin tastasyn, astyndaǵy atyn ustasyn, al álgindeı búkil rýly jurttyń tilegi bir óziniń ústindegi ala bóten aıaýly perzentti qaıdan tabady? Bókenbaı ol sanatqa kirmedi. Eset ol sanatqa kirmedi. Munyń óz tuqymy ol sanatqa kirmedi. Sonda kim? Álgilerden kem bolmasyn deıdi? Ondaı kim bar edi?

Ábilqaıyr múdirip qaldy. Esine eshteńe túspedi. Bunyń tóńiregine tek óz tuqymy ǵana emes, qaıyn jurty, naǵashy jurty, búkil záýzaty túgel jatady. Sonda bunyń ózi de, eli de janyndaı jaqsy kóretin taǵy kimi bar?

E... e... Sol, sol ǵoı! Ol qyrsyqtardyń tuspaldap otyrǵany sonyń dál ózi. Buǵan da, el-jurtqa da aıaýly. Aıaýly bolǵanda qandaı? Bul tóńirekte, tipti, bul biletin jerde odan aıaýly, odan qadirli kim bolýshy edi? Qoı, qoı, bulardan sumdyq artylǵan ba?

Birazdan beri mynaý óz tóńiregindegi ıtyrqyljyńmen ábden basy qatyp, ótken-ketkendi kóp esine ala bermeıtin bolǵan Ábilqaıyrdyń jadyna taǵy da sol umyt bola jazdaǵan alys oqıǵalar oraldy.

Apyraı, á! Bul taǵdyrǵa sóz joq eken ǵoı. Baıaǵydan beri eki ortada talaı júırikti boldyrtyp, talaı suńǵylany jańyltyp, talaı patsha men talaı hannyń qulaǵyn talaı mámlegerdiń tańdaıyn jaýyr qylǵan myna másele kúnderdiń kúninde besikten beli endi shyqqan tap sonyń taǵdyryna kep kıligedi ǵoı dep kim oılaǵan?! Dúnıe jaratylyp, sý aqqaly ıti qyryn júgirip, mańdaıy bir ashylmaı qoıǵan kem talaı halyqtyń ejelden tartyp kele jatqan taýqymeti, búgin de belshesinen keship otyrǵan batpan-batpan beıneti men azaby, erteńge degen esek dámesi bári-bári jıylyp kep tap sonyń qylqandaı moınyna qylyshtyń júzindeı qylpyldaı tónip turyp alady degen úsh uıyqtasa túsine kirip pe edi?! Pálen ýaqyttan beri eki jaqtyń da jer túbindegi kórmeı bilip otyratyn kósemderi qansha ólshep-piship, aýyzymen oraq orǵan sheshenderi qansha jaqtaryn saýyp, pátýasyn taba almaǵan qyrsyń túıin tap sol áke-sheshesiniń jyly baýyrynda qannen-qapersiz majyra bop uıqy soǵyp jatqan beıkúná sábıdiń keńirdegine kep, keptetile turyp alady degen oı kimniń basyna kelipti?!

Sony oılaǵanda tula boıy dir ete qaldy. Onsyz da ol tuqymnyń aldynda bul az qaryzdar emes edi. Qyrshańqy jurttyń ortasynda qıqalań ǵumyr keshken bul onyń tuqymynyń biligine az júginip, bilegine az súıenbep edi. Solarynyń qarymtasyn bir qaıtarsam, osy balalarynyń tusynda qaıtarǵan shyǵarmyn deýshi edi. Endi, mine, sol tam-tum jaqsylyǵy qarly qarataý qıanatqa aınalmaqshy. Dúnıede bir kisi buǵan qaryzdar bop ótse, sol bir baıaǵyda o dúnıelik bop kete jazdaǵan shıki ókpe sharana qaryzdar bop ótetin shyǵar dep oılaıtyn. Qudaı buǵan ony da kóp kóripti. Mynaý ekitalaı sharýanyń arty nasyrǵa shaýyp júrmeı, jaqsylyǵymen bitse, oǵan tek bul ǵana emes, ısi qazaq túgel qaryzdar qalmaqshy.

Orazalaryn ashpaı jatyp, opyr-topyr kirip shyqqan otyzdyń meńzegeni basqa eshkim de emes, tap sol. Baıaǵy bir oqıǵa olardyń da esinde. Ábilqaıyrdyń bir kisige jany qatty qınalatyn bolsa, tap soǵan qatty qınalatynyn olar da jaqsy biledi. Sondyqtan da muny jandy jerinen qaýyp otyr. Aq-qarasy anyq emes myna daýdyń tusynda antqa ony ustap, bireýdiń kóziniń qarashyǵyndaı jalǵyz ulynyń basyn qaterge tikse, Ábilqaıyr erteń eldiń kózine ne betimen kórine almaq? Sony bilip ádeıi qınap otyr. Buny erteńgi kól-kósir baq pen dárejeden ǵana emes, keshegi az-muz abyroıynan da aıyrmaqshy. Halyqtyń kókireginen bir kezdegi batyr Ábilqaıyrdyń, aqyldy Ábilqaıyrdyń, ádil Ábilqaıyrdyń atyn qaǵyndy tıgen qara túınemedeı birjolata sylyp tastamaqshy. Buǵan kóńilin kúpti qylatyn erteńdi ǵana emes, kóńiline medeý tutyp, aýyq-aýyq shúkirshilik qyp qoıatyn keshegini de qıǵylary kelmeıdi. Joq, ol oqıǵa munyń qos shyraǵy ábden óship, qara kórge túskenshe, kókireginde saırap jata bermekshi.

Baıaǵy sol alaı-dúleıdiń tusynda Ábilqaıyr bastaǵan aýyr qol jyra-jyqpyly aı qushaq qaýyp qushaqtasa jyǵylǵan qazaq pen jońǵardyń óligine toly Qarataýdy shyrq aınalyp shyqty. Áýeli Kósegeniń kók jonynan kóterile bere bulardan bólinip, aldy-artyna qaramaı saldyrta jónelgen Taılannyń kóz ushynda bulańytyp bara jatqan qarasyna ilesip biraz shapqylasty. Biraq, kókiregin qasiret qursaǵan qaısar batyrdyń báribir kóńiline alǵan nársesin oryndap shyqpaı, qaıta oralmasyn bilgen Ábilqaıyr attyń basyn qubylaǵa burdy.

Qaıda barsa da — oıran bolǵan oshaq, ortaǵa túsken shańyraq. Qaıda barsa da — ulyp qalǵan ıt pen úıilip qalǵan elik. Asý-asý, urymtal tosqaýyl tustardyń bárinde de jastyqtaryn mol qarmap, jer qaýyp jatqan qazaq qoldary. Teńkıe qulaǵan attardyń qara sanynan Uly júz ben Orta júzdiń talaı rýynyń tańbasy kózge urady. Talaı jerde Ábilqaıyrdyń artyndaǵy qalyń qol talaı joryqta úzeńgi soǵysyp, birge shaıqasqan kóz tanys súleılerin kórip, ishteı egilip keledi. Eń bolmasa, qara jerdiń astyna betterin jasyryp, bir ýys topyraq tastaýǵa murshalary bolmaı sýyt jóńkilip keledi.

Sonyń bárin kóre-kóre ábden qandaryna qaraıyp kele jatqan yzaly qol jaqpar-jaqpar shoqylardyń qorshaýynan qutylyp, kúngeıge de ilikti. Jurt attaryn tebinisti. Ánsheıinde dalıyp jatar keń jazyq búgin bir túrli munarǵa kómilip kireýke shalyp tur. Jer túbinen kózge iligetin Qoja Ahmet kúmbezi de ǵaıyp bop ketkendeı. Eńkildeı shapqan ereýil qol jan-jaqqa kóz tastap, jaý áskeriniń qaıda bekinip, qazaq qoldarynyń qaıda qorǵanys quryp jatqanyn bile almaı keledi. Kenet kóz ushynan bir úıdek-túıdek qaraıǵan kórindi. Ol bularǵa bettemeı kóldeneńdeı jyljyp bara jatqan tárizdi. Onsyz da aq ter, kók ter alaman odan saıyn ólermendene álgi bir qalyń shoǵyrǵa qaptaldaı shapty. Qalyń shoǵyrdyń uly nobaıy endi aıqyndalaıyn dedi. Bir túrli sary ala, qyzyl ala. Ortadaǵy qyzyldy-jasyl kerýen de, jan-jaǵyndaǵysy naızasyn kókke bilegen aýyr ásker bolyp shyqty.

Kózderine qan tolyp kele jatqan aýyr ásker aldarynan jaý tap bolyp, alaqaılaı qýanyp, qıqýlap dúrse qoıa berdi. Sart ta surt shaıqas bastaldy da ketti. Aq semser, kók naızanyń tilegenderi de osy edi. Aman qalýdyń jaǵdaıyn atymen umytyp, ekilene soǵysqan eki jaq birin-biri iz-túzsiz qurtpaı tynatyn túrleri kórinbeıdi. Qulatqan saıyn qunyǵa, óltirgen saıyn óshige túsken aýsar jelik qapelimde basylar emes. Qazaq jaǵy tipti kiminiń oqqa ushyp, kiminiń topqa túsip jatqanyna da qaraǵan joq. Soqyr yza olarǵa báribir eshteńeni kórsete qoımas edi.

Qalyń oınaı bara jatqan sánqoı kúıeýdiń saltanatty sherýindeı mańǵazdana basqan jońǵar qoly manaǵy ajar-kórkinen túgel aıyrylyp, besin aýa qozy jamyratqan qoıly aýyldaı bytysyp ketti. Oılamaǵan jerden qaptaldan tıgen qalyń jaýǵa, qapelimde, aıla taba almaı qalsa kerek, byqpyrt tıgendeı jaırap qalypty. Endi jan dármen júk artqan túıelerdi qaz-qatar shógerip tastap, bekinip jatyp aldy. Qara atandar men qara narlardy byq-byq baqyrtyp gúrs-gúrs myltyq ata bastady. Et qyzýymen antalaı shapqan qazaqtar teń-teń júkterdiń tasasynan sary masadaı jaýyp ketken sadaq oǵynan baýdaı túsip jatyr.

Ábilqaıyr jelkesin qasyp turyp qaldy. Mynaý oıran kólgir oısyl qaralarǵa ne aıla istegeni jón! Jandaryn aıamasa da, maldy aıaıtyn qazaqtarǵa túıelerdi kózdep, kózdegende de kózden kózdep, oq jaýdyrýǵa pármen qyldy. Kózderi aǵyp túsken talaı túıe mataýly ekenderine qaramaı ornynan atyp turmaq bolyp, baqyryp-shaqyryp týlap jatyr. Talaıy jan-jaǵyna aq jyn atyp arpalysyp ketti. Túıelerdi qalqalaı shaıqas salǵylary kelgen jońǵarlar buıdamen alysyp, bastarymen qaıǵy boldy. Olar jaqtan tópep turǵan qara nópir oq ta sıreıin dedi. Sony paıdalanǵan qazaqtar túıeli bekinisti tý syrttarynan aınalyp ótip, qylyshtasa, naızalasa jóneldi. Buny kórip bergi bettegi qazaqtar da lap qoıdy. Jandary muryndarynyń ushyna kelgen jıyrma shaqty jońǵar túıege teńdeýli kebejelerden syqıtyp oraǵan birdeńelerdi qoldaryna alyp ap, quıǵytyp qasha jóneldi. Qashqanda da keri qaraı qashty. Ábilqaıyr shaıqas basyna Bókenbaı, Eset, Batyrlardy tastap, ózi qasyna elý shaqty jigit ertip álgi jıyrmanyń sońynan saldy. Jońǵarlardyń taqymyndaǵy en qazaqtyń qarań malynan tańdap mingen sáıgúlikter bulardyń pálen kúnnen bergi borbaı sozdy attaryna jetkize qoıar emes. Bular endi qoramsaqqa qoldy mol salyp, attan kózdeı bastady. Talaı júırik murttaı ushty. Domalap túsken jońǵarlardyń birqatary atyp turyp, jaıaý júgirip barady. Qoldaryndaǵy túıinshekterin báribir tastar emes. Bular qýyp keledi, biraq qaıran qalyp keledi. Ne de bolsa, qoldaryndaǵy býynshaqtardy atqan joq. Attarynan aıyrylǵan bir-eki janyqas jońǵar álgi túıinshekterin anadaı jerdegi kúngeı jaqtaǵy áldebir qarly taýlardan bas alyp, aq aırandana sapyrylysa jónelgen kóktemgi kók dúleı darıaǵa laqtyrdy. Ábilqaıyrǵa qazir darıadan áldene gúrs ete qalatyndaı kórindi. Baıaǵyda jasyraq kezinde oırattarda tutqynda bolyp kelgen kárıalar aıtatyn edi. Olar jıyn-toılarynyń artynda bala qusap orap alǵan túıinshekterin otqa laqtyratyn kórinedi, sonda kúlli dúnıe tóbeńe taý qulaǵandaı gúrsildep qoıa beretin kórinedi. Biraq, myna túıinshekteri olaı bolmaı shyqty.

Bul sońyna túsken aq boz atty qashyp qutylýdan kúderin úzse kerek, at-matymen darıaǵa qaraı saldy. Bul da eminip qýyp keledi. Darıanyń jaǵasyna jete berip, álgi aq boz atty qalmaq artyna jalt burylyp, qylysh sermep qalyp edi, bunyń oń ıyǵy saldyrap qoıa bergeni. Iyǵyn jýyp bara jatqan qyzyl qanǵa qaraǵan joq, sol qolymen qaıqy selebesin sýyryp alyp, qarsy aldynda qaıqaıa shaýyp bara jatqan aq boz attyǵa qaraı atyp jiberdi. Aq boz atty jońǵar shalqalaǵan kúıi at-matymen jardan domalap jóńkilip jatqan aq tútekke kúmp berdi. Kózine qan tolyp kele jatqan bunyń astyndaǵy qara ker de tik jardan bir-aq sekirdi. Muzdaı sý keńirdeginen kelse de, úzeńgiden aıaǵyn sýyrǵan joq. Atynyń qaıda ketkenin bilmeıdi. Qula attyń jalyndaı kópirgen sary ala tolqynnyń ústinde alshysynan túsip alshaıyp otyr. Áldene taqymynan tartyp qurdym túbine batyryp barady. Kenet qalqyp sý betine qaıta shyqty. Bet-aýzyn jýyp ketken laı sýdy súrtýge murshasy bolmaı, jan-jaǵyna kóz saldy. Qarsy aldynan qara kerdiń qalqıǵan eki qulaǵyn kórip kóńili orynyna tústi. Aty aman eken. Maltyp keledi. Anadaı jerde aq boz at bos júzip barady. Saýyryndaǵy qaba saqaldy, shunaq qulaq jońǵardyń qaıda sypyrylyp qalǵany belgisiz. Kenet qaptaldasa júzgen eki attyń ortasynda qalqyp kele jatqan bir túıinshekke kózi tústi. Manaǵy aq boz atty jońǵardyń qolyndaǵy túıinshek. Qolyn soza qarmaı aldy da, qoltyǵyna qysyp, atynyń basyn kóldeneńdeı kılikken qyzyl múıiske qaraı burdy. Bunyń darıaǵa qoıyp ketkenin kórgen tórt-bes atty aldynan jolyqty. Qara ker janýar sazdaq jaǵaǵa shatqaıaqtaı tyrmysyp ázer shyqty. Jaǵada turǵan tórt-bes atty sekirip túsip, buny kóterip alysty. Oń qoly salbyrap qalǵan han qoltyǵyndaǵy býynshaqty qasyndaǵylarǵa ustata berdi. Sol-aq eken jas náresteniń shyryldaǵan daýysy shyqty. Opyr-topyr urt qımyldan shoshyp qalǵan bala esin jınady ma, álde burq-sarq darıaǵa malshynyp júrip, Ábilqaıyrdyń qulaǵy bitip qalyp endi ashylyp tur ma, myna dybysty manadan beri birinshi estip tur.

— Oıbaı, mynaý bala eken ǵoı!

— Alda, músápir-aı!

— Ólim aýzynan qaldy-aý!

Serikteri túıinshekti sheship, jóndep sý óte qoımaǵan balany qoıyndaryna tyqty. Han qurǵaq atqa aýysyp minip, shaıqas bolyp jatqan jaqqa qaraı saldy. Maıdan oryny jaırap jatqan ólik pen shashylyp qalǵan dúnıege tolyp ketipti. Tizdeýli túıeler tizdeýin aǵytqan soń aldy-artyna qaramaı bet-betine bezip barady. Kerýende kózinen tizip aıdap bara jatqan qazaq tutqyndary da bar eken, qandastarynyń aıaǵyn qushyp shurqyrasyp jatyr. Túrkistandy áldeqashan jaý alypty. Jońǵarlar osylaı olja artyp, kúnine on san kerýendi elderine jóneltip jatyr deıdi. Keshegi kerýenmen júzdegen tulymdyny shýlatyp aıdap ótipti. Qazaqtyń qyz-qatynynyń shyraılylaryn shyryldatyp kúńdikke alyp ketipti. Búgingi kerýendegiler Túrkistan, Saýran, Qarnaq, Iqandaǵy on qolynan óner tamǵan sheberler eken. Qarataýdyń eki betin jaılaǵan qazaq aýyldarynyń talaı dáýletin bastyra artqan bul sherýdiń qaq ortasyna da eki-ekiden kebeje teńdegen on túıe kele jatqan-dy. Ol oırattar shapqan irgeli aýyldardan alynǵan bir-bir tuıaq edi. Qazaqtardyń eń ataqty bıleri men batyrlarynyń qolǵa túsken bir-bir nárestesi erteń jońǵardyń qolyndaǵy myqty qarýǵa aınalary sózsiz. Sol bir kúshpen alynǵan amanattardy paıdalanyp, erteń qontaıshy qazaqtardyń aýyzy dýalylaryn óz jaǵyna shyǵarmaq bop saýdalasyp baǵary anyq. Sondyqtan da olar jańa qalǵan kerýenge qaramaı, álgi jıyrma túıinshekti keri qaraı alyp qashty. Endi, mine, sol sábılerdiń kóbi álgi bir alys-julystyń ústinde sháıit ketti. Al, álginde han qoltyǵynda kelgen kishkene túıinshek jer-kókke syımaı bulqynyp jatyr. Judyryǵyn túıip ap, qyp-qyzyl bop jylaǵan qara shunaq balaǵa hannyń kózi túsip ketip edi, júregi dir ete qaldy. Apyraý, mynaý Taılannyń balasy ǵoı. Tuıaq qoı...

Ábilqaıyr kishkene túıinshekke qaıta umtyldy. O, toba! Ánsheıinde myqty kisiniń boıyn sol arada bir býsańdyq jeńip, quıtaqandaı jyp-jyly túıinshekti omyraýyna qysa túsipti. Tuıaq! Kindigin ózi kesip, atyn ózderi qoıǵan. Sol kúngi Mátiniń qýanyshy da kóz aldynda. Kúni keshe Kósegeniń kók jonyna shyǵar jerde betin ózderi jasyryp ketken jaryqtyq eki tuıaǵynyń da jer basyp tiri júrgenin bilse, o dúnıede de muńsyz jatatyn shyǵar. Qaıran Mátekeń bul týǵanda júregi qalaı jarylyp edi. Ánsheıinde lekildep kóp sóıleýdi bilmeıtin synshyl qarıa osy týǵasyn qabaǵy ashylyp, kim-kimmen de jarqyldaı amandasyp, jalpyldaı qalatyndy shyǵaryp edi. Elden shettep ketken jalǵyz úıli buıyǵy minezin tastap, toı-dýmandarǵa baratyn bolǵan. Jomarttyń aýylyndaǵy bir jıynda artyq dáýletke kókiregi azyp, astamsyp sóılegen bir áýlekiniń Mátige tórdi qımaı:

— Apyraı, jer tyrmalap, indigesh baqqan myna jaman jataqtyń toı ne teńi eken, kimmin dep, qaı qalyń aǵaıynyn, qaı mol shashýyn buldap keledi eken! — degenin estigende kári bı aıtypty degen bir sóz ısi alashqa túgel tarap ketip edi.

— Jarlyǵymdy surasań, jalǵyz qara býramen elden bólinip kóshkenim ras, myrzalyǵymdy surasań, sol jalǵyz býramdy suraǵan músápirge túsip berip, kúrkem jurtta qalǵany ras, erligimdi surasań, Táýke handy jaý qamaǵanda týyn ustap, qapıada týym jyǵylyp, jaý qolyna túskenim ras, bıligimdi surasań, sol jaýdy qyzyl tilimmen balqytyp, ólimnen qutylǵanym ras, barlyǵymdy surasań, tistelep baqqan jalǵyzdyń sońyna qara erip, jylqysy jaısa belge, japsa kólge syımas Sadyr Jomartpen quda bolǵanym ras, bar malym bir býra bolǵanda jarlyq budan ótip ne bolsyn, sol býrany músápirge túsip berip jurtta qalǵanymda, myrzalyq budan ótip ne bolsyn, tý ustap jaýǵa shaptym, batyrlyq budan ótip ne bolsyn, qyzyl tildiń júıriktiginen ajaldan qutyldym, bılik budan ótip ne bolsyn, jalǵyz balama Qarataýdyń terisin bir ózi malǵa toltyrǵan Jomarttyń jalǵyz qyzyn ap berdim, baılyq budan ótip ne bolsyn, qarshadaı ulym qarqaradaı otaý tigip, torsyq sheke nemere súıdim, barlyq budan ótip ne bolsyn, ózim batyr, ózim baı, ózim bı de, ózim bar, men bul toıǵa ne betimmen kelmeımin, qotanyń tolyp, qoıyrtpaǵyń molaıǵanda butqa tolyp otyrǵan jaman qoıshy men turǵanda saǵan tór qaıda! — depti Mátekeń.

Aıdalada basyr bop jalǵyz úı qalǵan kári bıdiń aýyzyn astam ashyryp, eńsesin tiktetken osy bir qyzylshara sharana-tuǵyn. O da, mine, endi bolmaǵanda, sheshesi qusap jaýǵa qoldy bop kete jazdapty. Búgin Qudaıdyń osynaý uly shoǵyrǵa tap qylǵanyna myń shúkir! Isi qazaqtyń abyroıyn arqalasyp kele jatqan aıtýly tuqymnyń myna tuıaǵynyń aman qalǵanyna myń shúkir!

Sodan Ábilqaıyrǵa ergen qalyń qol áldeqashan jaý alyp qoıǵan Túrkistanǵa betteı almaı, Saýrandy bir aınalǵanda úı aınalyp shyrǵalańǵa túsken Kishi júz aýyldarynyń bas-aıaǵyn jınap Hıýa aýǵan... Ata-anadan tiri aıyrylǵan kishkene Tuıaq han kóshinde kete barǵan. Aı ótti. Taılan men Páıtshaıymnan habar shyqpady. Jyl ótti. Taılan men Pátshaıymnan habar shyqpady. Eki jyl ótti — kishkene Tuıaqtyń áke-sheshesiniń tiriliginen esh belgi ushyraspady. Súıtip júrgende bir kúni Bókenbaıdyń kóshine qaptaldan bir beıtanys áıel men bir beıtanys erkek kep qosyldy. Mynandaı almaǵaıyp zamanda talaıdy bastan keshken qazaq kóshi aıdalada jalǵyz atqa kezek minip kele jatqan áıel men erkekke esh tańdanǵan joq. Qashan qastaryna kep jón surasqanda baryp, ulan-asyr uly dýrmek gý ete qaldy.

— Aý, mynaý Taılan ǵoı.

— Qasyndaǵy Pátshaıym ba...

— Joq, ol emes...

— Alda jazǵan-aı, tiri eken ǵoı...

Kúngeıden teriske qaraı sherý tartqan uzynshubaq kósh kilt kidirip, taıly-taıaǵymen Taılan batyrǵa jylap kóristi. Eki jyldan beri el qarasyn kórmeı jat bop ketken Taılan bir túrli keńireıip, ılikpeı tur. Qos samaıy qýdaı bop aǵaryp, qobaǵan murynynyń ústinen shanshylyp, bir syzyq ájim túsipti. Júris-turysy delsal. Kózqarasy sýyq. Qaýmalaǵan qaryndas: «Alda, asylym-aı, azamatym-aı!» — dep ıirilgen halyq kúni keshe aldaryna ustap, tóbelerine kótergen azamattarynyń búıtip tasbaýyrlanyp, tapjylmaı turǵandaryna esh tańyrqaǵan joq.

— Qaıtsin, kórmegen qasireti bar ma?

— Taqsiret degen osy ǵoı, kúlli dúnıeden kóńilińdi qaldyrady ǵoı!

— Aıtpaqshy, odan súıinshi suramaısyńdar ma?

— Iá, Tuıaq tiri!

Sonda ǵana Taılannyń tas kesekteı kók sur júzi qybyrlaǵandaı boldy. Eki jyldan beri tili baılanyp qalǵandaı eshkimge tis jaryp kórmegen úndemes batyr qınala ezý jıyrdy.

— Tuıaq tiri me? Qaıda ózi?

— Tiri. Balań qazir Ábilqaıyr hannyń qolynda.

Taılan mynany estigende kózin jumyp, teńselip turyp qaldy. Ne ister, ne derin bilmeı japa-tarmaǵaı jalpyldasyp jatqan aǵaıynǵa jaltaq-jaltaq qaraı berdi. Qasyndaǵy beıtanys áıel de álgi habardy estigende kózi dymdanyp, batyrdyń júzine jaýtańdady. Taılan sol arada at aýdaryp minip, hannyń aýylyna tartty. Han ordaǵa eńkeıip kirgen eńgezerdeı batyr qushaǵyn jaıa umtylǵan qurdasynyń ıyǵyna basyn tyǵyp turyp qaldy. Kún ısi, ter ısi ańqyǵan qylshyq-qylshyq beti Ábilqaıyrdyń jaǵyn ottaı kúıdirip barady. Bopaı báıbishe kóterip ákelgen, kekili jalpyldaǵan eki jastan jańa asyp bara jatqan qara balany «kele ǵoı» dep shaqyrmady. Ebil-sebil ústi-basymnan qorqa ma dep, aýyq-aýyq kóz qıyǵyn tastap qoıady. Han men hanymnyń ortasynda otyrǵan qara bala: «Myna bir beıtanys erkek qaıdan keldi», — degendeı kóz almaı qarap qapty.

Sodan Taılan han ordada bir aıdaı jatty. Kekili jalpyldaǵan qara balanyń da oǵan boıy úıreneıin dedi. Shaqyrsa baryp, tizesine otyryp alady. Batyr balasyn túnde qoınyna alyp jatatyndy shyǵardy. Endi eki jetim bir-birinen bir eli ajyramaıtyndaı kúıge jetti. Han dosynan sosyn baryp jaǵdaı surady. Sóıtse, Taılan baıaǵy Kósegeniń kók jonynan bulardan bólinip ketkesin, jońǵar ulystaryn betke alyp, bet aldy qula dúzge laǵa beripti. Kúndiz qaltarysta jatyp, túnde qarańǵyny jamylyp jorta beripti. Ne istep, ne qoımaq ekenin ózi de bilmeıdi. Tórt jaǵyn túgel qorshap turǵan asqar taýlarynyń bári qulap, aıaq astynda mynaý ańyljyǵan aıdalada jańǵyz qalǵan neme áıteýir kókiregin birdeńeniń jaryp bara jatqanyn biledi. Sol qyjyldyń bir tóten qımylsyz basylmasyn biledi. Anada ózi topyraq salyp ketken sháıit ákeniń, qazir myna jerdiń ústinde bar-joqtary belgisiz pushaıman jary men tiri jetim ulynyń kegin qaıtip qaıyraryn bilmeıdi. Jońǵar ulystaryna kerýen shubyryp jatatyn uly joldyń boıyndaǵy bir jaqpar quz qapyny toryp eki jyl jatady. Árli-berli ótken talaı jońǵar kerýenin dúrliktirdi — óshi qaıtpady. Talaı-talaı jońǵar qolyna qapıada tıisip qanǵa bóktirip ketti — óshi qaıtpady. Ne de bolsa, mynaý jaryq jalǵanda tynysh júrgisi kelmedi. Eki jyl taý taǵy bop ketken tentirendi qara izdemedi. Jońǵardyń ne marqasqa batyrlarynyń qapysyn taýyp qanyn ishti, biraq ishi-baýyryn órtteı jalap bara jatqan yza báribir qaıtpady. Aqar-shaqar quz jartastardyń arasynan álem-jálem bop bul shyǵa kelgende jurt jyn kórgendeı qashatyn boldy. Tasty tósek qyp, taǵyny tamaq qyp sol betimen júre berer túri bar eken, bir kúni elsiz bulaqtyń basyna kep atyn sýaryp, ózi shólin qandyryp quz arasyna qaıta sińip bara jatqanda bir keý-keýlesken bes-alty attyny kózi shalypty. Atynan túsip, bir jaqpar tastyń tasasyna tyǵylyp, álgi beısaýat jolaýshylardyń ótip ketkenin tosypty. Ol bul kezde kez kelgen júrginshini úrkitpeı, olardyń da attarynyń alshań basyna qarap, menmensingen súleılerine ǵana tıisetin bolǵan-dy. Álginde ǵana butqa tolyp kele jatqan sabazdardy bóri tıgendeı bórliktirip, tym-tyraqaı etkeninen bir túrli keýdesiniń basyna keptelip turǵan zil sál de bolsa, jeńileıgendeı kóretin. Mynaý alty atty oǵan tap ondaı aıdyndy dushpan kórinbedi. Qazir elsiz tumaǵa at sýytyp jónderine ketsin dep, tym-tyrs tosyp jatty. Alty atty qannen-qapersiz qaýqyldasa jaqyndap, ońasha bulaqtyń basyna kelgesin attarynan tústi. Qol-aıaǵyn shandyp matap tastaǵan bireýdi sylq etkizip erden túsirdi. Sýat basynda otyryp, qorjyndarynan azyq alyp tamaqtandy. Elsiz taýdyń tunyq aýasyna áldeqashan umyt bola bastaǵan qara qazanda pisken úı taǵamynyń ısi ańqyp qoıa berdi. Taılan jutynyp qoıyp tura berdi. Alty atty qaýqyldasyp, birdeńe týraly talasady. Tamaqtanyp bolǵan soń saıdyń arǵy betindegi jaqpar tastardyń tasasyna bir-birlep baryp, ish bosatysyp qaıtty. Ol altaýmen eshqandaı sharýasy joqtaı qol-aıaǵy baılaýly bireý tasqa súıenip sulq otyr. Buǵan teris qarap otyr. Bet-beınesin kóre almady. Álgilerdiń bireýi onyń qasyna baryp tamaq usyndy. Saıdyń arǵy betine baryp sharýasyn tyndyrǵan bireý júre yshqyrlanyp qaıtyp kele jatyp, bergi bettegilerge birdeńe dep aıqaılady. Oǵan bergi bettegiler qarq-qarq kúlip máz boldy. Áýeli solaı máz-máıram bastalǵan áńgime birte-birte óńmeńdegen daýǵa aınalyp barady. Tipti biriniń biri qolynan qaǵyp, jaǵasynan julqylap qoıady. Bul ne týraly talas bolyp jatqanyna, qapelimde túsine almady. Bar túsingeni — anaý ári qarap, tasqa súıenip otyrǵan qol-aıaǵy shandýly músápirden basqanyń bári ójeńdesip ketken. Álgiler ári qarap otyrǵan adamǵa birinen soń biri tap-tap beredi: onyń qolyn ekinshisi qaǵyp tastap, ózi eńmeńdeıdi. Áne, áne... Bir qaba saqal, qasqa bas qanjaryn sýyryp ap, ári qarap otyrǵan adamnyń qol-aıaǵyn matap tastaǵan qyl arqandy kesip jiberip, qolynan súırelep kógalǵa alyp shyqty. Oǵan qalǵandary dúrse qoıa berdi. Osylaı ózdi-ózderi alysyp-julysyp ketken kezde shetkerirek turǵan bireýi álgi qol-aıaǵy arqannan bosaǵan múskinniń ústindegi lypasyn julqyp qalyp edi, dar aıyryldy.

Mássaǵan... Áıel eken. Jalma-jan qos kókiregin kólkeshteı aldy. Shashy ýda-dýda bop, qos burymy qopyrap aldyna túsip ketipti. Manaǵy qasqa bas mańyna eshkimdi jolatpaı, oń kelgenin oń uryp, sol kelgenin sol uryp alaman-asyrdy salyp jatyr. Shalbarynyń bir balaǵy sheshilip, bir balaǵy tilersegine jabysyp jalpyldap tur. Álginde ǵana tutqyn qyzdyń omyraýyn jalańashtap tastaǵan uzyntura opyr-topyrǵa qosylmaı oqshaý baryp, keýdeden tómengi jaǵyndaǵy kıimderin eneden týǵandaı tyrjalańash sypyryp tastady. Sany jarqyldap qyzǵa qaraı umtyla berip edi, qasqa baspen jaǵalasyp jatqandar aıaǵyna oratyla ketti.

Bul odan ári shydap otyra almady. Atyn álgi jerge qaldyryp, quz baýraıdy qıalaı qulaǵan uzyn jaqpar tastyń tasasymen mysyq tabandap, opyr-topyrǵa qaraı jaqyndaı berdi. Jaqyndap baryp aldyndaǵy sandyq tastyń ústine yrǵyp shyǵyp, anadaı jerde asyr salyp jatqandardyń ortasyna top ete qaldy. Aıqaı salyp aq semserin sýyryp aldy. Kózine qan tolyp ońdy-soldy sermelenip baqty. Jan-jaǵynan jabyla ketkenderdi bireýin shyntaǵymen túıip qulatyp, bireýin teýip qulatyp, bireýin túırep qulatyp oıran botqalaryn shyǵardy. Kózdi ashyp-jumǵansha ońasha bulaqtyń basynda múrdem qatqan eki-úsh ólik pen yńyranǵan eki-úsh aýyr jaraqatty sulap jatty. Taılan qylyshyn qynabyna salyp, jan-jaǵyna qarasa, álgi tutqyn qyz zym-qaıym joq. Qulaǵyna shaqyr-shuqyr tas dybysy keldi. Sóıtse, kókirek jaǵynda esh lypa joq ýda-dýda qyz anadaı jerdegi qus tumsyq jartasqa qaraı salyp barady. Jetse — mynaý masqaraǵa arlanǵan qyz quzdan qulap ólmek!

— Toqta!

Joq, toqtar emes. Bul qýǵanmen kesh bolyp qaldy. Endi sálden keıin qus tumsyq tastyń tóbesine qarǵyp shyǵady da...

Taılan ne istep, ne qoıǵanyn ózi de bilmedi. Qoramsaǵyna qol saldy da, balaǵy dalańdap júgirip bara jatqan qyzdyń tirseginen kózdep, tartyp jiberdi. Qyz baj etip, jetken jerine otyra qaldy. Taılan júgirip baryp ustaı aldy. Qyz qalsh-qalsh etip, qolyn tyrnalady:

— Aǵeke, meni osy araǵa óltirip ket. Maǵan endi tirliktiń qajeti joq. Boldy bári, qurydy. Aǵeke, óltirip ket!

Qazaq qyzy! Sorly muńlyq! Álginde ǵana arystandaı arpalys salǵan batyr delsal shógip otyra ketti. Solqyldaı jylaǵan sorly qyz kórip kele jatqan azabynan, álgi masqaradan, mynaý uıattan ábden boldyrtyp, daýysy da shyqpaı, ıegi kemseńdep talyp jyǵyldy.

Taılan ústindegi túıe jún shekpenin qyzdyń jalańash ıinine jaýyp jerden kóterip aldy. Bulaq basyna kep qyzdyń qara sanyna qadalǵan sadaq oǵyn julyp ap, jarasyn jýyp, ústine ısi kúnirsigen narpozdyń japyraǵyn jaýyp tańyp saldy. Sosyn qańtarýly turǵan eki attyń eki qorjynyn ıyǵyna salyp, jaraly qyzdy qushaqtaı kóterip atyna jetti.

Sosyn Taılan burynǵysha taý taǵy bop júre almady. Oıda joqta tap bolǵan álgi qyzdy tastap kete almady. Yzaqor neme bunyń kózi taıdy-aq, ózin-ózi óltirgisi kep arpalysyp baǵady. Bunyń eki qolyna jarmasyp, jarasyn tańdyrmaı otyryp alady. Taılan kúshke salyp, zarlaǵan qyzdyń uıalǵanyna qaramaı, tánin jalańashtap, qara sanyndaǵy jarasyna shóp bastyrdy. Aı jarymdaı eshqaıda attap shyqpaı, tas úńgirde otyrdy da qoıdy. Aı jarymdaı aıdalada kezdesken eki muńlyq bir-birine lám-mım til qatpady. Tek jarasyn tańarda ǵana qyz: «Qurysyn, keregi joq, jolamańyz!» — dep baqyrady. Taılan: «Táıit!» — dep zekip tastaıdy. Sodan basqa aýyzdarynan bir aýyz sóz shyqqan emes. Qaıdan júrip, qaıdan turǵan adamdar ekenin aıtyp jónderin de surasqan emes. Aı jarymnan keıin qyzdyń jaraqaty jazyldy. Taılan úırenshikti ańǵardy tastap, basqa bir ury mekenge kóship aldy. Endi qyz ózimen-ózi arpalysqandy qoıdy. Bul ketkende qý tizesin qushaqtap otyryp qalady. Bul qaıtqanda — qý tizesin qushaqtap qarsy alady. Bir-birine lám-mım ún qatpaıtyn eki mylqaý ún-túnsiz tamaq ishedi. Ekeýi eki jaqqa telmirip, teris qarap jatyp alady. Jaz ótip, kúz sylaıy biline Taılannan maza ketti. Burynǵydaı qasqa joldyń boıyna qalaǵan ýaqytynda shyǵa kep, alaman-asyrdy sala almaıtyn boldy. Elsiz qýysta ózin saryla kútip otyrǵan sol bir beıbaq esine túsip ketedi. Bıylǵy qysta myna quzqıada qala almaıtyn túri bar. Kún jyly, jer qarada el qarasyna jetip almaı bolmaıtynyn sezdi. Kúni keshe jalǵyz júrgende oǵan tiri jan kerek emes edi. El de, baıaǵy dáýren de esine túspeıtin. Ákesin, áıelin, balasyn oılaǵanda ǵana kókirek tusy shaıan shaǵyp alǵandaı tyz ete qalatyn. Ondaıda kózine qan tolyp, jolǵa qaraı tura shabatyn. Oırandy salyp, oıynan shyǵyp qatqasyn toıattaǵan búrkitteı elsiz taýdyń basynda túnerip kep otyratyn. Endi sóıtip ózimen-ózi bola almaıdy. Qasyńa adam jolady-aq, kópshilik kerek, el kerek bolady eken. Ol qys túsip ketpeı turyp, myna beıbaqty qazaq arasyna jetkizip salýdyń talabyn jasady. Ári oılap, beri oılap Qarataýdyń mańyna jolamaýǵa bel býdy. Betpaqtyń shólimen bashqurt asyp ketpek. Áneýgúngi Bókenbaıdyń kóshine solaı tap bolypty. Oılamaǵan jerde ólgeni tirilip, óshkeni jandy. Endi ne isteıtinin bile almaı otyr. Árıne, mynaý jalǵyz tuıaǵynyń qasynan qarys qadam uzap shyqqysy kelmeıdi. Ol úshin at ústi jortýyldyń bárin tastaıdy. Bir kezdegi atasy qusap, jer baýyryn emip, bir ońasha sýdyń basyna baryp, alaqandaı jer kógertip, sony baǵyp-qaǵady. Tuıaǵyn balapanyn shirkeı aýlap asyraǵan qarlyǵashtaı qasynan shyqpaı kóz aldynda ósiredi. Endigi armany — balasynyń at jalynan tartyp mingenin kórmek. Endigi armany — balasynyń sońyna qaraıyp qalyp bara jatqanyn kórip, kóz jumbaq.

Han onyń bul sózine eshteńe degen joq.

— Al, álgi áıeldi qaıtpeksiń? — dedi biraz únsiz otyryp baryp.

— Bilmeımin, — dedi Taılan da ańtaryla qarap.

— Qaıdan bileıin, — dedi han. — Balań ekeýińniń kir-qońdaryńdy jýyp berse de...

Sodan Taılan balasyn aldyna mingizip, han aýylynan attanyp ketti. Sodan Taılan jolda Bókenbaıdyń aýylyna soqty. Baıaǵyda sońyna erip kelgen beıbaq qyz sońynan ere júrdi. Úsheýi Sherýbaı Nura ústirtiniń kúnbatys jaq kemer ernegindegi bir ońasha bulaqtyń basyna baryp, qonys tepti. Sheshesinen kózin ashpaı jatyp aıyrylyp, bet-beınesiniń qandaı ekenin umytyp qalǵan kishkene bala mynaý qastarynan qalmaı erbeńdep júrgen ebil-sebil áıeldi: «Apa!» — deıtindi shyǵardy. Baýyryna basyn tyǵyp uıyqtaıtyndy shyǵardy. Qarańǵy túnde omyraýyna tumsyǵyn tyǵyp, pysyldap jatqan kishkene sábıdiń kekilin sıpap, kemseńdep jylap shyǵatyn atymen bóten beıtanys áıeldiń kókiregine sút júgirdi. Sony uıqyly-oıaý yńyrsyp soratyndy shyǵardy. Kishkene Tuıaq beske deıin emshek emdi.

Taılan áýeli baıaǵydan beri til qatyspaı kele jatqan áıelge sol til qatyspaǵan kúıi biraz júrdi. Biraq talaı túnde qaıdaǵy bir bóten áıeldiń qasyna baryp jatyp alǵan balasyn joqtap, typyrshyp uıyqtaı almaı qoıdy. Sosyn balasynyń ber jaq qasyna jaqyndap jatyp, kóz jumatyn boldy. Bir kúni túnde balasynyń mańdaıynan sıpap kórem degeninde qoly áıeldiń ystyq bilegine tıip ketkeni. Qapelimde, jalma-jan tartyp ala jazdady da, Tuıaqjannyń asty-ústine túsip júrgen beısharanyń janyn jaraqattap alarmyn dep qolyn qozǵamady.

Sol kúni ekeýi de kóz jumbaı shyqty. Áıeldiń ne oılaǵanyn ózi bilsin. Al, Taılan kórgen tústeı baıaǵy kelte dáýrenin oılady. Ózin tistelep júrip jetkizip ketken ákesin oılady. Myna jerdiń betinde bary-joǵy belgisiz Pátshaıymdy oılady. Onyń jarqyldaǵan janary kóz aldyna keldi. Sol-aq eken jaryq jalǵan qaıtadan ańyljyp sala berdi. Bir ýaqytta balasy ar jaǵyndaǵy bóten áıelge qaraı aýnap tústi. Áıel ottaı laýlap jatqan ystyq bilegin tartyp alyp, balasyn qymtady. «Qudaıa, jalǵyzymdy qasymda qaldyrǵanyńa da shúkir! Endi saǵan eshqandaı ókpem joq», — dep oılady Taılan sol kúni tań atqansha kóz ilmeı jatyp.

Bir shańyraqtyń astyndaǵy úsh adam bir-birimen solaı ún-túnsiz tabysyp, bir úıli jan bolyp ketip edi. Báriniń ortasyndaǵy dáneker, báriniń de tirliginiń maǵynasy — sol kekili jalpyldaǵan jalǵyz Tuıaq-tuǵyn.

Endi, mine, Ábilqaıyr sol Qudaıdan bir surap, adamnan eki surap alyp qalǵan Tuıaqtyń basyna óz qolynan zobalań tóndirgeli tur. Buǵan degen óshtestiktiń bar qıapaty aqyry aınalyp soǵan tirelmek.

Ábilqaıyrdyń baǵyn sońǵy ret synaıtyn jeri jalpaq alashtyń aldynda aırandaı tógilip bara jatqan abyroıyn qaıta jıyp alsa, bir jıyp ala alatyn jeri, ala almasa máńgilikke birjola aıyrylatyn jeri osy. Osy joldan qalsa, baıaǵydan bergi esek dámesiniń bári jelge ushyp, moıynyna qıamettiń qyl arqany tirideı baılanyp, at quıryǵynda ketedi. Mynaý janyn talaı shúberekke túıip, talaı jaýmen shaıqasqa shyqqan quba saharada kózi de, aty da birjola óshedi. Endi eshkimniń jadyna da, aýyzyna da oralmastaı bop, jym-jylas qurıdy. Baıaǵydan beri osynyń baǵynyń janbaǵanyna tilektes bop, syrttaı kóz satyp otyrǵan talaı qara júrektiń qudaılary beredi de qalady. Jurt muny talaı qıynda oq otsha shyǵaryp, alǵa ustaǵanyn, el basyna kún týǵan qıly zamanda eki ret aq kıizge mingizip tóbelerine kótergenin, atynan aınalyp, arýaǵyna sıynǵanyn — bárin-bárin umytady. Kúni keshe Qaraqumnyń qalyń jyqpylynda, Ordabasynyń qara shoqysynda kúndeı kúrkirep qoshamet aıtqan jurt endi aýzy-muryndary qısaımaı qarǵys aıtady. Sol kezdegilerindeı bul joly da basyn qater men qaýipke baılap, tek ózi úshin ǵana emes, solar úshin de, óziniń abyroıy, solardyń ıgiligi úshin de nartáýekelge bel býǵany úshin laǵnet estimek. Arǵy-bergide qazaqtyń talaı noqta ustarynyń kókeıin tesken, biraq eshqaısysy sońyna myqtap túsip, is qylyp shyǵara almaǵan sharýaǵa bas tikkeni úshin sóz estıdi. Ol qarǵystyń qıapaty tek buǵan ǵana emes, aıdaladaǵy kinásiz sábıge tımek. Bunyń basyndaǵy qyrsyqtan eshkimge eshqandaı jazyǵy joq beıkúná adamdar zardap shekpek. Bunyń dúnıedegi eń bir ishi jylyp emirenetin adamynyń talaı órteńnen soń qaıta boı kóterip kele jatqan jas teregin, myna jaryq jalǵannan qarmap qalǵan jalǵyz talyn, jasyl bop túsip jaıratyp ketpek. Joq, joq... Beti aýlaq... Úrim-butaǵymen qarǵysqa ushyrap ketse de, Taılannyń jalǵyzyn antqa ustamaıdy. Mynaý qorqaý jurt ne istese de, bunyń ózimen bolsyn.

Ábilqaıyr óz tórine ózi úıelep, shókedeı shógip otyryp qaldy. Jan-jaqqa eshkimdi shaptyrmady da. Tipti orystyń elshisi men Bókenbaıǵa da habar bermedi. Onyń mynaý eshteńege kózi jóndep túspeı, álemtapyraqtanyp ketken bet-aýzyna eshkim durystap qaraı da almady. Ánsheıinde sabyrly Bopaı báıbishe han ordaǵa qazdaı mamyrlap bir kirip, bir shyǵady. Júregi daýalap eshqandaı suraq ta qoıa almady. Hannan din ashyp eshteńe bile almasyna kózi jetken soń Myrzataıdy Bókenbaıǵa jumsady.

Myrzataı barsa, Bókenbaı da jer-kókke sıa almaı otyr eken. Bılerdiń kesigi oǵan da jetipti. Aıaǵy salaqtap Eset te keldi. Aǵaly-inili eki jaqaıym Báıimbet pen Qara da irgesine kep at baılady. Alty shektiniń ishinde birjola Batyr jaǵyna shyǵyp kete qoımaǵan osy eki bı. Ol ekeýiniń aıtýynsha, qarsy jaqtyń qabaǵy tym qatý kórinedi. «Kápirdi irgesine shaqyryp ap, qoı aýyzynan shóp almas momynnyń qyzyn qoıynyna salyp beredi degendi kim kórgen? Súıekke túsken bul daqqa beıshara Zerdebaı da, beıbaq qyz da emes, anaý sumyraı han jaýapty. Endi ol bir basyna baq qondyrý úshin neden bolsa da, taıynbaıyn degeni. Osy joly ata-baba arýaǵynyń aldynda ol kisápirdiń kózin birjola qurtý kerek. Árıne, Taılan sorlyǵa obal bolatyn boldy. Biraq, obaly dosyna, Ábilqaıyrǵa...» — dep jelpinisip jatyr deıdi. Buǵan deıin ańdap, eki jaq birdeı kóz súzip otyrǵan tynysh aýyldardyń talaıynyń aty Batyrdyń irgesine baryp baılanyp ta úlgeripti.

Aǵaıyndy eki shektiniń aıtyp kelgenderi tóbe quıqańdy shymyrlatady. Erteń qarǵys atqan handy náletteýge Kishi júzdiń jıyrma bes atasynan jıyrma bes bıdi osy kúnnen iriktep jatqan kórinedi. Batyrdyń aýylyndaǵy qyzdy-qyzdy jıynda bireý: «Kápirdiń qolynan sarqyt asaǵan Ábilqaıyrdy álgindeı qylǵanda, bala qusap alaqandaryn jaıyp qulaq jegen Bókenbaı men Esetke ne isteımiz?» — degen eken. Jaltyr: «Jadynyń ózin alastasaq, jadyǵa arbalǵandarǵa qol kóterip qaıtemiz. Jurttyń basyn aınaldyryp almasa, jadynyń aty jady bola ma! Eset pen Bókenbaıǵa eshteńe de jasamaımyz», — depti deıdi. Olary qýlyq. Ábilqaıyrdan endi Bókenbaı men Esettiń de irgelerin aýlaq saldyrmaq. Kóziniń qarashyǵyndaı jalǵyzyn antqa ustaýǵa Taılannyń kóner-kónbesi belgisiz. Onsyz da taý taǵy bop qalǵan neme aq-qarasy belgisiz qıamet-qaıymǵa bas tigip, tuqymsyz qalǵansha, bir kún túnde typ qoıyp Orta júz asyp ketse de, bashqurt asyp ketse de, kúnin kórmeı me!.. Endi onda kúnkóristen basqa ne murat qaldy... Beıshara mynaý qasyndaǵy qańǵyp kelgen áıelmen qansha jyl tursa da, bir sharana súıe almady.

Bókenbaıdyń úıinde aıtylmaǵan sóz qalmady. Onyń ústine batyrdyń sheshesi Quttybıke de zarlap jatyr. Tóre tuqymynan týyp, aǵasy Uly júzge ulysbek bolyp, odan týǵan eki bala eki arystyń tizginin ustap, óz qursaǵynan shyqqan Bókenbaıy hannan kem qadirsiz bolmaı tursa da, ómir baqı: «Endi qaıtip keter ekenbiz?» — degen qos úreı tirshilikten ábden qajyǵan báıbishe keıingi jyldary tósek tartyp jatyp aldy. Qudaı qosqan qosaǵy tabyn Qara batyr Yrǵyzdyń arǵy betindegi bir oqshaý tóbeniń basyn bultıtyp ol jatyr. Kári kisiniń endigi tilegi balasy men baýyrlarynyń ústinde. Byltyrdan beri Ábilqaıyr men Bókenbaıǵa jan-jaqtan jasalyp jatqan qoqan-loqyny estı-estı ábden júregi shaılyǵyp boldy. Eki-úsh kúnnen beri baıǵus tún balasy: «Oıbaı, Ábilqaıyrdyń úıi órtenip jatyr ǵoı! Barmaı, neǵyp otyrsyńdar!» — dep aıqaılap shyǵady. Erteńine oıanǵasyn: «Ol aýyldan habar aldyńdar ma? Aman ba eken?» — dep qaıta-qaıta qaqyldap suraı beredi. «Aman», — deseń senbeıdi. Álginde ǵana Bókenbaı Myrzataıdy jetektep aparyp: «Mynaý Bopaı kelinińniń inisi. Hannyń aýylynan jańa keldi. Aman kórinedi», — dese tósekte tek qur qańqasy jatqan tiri arýaq: «Áı, jaman adaı, aldap otyrǵan joqsyń ba, aman ba, tek shynyńdy aıt!» — dep qadala ketkeni. Ólim aýzyndaǵy káriniń myna sandyraǵy odan saıyn záresin ketirip otyr. Bókenbaı men Eset ári oılanyp, beri oılanyp, Ábilqaıyrdyń aldynan ótpeı-aq, Taılanǵa barýǵa bel býdy.

Taý ańǵarynda otyrǵan jalyz úı aıaq asty kelgen syıly qonaqtarǵa, qapelimde, qapylyp qaldy. Bókenbaı men Eset kópten kórmegen dostarymen qushaqtasyp kóristi. Baıaǵy jaıbaraqat kezdegideı asyqpaı otyryp amandyq surasty, asyqpaı otyryp qonaqasy jedi. Sosyn at basyn aýyldaryna týralaıtyn kezde úı ıesin ertip, anadaı jerdegi oqshaý tóbeniń basyna shyqty. Qazaqtyń bas bilikti azamattarynyń talaı ońasha suhbaty osyndaı domalaq tóbeniń basynda ótetin. Ótken jyly Ábilqaıyr da osylaı amandasa kelip, Taılandy dál osy domalaq tóbeniń basyna jetelegen. Mine, Eset pen Bókenbaı da buny dedektetip, solaı qaraı jetektep keledi. Bul kelisteri tegin kelis emes. Eki kúnnen beri bunyń uıqysy qashyp ketti. Tek búgin túnde ǵana tań aldynda kózi ilinip ketken eken, balasy aq boz at minip, bir aq shańqan baýyryna órmelep barady eken. Oǵan qýanyp oıanǵan. Kópten aıaq izin salmaǵan Eset pen Bekenbaıdyń kele qalǵanyn da jaqsylyqqa joryǵan.

Endi baıqasa... Eki meımanynyń da qabaǵynda qaıaý bar. Bular ekeýi birdeı qosaqtasyp neǵyp júr? Álde jamanat habar estidi me eken? Bunyń jamanat habary shyǵatyndaı da kimi qaldy?! Pátsháıim endi bul úshin quryǵan kisi. Anda-sanda kókireginiń bir shanshyp ótetini bolmasa, osy kúnderi oıyna kóp ala da bermeıtin bopty. Ol jáıinde jamanat estise, onyń nesin ońashalap aıtady! Jamanat habardy óz tórinde, óz shańyraǵynyń astynda estirtýshi edi ǵoı. Bundaı ońashaǵa ne bir buıymtaıy bar kisi, ne bir tóten sharýa jaıynda aqyldasa kelgen kisi súıreletin sıaqty edi ǵoı! Endeshe, bulardyń bunda qandaı buıymtaıy bolmaq? Quda túsetindeı qyzy joq. Kári arýaǵyn qozǵap, joryqqa shaqyrǵylary kelse, shabarman jiberse de bolady. Biraq, qazir bul ondaı-ondaıyna shaqyrsa da, barmaıdy. Tuıaǵyn tulymshaǵyn jalbyratyp qalaı jalǵyz tastap ketedi. Ol muny joryqqa jibermek túgili eki adym attatyp shyǵarmaı, shalǵaıyna oratylyp erip keledi.

Bular tasy shyqyrlaǵan ońasha tóbeniń basyna da shyqty. Úsh batyr qarshadaı qara balany ortaǵa alyp, tize búgip otyrysty. Sóz bastaǵan Bókenbaı. Eset pen Taılan tek tyńdaýshy. Taılan áýeli eshteńege túsinbedi. Aıdaladaǵy aq patshanyń elshisiniń Zerdebaıdyń qyzyna qandaı qatysy bola alatynyn uǵa almaı bir daǵdardy. Álgi Sartaılaq balanyń Qudaıǵa bolmasa, adamǵa eshqandaı jazyǵy bolmasa, oǵan Batyr tóńiregindegilerdiń sonsha kárin tógetindeı nesi bar ekenin túsine almaı eki daǵdardy. Jar túbindegi Baraq ulysyndaǵy atykeldi kúıeýdiń namysyna bola Batyr sultannyń shabyna qalaı shoq túsetinin bile almaı úsh daǵdardy. Sol bir shym-shytyryqqa bola Ábilqaıyrdyń jany nege kúızeletini de mıyna tipten kirmeı qoıdy. Kenet Tuıaqtyń aty atalǵanda selk etip shoshyp ketti. Ekeýi eki jaǵynan júreleı jaıǵasqan eki batyrǵa alaqtaı qarady. Olardyń bastaryna bir qarly qara taý taýqymet túsip otyrǵandaı túnere qalǵandaryn kórip, qaıta oılandy. Bul ekeýiniń munsha kúızelgeni, shynynda da, anaý-mynaý emes qıyn sharýa bolǵany ǵoı. Bul taýqymet, bul masqaradan tek Tuıaq qana qutqara alady deıdi. Biraq, Tuıaqtyń ózine de qaýip bar deıdi. Abyroısyzdyqqa ushyrap qalǵan beıshara qyzdyń baqytsyzdyǵyna orys elshiliginiń de, Ábilqaıyrdyń da eshqandaı aralasy joq deıdi. «Soǵan senseń arýaqtyń ádil ekenine senseń, Tuıaqjandy antqa ustaýǵa ertip keteıik dep keldik», — deıdi. «Jalǵyz balań, zorlyǵymyz joq. Óziń peıil bolmasań, ertpeı-aq qoı», — deıdi. Sonda ne bolmaq! «Qutyrynǵan jurt Jádik tuqymynyń tilin alyp, Ábilqaıyrdyń naqaqtan naqaq qanyn ishpek», — deıdi. Mynany estigende Taılannyń tula boıy dúr túrshigip ketti. Oıyna qaı-qaıdaǵylar tústi. Tolǵatyp jatqan Pátsháıimniń aldynda qynabynan qanjaryn sýyra almaı abdyrap turǵan Ábilqaıyr kóz aldyna keldi. Endi bolmaǵanda jaý qolynda kete barmaq balasyna Qudaı aıdap Ábilqaıyrdyń tap kelgeni esine tústi. Eger onyń táýekeli turmaǵanda, mynaý tulymshaǵy jalbyrap qasynda otyrǵan jalǵyz balasynyń qorqaý darıanyń túbinde shirip qalýy múmkin ekeni esine tústi. Elden, jerden, ómirden bezip, adamshylyqtan bezip, taǵy bop túzge qańǵyryp kete jazdap turǵanda myna jaryq dúnıege, adamdar arasyna, aǵaıyn, dos-jarannyń yqylasyna qaıta oraltqan da sol Ábilqaıyr ekenin oılady. Kóz aldyna han men báıbisheniń ortasynda kózi jaýtańdap, ózine qarap otyrǵan qyzyl shaqa náreste elestep ketti. «Dúnıe-aı!» — dep yshqyndy ishinen. Ol ekeýin, Tuıaq pen Ábilqaıyrdy taǵdyr áýelden kindikterinen matastyryp jaratqandaı eken ǵoı. Tuıaqjanǵa myna tirshiliktiń jaryǵy buıyrar-buıyrmas bop eki talaı turǵan kezdiń bárinde de Ábilqaıyr tap bopty da otyrypty. Endi sol Ábilqaıyrdyń óziniń kórer jaryǵy synǵa túsip turǵanda, Tuıaqty beıtarap alyp qalǵany búgin bylaı uıytqysa, erteń olaı uıytqıtyn beıpátýa eki aıaqtylardy bylaı qoıǵanda, erteń jaratqan Allanyń aldynda betińe shirkeý túsirer qıanat emes pe! Jigitti dostyń nazarynan, kóptiń nazarynan saqta deıtin edi. Dostyń nazaryn, kóptiń nazaryn qaldyrǵan jigit ońbas deıtin edi. Tuıaqjannyń Ábilqaıyrdyń basyna is túsken syn-saǵattan qalyp kórgen jaryǵynyń qalaı bolyp buıyraryn kim bilgen! Endeshe, ekeýi de peıilderinen kórip alady da! Bul dos nazaryn, jurt nazaryn jyǵyp qaıtedi. Jerdegi arýaqtyń, kóktegi bir Allanyń kózi oń bolsa, kisiniń qara nıeti ne isteı alady deısiń! Jazmyshy solaı bolsa, qashqanda ne isteı alady?! Onyń ústine tek qara nıettilerdiń esesi ǵana ylǵı túzý bop shyǵa beretin bolsa, myna dúnıe áldeqashan qarań qalar edi ǵoı. Onyń áli óz orynynda turǵanyna qaraǵanda aspan astynda shyndyqqa da oryn bar shyǵar!

Taılan qapelimde qarysqan jaǵyn asha almaı, yńyranyp baryp:

— Sonda búgin ertip ketkeli otyrsyńdar ma? — dep surady.

Túnerip otyrǵan Bókenbaı men Esettiń júzinde úmit nyshany lyp ete qaldy.

— Iá.

Taılan ornynan kóterildi. Jolaı shı arasynda jaıylyp júrgen Ábilqaıyr mingizgen meńsiz tobylǵy toryny jeteleı júrdi. Lám-mım jaq ashqan joq. Balasynyń atyn ózi erttedi. Ózi kıindirdi. Atqa ózi mingizdi. Sosyn oń jaq jaýyrynyna alaqanyn aparyp:

— Al, jolyń bolsyn! — dedi.

Eshteńege túsine almaı qalǵan áıelde ún joq. Kóz ushyndaǵy qara jaldan asyp ketkenshe Tuıaq aýyq-aýyq artyna qarap qoıady. Úıdiń qasynda ákesi men sheshesi erbıip áli tur. Kózi tostaǵandaı qara bala myna dúnıede ózine eń ystyq eki jandy tasasyna tyǵyp, kólbeı sýlaǵan qara jalǵa bir sát tesile qarap kele jatty da, júzin tiktep aldy. Sodan han ordaǵa jetkenshe úndemedi. Munshalyq tekti balaǵa súısingen Bókenbaı, Eset, Myrzataılar bir-birimen til qatyspaı únsiz jortysty.

Olar jolda kele jatyp, shómekeılerdiń aýylyna qonǵan túni Ábilqaıyr bir tús kórdi. Túsinde osy Nura ústirtiniń ústindegi kól-kósir keń jazyqta qalyń qolmen quıǵytyp, qulan qýyp kele jatyr eken. Dúrkireı qashqan eser taǵy qaıyrmalaǵanyńa qaramaı topyraǵy qyzaryp shyǵyp jatqan aranǵa qaraı tartyp bergeni. Taısalatyn túrleri joq. Han qos qulaǵyn jymyp alǵan qalyń nópirdiń munshalyq soqyr yzasyna, eshteńege qaıyrylmaıtyn eser qaısarlyǵyna rıza bolýdyń ornyna, yza bop keledi. Kenet artyna bir qarap edi, ózi qýǵynshy emes, qashqynshy sıaqtanyp ketti. Bir qyzyǵy álginde ǵana aldynda ketip bara jatqan qalyń dúsir sońynda keledi. Jer qaıysqan qara nópir qulan basqa eshteńemen sharýasy joq, óńmeńdep muny qýyp keledi. Apyraý «byq» degende zyp beretin qoıan júrek taǵylarǵa mynandaı qasıet qaıdan bitken?! Buryn jalǵyz at pen jalǵyz tazy kórse, dúrkireı jóneletin essiz maqulyq qýǵynshyny aldyna salyp ap, ózi súrkite jónelgeni ne sumdyq? Kózderi alaryp ketken. Buny ózi qazdyrǵan aran shuqyrǵa aıdap aparyp qulatpaı tyna-tuǵyn túrleri kórinbeıdi. Tuıaqtary qara jerdi qarsh-qarsh shaınap obyp barady. Endi, mine bir qarasa, ózine shubatylǵan quıryq bitipti. Iyǵynda da birdeńe jalpyldaıdy, áldene betin tyrnalap jelp-jelp urady. Sóıtse, qulan bolyp ketken eken deıdi. Myna qashqyn dúsirdi ózi bastap kele jatyr eken deıdi. Sol bir sońyndaǵy eser top ózin qýyp jetip, tapap keter me eken dep qorqyp keledi. Mine, tajal aranǵa jete berip jandármen qarǵyp ketti. Bunyń sońyndaǵy qalyń dúsir omaqatyp qulap jatyr, qulap jatyr. Kenet jalt burylyp artyna qarasa, álginde ǵana yrsıyp jatqan aran jym-jylas joq. Qara jer qaıta jelimdelip qalǵandaı. Álginde ǵana dúsirleı shaýyp kele jatqan qara nópir de joq. Bórin jer jutyp ketkendeı. Bul jalǵyz qalypty. Eshqandaı quıryǵy da, jaly da joq. Eshqandaı qulan da emes. Kádimgi eki aıaqty adam. Kádimgi sultan Ábilqaıyr. Ózine-ózi tandanyp jatyp oıanyp ketti.

Sol kúni uıqysynan sergek turdy. Biraq kúndegi ádetimen ústine eshkimdi jibermedi. Eshkimmen til qatysyp sóılespedi. Besin aýǵansha mańdaıshaǵa telmirip otyrdy da qoıdy. Besin aýa aýyl adamdary abyr-sabyr boldy da qaldy. Úı syrtynan Myrzataıdyń qaýqyldaǵan daýysy shyqty.

Bókenbaı men Eset aldaryna Tuıaqty salyp, han ústine kirip bardy. Ábilqaıyr alaıa qarap otyryp qalǵan. Tulymshaǵy jalbyraǵan qara bala júgirip baryp, aldyna tizerleı otyra ketip, mańdaıyn tosqanda, sup-sur han ıtinip ilgeri umtyldy. Qos qolyn birdeı sozyp, balanyń basyn omyraýyna qysyp, eki ıyǵy únsiz selkildep biraz turdy da: «Joq, joq. Beti ármen!» — dep shalqalap qulaı berdi.

Úı-ishi onyń qatty júıkelep shamyryqqanda osylaı qulap qalatyn talma aýrýǵa tap bolǵanyn birazdan beri baıqap júrgen. Jańa kisilermen birge jarysa ishke kirgen Muhanbet qoja Ábilqaıyrdyń qasynda qaldy. Qalǵandary tysqa shyǵyp: «Biz ant berýge ázirmiz!» — dep Batyrdyń aýylyna habarshy attandyrdy.

Qysta qar basyp, jazda shóp ósip, birese aq, birese kók, birese sarǵysh tartyp qyryq qubylyp turatyn osy bir on ekide bir gúli ashylmaǵan bala qyzdyń endi-endi qyltıyp kele jatqan uıalshaq kókiregindeı bultyń tómpekti jurt «Qyzyl úıik» dep ataıdy. Baýraıyndaǵy ár jer, ár jerden ushyrasyp qalyp otyratyn qysh kesekter me, ushar basyndaǵy aınalasyn tattandyryp byt-shyt synǵan kóne qarýdyń jurnaǵy ma, etegindegi sál sý tússe qan kúreń bop qalqyp shyǵa keletin qyzyl saz ba — ne sebep bolǵany belgisiz -áıteýir atam zamannan álgindeı atanyp ketken kórer kózge sondaı jupyny osy bir japyraıǵan bolmashy bıikti el áýlıe tutady. Anadaıdan attarynan túse qap, quran oqıdy. Sol jaqqa qarap: «Saqtaı kór! Qoldaı kór!» — dep qol jaıyp jalbarynady.

Tompaq tóbeniń basyndaǵy oıylyp, topyraǵy ortasyna túsip ketken beımálim qabirge bireýler: «Kúni keshegi noǵaıly zamananyń aty jer jarǵan batyrlarynyń biri jerlengen», — dese ekinshileri: «Joq, baıaǵy Joshy zamanynan qalǵan mola», — dep jeńistik bermeıdi. Aqsaqaldardy sóıletseńiz, ol qabirdi mynaý ulan-asyr dalany bizden buryn jaılapty-mys jeti jurttyń jeteýine de telıdi.

Olar: «Bul tóbeniń shyn aty «Qyzyl úıik» emes, «Dáýren bıik», ata dushpan osy mańǵa da jetip, álgi tómpekten bir ýys topyraq alar bolsa, onda ol jurtyńnyń basynan dáýren aýǵany. Baıaǵyda Sháıban tuqymyna kóńilderi qalyp, irge sýytysqanda Jánibek pen Kereı osy «Qyzyl úıikke» kelip, bir ýys topyraǵyn ala ketken eken. Sodan túkirigi jerge túspeı turǵan ústem áýlet qonys jańartyp, bastaryndaǵy baqyttan aıyrylyp, baqa-shaıanǵa aınalǵanda, bul óńir bir kezde solardyń tizesi batyp, el aýyp, jer aýyp ketken Orys han áýleti eki sultannyń qol astyndaǵy qazaq jurtyna qaıta buıyrypty», — desedi.

Olarǵa aıtqyzsańyz — «Qyzyl úıiktiń» topyraǵyn aldyrǵanyń ata-babanyń arýaǵyna qas dushpanyńnyń ıtin sarytqanyń, etegin jel ashpaǵan boıjetkenińniń ýyz kókiregin basqynshy dushpannyń ozbyr qolyna basa-kóktetkeniń.

Olarǵa aıtqyzsańyz — jurt bolar jurt qyzyl óńeshinen góri ata-baba arýaǵy men qyz balasynyń abyroıyn kóbirek kúıtteıdi, ata-babanyń arýaǵyn salǵyrtsynǵanyń — jurtyńnyń keshe kim bolǵanyn umytqanyń, qyz balańnyń abyroıyn qasterlemegeniń — jurtyńnyń erteń kim bolatynyn oılamaǵanyń.

Olarǵa aıtqyzsańyz — jurt bolar jurt ata-babanyń arýaǵy men qyz balanyń abyroıy jolynda halyqty ustaǵan atan jilikti azamattyń altyn basyn sadaǵaǵa shala alady.

Olarǵa aıtqyzsańyz — bizden burynǵy jeti jurt bul óńirden osy «Qyzyl úıiktiń» topyraǵyn qorı almaǵandyqtan aıyrylyp qalǵan.

Bul áńgime ótirik pe, shyn ba — anyǵyn aıtyp bere alar eshkim joq. Onyń anyq-qanyǵyn til bitse, tek jumbaq bıiktiń basynan erteli-kesh bir ketpeıtin tarǵyl búrkit qana aıtyp bere alar edi. Talaı ǵasyrdy kózi kórgen tarlan búrkit bir kezde osy arada opat bolǵan bahadúrdiń qolyndaǵy saıat qusy eken. Álgi jalǵyz molanyń jan-jaǵynda shashyrap jatqan qyp-qyzyl tastar sol bahadúrdiń qarý-jaraǵynyń jurnaqtary eken. Tóbeniń eteginde shashylyp jatqan kóp súıek onyń tulpary desedi. Dúnıeden bári ótip, bári joǵalǵanda tek búrkiti ǵana qalypty. Osy bir nysanaly búrkittiń moıyny men tumsyǵyndaǵy erekshe sarǵysh jolaq ıesiniń sypyra almaı ketken tomaǵasynyń oryny kórinedi. Sol bir tarǵyl búrkit qonyp otyrǵanda tómpektiń astynda jatqan beımálim ata-baba arýaǵyna esh nuqsan kelmekshi emes. Ata-babanyń arýaǵy renjise, tarǵyl búrkit áldeqaıda ushyp ketedi-mys.

Mynaý ushan dalanyń ıesi tarǵyl búrkittiń «Dáýren bıiktiń» basynda otyrǵany jurtyńnyń basynan áli dáýren ótpegeni. Onyń júregin shoshytyp, kóńilin qaldyrmaǵan jurttyń basyndaǵy baq máńgi aýmaq emes.

Áıteýir mynaý saǵym shalǵan dalada kózge túser jalǵyz nysana kónelikti obanyń basynda judyryqtaı túıilip, mizbaqpaı otyrǵan qashanǵy tarǵyl búrkit qylaýytady.

Kól-kósir keńistikte súıeldeı bop qana qylańytar qaljasy bar oqshaý tómpektiń basynda erteli-kesh qanatyn qomdap otyrǵan tarǵyl búrkit aı asty tirshilikte ótkinshilik pen ókinishten, úmit pen táýekelden, kúdik pen kúmánnan basqa turaqty eshteńe joǵynan habar bergendeı.

Jurt basyna sál is tússe, osynda aǵylady. Beımálim molaǵa kep shyraq jaǵyp túneıdi. Jaqsy tús kórse, aq túıeniń qarynyn jaryp, ulan-asyr toı jasaıdy. Ne bir jyldan-jylǵa ulasyp kele jatqan shytyrman kóne daýlar osynyń basynda sheshiledi. Ne bir moıynyna jala artqandar kúnásyzdyǵyn dáleldep berer kýá taba almaǵanda, osynda kelip ant beredi. Arýaq shamdanar qara istiń tusynda ant aýyzǵa alynǵanda Qudaıdyń kúniniń ózi burq-sarq buzylyp júre beredi desedi. Qaraǵa bola ant berip turǵan talaı qarabet taban astynda toban aıaq bolyp ta qapty. Talaıynyń tóbesine qyzyl kórgendeı tarǵyl búrkit shańqyldap tap-tap beripti. Qara istiń tusynda ant bergen adam da, antqa ustalǵan adam da ońbaıtyn kórinedi. Sondyqtan da antqa halyqqa ári qadirli, ári eshkimge qıanaty tımegen beıkúná adamnyń áli balıǵatqa tolmaǵan er balasy ustalady. Eger ant berýshi qara iske ant berse, antqa ustalǵan adam da qıapatsyz qalmaıtyn kórinedi. Ondaı jaǵdaıda qaraǵa bola ant berip, bireýdiń obalyna qalǵan kisi álgindeı qıapatqa ushyraǵan sábıdiń ata-anasyna jeti batyrdyń qunyn tóleıdi. Qaraǵa ant bergen qara bettiń basy qyrqylyp, dúnıe maly talaýǵa túsedi. Sondyqtan da jurt qansha óshtesip júrse de, ant jaıyn aýyzǵa ala bermeıtin.

Bul joly Ábilqaıyrǵa jeke biren-saran kisiniń emes, búkil el tarapynan senimsizdik týyp otyr. Qaraǵa bola ant berse, odan keler qıapatty ózi kóterip alady. El-jurttyń aldynda da, Tuıaq pen Taılannyń aldynda da, Zerdebaı men qyzynyń aldynda da tek sol ǵana qara bet bop shyǵady. Eger áýlıe onyń eshqandaı jazyǵy joq, adaldyǵyn meńzep nyshan bildirse, han eshkimge maǵan naqaq jala japtyń dep óshtese almaıdy. Óıtkeni, bıler kesigi — búkil eldiń úkimi. Sondyqtan da, Ábilqaıyrdyń endigi taǵdyryn búgingi ant sheshedi. Sondyqtan da jurt búgin «Qyzyl úıikke» qaraı taıly-taıaǵy qalmaı shubyryp keledi.

Omyraýlaryn jelge tósep, «Qyzyl úıikti» betke alǵan top-top júrginshi buta basynyń sál qımylyna deıin jiti baǵyp, ár jer, ár jerden burq-burq kóterilgen oqshaý shańdardan qaralaı shoshynyp jaǵalaryn ustap keledi. Bireýleri Tuıaqty aıasa, bireýleri Ábilqaıyr hannyń mynaý aram iske, shynynda da, qatynasy bolǵan joq pa eken dep qýystanyp keledi. Kóbi mundaı kesir istiń artynan elge tıgizer kesapatynan qorqady. Bopaı báıbishe sol bir yldyrmaq-shyldyrmaq jasalmaǵanda baısyz qalatyndaı, qaıdaǵy bir saıaq kirmeni irgesine amalsyz qondyrǵyzǵan, erteń kúıeýge ketkeli jatqan óz qaıyn sińlisin ishteı qarǵap-silep baqty. Jer túbindegi aq patshadan elshi shaqyrtqan Ábilqaıyrdy bireýler aıap músirkese, bireýleri ashyna qustanalaıdy. Ne de bolsa, aıdaladaǵy jalǵyz tómpekke japa-tarmaǵaı jóńkilgen jurt tabandarynyń astyna ıne shanshyp qoıǵandaı qaralaı qaltyrap-dirildep keledi. Qazir olardyń sál nárseden júregi ushyp, talyp jyǵylýy múmkin. Báriniń de kózderi alaryp ketken, qosúreı.

«Qyzyl úıik» birte-birte jaqyndaı tústi. Shańyt birte-birte basylaıyn dedi. Lek-lek shoǵyr oqshaý shyǵyp, Muhanbet qojaǵa quran ustatyp, kıeli áýlıeniń qubyla betine qyryq qulash ala arqandy kóldeneń tastap, bir basyna qap-qara at minip, qap-qara kıim kıgen Tuıaqty, bir basyna jaýǵa miner aqbas jıreniniń tizginin qaryna ilgizip, basyndaǵy altyn zermen qaıyǵan asyl qalpaǵyn qolyna alǵyzyp, Ábilqaıyrdy turǵyza bergende, sonaý teriskeı dóńnen ınedeı shanshylyp shyǵa kep, tup-týra bularǵa qaraı buralańdaı tartyp kele jatqan túıdek shań jelkedegi qara oıǵa kelip, jerge sińip ketkendeı ǵaıyp boldy. Kózderi baqyraıyp ketken jurt qaıtadan aq sáldeli qojaǵa qarady.

Qońqaq muryn qoja tanaýyn jelge tósep, mynaý jan-jaǵynan antalaı tónip turǵan qara nópir jurtqa emes, sonaý kóktegi táńirdiń ózimen tildesip turǵandaı bir beıtanys maqammen sóz bastady.

— Ýa, Qudaıdyń pendesi Ábilqaıyr Abdolla oǵly...

Kúni keshegi jurttyń aýzynan ashshy ishekteı shubatylyp shyǵyp bolmaıtyn aıtýly hannyń ataq-laýazymy búgin ury ıttiń quıryǵyndaı bir tutam bop sholtań ete tústi.

— Myna jurtyńnyń saǵan din attap, ata-babanyń ǵurpyn attap, Muhambetke úmbet emes, Shádıarǵa dos emes teris oqýly jattyń shylaýyna iligip, tiriniń mereıin, óliniń úreıin qorlap, arýaqqa til tıgizip, júregi teris, júzi bóten, jady káýirge bireýdiń aq jumyrtqa, sary ýyz perzentiniń abyroıyn tonatty, basyndaǵy baq pen abyroıdan, keýdesindegi jannan, aldyndaǵy mal-dáýletten aıyrylýǵa laıyq el qulaǵy estimegen qylmys jasady degen aıyp taǵyp tur. Oǵan ne deı alasyń?

Han jer tizerlep, qos qolyn kókiregine aparyp úsh ret:

— Naqaq, naqaq, naqaq! — dedi.

Muhametjan qoja: «Estidińder me!» — degendeı jurtty sholyp, biraz turdy. Jym-jyrt. Adam túgili jylqy ekesh jylqy da osqyrynbaı, pysqyrynbaı siltideı tyna qalypty.

— Endeshe kıeli kitapqa qolyńdy tıgizip, arýaqqa bas ıip, el-jurtyńnyń aldyńda álgi sózińdi rastap, basyńdaǵy baqty, aldyńdaǵy maldy, keýdeńdegi janyńdy pıdaǵa shalyp, ant berýge peıilmisiń.

Han sol jer tizerlegen qalpy:

— Peıilmin, peıilmin, peıilmin, — dep úsh ret basyn ıdi.

— Qudaıdyń pendesi Ábilqaıyr Abdolla oǵly taǵylǵan aıyptyń naqaqtyǵyna basyndaǵy baqytyn pıdaǵa shalyp, ant-sý iship tur. Ýa, qudaıa, tiri áýlıe, óli arýaq, kórdińder me, estidińder me! Ábilqaıyr Abdolla oǵly kıeli kitapqa mańdaıyn tıgizdi. Basyndaǵy tájin antqa tikti.

Han qolyndaǵy zer qalpaq ala arqannyń ústine qoıyldy.

— Adalmyn, — deıdi.

Han arasyn sıretip:

— Adalmyn, adalmyn, adalmyn, — dep úsh ret ant-sý ishti.

Kúnge shaǵylysqan zer qalpaqtyń ne ózi, ne mańyndaǵy topyraq búlk etken joq. Úsh bı zer qalpaqty jerden kóterdi.

Muhambet qoja tamaǵyn kenep, taǵy da maqamdaı jóneldi.

— Ýa, jasaǵan, tiri áýlıe, óli arýaq! Kórdińder me, estidińder me! Qudaıdyń úmbeti Ábilqaıyr Abdolla oǵly aldyndaǵy áýleti men urpaǵynyń yrzyǵyn pıdaǵa shalyp ant-sý ishedi.

Han taǵy da quranǵa qolyn tıgizip, úsh ret:

— Adalmyn, adalmyn, adalmyn, — dedi.

Ala arqannyń qaq ortasyna qoıylǵan shabdar at kózi jasaýrap, jaıbaraqat tur. Esh jeri búlk etken joq. Eń bolmasa, jal-quıryǵyn jel taramady.

Muhambet qojanyń jelkesinde turǵan jıyrma bes bıdiń úsheýi taǵy da bólinip shyǵyp, shabdar atty ala arqannyń qasynan aýlaqqa ap ketti.

Muhambet qojanyń daýysyna diril júgirdi. Jurt bir qozǵalaqtap qoıdy.

— Ýa, jasaǵan ıe, óli arýaq, tiri áýlıe! Kóresińder me, estısińder me! Qudaıdyń úmbeti Ábilqaıyr Abdolla oǵly qara iske ant berip tursa, keýdesindegi shybyn janynan aıyrylýǵa peıil bop, bul kúnaǵa eshqandaı qatysy joq, aq, adal Taılan Máti oǵlynyń balıǵatqa áli tolmaǵan perzenti Tuıaq Taılan oǵlynyń obalynan seskenbeı pıdaǵa shalyp, «adalmyn», «aqpyn» dep ant-sý ishedi.

Qoja jaılap basyp, hannyń qasyna jaqyndady. Ábilqaıyr qojanyń qolyndaǵy qurandy alyp, úsh ret mańdaıyna tıgizdi. Sodan soń tamaǵyna birdeńe kóldeneń turyp qalǵandaı qyryldaı, qylǵyna til qatty.

— Adalmyn, aqpyn! Adalmyn, aqpyn! Adalmyn, aqpyn!

Qara at mingen qara balany ala arqannyń ústine ákep turǵyzdy. Álginde ǵana selk etpeı jatqan jip arqan endi áb jylandaı sýytyp, qıralańdap qozǵalyp keterdeı úreıli kórindi. Jurttyń bári bozaryp ketken. Jer tizerlep otyrǵan hannyń eki samaıyna shyp-shyp ter shyǵa kepti. Aspanda alaqandaı bult joq. Tarlan búrkit anadaıda jaıbaraqat qalyqtap júr. Ne qara attan, ne qara baladan selt etken bir qımyl baıqalmady.

— Qudaıdyń quly Ábilqaıyr Abdolla oǵly sózinde turdy. Jaratqan ıe, tiri áýlıe, óli arýaq onyń aıtqanyn teriske shyǵarǵan bir de bir nyshan baıqatqan joq. Qudaıdyń quly, Muhambettiń úmbeti, Shádıardyń dosy Ábilqaıyr-Muhambet Ǵazy bahadúr hanǵa taǵylǵan aıyp naqaq dep tabylady.

Maıda topyraqqa tizesi qarys kirip, jerge shógip otyryp qalǵan handy Eset pen Bókenbaı eki qoltyǵynan demep, turǵyzyp aldy.

Ala arqandy qaq ortasynan qanjarmen qyrqyp, hannyń, Tuıaqtyń, shabdar at pen qara attyń basynan bir-bir aınaldyryp, anadaı jerge laqtyryp jiberisti.

Muhambetjan qoja taǵy daýystady.

— Bılerdiń quran ustap pátýalasqan kesigi boıynsha, Ábilqaıyr hanǵa taǵylǵan aıyp naqaq bop shyqsa, Zerdebaı Eren oǵlynyń aıaq-qoly aman, aqyl-esi durys, balıǵatqa tolǵan qyzy Torǵyn tógilgen abyroıyna áýeli ózi, sosyn ákesi Zerdebaı Eren uly jaýap berýge tıisti. Talapker Súleı Kúshikbaı oǵly Qudaı joly, ata-baba úrdisi qalyńnyń amanatyn attap, ant buzǵan qaıyn jurtynan aq, adal malynyń ústine aıyp tóletem dese de, qara bet jesirin jar qylyp qusham, kúń qylyp jumsaımyn dese de, ony tógilgen arymnyń qurbandyǵyna shalam dese de óz erki. Ne jan desin, ne mal desin! Ne de bolsa, óz aýyzynan aıtsyn! Eshkim aqyl qospasyn.

Álginde ǵana japyr-jupyr gýildese bastaǵan jıyn qaıtadan jym boldy. Álginde ǵana shaıdaı kókjıektiń ár jerinen qyltıyp, ala bulttar shyǵa keldi. Teristik betten yzǵyryq jel turyp, jurttyń etek-jeńin jelpildete bastady. Bir kúnde qyryq aýnaqshyp turatyn kúzdiń kúniniń qubylmaly minezi me, joq shyn kúnahardyń aty endi atalǵasyn arýaqtardyń shamyrqanǵany ma, jurttyń qabarynqy júzin muzdaı lep qaryp, aınadaı jarqyrap turǵan tóńirek qaıtadan alashaǵyrmaqtanaıyn dedi. Dóńbek jaldardyń baýraı-baýraıynan búlkildep tozań jortaqtaı bastady.

Jurt taǵy da qanyn ishine tartyp alǵan. Batyr sultannyń mol tobynan bóline turǵan jıyrma-otyz qara atty bar edi. Ol kúıeýdiń jurtynan eken. Baraq sultannyń ádetine basyp, jalyn tógildirip qara at mingen sándi toptyń qaq ortasyndaǵy alaqandaı kóziniń qyzyly men aǵy sharpysyp jatqan gújban qara gúj ete qaldy.

— Mal kerek emes, jan! Jan, jan, kerek!

— Jan kerek bolsa, al!

Anadaı jerde betine kúl jaǵyp, mańdaı shashyn kesip, bulqyntyp ustap turǵan Torǵyndy ortaǵa alyp shyqty. Zerdebaıdyń aǵaıyndary qorqaryn, ne qýanaryn bilmeı úrpıisip qalypty. Jurt ot pen sýǵa salýǵa jaýdan túsken etekbasty urǵashyny da alyp jatady ǵoı. Kim bilipti, mynaý gújban kúıeý Torǵyndy jar qylyp qasyna jatqyzbaǵanmen, kúń qylyp esiginde ustaýǵa kónetin shyǵar.

Úrpıisip turǵan jurt at ústindegi gújban qaraǵa antalaı qaraı qalysty. Uıpa-tuıpasy shyqqan beıshara qyzdy qara atty gújban qaranyń aldyna aparyp, zorlap tize búktirdi. Burym qyp órgizbeı bos saldyrǵan qolań shashy aldyna tógilip, bet-aýzyn kórsetpeı tastady. Beıbaqtyń tek eki ıyǵy ǵana búlk-búlk etedi. Ony aıaýǵa arýaqtan qoryqqan erkekter syr bermeıin dep tistenip-tistenip apty.

Aıyptan qutylyp, óz dúrmegine baryp qosylǵan sup-sur han álginde ǵana óziniń eki tizesi qazyp kirip ketken ulpa topyraqtyń ústinde júginip otyrǵan beıshara qyzǵa eseńgireı kóz tastap tur. Álginde ǵana óz basynan ótken músápir haldiń sonshalyq qorlyq keıpin endi ańǵaryp, endi tanyp tur. İshinen: «Táýba, táýba!» — dep san ret qaıtalady.

Jurttyń kózi qol-aıaǵy toqpaqtaı jaldy qara attyń ústinde enteleı tebinip turǵan gújban qarada. Ol da shoıynnan quıylǵandaı mol denesin bir qybyr etkizbeı, qaqqan qazyqtaı qaqshıypty da qalypty. Tý syrtyndaǵy óńsheń qara attylar men Batyr sultannyń toby: «Mynaý neǵyp tur-aı!» — degendeı jabyla qarap, telmire qapty. Gújban qara jan qaltasynan shaqsha sýyrǵysy kelgendeı qolyn erbeńdetip, jan-jaǵyna qarmana qaranyp, anadaı jerde er-toqymsyz eki qara qunandy ustap turǵandarǵa ıek qaqty.

Mana Batyr sultandarǵa ilese kelgen qaraqurym toptyń ishindegi eki er-toqymsyz qur atty bireý kórse de, bireý kórgen joq edi. Endi jurttyń bári soǵan qarady. Ózderi shý asaý eken. Jer tabandap, tartynyp ortaǵa ázer shyqty. Jurt qaq jarylyp jol berdi. Qara kıimdiler tobynan taǵy bir ekeý qoldaryna qyl arqan ustap ortaǵa ozdy, biraz kisi eriksiz yshqynyp qaldy. Ásirese, Ábilqaıyr hannyń kózi atyzdaı bop barady. Mynaý qyl arqan áý basta buǵan baǵyshtalǵan ǵoı. Mana ant bergende bul qara bop shyqsa, munyń sharýasyn osy qyl arqan men myna eki shý asaý bitiredi eken ǵoı.

Arshyndy jigitter qyl arqannyń ortasynan tuzaqtap, gújban qaranyń qolyna ustatty, qalǵan eki ushyn tuzaqtap, ekeýi eki shý asaýdyń qasyna baryp turdy.

Gújban qara qolyndaǵy tuzaqty áýeli Muhambet qojaǵa, sodan soń bılerge, sodan soń tý syrtyna burylyp, Batyr sultannyń tobyna, eń artynda bylaıǵy tobyrǵa kórsetti. Jurtta ún joq. Birdeńege qatty tolqyǵany ekeni de, joq áldenege kóńiliniń hoshy kelip qulshynǵany ekeni de belgisiz, taıǵa bas bildirip, asaý jýasytyp qalǵan ádetine basyp, shalt qımyldap, shuǵyl eńkeıip, qolyndaǵy qyl tuzaqty basyn ıip, jer tizerlep otyrǵan Torǵynnyń moınyna kóz ilespes jyldamdyqpen kıgize saldy. Eki jigit qoldaryndaǵy tuzaqty kóz ilespes qımylmen asaý qunandardyń moınyna ile-ile salysty. Sosyn eki shý asaýdyń noqtalaryn jyp etkizip sypyryp ap, sandarynan qulashtap turyp bir-bir tartty. Eki qunan quıryǵyn teýip, týlap ala jóneldi. Jurt jan-jaqqa tym-tyraǵaı qashty. Torǵynnyń: «Apa!» degeni de, «Alla!» degeni de belgisiz, jan daýysy bir-aq shyqty. Quıǵytyp bara jatqan qos shý asaýdyń sońynda baýyrymen jer tyrnap bara jatqan qur súlder áp-sátte-aq kózden alystap ketti.

Jurt attaryna mindi. Manaǵydaı qaraqurym lek qurmaı shoǵyr-shoǵyr bop jan-jaqqa bytyraı bólindi. Álgi sumdyqty kórgender mynaý qandy oqıǵanyń ornynan da, bir-birinen de tezirek bezip ketkileri kelgendeı sýyt jortaqtasty.

Batyr sultannyń mańyndaǵy qara manaǵysyndaı emes azaıyp qapty. Aldy-arttaryna qaramaı shyǵysqa saldy.

Álgi sumdyqtan ábden eseńgirep qalǵan Ábilqaıyr sálden soń kózin ashyp qaıta qarap edi, kókjıektegi kún kózine aıaq bitip, álgi bir qan-jynnyń sońynan qyzyl tazy bop tilin salaqtatyp, qýyp bara jatqandaı kórindi.

Erteńine Ábilqaıyr keshegi bastan keshkeniniń óńi ekenin, túsi ekenin bile almaı biraz ýaqyt del-sal otyrdy. Sáske shamasynda syrtqa shyqty. Anadaı jerdegi qarasha aýyldyń shetindegi Zerdebaıdyń úıiniń jurty tazdyń basyndaı tyqyraıyp bos jatyr. Demek, keshegi kórgeni túsi emes, óńi eken. Arshyl aǵaıyndary Zerdebaıdy bir túnniń ishinde han ordanyń qasynan kóshirip áketipti.

«Sonda... sonda...»

Ábilqaıyr áldenege oıy múdirip, jan-jaǵyna alaqtaı qarady. Sonaý kóz ushyndaǵy elshilik mańynda at bar. Bul ıyǵyna jaba shyqqan, jaǵasyn qamqamen ádiptegen juqa shapanynyń jeńin kıip, solaı bettedi.

Kelse — Bókenbaı men Eset sonda eken. Kózi sharasynan shyǵyp, úrpıip qalǵan elshi Ábilqaıyrdy kóre sala ornynan atyp turyp, qushaqtaı aldy. Balpyldap birdeńe dep edi, han estı qoımady. Jáı basyp tórge ótti.

Patshanyń elshisi keshegi oqıǵadan habardar bolyp shyqty. Torǵynnyń ne kúıge ushyraǵanyn estigende, Sartaılaq talyp qalypty. Kózin jańa bir ázirde ashypty. «Múmkin emes, múmkin emes!» — dep áli senbeı jatyr deıdi. Oǵan qyljaqbas Sapaev: «Men saǵan baıaǵyda aıtpap pa em. Bul taǵylardan bári de shyǵady. Ne senbeıtini bar!» — dep ójeńdeıtin kórinedi.

Ne de bolsa, orys elshiliginiń záreleri zár túbine ketýli. Bókenbaı men Eset oı ústinde.

— Endi ne isteımiz? — dep Mámbet myrza qylǵynady.

Ne isteıtini bar? Keshe qarsy jaq ońbaı omaqasty. Ábilqaıyrdy súrindirem dep júrip, ózderi qalaı shalqalarynan túskenin bilmeı qaldy. Búgin olar esterin jıa almaı eseńgirep jatyr. Biraq erteń jambastaryn bir-bir sıpap, qaıta túregeler. Taǵy bir daýdy bastaıdy. Olar sol jańa daý, jańa syltaýyn tappaı turyp, elshiliktiń qarasyn bul aradan óshirý kerek. Áıtpese, keshegi gújban qaraǵa mal kerek bolmaı, ar kerek bola qalǵany teginnen-tegin emes. Olarǵa keshe qalaı da bireýdiń qanyn tógý, sóıtip eski daýdy birjolata tyndyrmaı, jańa daýǵa ushtyq shyǵaryp berý kerek boldy. Zerdebaıdyń qyzynyń mundaı masqaraǵa ushyraǵanyn aýzy júırik Jádik áýleti erteń kórshi ulystarǵa jaıady. «Jalǵyz úıli aǵaıynǵa jasaǵan qysastyǵy anaý!» — dep bular jaqqa kúnde qol shoshaıtady da otyrady.

Meıli, olar erteń neni istese ony istesin! Tek myna elshilikti tezirek bul aradan attandyrý kerek. Keshe qapy qalǵan qas dushpan qaıta esin jıyp alǵansha bular orys shebine bir jetip alsa, ar jaǵyn kóre jatar.

Hannyń bul oıyn Bókenbaı da, Eset te, elshi de qostady.

Eleń-alańda atqa qonǵan qalyń túıdek kún keshtete Naızakeskenniń qulaýyna eńkeıdi. Baıaǵyda Qaraqumdaǵy quryltaıdan keıin úsh júzdiń qara ormandaı kók súńgisine sap taýyp bergen qalyń jynys, búginde arasyna qol jasyra almastaı bop ábden sıregen. Biraq ýádeli aýyldar keshe bir-birine at shaptyrysqanda, yzǵyǵan dalada az da bolsa yqtasyny bar ǵoı dep, osy arany qolaıly kórgen.

Han aýyly búgin kúni keshe qaqyraıyp-qaqyraıyp turǵan elshi qosynyń qańyrap bos qalǵanyn bir-aq kóredi. Ábilqaıyr elshilik jaıǵasqan aq otaýlardy jyqqyzbaı, ádeıi tigýli kúılerinde qaldyrdy. Elshiliktiń bir kún túnde kóship ketkenin jurt qapelimde sezbeı qalsyn dedi.

Búgin Sámeke, Baraqtarǵa shabarman ketip, olar habar tıgizgenshe elshilik orys shebine jetip te úlgeredi. Bul jaqtaǵy Batyrdyń keshegi masqaradan keıin qylar qaırany shamaly. Sondaǵy dúrbeleń «Qyzyl úıiktiń» basynda-aq tarap ketken.

Naızakeskenniń basyna áýeli Esettiń toby kelip, tosqaýyldaı turdy. Oǵan kóp uzamaı tek jeti rýdyń ǵana emes, basqa da tileýles aýyldardyń rý basylaryn jınap, Bókenbaı qosyldy.

Bir kúnshilikteı jol júrip, eldiń eń sońynan jetken han men elshi toby aldarynan qaıyń arasynan jamyraı shyǵa kelgen qalyń qoldy kórgende júrekteri jaryla qýanysyp qaldy. Olardyń arasynda kópten beri at izin salmaı ketken aýyldardyń da aqsaqaldary bar eken. Shamasy, keshegi «Qyzyl úıik» oqıǵasy qaı tarapqa shyǵaryn bilmeı, shóre-shóre bolyp júrgen biraz jurtqa jón siltep berse kerek.

Kún eńkeıe seldir qaıyń arasyndaǵy dóńgelek alańqaıǵa jınalǵan bıler aq patshanyń elshisiniń aldyna aq dastarqan jaıyp, aq sarybas marqanyń basyn ustatyp, aqjol tilesti. Mámbet myrzanyń qasyna qazaq jurtynyń elshileri bop on eki jasar Eraly sultan, Nıaz sultan, Kishi júzden Shádik bı, Qudaınazar myrza, Bókenbaı batyrdyń nemere inisi Myrzakeldi batyr, Masqar Tólebaı bı, Orta júzden Qypshaq Kúderi, Baıkenje batyrlar, birsypyra qyzmetshi jigitter eretin boldy.

Dastarqan jınalǵan soń Ábilqaıyr elshini ońasha shyǵaryp áketti.

— Al, Mámbet myrza, — dep sóz bastady bylaıyraq shyqqan soń. — Sóge jamandamaı attanasyz ǵoı. Bizdiń aramyzda bolǵan bir jyldyń ishinde basyńyzdan jaqsy da ótti, jaman da ótti. Jaǵdaıdy ózińiz bilesiz. Áıteýir, aq patshaǵa bergen ýádeme adal ekenime, ol jolda eshteńeden taıynyp, taısalmaıtynyma kózińiz ábden jetse, ony aldıar taqsyrǵa buljytpaı aıtyp barsańyz bolǵany. Sizdeı aqjoltaı elshiniń qanjyǵasyn búıtip qańsytyp qur qol qaıtaramyz ǵoı dep oılamap edik. Mynandaı qıly zaman kez kelip, joqtyq jomarttyń qolyn baılap tur. Kezdesýimizdiń aldy-arty bir bul bolmaıtyn shyǵar. Budan bylaı siz ben biz qalqyǵan darıanyń ortasyńda qaltyldaq qaıyqqa birge mingen jandaı, bir-birimizge tilektes bop júremiz ǵoı dep oılaımyn. Munda kórgenińizdiń bár-bárin jipke tizip aıta bermeı, jaqsysyn asyryp, jamanyn jasyryp, patsha aǵzam kóńiline sekem alyp qalmaıtyndaı ǵyp jetkizgenińiz durys shyǵar. Óıtkeni, bul sharýanyń abyroıy da, uıaty da ekeýmizge birdeı ortaq qoı. Qazaqtyń bári keshegilerdeı tentek-teli eken dep oılap qalmańyz. Halyq bolǵan soń alasy da, qulasy da jetkilikti bolady. Azyn-aýlaq sotqarlardyń sotanaqtyǵyna kúlli halyqty kúıdirip qaıtemiz. Qazaq jurty qanatynyń astyna alar raqymdy qamqorshy tabylyp jatsa, qýanbasa qashpaıdy. Syrttan judyryq túıgen jaýdyń qoqan-loqysynan da, óz tentekteriniń yryń-jyryńynan da ábden tıtyqtap otyrǵan jáıi bar. Sondyqtan sizdiń bul saparyńyz, ne de bolsa, iz-túzsiz qalmaıdy. Aıtqanymyz aıtqan! Ne kórsek te, sertimizde turamyz.

Ábilqaıyr hannyń myna sózin estigende Mámbet myrzanyń kirpigi shylanyp bara jatqandaı boldy. Búgingi kún — onyń da bir jyl boıy armandaǵan kúni edi. Hannyń qos qolyn qaýsyra qysyp:

— Ol ne degenińiz, aldıar. Sizdiń uly mártebeli ımperatrısa aǵzamnyń aldyndaǵy adaldyǵyńyz, orys elshiligine jasaǵan qaltqysyz qyzmetińiz adamǵa da, Qudaıǵa da aıan shyǵar. Ol jaǵynan eshqandaı qam jemeńiz, — dedi.

— Myna balamdy bir ózińizge senip jiberip otyrmyn. Kóz qyryńyzdy sala júrersiz. Ústindegi kıimi patsha saraıyna kirip-shyǵýǵa jupynylyq eter me eken dep te seskenip turmyn.

— Ol jaǵyn ýaıymdamańyz. Ózim retteımin. Maǵan osy alǵan baǵytyńyzdan aınymaǵanyńyz, qarsy jaqtyń qıanaty men qysastyǵynan qaımyqpaǵanyńyz qajet. Aq patsha sizdiń aq-adal qyzmetińizdi asa joǵary baǵalaıtynyna meniń senimim kámil. Tek shydap baǵyńyz.

— Siz de qam jemeńiz. Orys shebine jetip alsańyz, ol nemeler aıaqtaryn ózderi-aq tarta júrer. Al, erteń kórsek te, aman turaıyq! Kóriskenshe kún jaqsy!

Han men elshi musylman ǵurpymen tósterine tósterin tıgizip, qushaqtasyp qoshtasty. Ábilqaıyr elshige erip kelgen bashqurt rý basylarmen qoshtasa bastady. Elshiniń qasyna qazaq rý basylaryn ertip Bókenbaı keldi.

— Al Mámbet myrza, aldyńyzdan aq kún týsyn deımiz. Aqsaqaldar onyń sózin qaǵyp alyp ketti.

— Ushan dalada ushyp-qonyp júrgen qıqý-qulaqtaý jurt edik. Ersi minez kórseńiz, erteń umytyńyz. Jaqsy qylyq kórseńiz, ómir baqı umytpańyz. Azyn-aýlaq tentek-telige bola jalpaq kóptiń kól-darıa kóńiline túkirmessiz.

Tevkelev rý basylarymen jeke-jeke qol alysyp, qushaqtasyp, qoshtasyp shyǵyp:

— Ózderińiz de sóge jamandaı kórmeńizder. Qaı-qaısyńyzdyń da adal nıet, aq peıilderińizdi, etken qyzmetterińizdi tárk qylmaı, aq patshaǵa aıtyp baramyn. Suraıtynym — azǵyryndy áńgimelerge ermeńizder. Búginnen bastap patsha aǵzamnyń qulaǵyna jaısyz habar tımeıtindeı bop, jaqsy júrersizder dep senem, — dedi.

— Ýáde — Qudaıdyń aty. Quran ustap aıtqan sózden nege aınyıyq! Eki jaǵymyz da sertke berik bolaıyq, — dedi aqsaqaldar. — Bizdi aq patsha mynaý jońǵardyń quqaıynan qutqarsa jetkilikti. Basqa eshqandaı qolqa salmaımyz.

Elshi eldiń eń sońynda kep, Bókenbaıdyń qolyn aldy. Tyǵynshyqtaı Mámbet myrza alpamsadaı Bókenbaıdyń qushaǵyna kómilip, kórinbeı qaldy.

— Qudaınazardy Ýfaǵa barǵan soń elge qaıtararsyz, — dedi batyr.

Juldyzdaı aq meńi bar kúreń tóbeldiń ústinde qulaǵy qalqıyp, yrǵaı moıyn, aq sur bala Eraly otyr. Kózine túse bergen sýsar bórkin qamshysynyń sabymen joǵary kóterip, jaýtań-jaýtań ákesine qarap qoıady.

— Al, balam, qadamyńa gúl bitsin, — dedi Ábilqaıyr Eralyny arqasynan qaǵyp.

Balanyń kishkentaı qoramsaǵyndaǵy jalǵyz tal qyzyl jebeni túzep qoıdy. Ol — Eralynyń hanzada ekeniniń belgisi edi. Bala zorlana jymıǵan boldy.

Júzden astam salt atty qaıyń arasynan saýdyrap shyǵa berdi.

Han toby ketip bara jatqandardyń sońynan seksıe qarap áli tur. Qasyndaǵylar: «Qaıtamyz ba?» — degendeı yńǵaı tanytyp edi, Ábilqaıyr turǵan jerine jelimdelip qalǵandaı tyrp etpedi. Júrginshiler qashan kókjıekke kóterilgende baryp, atyn tebindi. Balasyn taǵy bir kórip qalaıyn degendeı artyna burylyp qarap edi, qara jaldyń tasasyna qylt-qylt sińip bara jatqan kóp atty qaısysynyń kim ekenin ajyratyp bolmastaı jerge uzap ketipti.

Ábilqaıyr endi eshqaıda kóz salmady. Astyndaǵy atynyń erbeńdegen eki qulaǵyna telmire qarap, únsiz keledi. Qasyndaǵylarda da sybys joq. Dúsir-dúsir tuıaq dybysynan eshteńe estilmeıdi. Jurttyń bári bir tuńǵıyq oı darıasyna shym batyp ketkendeı. Ánsheıinde ekeýiniń joly bir tússe, qaýqyldasyp keń dalany bastaryna kóterip ala jóneletin qazaqtardyń aýyzdaryna búgin ne tıyrym bola qalǵany belgisiz. Tek tún jamylyp barymtaǵa attanǵandar ǵana tap osylaı til men jaqtan aıyryla qalatyn edi. Al, alys jolǵa kisi shyǵaryp salǵandar alaman kórgen qur attaı birazǵa deıin tuıaqtary qyzyp, jelikterin basa almaýshy edi. Bul joly olaı bolmady. Buǵan kelgende qaı nárseniń de tonyn teris kıip shyǵa keletin áýelden ádeti. Jeńisi jeńiske, qýanyshy qýanyshqa, toıy toıǵa uqsamaı kete barady. Áıtpese, búgin Ábilqaıyr úshin aq túıeniń qarny jarylǵan kún emes pe? Bir jyldan beri janyn tyrnaǵynyń ushynda dyzyldatyp kelgen myna bir sharýa jaqsylyǵymen bitti. Aıtqanyn istetti. Degenine jetti. Jolyn keskestegen dushpannyń etkeni em bolmady. Osy ara syn bolady-aý degen jerdiń bárinen Qudaı taǵala sátin salyp, súrinbeı ótti. Arýaq ekesh arýaqtyń ózi buny jaqtady. Endeshe, myna jurt neǵyp ákeleri búgin ólgendeı túnere qalǵan?! Buny ishteri jaratpaı kele jatsa: «Tap osy sharýaǵa jıyla kórińder!» — dep tap osy joly eshkim jalynbaǵan edi ǵoı! Ózderi kelmep pe edi? Kópshiligi Batyr sultannan kúderlerin úzip, bunyń jaǵyna birjola shyqqan sıaqty bop kelgen edi ǵoı. Tipti álginde ortalarynda aq patshanyń elshisi turǵanda biriniń aýzyndaǵy sózdi biri qaǵyp ap, jalpyldasyp jatpap pa edi? Endeshe neǵyp kómeılerine qum quıyla qalǵan? Álde búgin bul qaıter eken dep, ádeıi synap kele me eken...

Joq, eshqaısysynyń bunymen sharýasy joq. Bári de attarynyń jalynyń qylyn sanap kele jatqandaı tuqshıyp-tuqshıyp alypty. Bári de túnerińki. Oı ústinde. Oılanǵanda bular ne oılaıdy? Budan basqa barar jer, basar taýlarynyń qalmaǵanyn neǵyp túsinbeıdi? Jan-jaqtan antalaǵan soıaý tis soıqandardyń ortasynda otyryp, qaıtip pana izdemessiń?! Antalaǵan arystandardyń aýzynda ketkenshe, olardy taısaltatyndaı aıbyn izdegenniń nesi aıyp!? Eger oǵan túsinbeıtin bolsa, baıaǵydan beri buny aınalsoqtap ne jyndary bar edi? Endi, oılan meıliń, oılanba meıliń, bolar is boldy emes pe! Buıda, báribir, aq patshanyń qolyna ótti. Tek ol ońǵa bastaǵaı dep tile!

Bálkim bular da sony oılap, tunjyrap kele jatqan shyǵar. Tumsyǵyn testirgen nar qospaqtaı óz buıdamyzdy ózimiz qolyna aparyp ustatyp, salpaqtap sońyna ergende, dini basqa, tili basqa, túri basqa, túsi basqa patshaıym kólge bastaı ma, shólge bastaı ma? Onyń ne oılap, ne sharapat tıgizerin, shynynda da, kim bilgen? Mámbet myrzaǵa aıtqyzsań, aýzymen oraq oryp, qaryq qylady da salady. Onysy ras pa, ótirik pe? Kóp uzamaı belgili bolady ǵoı...

Shirkin, mundaıda qasyńda Taılan bolar ma edi! Osyndaı daǵdaryp kele jatqanda ol shóp basyndaǵy mızamǵa qarap, at ústinen eńkeıip julyp alǵan jýsannyń tarmaǵynyń aıyry men biteýine qarap, kóktegi juldyz, jerdegi saǵymǵa qarap, bal ashyp beretin edi-aý. Sonda baly jaqsylyqqa tússe, qaraptan-qarap jelpinip qalatynsyń. Qansha degenmen, úmittiń aty úmit qoı! Qolyńa ustap turǵan eshtemeń bolmasa da, aldyńda jaqsylyq bar degen dalbasanyń ózi-aq tóbeńdi kókke bir jetkizip tastamaı ma!..

Apyraı, kún búgin netken tymyq! Jeltoqsannyń ortasy búıtip saýyny bolǵan bıeniń jelindeı balbyrap turmaýshy edi ǵoı?! Áneýgúni qarap turyp yzǵyp turar «Qyzyl úıiktiń» basynda Qudaıdyń uıtqyma shańyty aıaq astynan sap bolyp basyla qalyp edi. Osynyń bári tegin deısiń be? İstiń ońǵa basaıyn degeni shyǵar. Qudaı mynaý beıshara jurttyń kúnde kóldetken kóz jasyn kóreıin degeni shyǵar. Bul osynsha azap, osynsha taýqymetti tek bir basynyń baǵy úshin tartyp júr me? Eli úshin, halqy úshin de ólip-óship júrgen joq pa? Eline ne kerek, ne qardar ekenin bir kisi bilse, osy-aq biler. Sol bilgendiginen de osyndaı táýekelge minbep pe edi? Qoıannyń quıryǵyndaı kúnde qypylyqtap otyrǵannan, obal-saýabyń da bireýge artyp, tynysh otyrǵandy jón kórmep pe edi? Az jurt ta bir boıjetip, tolyqsyp otyrǵan qyz sekildi nárse eken ǵoı? Onyń da bireýdiń bileginen ustamasa, kúni qarań kórinedi. Áńgime tek onyń aljaspaı kimniń bileginen ustaı bilgeninde... Qudaı tek sodan jańylystyrmasa bolǵany...

Túh, tún netken qarańǵy edi! Juldyzdar da shilde ortasyndaǵydaı shúpirleı qapty. Anaý — temirqazyq, anaý — jetiqaraqshy. Anaý — aqboz, kókboz... Anaý... Apyraý, mynaý at qulaǵynyń arasynan qylańytqan kúldeı bozań shoǵyr Úrker ǵoı! Jaryqtyq, budan usaq, budan solǵyn juldyz joq shyǵar. Biraq, soǵan qaramastan, qanshama samala shyraqtar samsaǵan túngi aspanda ony kóziń birden shalyp tur-aý! Onyń sıqyry nede eken? Álde jup ajyratpaı birge týyp, birge batatynynan ba? Juldyz ekesh juldyz da neǵurlym sany az, neǵurlym jaryǵy solǵyn bolǵan saıyn jıi turmasa, kózge túse almaıtyndaryn bilgen ǵoı! Ózderi netken yńǵaıtók edi! Jazdyń jańbyrly, qurǵaq, qystyń jaıly, jaısyz bolaryn jurt osy Úrkerge qarap bile qoıady. Bárin aldyn ala osy bir shókim solǵyn shyraqtar sezip qoıatyndaı. Bálkim, mynaý birin-biri ıyqtap, birin-biri tóbeden nuqyp jatqan áýmeser dúnıede az halyqtarǵa da osy Úrker minez kerek shyǵar! Bálkim, olar da mynaý uıtqymasy kóp alasapyran dúnıede tek Úrkerdeı tyǵyz turyp, daýyl men borandy Úrkerdeı aldyn ala bilip, aldyn ala yńǵaıǵa aýnap otyra alsa ǵana, aman qala alatyn shyǵar...

Jol shyqqanda Úrkerdiń mańdaıynan týǵanyn jaqsylyqqa jorymaýshy ma edi! «Úmit artsań, Úrkerge qara!» deýshi edi ǵoı. Jeltoqsanda da Úrkerdiń at qulaǵynan asyp kóterilmegeni aldaǵy qystyń jaılylyǵy shyǵar. Aldyń jaqsylyqtan asqan baqyt bar deısiń be!

Úrkerdiń qarsy aldyńnan týǵany mańdaıynyń ashylaıyn degeni me eken?! Ne de bolsa, úmit bar ǵoı. Qarshadaı Eraly kóz kórmegen alys jolǵa sol úmitpen attandy ǵoı. Buryn qaıda attap bassa da, úreı antalap turmaýshy ma edi. Jońǵar qaıter eken, qalmaq qaıter eken, bashqurt qaıter eken dep qaralaı qylpyldap bitýshi ek qoı. Endi, ne de bolsa, bir úmit bar emes pe. Úreıden úmit qashan da jaqsy emes pe. Endeshe, mynaý Úrker de jaqsylyǵymen týǵan shyǵar. Tek bunyń, tek mynaý talaıdy kórip, talaı taýǵa basyn soqqan kónteri jurtynyń aldynan ylǵı osylaı úmit shyraǵy týyp turǵandaı!

Han ishinen: «E, jaratqan, bunyńa da shúkir! Táýba, táýba!» — dep san ret qaıtalady.

TİLMASH TEVKELEVTİŃ KÚNDELİGİNEN

Epılog ornyna

«... 1733 jylǵy ǵınýardyń ekisi. Tilmash Tevkelev Ýfaǵa keldi.

Ǵınýardyń mópmi. Sanktp-Peterbýrgtan qaıtyp kele jatqan qyrǵyz-qaısaqtardyń elshisi Quleke han balasyna ýly mártebeli ımperatrısa aǵzam kerýeniniń tonalǵany úshin qatty ashýlanyp, elshilerdi jibermeı qaldy degen habar aıtypty. Ony estigende, hannyń balasy, ózge qyrǵyzdar, ásirese Bókenbaı batyrdyń inisi Qudaınazar myrza as batpaı jaman aýyryp qaldy.

Ǵınýardyń toǵyzy. Tilmash Tevkelev qasyndaǵylardyń as-sýdan qalyp, azyp-toza bastaǵanyn kórip, Quleke elshi álgi habardy ádeıi olardy qorqytý úshin aıtqanyn, ondaı-ondaı qańqý sózderge qulaq aspaý kerektigin eskertti.

... Onyń bul sózine eshkim ılana qoımady... Qudaınazar myrza Ýfadan eline qaıtarýdy surady... Tilmash Tevkelev oǵan: «Marttyń aıaǵyna deıin kidire tur, oǵan Bókenbaı ekeýińniń adal qyzmetterińiz úshin syı-sıapat bermeı, qalaı qur qol qaıtara alam? Ol jaıynda Moskvaǵa hat jazyp jiberdim, sodan jaýap kelsin», — dedi. Ol hat kelgenshe óziniń Qazanǵa baryp, ýly ımperatrısa aǵzamnyń ámiri boıynsha, gýbernatormen aqyldasyp qaıtatynyn, ol jaqtan kelgen boıda ony eline jiberetinin aıtty. Al eger de ol jaqta oǵan elshilikti Sankt-Peterbýrgke óziń aparyp qaıt degen buıryq berilse, Qazannan ári Peterbýrgke asyp, odan elshilikpen birge Ýfaǵa oralyp, bárińdi elge birge qaıtaramyn dep ýáde etti.

Tilmash Tevkelev qyrǵyz-qaısaq ortasynda bolǵan kezinde qyrǵyz-qaısaqtardyń zeńbirek quımaıtynyn ondaılarynyń bolmaıtynyn jáne paıdalanbaıtynyn, sol sıaqty oq-dárili myltyqtardy da ózderi jasamaıtynyn, Hıýa men Buharadan qoıǵa, jylqyǵa aıyrbastap alatynyn, oq-dári men totıaıyndy árkim kereginshe ártúrli ádispen jasap alatynyn, iri-iri zavodtarynyń joq ekenin, sadaqty az qoldanatynyn, soǵysta kóbinese shúrippesi joq pilteli myltyq paıdalanatynyn baıqady. Bashqurttar soǵys jaǵdaıynda tek jebe men sadaqty ǵana paıdalanyp, oq-dárili myltyqty atymen bilmeıdi eken.

Tilmash Mámbet Tevkelev».

Iýn 1978 jyl — mart 1980 jyl.

Birinshi romannyń sońy

---