InfoHub Logo

Úsh noıan (I)

I

AǴYLSHYNDAR MEN FRANSÝZDAR

Belgilengen ýaqytta kóńildes dostar tórt dáıekshisin ertip, Lúksembýrg saraıynyń syrtyndaǵy qorshaýly bir alańǵa keldi, bul arada eshkiler jaıylyp júr eken. Atos qoıshyǵa ýaq tıyn-teben berip edi, ol dereý ketip qaldy. Olar dáıekshilerin qaraýylǵa qoıdy.

Kóp uzamaı osy alańǵa ún-túnsiz bir top kisi kelip, ishke kirip mýshketerlerge qosyldy; sosyn aǵylshynnyń ádet-ǵurpy boıynsha, ózara tanysa bastady.

Asyl tekti aǵylshyndar óz dushpandarynyń esimderin estigende eleń-eleń etisip, tańyrqap qana qoımaı, bir túrli sekemdenip, úrkip qalǵandaı da boldy.

— Budan biz eshteńege túsinbedik — dedi lord Vınter, úsh dos attaryn aıtqannan keıin — Biz áli sizderdiń kim ekenderińizdi bilmeımiz, aty kelispegen kisilermen saıysqymyz da kelmeıdi. Bularyńyz bir óńkeı qoıshy-qolańnyń aty ǵoı.

— Ózińiz de sezip turǵan shyǵarsyz, mılord, bul — oıdan shyǵarylǵan laqap attar, — dedi Atos.

— Al, endeshe biz sizderdiń shyn attaryńyzdy bilgimiz keledi, — dedi aǵylshyn.

— Biraq siz bizdiń aty-jónimizdi bilmeı-aq qumar oınadyńyz ǵoı jáne astymyzdaǵy eki atymyzǵa deıin utyp aldyńyz, — dedi Atos.

— Siz durys aıtasyz, biraq biz ana joly tek aqshamyzdy ǵana báske tiksek, endi basymyzdy báıgege tikkeli otyrmyz; biz kim kóringenmen oınaı beremiz, al, saıysqanda — tek terezesi teń kisilermen ǵana saıysamyz.

— Myna sózińiz ádil eken, — dedi Atos, sosyn ózimen jekpe-jekke shyǵatyn aǵylshyndy ońasha shaqyryp alyp, sybyrlap atyn aıtty.

Portos pen Aramıs te aty-jónderin aıtty.

— Qalaı, kóńilińiz kónshidi me, endi meni shpaga aıqastyrýǵa jaraıtyn asyl tekti kisi dep qurmet kórsete alasyz ba? — dedi Atos dushpanyna.

— Ia, sýdar, — dedi aǵylshyn ıilip izet kórsetip.

— Jaraıdy! Al, endi men sizderge bir syr aıtqym keledi, — dedi Atos sýyq qabaq tanytyp.

— Ol nendeı syr? — dedi aǵylshyn tańyrqap.

— Sizdiń menen shyn esimimdi suramaǵanyńyz jón edi.

— Nege?

— Nege deısiz be, olaı deıtinim: jurt meni óldige eseptep júr; olaı deıtinim: tiri ekenimdi eshkim bilmese eken deýime dáleldi sebebim bar; endi osy bir qupıa syrym elge tarap ketpes úshin men sizdi amalsyzdan óltirýim kerek.

Osynyn ózi oınap turǵan joq pa eken dep, aǵylshyn Atosqa baıyptap qarap edi, jigittiń ondaı syńaıy baıqalmady.

— Myrzalar, bárińiz de daıynsyz ba? — dedi Atos dostary men dushpandaryna alma-kezek qarap.

— Iá, — desti aǵylshyndar men fransýzdar qosarlanyp.

— Endeshe, bastalyq!

So zamat batyp bara jatqan kún shapaǵyna shaǵylysyp, segiz shpaga birden jarq-jurq etti: áýelden bir-birin qanquıly jaý sanaıtyn bulardyń saıysy kúrt bastalyp ketti.

Saıystyń jattyǵý zalynda júrgendeı-aq, Atos aspaı-saspaı, sabyrmen, salmaqpen, abaılaı aıqasyp júrdi.

Shantılıdegi shyrǵalańnan aýzy kúıip qalǵan Portos, burynǵydaı óńmendep tapyraqtamaı, saıys kezinde aıaǵyn andap basyp, ádis-aılany kóp qoldandy.

Al, Aramıs bolsa, óz poemasynyń úshinshi jyryn aıaqtaýǵa tıisti, sol sebepti de sharýasyn tezirek bitirýge tyrysty.

Atos dushpanyn birinshi bolyp óltirdi; bul ony bir-aq ret túıregen eken, biraq álgide ǵana eskertkenindeı, sol túıreý ajal bolyp jabysypty, shpaga júrekti tesip ótipti.

Budan keıin Portos dushpanyn jer jastandyrdy: ol aǵylshynnyń jambasyn túırep ótse kerek. Odan ári qarsylasar qaýqary qalmaǵasyn aǵylshyn shpagasyn dushpanyna bere saldy, sol-aq eken, Portos ony kóterip, kúımege aparyp jatqyzdy.

Aramıstiń dushpanyn qatty tyqsyryp esin alǵany sondaı, elý qadamdaı sheginip barǵasyn, ol aldy-artyna qaramaı dalaqtap qasha jóneldi, sóıtip ol malaı bitkenniń mazaǵyna qaldy.

Al, endi d'Artanánǵa keletin bolsaq, jaıbaraqat, kóp janyqpaı, sheber qorǵanýǵa kiristi; aqyrynda dushpanyn dińkeletip baryp, qolyndaǵy shpagasyn qaǵyp túsirdi. Qarýsyz qalǵan baron bir-eki basyp keıin shegine berem degende, taıǵanaqtap shalqasynan qulap tústi.

D'Artanán bir attap dushpanynyń qasyna baryp, tamaǵyna shpagasyn taqaı qoıdy.

— Men sizdi óltire salar edim, sýdar, óıtkeni janyńyz qolymda tur, biraq qaryndasyńyzǵa bola sizge tirlikti qaıta tartý eteıin, — dedi ol aǵylshynǵa.

D'Artanánnyń tóbesi kókke jetkendeı boldy: ol oıyna alǵan josparyn oryndady, osydan birneshe saǵat buryn bir sátti oıy basyna túskende ol kádimgideı qýanyp qalǵan edi.

Osyndaı kónterli, kónbis jigitke tap bolǵanyna razy bolǵan aǵylshyn d'Artanándy qushyrlana qushaqtap, úsh mýshketerge myń san alǵys aıtty; Portostyń jaraly dushpany kúımege salynyp, al, Aramıstiń jaýy qashyp ketkennen keıin, bular óli kisini aınaldyryp kóre bastady.

Jarasy aýyr bolǵanmen áli tiri shyǵar degen úmitpen Portos pen Aramıs ony sheshindirip kóre berdi; sol mezette onyń beldigi aqshaǵa toly ámıany túsip qaldy: D'Artanán ony alyp, lord Vınterge usyndy.

— Men ony qaıtemin, shaıtan alǵyrdy? — dedi aǵylshyn.

— Ólgen kisiniń úı-ishine qaıtaryp berersiz, — dep jaýap qatty d'Artanán.

— Onyń úıi osyndaı tıyn-tebenge qarap otyr deısiz be! Semásyna mura retinde on bes myń lýıdor renta qalady. Bul ámıandy dáıekshilerińizge berersiz.

D'Artanán ámıandy qaltasyna sala saldy.

— Al, endi, jas dosym, ózińizdi dos deýime ruqsat etesiz ǵoı dep oılaımyn — eger qalasańyz, búgin keshke men sizdi qaryndasym ledı Klarıkpen tanystyraıyn, — dedi lord Vınter. — Meniń sizge oń qabaq tanytyp, jaqyn tartqanyn qalar edim, óıtkeni koról saraıynda ájeptáýir bedeli bar áıeldiń sizdi jaqtaı aıtqan bir aýyz sózi qadeńizge jarar.

D'Artanán buǵan máz bolyp qyzaryp ketti de, óz kóńili de sony qalaıtynyn bildirip, tájim etti.

Sol mezette d'Artanánnyń qasyna Atos keldi.

— Álgi ámıandy qaıtesiz? — dedi ol jigitke sybyrlap.

— Ony sizge bereıin dep edim, ınabatty Atos.

— Maǵan ba? Ne sebepten?

— Óıtkeni ámıannyń ıesin óltirgen sizsiz. Ol — jeńgen kisiniń oljasy.

— Sonda jaýdyń murageri bolmaqpyn ba! Siz meni kim dep júrsiz osy?

— Soǵys salty solaı. Sondaı salt jekpe-jek saıysta nege bolmasqa? — dedi d'Artanán sabyrmen.

— Men tipti aıqas alanynda da sol saltty saqtap kórgen emespin, — dep jaýap qatty Atos buǵan.

Portos ıyǵyn qýshıtty da qoıdy. Aramıs Atosty qostap, jymıyp ezý tartty.

— Olaı bolsa, bul aqshany lord Vınter aıtqandaı, dáıekshilerge bereıik, — dedi d'Artanán.

— Maqul, dáıekshilerge bersek — berelik, — dep Atos onymen kelise ketti, — biraq bizdikine emes, aǵylshyndardyń dáıekshilerine berelik.

Atos ámıandy alyp, lordtyń kóshirine tastady:

— Serikterińizben bólisip alarsyz!

Qaltasynda kók tıyny joq kisiniń tap osyndaı márttigine tipti

Portostyń ózi qaıran qaldy, keıin, lord Vınter men onyń dosy júrgen jerlerinde fransýzdyń keremet jomarttyǵy jáıli sóz qozǵaǵanda, buǵan tań qalyp, tańdaı qaqpaǵan jan bolmady, árıne, olardyń qataryna Grımo, Mýshketon, Planshe men Bazen myrzalardy qosýǵa bolmas edi.

D'Artanánmen qoshtasyp jatyp lord Vınter oǵan qaryndasynyń adresin aıtty; ol Koról alańynda, sol kezde moda bolǵan kvartalda, altynshy úıde turady eken. Jas jigitti tanystyrý úshin ony lordtyń ózi ertip aparmaq boldy. D'Artanán onymen saǵat segizde Atostyń úıinde kezdespek bolyp sóz baılasty.

Mıledıge barmaq bolǵan sapary bizdiń jas gaskondy qatty tolqytty. Ol osy ýaqytqa deıin sol bir áıeldiń óziniń taǵdyr-talaıynda bir túrli túsiniksiz rol atqaryp kelgenin esine aldy. Jigit kardınaldyń kóp tyńshylarynyń biri sol áıel ekenin biletin, biraq soǵan qaramastan, esil derti, yntyzary sol áıelde, shamasy, bul kisiniń ózi de bile bermeıtin ǵajaıyp bir sezim bolsa kerekti. Onyń qaýiptenetin bir-aq jeri — mıledı munyń Mengpen Dývrde kezdesken kisi ekenin bilip qoıa ma dep qorqady. Onda áıel jigittiń de Trevıl myrzanyń dosy ekenin, demek, jan-tánimen koróldi jaqtaıtynyn birden biledi, árıne, bul jáıt onyń áıel aldyndaǵy bedelin biraz túsiredi, al, tap qazir bul mıledı qaı dárejede bilse, ol da muny sol dárejede biledi, ańdysa qalsa, ekeýiniń shama-sharqy birdeı bolmaq. Al, mıledı men graf de Bard arasynda bastalǵan ǵashyqtyq shyrǵalańyna kelsek, graf qansha jas jigit bolǵanyna, dáýletti, baı bolǵanyna, tipti ony kardınaldyń jaqsy kóretinine qaramastan, óp kókirek jigitimiz buǵan onsha qınalyp jatpady. Eger siz Tarbada týǵan bolsańyz, jıyrma jas degenniń jóni bólek qoı.

Eń áýeli d'Artanán úıine qaıtyp kelip, kıim-keshegin, ústi-basyn muqıat tazalatyp, sylanyp-sıpandy; sosyn ol Atosqa qaıta kelip, úırenshikti ádeti boıynsha, oǵan kúlli jaı-jaǵdaıdy tolyq baıandap berdi. Atos onyń oıyna alǵan isin zeıinmen tyńdaǵannan keıin, biraz basyn shaıqap otyrdy da, abaı bolarsyń dep kúrsine keńes berdi.

— Bunyńyz ne! — dedi ol — Siz osy jýyrda ǵana bir áıelden aırylyp qaldyńyz, ózińizdiń sózińizge qaraǵanda, ol bir ásem, meıirban, ǵazız jan bolsa kerek-ti, endi, mine, kózsiz kóbelekteı basqa áıeldiń izine túskenińiz qalaı?

D'Artanán kinálaı aıtylǵan bul sózdiń ádil ekenin biledi.

— Bonase bıkeni men jan-júregimmen súıgen edim, al, mıledıdi aqylymmen súıemin. Men onyń úıine barǵym keletin basty sebep — sol áıeldiń saraı tóńireginde qandaı rol atqaratynyn anyqtaý.

— Qandaı rol! Sizdiń aıtqan sózderińizge qaraǵanda, ony bilý qıyn emes tárizdi. Ol — kardınaldyń jasyryn tyńshysy, ol áıel sizdi aldap-arbap, torǵa aparyp túsiredi de, sosyn basyńyzdan aırylasyz, sharýańyz bitti degen sol-daǵy.

Him... Súıikti Atos, siz qaraspandy tóndirip, dúnıeniń bárin tunjyratyp jiberesiz.

— Sóıtpegende, qaıtemin, qymbattym, men áıel ataýlyǵa senbeıtin janmyn, oǵan dáleldi sebepterim de bar, ásirese aqsary áıelderge senbeımin. Siz, shamasy, maǵan mıledı — aqsary áıel dep aıttyńyz ǵoı deımin?

— Onyń altyn shashyna teń keletin shashty ómirde kórgen emespin.

Baıǵus d'Artanán! — dedi Atos kúrsinip.

— Eger senseńiz, men sonyń mán-jaǵdaıyn bileıin dep edim. Ózime qajetti nárseni bilgennen keıin jónimdi tabamyn ǵoı.

— Qaıteıin, ózińiz bilińiz, — dedi Atos enjar keıippen.

Lord Vınter tıisti ýaqytynda keldi, biraq erterek eskertilip qoıǵan Atos, ol kelmeı turǵanda basqa bólmege kirip ketken. Aǵylshyn d'Artanánnyń jalǵyz otyrǵan ústine keldi, kelisimen ony asyǵys ertip áketti, óıtkeni saǵat segizge jaqyndap qalǵan edi.

Tómende súlikteı qos at jegilgen ásem kúıme kútip tur eken, jas jigitter kózdi ashyp-jumǵansha zaýlatyp otyryp, Koról alanyna kelip jetti.

Ledı Klarık d'Artanándy sabyrmen qarsy aldy. Onyń osynaý úıi baı jıhazdy eken; aǵylshyndardyń kópshiligi soǵys aıdap, Fransıadan ketip qalsa da, nemese ketkeli jatsa da, mıledı úıin ońdap jóndeýge qyrýar qarjy jumsapty, soǵan qaraǵanda, aǵylshyndardy elden alastaý jónindegi jalpy nusqaý oǵan salqynyn tıgizbese kerek.

— Sizdiń aldyńyzda turǵan jas dvoránın, — dedi lord Vınter d'Artanándy qaryndasymen tanystyryp jatyp, — meniń ómirimdi óz qolynda ustap turyp, biz qansha bitispes jaý bolsaq ta, olaı deıtinim, áýeli munyń namysyna tıgen menmin jáne men — aǵylshynmyn ǵoı, biraq soǵan qaramastan bul sol artyqshylyǵyn is júzine asyrmady. Eger siz meni záredeı jaqsy kóretin bolsańyz, sýdaryná, bul jigitke alǵys aıtyńyz!

Mıledı sál ǵana qabaq shytyp, aq júzin bolar-bolmas bir kirbeń shalyp ótkendeı boldy, al, ernine bir oqys jylýsyz kúlki úıirildi, áıeldiń bet qubylysyn baqylap turǵan d'Artanán muny kórgende erkinen tys selk ete tústi.

Aǵasy eshteńeni de baıqamady: ol so sátte muny qamzolynan tartqan, mıledıdiń janyndaı jaqsy kóretin maımylyn erkelete sıpaý úshin artyna burylǵan edi.

— Hosh kelipsiz, sýdar! — dedi mıledı, bir janǵa jaıly jumsaq únmen, onyń daýsy kelinshektiń d'Artanán jańa ǵana óz kózimen kórgen kóńilsiz kúıimen múlde úılespeı jatqan-dy. — Siz búgin meniń qurmetime máńgi-baqı ıe boldyńyz.

Sol arada aǵylshyn bularǵa qaıta burylyp qarap, álgi bir jekpe-jek saıyn táptishtep, egjeı-tegjeıli sóz ete bastady. Mıledı ony meılinshe zeıin qoıyp tyńdady, ishtegi sezim-túısigin qansha bildirmeımin dese de, bul áńgimeniń kelinshekke túrpideı tıip turǵanyn op-ońaı-aq ańǵarýǵa bolatyn edi, Ol birde qyzaryp, birde bozaryp, shydamy taýsylǵandaı kip-kishkentaı aıaǵymen edendi tyqyldata tepsinip turdy.

Lord Vınter munyń birin de baıqamady. Áńgimesin bitirgennen keıin ol podnosta ıspan sharaby quıylǵan shyny men stakandar turǵan stol basyna bardy. Eki stakanǵa sharap quıyp, d'Artanánǵa ishińiz dep ısharat etti.

D'Artanán aǵylshynnyń densaýlyǵyna ishýden bas tartsa ony ólerdeı ókpeletetinin jaqsy biletin. Sol sebepti de stol qasyna kelip, qolyna ekinshi stakandy aldy. Biraq ol mıledıdi kózinen tasa qaldyrmady, shar aınadan onyń óńi ózgerip sala bergenin baıqady.

Endi ózine eshkim qarap turǵan joq dep oılaǵannan ba, áıteýir áıeldiń bet-aýzy jyrtqyshqa tán keıip taýyp, yrsıyp ketken. Ol doldanyp oramalyn tisteleıdi. Sol mezette áp-ásem kánızak qyz kelip kirdi, d'Artanán ony burynyraq kórgen; ol lord Vınterge aǵylshynsha birdeńelerdi aıtyp edi, anaý bir tyǵyz sharýamen ketýim kerek edi dep d'Artanánnan ruqsat surady jáne men úshin qonaqtan keshirim surańyz dep qaryndasyna tapsyrma berip jatty.

D'Artanán onymen qol alysyp qoshtasyp, mıledıdiń qasyna qaıtyp keldi. Áıel júzi kisi tań qalarlyqtaı bolyp dereý jadyrap sala berdi, biraq oramalyna juqqan qyzyl tamshyǵa qaraǵanda ernin tistelep, qanatyp tastaǵan sıaqty.

Kelinshektiń shyryn erni gúl kúltesindeı qyp-qyzyl edi.

Áńgime jandanyp sala berdi. Mıledı ábden sabasyna túsken tárizdi. Ol d'Artanánǵa lord Vınter munyń aǵasy emes, kúıeýiniń inisi ǵana ekenin aıtty: mıledı sol semányń úlken ulyna turmysqa shyǵady, kúıeýi qaıtys bolǵasyn kelinshek sábıimen jalǵyz qalady, eger lord Vınter úılenbese, sol bala lordtyń birden-bir murageri bolyp qalmaq. Osynyń bárinen d'Artanán bularda bir búrkeýli perde baryn, sol perde ishinde qupıa syr jatqanyn ańǵardy, biraq sol perdeni bul áli ysyryp, asha almaı júr.

Jarty saǵat sóıleskennen keıin mıledıdiń ózimen otandas ekenine D'Artanánnyń aqıqat kezi jetti: onyń fransýzsha meılinshe erkin jáne aqaýsyz ádemi sóıleıtini sonsha, oǵan tipti záredeı de kúmán keltirýge bolmas edi.

D'Artanán kelinshekke shyn yqylasymen qulaı berilgenin bildirip, ony erkelete dáriptep, kóp-kóp jyly sózder aıtty. Bizdiń gaskon jigitimizdiń sýdyraǵan syldyr sózin tyńdaǵanda, mıledı oǵan oń qabaǵyn berip, jymıa kúlip otyrdy. Aqyrynda ketetin de ýaqyt jetti. D'Artanán qosh aıtysyp, qonaqjaıdan shyqqanda eki aıaqty, jumyr basty pendeniń ishindegi eń baqyttysy bolyp shyqqan edi.

Basqysh ústinde oǵan áp-ásem kánızak qyz jolyqty. Ótip bara jatyp ol muny jáıimen qaǵyp ketti de, qyp-qyzyl bolyp uıalyp, asa bir názik únmen jigitten keshirim surady, árıne, onyń bul ábestigin jigit tabanda keshirdi.

Kelesi kúni d'Artanán bul úıge taǵy keldi, kelinshek ony keshegiden de jyly qabyldady. Bu joly lord Vınter joq eken, kesh boıy qonaǵynyń kóńilin mıledıdiń bir ózi aýlady. Ol shamasy jas jigittiń jaı-kúıin bilýge yntyzar bolsa kerek, onyń shyqqan tegin, dos-jarandarynyń kim ekenin, kardınalǵa qyzmet etý buryn oıyńyzda bolǵan joq pa edi dep táptishtep surap aldy.

Jıyrma jasta ǵana bolsa da, jigitimizdiń asa saq júretini bárimizge aıan ǵoı, mine, tap osy araǵa kelgende d'Artanán óziniń mıledıge kúmándana qaraıtynyn esine aldy; ol áıel aldynda joǵary mártebeli taqsyrdy kelistire maqtap, eger men de Kavýa myrzany, de Trevıl myrza sıaqty, jaqsy bilgen bolsam, onda sózsiz koróldiń gvardıasyna emes, kardınaldyń gvardıasyna túser edim degendi aıtty.

Mıledı jaıbaraqat otyryp áńgime jelisin basqa jaqqa aýdaryp jiberdi de, asa bir samarqaý únmen d'Artanánnan: siz buryn Anglıada bolyp pa edińiz, — dep surady.

D'Artanán: de Trevıl myrzanyń tapsyrmasymen at satyp úshin so jaqqa barǵanym ras jáne osynda kórsetý úshin ózimmen bipge tórt atty ala keldim, dep jaýap berdi.

Sóılesip otyrǵanda mıledı eki ret pe, álde úsh ret pe, ernin tistep aldy: myna gaskonnyń bir ákkilikpen kelip otyrǵany anyq-ty.

Dál keshegi ýaqytynda d'Artanán ketip qaldy. Dálizde oǵan taǵy da ádemi, ásem Kettı — kánızakty osylaı ataıtyn — kezdese ketti. Qyzdyń buǵan qıyla qaraǵany sondaı, ony elemeý tipti de múmkin emes-ti, biraq d'Artanán kánızaktyń bıleýshi hanshasyna yntyq bolyp júrgesin, sonyń ózi bolmasa, basqa áıelge nazar aýdarmaıtyn.

D'Artanán mıledıge kelesi kúni de, odan keıingi ekinshi, úshinshi kúnderi de keldi, ár kelgen saıyn keshqurym mıledı ony jadyraı, qýana qarsy alatyn boldy.

Ár kesh saıyn — birde dálizde, birde aýyzǵy bólmede, endi birde basqysh ústinde d'Artanán men ásem kánızak kezdesip qalyp júrdi.

Biraq, biz joǵaryda aıtqanymyzdaı, d'Artanán sorly Kettıdiń bul yqylasyna tipti nazar aýdarmady.

II

PROKÝRORDYŃ ÚIİNDEGİ TÚSKİ AC

Álhıssa, aǵylshyndarmen jekpe-jek saıysta Portos jarqyrap kózge tússe de, ol prokýrorshanyń úıindegi túski asqa shaqyrylǵanyn umytpady. Kelesi kúni saǵat on ekiden óte bergen shaqta Mýshketon qojasynyń kıimin tazalap bitirdi, sodan keıin Portos tórt qubylasy túgel kisi sıaqty mańǵazdanyp, Aıýly kóshesine qaraı aıańdady.

Portostyń júregi de lúpildeı soǵady, biraq shydamsyz, jas mahabbat qýǵan D'Artanánnyń júregine qaıdan jetsin! Joq, onyń boıyn qyzdyrǵan mahabbat emes, basqa jáıt — qara basynyń qamy edi: endi ol aqyrynda so bir kiltıpandy tabaldyryqtan attaıdy, sol bir belgisiz basqyshpen joǵary kóteriledi, mátr Koknardyń, eski ekúleri osymen birtindep kóterilip, kóbeıip jatqan qutty basqysh qoı ol.

Aqyrynda ol qıalmen kóz aldyna on san ret elestetken kókeıkesti sandyqty, qaqpaǵy aspaly qulyppen bekitilgen uzyn da tereń sandyqty, syrtyn tot basyp, edenge ábden jabysyp qalǵan, sol týraly talaı hıkaıa estigen eski sandyqty endi óz kózimen kórdi, tap sol sandyqty prokýrorsha sál ǵana taramystanyp, qatyńqyrap ketse de, áli ásem sánin joǵaltpaǵan kishkentaı qolymen buǵan ashyp kórsetedi ǵoı.

Munyń ústine ózi sıaqty úı-kúıi joq kezbe, qatyn-balasyz, baq-dáýletsiz kisi, meımanjaılar men shaıhanalarǵa, ashanalar men sharaphanalarǵa úırenip qalǵan soldat, lajdyń joqtyǵynan qolyna túsken kezdeısoq taǵamdy qanaǵat tutqany bolmasa, toıa tamaq ishýdi jaqsy kóretin jazǵan basy, mine, endi aqyrynda ot basy, oshaq qasynda otyryp aýqattanatyn boldy, úı ishiniń janǵa-jaıly, tatý-tátti tirliginen rahat-lázzat tabatyn boldy, bıbiniń ýaq-túıek qamqorlyǵyna moıynsunyp qabyldaıtyn boldy, kári tarlandardyń aıtýynsha, sondaı qamqorlyq tarshylyq-torapty kóp kórgen kisiniń janyna maıdaı jaǵady deıdi ǵoı.

Sol úıge kúzen retinde kelip, kún saıyn baı dastarqan basynda otyrý, kári prokýrordyń tıqy mańdaıynyń ájimderin sıpap, temirqanat jas hatshylardy bassettiń, galbık pen landsknehttiń nebir názik ádis-aılalaryna úıretip, azdap júndep alý ıaǵnı bir saǵattyq sabaǵynyń aqysyna aı boıy jıǵan-tergenin sypyra qaǵý — mine osynyń bári Portosqa qatty unaıdy.

Ras, mýshketer prokýrorlar jaıly sol zamanda elge tarap ketken jáne keıingi jurtqa da jetken jaman qaýesetti, olardyń qazymyrlyǵy, sarańdyǵy, kesse qan shyqpas metindigi jaıly qaýesetti esine aldy. Biraq únemshildiktiń azdy-kópti ustamaly aýrýy bolmasa (Portos ony prokýrorshasyna jaraspaıtyn ábes qylyq, dep esepteıtin), ádette ol keńpeıil, jomart áıeldi, árıne prokýrorshanyń boıyna shaqtap aıtqanda ǵoı — soǵan qarap ol bul bıbiniń úıin aǵyl-tegil berekeli úı dep oılaǵan.

Degenmen esik aldyna kelgende mýshketerdiń kóńiline bolar bolmas bir kúdik kelip kirgendeı boldy. Úıdiń kire berisi sıyqsyz daý eken: las ta sasyq dáliz, kúńgirt basqysh, onyń torkóz terezesi arqyly kórshi aýladan kómeski jaryq túsip tur; ekinshi qabatta shaǵyn esik syrty, tap bir Gran-SHatle túrmesiniń bas qaqpasy sıaqty, soıaýdaı-soıaýdaı shegelermen kestelene qaǵylypty.

Portos esik qaqty. Óńi bop-boz, shómele shashy qobyrap júzin japqan, uzyn boıly hatshy kelip esik ashty, ıilip izet kórsetkenine qaraǵanda, ol kúsh-qaırattyń ıesi bolyp tabylatyn eńseli kisi qoǵamda tıanaqty orny bar adam ǵana kıetin áskerı mýndırdi molshylyqqa ábden daǵdylanyp qalǵan keskin-keıpi kelisti kisini úırengen sıaqty.

Sońynan odan góri alasalaý ekinshi hatshy kórindi; sál qalqyńqylaý úshinshi hatshy ekinshisiniń sońynan; on ekiler shamasyndaǵy jetkinshek úshinshi hatshynyń sońynan syǵalady.

Úsh jarym hatshy — sol kezdiń ólshem-mólsherine júginsek, bul keńsege isti bolyp qyrýar jurt keletinin habarlap turǵandaı edi.

Sonymen meıman esik aldyna jaqyndaı bergende Koknar báıbishe de basqysh alańyna shyǵa keldi, salıqaly báıbisheniń syrtqa shyqqany mýshketerdi bir qıyn jaǵdaıdan saqtap qaldy. Hatshylar oǵan qýaqylana kóz tastap samsap turǵannan keıin, osy bir uzyndy-qysqaly júgermekterge ne derin bilmeı, jigit ańyryp qalǵan bolatyn.

— Bul meniń jıenim! — dedi prokýrorsha daýystap, — kirińiz, kirińizshi, Portos myrza!

Portostyń esimi hatshylarǵa kádimgideı áser etti de, olar jamyraı kúlip jiberdi, biraq Portos aıbarlana bir qaraǵanda, olar jym bolyp, tymyraıyp turyp qalysty.

Prokýrordyń kabınetine barý úshin, áýeli hatshylar turǵan aýyzǵy bólmeden hatshylar otyratyn keńseni — hat-qaǵaz kómgen ǵunjyr bólmeni basyp ótý kerek-ti. Keńseden shyqqasyn as úıdi en jaǵynda qaldyryp, meıman men báıbishe prokýrordyń qabyldaý bólmesinen kelip shyqty.

Birimen-biri ózara jalǵasyp jatqan osynaý bólmeler Portosty bir mazasyz oıǵa saldy. Ashyq esikterden sybyrlaǵan árbir sóz estiledi eken; buǵan qosa, ashana jaqqa jiti kózben bir qaraǵannan-aq mýshketer, prokýrorsha qatty uıalatyn, ózi qatty qynjylatyn aqıqat bir shyndyqty baıqap qaldy: qarynnyń qamyn jeıtin (mynaý ımaratta, ádette, berekeli túski taǵam aldynda bolatyn zaýlaǵan ot, abyr-sabyr jurt, as ábigeri sıaqty qımyl-áreket múlde joq eken.

Prokýror, shamasy, kúni buryn eskertilip qoısa kerek, óıtkeni Portos kelgende ol buǵan nazar aýdarmady da, mýshketer kerdeńdeı basyp kelip, shalǵa sypaıy sálem berdi.

Biz sizbenen týysqanbyz ba, qalaı, Portos myrza? — dedi prokýror, qamystan toqylǵan kreslosynyń jaqtaýyna súıenip, ornynan sál ǵana kóterile túsip.

Ol ábden shandyrlanyp qatyp qalǵan ólmeli shal eken, onyń ústine oranyp alǵan qolpyldaǵan keń qara qamzoly shaldyń áljýaz denesin múlde jasyryp tastapty; onyń jyrtıǵan surqaı kózderi asyl tas sıaqty jylt-jylt etedi, shaldyń bet-júzinde osy jyltyldaǵan kózi men jybyrlaǵan erni bolmasa, basqa tirlik nyshany bilinbeıdi. Qyrsyq baılaǵanda, onyń aıaǵy osynaý bir qap súıektiń yrqyna kónbeıdi eken, mine, aýrýy mendegen bes-alty aıdan beri qadirmendi prokýror, shyntýaıttap kelgende, áıeliniń qulaq kesti qulyna aınalǵan eken.

Jıen jigit birden yń-shyńsyz qabyldandy, Eger meshel bolyp qalmasa, metr Koknar Portos myrzanyń aıaq astynan týysqan bola qalǵysy kelgen nıetin tipti qabyldamaı tastar edi.

— Ia, sýdar, biz týysqanbyz, — dedi Portos uıalmaı-qyzarmaı, obalyna ne kerek, kóńildesiniń kúıeýi ózin qýana qarsy alady eken dep ol eshqashanda oılamaǵan edi.

— Shamasy, áıel jaǵynan týys bolarmyz? — dep surady prokýror keketip.

Portos onyń keketkenin qapelimde uqpaı qaldy da, bir ańqaý sorlysyń ǵoı dep, qoıý murtynyń astynan myrs etip qoıa saldy. Ańqaý prokýror tirlikte sırek kezdesetin qubylys ekenin kámil biletin Koknar báıbishe sál ǵana jymıyp, qyzaryp ketti.

Portos kelgeli beri metr Koknar óziniń emen stolyna qarama-qarsy turǵan úlken shkafqa qaıta-qaıta mazasyzdanyp qaraı bastady. Portos osy shkaftyń túr-pishini basqa bolsa da, oı-qıalymen talaı ret qunyǵa esine alǵan sandyq ekenin birden bile qoıdy, sosyn qolma-qol aqıqat shyndyqtyń oıyndaǵy armanynan alty fýttaı bıik bolyp shyqqany úshin, ózin ishteı bir quttyqtaı qoıdy.

Metr Koknar meımannyń ata tegin shuqylap, kóp surap jatpaı, tynymsyz ury kózin shkaftan Portosqa qaraı aýystyrdy da:

— Joryq jolyna attanbaı turǵanda bizdiń jıenimiz týysqandarymen bir ret te bolsa birge otyryp aýqattaný qurmetine bizdi ıe etetin shyǵar. Solaı ma, Koknar báıbishe? — dedi ol jáıimen.

Osy joly soqqy meımannyń asqazanyńa dál kelip tıdi, Portos kádimgideı qınalyp qaldy; shamasy, ony Koknar báıbishe de sezip qalsa kerek, óıtkeni álgi sózdi ilip ala jóneldi:

— Eger bizdiń dám-tuzymyz unamaıtyn bolsa, meniń jıenim bizge budan bylaı kelmeıdi, al, eger unaı qalsa, biz odan qashan joryqqa júrgenshe, bos ýaqytyńdy bizge baǵyshta dep suraımyn: óıtkeni ol Parıjde az ýaqyt qana aıaldaıdy da, bizdiń úıge kóp kele almaıdy.

— O meniń aıaǵym, sorly aıaǵym, qaıda júrsińder? — dedi Koknar kúbirlep, sosyn jymıyp kúlmek boldy.

Portostyń, tamaqsaý pıǵylyna qaýip-qater shyndap tóngen kezde, sart etip kele qalǵan osynaý kómegi úshin mýshketer prokýrorshaǵa ishinen eljireı myń da bir alǵys aıtty.

Uzamaı túski as saǵaty da soqty. Bári jamyrasyp ashanaǵa — as úıdiń qarsysyndaǵy úlken bólmege keldi.

Úı ishinen ádette shyǵa bermeıtin dámdi ıisti sezgen hatshylar munda áskerı dáldikpen saý ete qaldy, qoldaryna oryndyqtaryn ustap, aýqatqa tóne túsken. Olar tisterin qaırap, pisken asqa bas salǵaly tur.

«Sıyqtaryńa bolaıyn! — dep oılady Portos, úsh hatshynyń ashqaraq túrine qarap, baıǵus bala, árıne, dastarqan basyna jiberilmegen edi.— Sıyqtaryn qarashy! Naǵashy apamnyń ornynda bolsam, men mynadaı obyrlardy bir kún de ustamas edim. Bulardyń ózi kemesi sýǵa batyp, alty apta boıy nár tatpaǵan kisiler sıaqty ǵoı» Metr Koknar kórindi; dóńgelekti kresloda otyrǵan ony Koknar báıbishe ákele jatyr eken, Portos oǵan kúıeýin stol basyna syrǵytyp ákelýge kómektesti.

Prokýror ashanaǵa kirisimen, hatshylary sıaqty, munyń da aýyz jaǵy men tanaýy jybyrlap qoıa berdi.

Oho! — dedi ol. — Sorpanyń ıisi qalaı ańqıdy!

«Osy soqqandardyń, shaıtan alǵyr myna sorpany sonsha maqtaıtyny qalaı?» — dep oılady Portos, kólkildegen suıyq sorpany kórip, teńizdegi araldar sıaqty, ár jerinde qalqyp júrgen , tym bolmasa, qatqan nanyna qosa betinde jylanǵaraq maıy bolsa eken.

Koknar báıbishe jymıyp kúlip ıek qaǵyp edi, bári asyǵys orny-ornyna jaıǵasty.

Asty áýeli metr Koknarǵa, sosyn Portosqa usyndy; sosyn Koknar báıbishe sorpany óz tarelkasyna quıdy, al sorpasyz nandy áreń shydap otyrǵan hatshylarǵa bólip berdi.

Sol zamatta ashananyń esigi syqyrlap ashyla berdi de, esiktiń qos qanatynyń arasynan Portos bala hatshyny kórdi, dastarqan basyna kele almaǵasyn ol as úı men ashananyń dámdi ıisine elitip, bir japyraq nanyn qajap tur eken.

Sorpadan keıin kútýshi áıel pisirilgen taýyq ákelip qoıdy — bul bir ıen baılyq edi, óıtkeni ony kórgende, sol arada otyrǵan kisilerdiń kózi baqyraıyp ketti.

Koknar báıbishe, týystaryńyzdy jaqsy kóretinińiz birden, belgili bolyp qaldy, — dedi prokýror qaıǵylana ezý tartyp — Osynyń bári jıenińizdiń arqasynda bolyp jatqanyna shúbá bar ma.

Sorly taýyq meılinshe aryq eken, onyń týlaqtaı qyltanaqty terisin eshbir súıek tesip óte almapty. Kárilikten jaıbaraqat: jatyp ólý úshin tasadaǵy uıasyna baryp jasyrynǵan jerinen ustap alǵansha, osy bir sorly taýyqty kóp izdep, áreń tapqan bolý kerek.

«Shaıtan atsyn! — dep oılady Portos. — Jabyǵyp ketkenimdi qarashy! Meniń qarıalardy qurmetteıtinim ras, biraq olardy pisirilgen, qýyrylǵan kúıinde qurmetteý qıyn eken».

Óziniń pikirin jurt qoldar ma eken dep, ol aınalasyna kóz tastady. Sóıtse, buǵan kerisinshe jurt, ózi jıirkene qaraǵan taýyqty, keremet sanap, kúni buryn ashqaraq kózimen jep otyr eken.

Koknar báıbishe tabaqty aldyna tartyp aldy da, taýyqtyń úlken qara sanynyń ekeýin de op-ońaı bólip, kúıeýiniń tárelkesine saldy, moıyny men basyn kesip alyp, ózine dep bir shetke qoıdy, qanatyn Portosqa berdi, sosyn taýyqty túgeldeı kútýshi áıelge berdi, sóıtip mýshketer, otyrǵan jurttyń minez-qulqyna, temperamentine baılanysty túńilisten bet-júzi qalaı qubylatynyn kórip úlgirmeı jatyp, álgi tabaq kózden ǵaıyp boldy.

Taýyq ornyna stol ústinde bir aıaq burshaq paıda boldy, nán tabaqtaǵy burshaq ústine qoıdyń birneshe súıegi salynypty, syrt, súıekterdiń eti bar sıaqtanyp kórinedi eken.

Biraq hatshylar buǵan aldanbady, olardyń tunjyraǵan júzinde taǵdyr salsa — biz kóndik» degen bir enjar pishin paıda boldy.

Koknar báıbishe jaqsy bıbige tán eptilikpen bul taǵamdy jas jigitterge bıpazdap bólip berdi.

Endi sharaptyń da kezegi keldi. Metr Koknar shap-shaǵyn márlen shynydan jas jigittiń árqaısysynyń stakanyna úshten birindeı etip sharap quıdy, ózine de sol shamaly quıyp aldy, sosyn shyny bir attap, Portos pen Koknar báıbishe otyrǵan jaqqa shyqty.

Jas jigitter sharaptarynyń ústine sý quıyp toltyryp, onyń jartysyn qaǵyp-qaǵyp tastasty, sosyn oǵan taǵy da sý quıysty, sóıtip as jelinip bitkenshe qoldaryndaǵy qan qyzyl sharabynyń túri ońyp, sarǵysh tartqansha olar sýdy ústemelep quıa berdi.

Portos ımene otyryp, taýyqtyń qanatyn jedi, kenet stol astynan prokýrorshanyń tizesi tizesine kelip tıgende selk etip shoshyp ketti. Osy úı qasqaldaqtyń qanyndaı qasterlep otyrǵan sharaptyń bul da jarty stakanyn ishti, so zamat onyń sezim-túısi, názik jandar azarda-bezer bolyp qashatyn, monreıl degen sasyq sharap ekenin bile qoıdy.

Metr Koknar mýshketerdiń sý qosylmaǵan kúshti sharapty qaǵyp salǵanyn kórdi de, bir kúrsinip qoıdy.

— Myna burshaqtan jeńiz, jıen, — dedi Koknar báıbishe bir túrli barlyqqan daýyspen, onysy buǵan: «maǵan senseńiz, jemeńiz!» dep aıtylǵandaı boldy.

— Ashtan qatsam da, men ony aýyzǵa almaımyn, — dedi Portos kúbirlep.

Al, jurtqa estirte:

— Sizge rahmet, kýzına, men toıdym, — dedi ol daýystap.

Jurt úndemeı qaldy. Portos endi ne isterin bilmedi.

— Ah, Koknar báıbishe, sizge kóp rahmet, búgin bizge naǵyz toı jasap berdińiz-aý! Qudaıǵa shúkir, sylqıa bir toıdym ǵoı! — Prokýror bul sózin áldeneshe ret qaıtalady.

Túski as kezinde metr Koknar bar bolǵany bir tárelke sorpa iship, taýyqtyń qos sanymen bir japyraq eti bar súıekti ǵana kemirdi.

Portos: bul ne, mazaq pa? — dep qabaǵyn túıip, murtyn shırata bastap edi, sabyr, batyr, sabyr — degendeı, Koknar báıbisheniń tizesi muny bir túrtip qoıdy.

Ac kezindegi úzilis, báriniń úndemeı qalǵany Portosqa múlde túsiniksiz bolsa da, hatshylarǵa tikeleı tóngen qaýip eken: prokýrordyń, Koknar báıbishe jymıyp qostaǵan, ámirli kózqarasyna moıynsunyp, olar stol basynan jaılap turyp, salfetkalaryn asyqpaı búktep, ıilip izet kórsetip esikke qaraı bettedi.

— Jastar, baryńdar endi, jumys isteńder: jumys as qorytýǵa paıdaly, — dedi prokýror mańyzdanyp.

Hatshylar ketisimen Koknar báıbishe ornynan turyp, býfetten bir bólek syr, aıvadan jasalǵan varene, óz qolymen pisirip bal qosqan badam pırogin aldyq.

Munsha taǵamdy kórgende metr Koknardyń qabaǵy salynyp ketti. Al osy taǵamdarǵa bir qarap, Portos tústikten qaǵyldym-aý dep ernin bir tistep qoıdy.

Ol burshaq salynǵan dáý tabaq áli tur ma eken dep stol ústine kóz tastap edi, tabaq bolmaı shyqty.

— Ia, bul naǵyz toı ǵoı! — dedi daýystap metr Koknar, kreslosynda bir qozǵalyp qoıdy. — Naǵyz toı, epulae epubotum. Lýkýll Lýkýlldiń úıinde tústenip jatyr.

Portos nan men syrǵa sharapty qosyp, júregimdi jalǵarmyn dep. Qasynda turǵan shynyǵa qarasa, ol bosap qalǵan eken. Koknar myrza men báıbishesi muny kórmegen bolyp otyra berdi.

«Jaqsy, — dep oılady Portos. — Endi buny eskerip júretin boldym»

Ol bir qasyq vareneni aýzyna salyp edi, Koknar báıbisheniń jelimine tisi jabysyp qaldy.

«Qurbandyq shalyndy. Koknar báıbishemen birge kúıeýiniń shkafyna bir túsýden úmitim bolmasa, kórer edim bálem!» — dedi ózine ózi mýshketer.

Mol aýqatqa shash-etekten bir kenelip qalǵan Koknar myrza endi tynyqqysy kelgenin sezdi. Portos: bul endi demalýǵa tap qazir shyǵar — dep oılap qalǵan, biraq ant atqan prokýror ony tipti estigisi de kelmedi; qıqar shaldy kabınetine aparyp tastaýǵa týra keldi, ol shkafynyń qasyna jetkenshe bajyldady, sodan kóńilin bir demdeý úshin aıaǵyn sandyǵynyń shetine salǵanda baryp tynyshtaldy.

Prokýrorsha Portosty kórshi bólmege ertip ákelip, onymen tatýlaspaq boldy.

— Siz bizge aptasyna úsh ret kelip tústenip turyńyz, — dedi Koknar báıbishe.

— Rahmet, men ózim ózge bireýge salmaq salǵandy jaqtyrmaıtyn adammyn. Onyń ústine joryq jabdyǵyn qarastyrýym kerek.

— Ah.ıá, siz sol bir qarań qalǵyr jabdyqty retteýińiz kerek — dedi prokýrorsha nalyp.

— Amal qansha, joryq jabdyǵyn oılaýym kerek! — dedi Portos nyǵyrlaı sóılep.

— Portos myrza, sizdiń polkińizde joryq jabdyǵy qandaı zattardan turady?

— O, qyrýar zattan quralady! — dedi Portos. — Ózińizge málim, Mýshketerler — eń tańdaýly jaýyngerler, gvardıashylar men shveısarlyqtarǵa tipti de qajeti joq kóptegen zattar olarǵa óte qajet.

— Sonda qandaı zattar? Maǵan solardy tizip shyǵyńyzshy.

— E, onyń jalpy somasy...— dedi Portos jekelep, bólip aıtqannan góri, jalpylap tutas aıtqandy artyq sanaıtynyn sezdirip.

Prokýrorsha dyzalaqtap sózdiń sońyn kútti.

— Qansha som dedińiz?,, Onsha kóp emes shyǵar.., — dedi ol bezektep.

Tynysy tarylyp bara jatqasyn, báıbishe toqtaı qaldy.

— O joq, eki jarym myń lıvrden artyq aqsha qajet bola qoımas. Eger únemshil bolsam, tipti eki myń lıvr de jetedi ǵoı dep oılaımyn.

— Jasaǵan-aı, saqtaı gór, eki myń lıvr degen ne sumdyq. Ol ıen dáýlet qoı! — dedi daýystap prokýrorsha.

Portostyń jaqtyrmaı kirjiń etkenin Koknar báıbishe baıqap qaldy.

— Sizdiń joryq jabdyǵyńyz nendeı zattardan turady dom surap jatqanym, — dedi báıbishe óz oıyn túsindirip, — saýda áleminde meniń týystarym men klıentterim kóp-aq, sol sebepti de qajet zattardy sizden góri eki ese arzan baǵasyna túsiretinime kámil senemin.

— Ah, solaı deńiz! Onda sóz basqa, — dedi Portos.

— Árıne, súıikti myrza! Sonymen, eń áýeli sizge at kerek qoı, solaı emes pe?

— Ia, at kerek.

— Tamasha! Sizge naǵyz qajet janýar mende bar endeshe.

— Solaı ma! — dedi Portos jadyrap. — Demek, attyń sharýasyn retteldi delik. Sosyn maǵan tolyq er-turman kerek, onyń tolyp jatqan bólek-salaqtary bar, mýshketerdiń ózi satyp almasa bolmaıdy. Biraq onyń quny úsh júz lıvrden aspasa kerek-ti.

— Úsh júz lıvr!.. Qaıteıin, laj qansha, úsh júz lıvr bolsa bola bersin! — dedi prokýrorsha kúrsinip.

Portos jymıyp bir kúlip qoıdy. Onda gersog Bekıngem tartý etken er-turman bar ekeni oqýshylarǵa málim-di, sonymen ol myna úsh júz lıvrdi baıqatpaı qaltaǵa jymqyramyn dep oılady.

— Endigi kezekte, dedi ol sózin jalǵap, — meniń dáıekshime de at kerek, sosyn maǵan shılan kerek. Al, qarý-jaraqqa kelsek, oǵan qam jemeı-aq qoıyńyz, qarý-jaraǵym jetkilikti.

— Dáıekshige de at kerek pe? — dedi prokýrorsha ımenip — Biraq bilesiz be, dosym, munyń ózi qyzmetshige artyqtaý bolar!

— Qalaı-qalaı kergısiz, sýdaryná! — dedi Portos tákapparsyp. — Siz meni qaıdaǵy bir qaıyrshy dep oılap tursyz ba?

— Sizge ne bolǵan! Meniń aıtaıyn degenim, keıde ádemi qashyr attan birde-bir kem túspeıdi, eger biz Mýshketonǵa súlikteı bir qashyr taýyp bersek...

— Jaraıdy, meıli súlikteı qashyr bolsa — bola qoısyn, — dedi Portos. — Siz durys aıtasyz, asa tekti ıspan bekzattarynyń kúlli nókeri qashyr minip júrgenin talaı kórgenmin. Olaı bolsa, Koknar báıbishe, qashyrdy barynsha áshekeılep, shyldyrmaq taǵý kerek ekenin ózińiz de biletin bolarsyz.

— Qam jemeńiz, — dedi prokýrorsha.

— Endigi sóz shılanda, — dedi Portos.

— O, oǵan da alań bolmańyz! — dedi Koknar báıbishe daýystap. — Kúıeýimniń keminde bes-alty shılany bar, solardyń ishinen eń táýirin alarsyz. Solardyń bireýin ol saıahat-saparǵa shyqqan saıyn alyp júrýdi jaqsy kóretin: onyń ózi qomaqty, ishine dúnıe bári syıyp ketedi.

Demek, ol shılannyń áli bos turǵany ǵoı? — dedi Portos ańǵyrt sóılep.

Prokýrorsha da:

— Árıne bos, dep jaýap bere saldy.

— Qymbattym-aý, maǵan ishinde zattary bar shılan kerek! — dedi Portos ańqyldap.

Koknar báıbishe taǵy da kúrsine bastady. Moler ol kezde «Sarańyn» áli jazbaǵan edi. Endeshe Koknar báıbishe Garpagonnyń arǵy tegine jatatyn bolǵany da.

Áńgimeni kelte qaıyrsaq, joryq jabdyǵynyń qalǵan zattary da tap osylaı talqylandy, osy keńestiń nátıjesinde, prokýrorsha aqshalaı segiz júz lıvr berýdi, oǵan qosa Portos pen Mýshketondy dańq jolymen alyp júretin arǵymaq pen qashyr syılaýdy óz mindetine aldy.

Osyndaı bir shartqa toqtaǵan Portos, Koknar báıbishemen qoshtasyp ketpek boldy. Ras, áıel biraz qylymsyp, kózi kúlmeńdep ony alyp qalǵysy kelip edi, biraq Portos qyzmet babyn aıtyp yńǵaı bermedi, sosyn qaıtsyn, baıǵus áıel jigitti koróldiń marhabbatyna jiberýge májbúr boldy...

Mýshketer úıine shegi shuryldap, ábden ashyǵyp, asa kóńilsiz oraldy.

III

HANYM MEN KÁNIZAK

Hosh, sonymen, joǵaryda aıtqanymyzdaı, ar-uıaty ishten jegideı jegenine, Atostyń aqyl-keńesine de qaramastan, saǵat saıyn d'Artanánnyń esil-derti mıledıge aýyp, ǵashyq bolyp qaldy. Sol sebepti de kún qurǵatpaı kelinshektiń úıine baryp, erjúrek gaskonymyz onyń qasynan shyr aınalyp shyqpaı qoıdy jáne erte me, kesh pe, áıteýir erke sulý buǵan oń qabaǵyn bir beretinine kámil sendi.

Bir kúni, keshke salym, aspannan aı qarmaıtyn adam sıaqtanyp, kóńili tasyp kele jatqanda ol qaqpa aldynda kánızakpen ushyrasyp qaldy; biraq bu joly súıkimdi Kettı ony qaǵyp qana ótken joq, maıysyp kelip jigittiń qolynan ustaı aldy.

«Tamasha! — dep oılady d'Artanán. — Bu qyz, shamasy, maǵan onshasynyń bir amanatyn aıtqysy kelip júr ǵoı. Mıledıdiń ózi meni ońasha dıdarlasýǵa shaqyrýdan ımengen de, sony qazir myna kanızági jetkizetin shyǵar».

Oıyn osylaı túıgen jigit sulý qyzǵa shoqtyǵynan qarady.

— Sýdar, men sizge birer sóz aıtsam dep edim... — dedi kánızak kúbirlep.

— Sóıle, balaqaıym, sóıle. Qulaǵym sende, — dedi d'Artanán.

— Joq, bul arada aıta almaımyn: meniń sizge aıtaıyn degenim — uzaq áńgime jáne eń qıyny — óte qupıa áńgime.

— Endi qaıtemiz?

— Eger myrza jigit menimen bir júrýge kelisse... — dedi Kettı uıań ǵana.

— Qaıda aparsań da — qalmaımyn sulýym.

— Endeshe júrelik.

D'Artanánnyń qolynan ustaǵan kúıi Kettı ony qarańǵy buralmaly basqyshpen ertip júre berdi; sosyn on bes tepkishekteı joǵary kóterilip kelip, bir esikti ashty.

— Kirińiz, sýdar, — dedi ol. — Bul jerde ekeýmizden ózge kisi joq, alańsyz otyryp sóılese alamyz.

— Bul ózi kimniń bólmesi, sulýym? — dedi d'Artanán.

— Meniń bólmem, sýdar. Myna esik arqyly ol hanshamnyń uıyqtaıtyn bólmesimen jalǵasady. Biraq saspaı-aq qoıyńyz, mıledı bizdiń daýsymyzdy esitpeıdi, ol ómirde tún jarym bolmaı tósegine jatpaıdy.

D'Artanán jáıimen jan-jaǵyna kóz tastady. Aıadaı ǵana jaıly bólme usynaqty jınalypty, muntazdaı taza, biraq erkinen tys Kettı aıtqan, mıledıdiń jatyn bólmesine baratyn esikten kózin jaza almaı qoıdy. Kettı jas jigittiń jan-júreginde ne bolyp jatqanyn uqqan tárizdi.

— Siz meniń hanshamdy óte jaqsy keresiz be, sýdar? — dedi kánızak.

— O, Kettı, oqy sózben aıtyp jetkize almaımyn. Ólerdeı jaqsy kóremin!

Kettı taǵy bir kúrsinip qoıdy.

— Qasiret degen osy da, sýdar! — dedi qyz.

— Shaıtan atsyn, onyń nesi qasiret? — dedi jigit.

— Óıtkeni, sýdar, meniń hansham sizdi múlde jaqsy kórmeıdi, — dedi Kettı.

— him... Sen ony hanshańnyń tapsyrýy boıynsha aıtyp otyrsyn ba? — dedi d'Artanán.

— O joq, sýdar, joq! Sizge janym ashyǵasyn, ózimniń aıtyp júrgenim ǵoı.

— Súıikti Kettı, maǵan osylaı yqylas bildirgenińe kóp-kóp rahmet, biraq álgide aıtqan habaryńnyń onsha jaqsy habar emes ekenin óziń de sezetin shyǵarsyń.

— Basqasha aıtsaq, siz meniń sózime senbeısiz ǵoı shamasy, solaı ma?

— Ózimshil kisiniń ondaı nársege senýi ámanda qıyn bolady, sulýym.

— Sonymen siz maǵan senbeısiz ǵoı?

— Nesin jasyraıyn, óz sózińniń rastyǵyna kózimdi jetkizetin bir dálel tappasań...

— Al, mynaǵan ne deısiz?

Kettı keýdesinen kishkentaı ǵana bir hatty sýyryp aldy.

— Bul maǵan ba? — dedi d'Artanán hatty qaǵyp alyp.

— Joq, bóten kisige.

— Bóten kisige?

— Ia.

— Onyń atyn, aıt! — dedi d'Artanán órepkip.

— Adresine qarańyz.

— Graf de Vardqa ma!

Sen-Jermende bolǵan oqıǵa so zamat ór kókirek gaskonnyń esine birden túse ketti. Jigittiń ne isteıtinin (durysy — ne istegenin) birden sezgen Kettı shar ete tústi, biraq oǵan qaramastan, jigit jaı oǵyndaı jyldamdyqpen hatty ashyp jiberdi.

— Qudaı-aı, munyńyz ne, sýdar! — dedi qyz daýystap.

— Eshteńe etpeıdi! — dedi d' Artanán, sosyn hatty qolma-qol oqyp shyqty.

« Siz meniń birinshi hatyma jaýap bergen joqsyz. Sizge ne bolǵan aýrýsyz ba, álde de Gız hanymnyń úıindegi balda maǵan qalaı qıylyp qaraǵanyńyzdy umytyp qalǵansyz ba? Mine, sizge taǵy bir qolaıly jaǵdaı keldi, graf! Endi sodan aırylyp qalyp júrmeńiz»

D'Artanán surlanyp sala berdi. Munan ótken qorlyq bolmas; mahabbatty mazaq etti degen osy-daǵy dep oılady ol.

— Súıkimdi de sorly bolǵan d'Artanán myrza! — dedi Kettı buǵan jany ashyp, ol jas jigittiń qolyn taǵy da qaıta-qaıta qysty.

— Meni aıap tursyń ǵoı, qaıyrymdy qarǵashym? — dedi d'Artanıan.

— Iá, shyn kóńilmen aıap turmyn! Mahabbattyń ne ekenin men de bilemin!

— Mahabbattyń ne ekenin sen de bilesiń be? — dedi d'Artanán, birinshi ret qyzǵa toqtala qarap.

— Sorlaǵanda, biletin boldym ǵoı!

— Olaı bolsa, meni beker aıaǵansha, hanshańnan óshimdi qaıtarýǵa kómektesseıshi.

— Sonda óshińizdi qalaı qaıtarǵyńyz keledi?

— Men mıledıge ana jigitinen qaıratty da jigerli ekenimdi kórsetkim keledi, sosyn ózimmen básekeles jigittiń ornyn basqym keledi.

— Joq, sýdar, olaı bolsa men sizge eshqashanda kómektespeımin,- dedi Kettı dereý buǵan qarsy shyǵyp.

— Nege? — dep surady d'Artanán.

— Onyń eki sebebi bar.

— Atap-atap aıtshy káne?

— Birinshiden, meniń hansham sizdi eshqashanda jaqsy kórmeıdi.

— Sen ony qaıdan bilesin?

— Siz ony ólerdeı ókpelettińiz.

— Men be? Hanshańmen tanysqan sátten beri qulaq kesti quly sıaqty aıaǵyna bas urýmen kelemin, sonda men ony qalaısha ókpeletpekpin? Ótinemin, aıtshy, káne!

— Men ol syrdy óz janymdy uqqan kisige... ıa, sondaı kisige ǵana aıtamyn.

D'Artanán Kettıge taǵy da anyqtap bir qarady. Ol úrip aýyzǵa salǵandaı úlbirep turǵan ásem qyz edi, kóptegen gersogınálar tap osyndaı ýyz sulýlyqqa oılanbastan-aq baq-dáýletterin bere salar edi.

— Kettı, qalaǵan ýaqytynda men seniń jan-júregińdi túsinýge ázirmin, oǵan alań bolmaı-aq qoı, qymbatty qarǵashym, — dedi jigit qyzynyp.

Sodan keıin ol qyzdy qushyrlanyp bir súıip edi, baıǵus narttaı bolyp qyzaryp ketti.

— Joq! — dedi Kettı daýystap. — Siz meni jaqsy kórmeısiz. Meniń hanshamdy jaqsy kóresiz, ony maǵan álgide ǵana ózińiz aıtqansyz.

— Ekinshi sebepti aıtýǵa bóget bolyp turǵan sol ǵana ma, táıiri?

— Ekinshi sebep, sýdar... — dedi Kettı, jas jigittiń súıgeninen jáne erkelete qaraýynan júrek toqtatyp erkinsip alǵasyn, — ekinshi sebep: mahabbatta árkim óziniń qara basynyń qamyn ǵana oılaıdy.

Kettıdiń ámanda ózine jaýtańdaı qaraıtynyn, aýyzǵy bólmede, basqyshta, dálizde oqys kezdesip qalyp, kezdesken saıyn muny qolymen bir sıpap ótetinin, sonda qyzdyń urlanyp kúrsinetinin d'Artanán endi ǵana esine aldy. Dáýletti, tekti áıelge unaımyn dep júrip, ol kánızakty kózine ilmepti: suńqar aýlaıtyn kisi torǵaıǵa kóńil bólýshi me edi.

Degenmen tap osy joly bizdiń gaskonymyz, Kettıdiń álgi de ǵana balalyq ańqaýlyqpen be, álde uıatsyzdyqpen be, áıteýir ashyp aıtqan mahabbatynan qandaı paıda tabatynyn birden ańǵara qoıdy: graf de Vardqa jiberilgen hatty ustap qala alady, mıledıdi udaıy baqylaıdy, Kettıdiń hanshasynyń jatyn bólmesimen jalǵasyp jatqan uıasyna kez kelgen ýaqytta kirýge múmkindik bar. Mıledıdi óz erkimen be, zorlap pa, áıteýir, yrqyna kóndirý úshin zalym jastyń sorly qyzdy oısha qurbandyqqa shalyp qoıǵanyn bárimiz de kórip otyrmyz ǵoı.

— Hosh, súıikti Kettı, sen sóıtip meniń mahabbatyma shúbálanady ekensiń-daǵy, endi meniń sony dáleldegenimdi qalaısyń ǵoı? — dedi ol qyzǵa.

— Siz qaıdaǵy mahabbatty aıtyp otyrsyz?

— Sizdi súıýge ázir ekenimdi aıtam-daǵy.

— Ony qalaı dáleldeısiz?

— Ádette, seniń hanshańmen birge ótkizetin saǵattardy senimen birge ótkizsem — qalaı qaraısyń?

— Óte jaqsy bolar edi! — dedi Kettı alaqanyn shapalaqtap.

— Olaı bolsa, qarǵashym, beri kele ǵoı, — dedi d'Artanán kresloǵa jaıǵasyp otyryp jatyp, — saǵan bir aıtaıyn degenim, ómirde kórgen kútýshilerdiń ishindegi eń ásemi ózińsiń.

Onyń osy sózderdi náshine keltirip, kelistirip aıtqany sonsha, onsyz da jigitke qulap túskeli otyrǵan baıǵus qyz onyń aıtqanyna birden sene qoıdy. Degenmen d'Artanánnyń qaıran qalǵan birnársesi, súıkimdi Kettı minezge qatal bolyp shyqty, jigittiń yrqyna kónbeı qoıdy.

Bireýi shabýyldap, ekinshisi qorǵanyp, arbasyp otyrǵanda ýaqyt eleýsiz óte beripti.

Saǵat tún jarymdy soqty, sol mezette mıledıdiń bólmesinen qońyraý soǵyldy.

Jarylqaýshy jasaǵan-aı! Meni hansha shaqyryp jatyr. Ketińiz! Ketińiz tezirek! — dedi Kettı dyzaqtap.

D'Artanán qyzdyń aıtqanyna kóne ketetin kisideıin ornynan turyp, qalpaǵyn aldy, biraq, basqyshqa shyǵatyn esikti ashýdyń ornyna, úlken shkaftyń esigin ashyp, mıledıdiń kóılekteri men penúarlarynyń arasyna baryp jasyryndy.

— Siz ne istep jatyrsyz? — dedi Kettı sasqalaqtap.

Kiltti ala kirgen d'Artanán shkafty ishinen bekitti de, ún-túnsiz tura berdi.

— Áı! — dedi mıledı qatqyl únmen. — Uıyqtap qalǵansyz ba, nemene? Qońyraý qaqqanda nege kelmeısiz?

D'Artanán mıledı bólmesiniń esigi shalqaıta ashylǵanyn estidi.

— Mine, kele jatyrmyn! — dedi Kettı daýystap, hanshasyna qarsy umtylyp.

Olar jatyn bólmege birge kirip ketti, esik ashyq qalǵandyqtan da d'Artanán mıledıdiń kútýshisine ursyp jatqanyn esitti; aqyrynda áıel sabasyna tústi, Kettı oǵan qyzmet kórsetip jatqanda ekeýi de sóılesti de, áńgime ózine — d'Artanánǵa aýysty.

— Búgin keshkilik men bizdiń gaskondy kórmedim bilem, — dedi mıledı. Qalaısha, sýdaryná, ol shynymen kelmedi de? Qoly eshteńege jetpeı jatyp, jeńiltektik jasaıtyndaı oǵan ne bolypty?- dedi Kettı tańyrqap.

— O joq! Ony de Trevıl myrza nemese Dezessar myrza ustap alǵan shyǵar. Men óz kúshimdi ózim bilemin, Kettı: ol menen qutyla almaıdy!

— Siz oǵan ne jasaısyz, sýdaryná?

— Ne jasaısyz deısiz be? Qam jemeńiz, Kettı, ol jigit pen meniń aramyzda onyń ózi de bilmeıtin bir gáp bar. Sonyń kesirinen men joǵary mártebeli taqsyrdyń seniminen aırylyp qala jazdadym. O, men odan kegimdi alamyn!

— Siz ony jaqsy kóretin shyǵar dep júr edim, sýdaryná.

— Jaqsy kóredi deısiz be?.. Men oǵan ólerdeı óshpin! Lord terdiń ómirin ýysynda ustap turyp, óltirmegen aqymaq, sonyń ashyq aýyzdyǵynan Vınterdiń úsh júz myń lıvr rentadan aırylyp qaldym.

— Shyn aıtasyz, — dedi Kettı, — sizdiń ulyńyz aǵasynyń birden-bir murageri ǵoı, ol er jetkenshe kúlli qarajat sizdiń erkińizde bolatyn edi.

Osynaý sıqyrly áıel munyń kózinshe sonshalyq jyly shyraı, dos peıilin tanytqan edi, endi mine, kinásiz kisini óltirmediń dep jigittiń ózin kinálap jatqanyn estigende, ádette sypaıy, zıaly áńgime sóz kezinde ózgeshe sheberlikpen jumsaryp, jibekteı syzylyp turatyn áıel daýsynyń shańqyldaı shyqqanyn estigende, d'Artanánnyń tula boıy túrshigip, dirildep ketti.

— Nege ekenin ózim de bilmeımin, eger kardınal tıispe dep ámir etpegende, men odan kegimdi baıaǵyda qaıyratyn edim, — dedi mıledı sózin jalǵap.

— Iá! Biraq siz, sýdaryná, galantereıshiniń jigit janyndaı jaqsy kórgen búldirshindeı áıelin aıaǵan joqsyz ǵoı.

— Á álgi Kór qazýshylar kóshesindegi dúkenshi bıkeshti me! Bul onyń dúnıede bar-joǵyn baıaǵyda-aq umytyp ketti ǵoı! Páli, ol bir sátimen qaıtarylǵan kek boldy!

D'Artanánnyń mańdaıynan sýyq teri burq etti: myna áıel shynynda da adamnyń jany túrshigetin jalmaýyz edi.

Ol áńgimege qulaǵan túre berdi, biraq munyń soryna, áıeldiń taranýy, sylanyp-sıpanýy bitken edi.

— Al, endi ózińizge baryńyz-daǵy, erteń meniń sizge bergen hatyma jaýap alýǵa tyrysyńyz, — dedi mıledı.

— De Bard myrzaǵa degen hatyńyzǵa ma? — dedi Kettı.

— Iá, de Bard myrzaǵa joldaǵan hatty aıtamyn.

— Menińshe, d'Artanán myrza baıǵusqa múlde uqsamaıtyn kisi ana de Bard myrza bolsa kerek, — dedi Kettı.

— Súıiktim, endi ketińiz, men bas artyq sózdi jek kóremin, — dedi mıledı.

D'Artanán esiktiń jabylǵanyn, eki ilmektiń syrt etip salynǵanyn estidi, bul — esigin ishten bekitip alǵan mıledı edi. Onsha shý shyǵarmaı Kettı de esikti jáıimen kiltteı saldy; d'Artanán shkafty sodan keıin baryp ashty.

— Qudaı-aı! Sizge ne bolǵan? Tipti qýaryp ketipsiz ǵoı! — dedi Kettı sybyrlap.

— O, sýdaryná! — dedi d'Artanán kúbirlep.

— Ts-s, úndemeńiz! Ketińizshi! Meniń bólmem mıledıdiń jatyp jaıynan juqa qorshaýmen bólingen, o jerden árbir sózdi estýge bolady!

— Sol sebepti de ketpeımin, — dedi d'Artanán.

— Ol ne degenińiz? — dedi Kettı qyzaraqtap.

— Nemese keıinirek... ketermin...

Jigit qyzǵa tarpa bas saldy. Qarsylasýǵa bolmaı qaldy, qarsylassań ý-shý shyǵady, qaıtsin, Kettıdiń kónbeske lajy qalmady.

Bul — mıledıge degen óshpendiliginiń býyrqanǵan bir sáti edi. Kegi qaıtqanda kisiniń aıyzy bir qanady deıdi jurt, sol sózdiń ras ekenine d'Artanánnyń kózi endi jetti. Eger onyń júreginde shyn sezimniń nyshany bolsa, ol osy bir jańa jeńisin qanaǵat tutar edi, biraq jigitimiz óńez menmendik pen baqqumarlyqqa boı aldyrǵan bolatyn.

Degenmen ol óziniń Kettıge degen kúlli yqpalyn eń áýeli Bonase bıkeniń jáı-kúıin shuqylaı surap, bilip alýǵa jumsady — bul d'Artanánnyń bir jaqsy qasıeti bolsa kerek-ti. Baıǵus qyz raspıatıe aldynda onsha syr shasha bermeıtin kórinedi. Biraq qyz Bonase bıkeniń áli tiri ekenine kámil senetinin aıtty.

Sol sıaqty Kettı mıledıdiń kardınal seniminen qalaı aırylyp qala jazdaǵanyn da bilmeıdi eken, biraq ol jáıtti d'Artanıan bul qyzdan da jaqsy biletin: Anglıadan da shyǵa bergende ol mıledıdi ustalyp qalǵan kemelerdiń bireýiniń ústinen kórgen, sol sebepti de áńgime almaz alqa jóninen bolǵanyna kúmán keltirmeıtin.

Biraq mıledıdiń buǵan, d' Artanánǵa degen naǵyz qanquıly óshpendiliginiń túp tamyry jigittiń lord Vınterdi óltirmegeninde jatqany aıdan anyq.

Kelesi kúni d'Artanán taǵy da mıledıdiń úıine keldi. Mıledıdiń kóńiliniń hoshy bolmaı otyr eken, d'Artanán de Vard myrzadan jaýap bolmaǵasyn renjip otyrǵan shyǵar dep oılady. Kettı kirip kelip edi, mıledı oǵan zekip tastady. Kettıdiń d'Artanánǵa qaraǵan kózi: «Siz úshin qandaı pálege shydap júrgenimdi kórdińiz» — dep turǵandaı edi.

Degenmen kesh sońynda arystan júrekti áıel azdap jumsaraıyn dedi: ol d'Artanánnyń erkelete aıtqan ǵashyqtyq sózderin jymıa tyńdap, tipti jigitke balǵyn qolyn súıýge ruqsat etti.

D`Artanán kelinshektiń úıinen onyń qylyǵyna qaıran qalyp, ańyryp shyqty, biraq bul jigitimiz ońaılyqpen basy qatyp, eseńgiretip qalatyn osaldan emes-ti, mıledıdi aınaldyryp júrip, ol kóńilinde bir shaǵyn jospardy quryp ta qoıǵan edi.

Esik aldynan ol Kettıge kezdesti de, burynǵy ádetimen, qyzdyń bólmesine kóterildi. Ol mıledıdiń Kettıge tapsyrmany oryndamaısyz dep kiná taǵyp, qatty urysqanyn biletin. Mıledı graf de Vardtyń nege úndemeı jatqanyn túsine almaı-aq qoıdy, sol sebepti de erteń, tańǵy saǵat toǵyzda menen kelip úshinshi hatty al dep ámir etti.

D'Artanán Kettıdiń: erteń sol hatty ózińe aparyp beremin, degen ýádesin aldy, baıǵus qyz kóńildesi ne talap etse, sonyń bárin oryndaı beretin: ol esinen adasyp qalǵan edi.

Búgin de tap keshegi oqıǵa qaıtalandy: d'Artanán shkaf ishine tyǵyldy, mıledı Kettıdi shaqyryp alyp, jýynyp-taranyp bolǵasyn, Kettıdi qaıtardy da, esigin jaýyp aldy. Keshegi sıaqty, d'Artanán úıine tańǵy saǵat beste qaıtyp oraldy.

Saǵat on birde oǵan Kettı keldi, qolynda mıledıdiń jańa haty bar. Bul joly baıǵus qyz hatty d'Artanánǵa ún-túnsiz bere saldy, endi ol jigit oıyna ne kelse, sony jasaýyna erik berdi: qyz sulý soldatyna jan-tánimen berilip edi.

D'Artanán hatty ashyp, tómendegi joldardy oqydy:

«Sizdi súıemin dep men osymen úshinshi ret hat jazyp otyrmyn. Saqtanyńyz, tórtinshi ret men; sizdi jek kóremin — dep jazyp júrmeıin»

Eger siz shyn peıilmen ersi minezińizden qaıtyp, ókinish bildirseńiz, osy hatty aparyp bergen qyz, tárbıeli jigittiń meniń raqym-keshirimine qandaı jolmen kelip ne bolatynyn ádemilep aıtyp beredi»

Osy hatty oqyp turǵanda d'Artanán bir qyzaryp, bir bozardy.

— O, siz ony áli de súıedi ekensiz! — dedi jas jigittiń júzine telmire qarap turǵan Kettı.

— Joq, Kettı, sen qatelesip tursyń, men ony qazir súımeımin, biraq meni mensinbegeni úshin odan kek alǵym keledi.

— Iá, kekti qalaı alatynyńyzdy siz maǵan aıtqansyz.

— Saǵan báribir emes pe, Kettı! Seniń ózińdi ǵana súıetinimdi bilesin ǵoı.

— Sonyń ózin bilýge bola ma?

— Ana áıel jazasyn alǵanda bilersiń.

Kettı bir kúrsindi de qoıdy.

D'Artanán qolyna qalam alyp mynadaı hat jazdy:

«Sýdaryná, men osy ýaqytqa deıin sizdiń áýelgi eki hatyńyzdyń shynymen-aq maǵan arnalǵanyna kúmán keltirdim, óıtkeni ózimdi mundaı qurmetke múlde laıyq emespin ǵoı dep eseptedim, onyń ústine ózim qatty aýyryp qaldymdaǵy, sizge qolma-qol jaýap berýge báribir júregim daýalamas edi.

Alaıda, búgin men sizdiń yqylas-yntańyzǵa senýge májbúr bolyp otyrmyn, óıtkeni sizdiń meni súıý baqytyna ıe etkenińizdi tek hatyńyz ǵana emes, kútýshi qyzyńyz da aıtyp berdi.

Tárbıeli kisi sizdiń keshirimińizge qaıtkende ıe bolatynyn kánızagińiz maǵan úıretpeı-aq qoısyn. Sonymen búgin túngi saǵat on birde, sizden shyn kóńilden jalynyp, keshirim suraý úshin ázim kelemin. Muny taǵy da bir kúnge keshiktirsek — ol menińshe sizdi qaıta qorlaǵandyq bolyp shyǵar edi.

Ajaldy pendelerdiń ishinen baqytqa ózińiz keneltken paqyryńyz, graf de VARD.

Bul — bárinen buryn jalǵan hat edi, ekinshiden, ol dóreki hat edi, al, bizdiń búgingi salt-sanamyzdyń turǵysynan qarasaq, ol kisini jábirleıtin jaman hat edi, biraq ol zamanda jurt qazirgideı bir-biriniń kóńiline qarap, syzylyp turmaıtyn. Bunyń ústine d'Artanán, mıledıdiń óziniń aıtqan sózderine qarap, ol áıeldiń budan da sumdyq opasyzdyqqa kópe-kórineý baratynyn biletin, sol sebepti de ony onsha syılap, qurmetteı bermeıtin. Soǵan qaramastan osy áıelge degen bir essiz qumarlyq, jıirkenish sezimi aralasqan, elitkish eser qumarlyq, eger qalasańyz, sonyń tósinde-toıattaý qushtarlyǵy jigittiń boıyn bılep alǵan edi.

D'Artanánnyń aılasy onsha qıyn emes-ti: Kettıdiń bólmesinen onyń hanshasynyń ústine óńmendep kirip baryp ol áýeli shoshyp ketip, asyp-sasyp, abdyrap qalǵanda áıeldi degenine kóndirý. Bálkim, onyń oıy sátsiz de aıaqtalar, kim bilgen, biraq... táýekelsiz tabys joq. Endi bir aptadan keıin joryq naýqany bastalady, attaný kerek, bir sózben aıtqanda, mahabbat kúıin oınap júrýge ýaqyty joq edi.

— Má, mynany al, — dedi jas jigit Kettıge jelimdeýli hatty berip, sosyn ony mıledıge aparyp ber: bul — de Vard myrzanyń jaýaby.

Kettı baıǵus bop-boz bolyp ketti: ol hatta ne jazylǵanyn ańǵaryp qalǵan-dy.

Súıiktim, tyńdashy, — dedi d'Artanán oǵan, — osy oqıǵanyń bári ıa olaı, ıá bulaı bolyp bitetinin óziń de bilesin. Seniń birinshi hatty graftyń dáıekshisine emes, meniń dáıekshime bergenińdi, de Vard myrza ashatyn basqa hattardy meniń ashqanymdy mıledı bilip qalýy múmkin. Sonda ol seni birden qýalap jiberedi, biraq ol óshikkende tek qýalaýmen ǵana tynbaıtyn áıel ekenin ózin de jaqsy bilesiń.

— Bilemin! — dep jaýap qatty Kettı. — Al, osynyń bárin men kimge bola jasadym?

Men úshin jasadyń, ony jaqsy bilemin, sulýym, — dedi jas jigit, — jáne ımandaı shynym, men saǵan myń san alǵys aıtamyn.

— Al, myna hatyńyzda ne jazylǵan?

— Mıledı ony saǵan ózi-aq aıtady.

— O, siz meni jaqsy kórmeısiz. Men bir júrgen beıbaq, sorlymyn ǵoı! — dedi qyz kúńirenip.

Biraq áıelderdiń tap osylaı kinálaýyna myń da bir daýa — bir aq jaýap bar, ol baıǵustar soǵan aldanyp qalady. D'Artanıan qyzǵa tap solaı jaýap berdi, sóıtip Kettı shyndyqtan taǵy da alystap ketti.

Ras, hatty mıledıge aparyp berýge bel baılaǵansha, qyz solqyldap uzaq jylady, aqyrynda sol sheshimge kelip toqtady, d'Artanánǵa kereginiń ózi osy bolatyn.

Buǵan qosymsha, ol qyzǵa: keshke hanymyńnan erte ketemin de, shyǵysymen saǵan kelemin, dep ýáde berdi.

Jigittiń osy ýádesi Kettı baıǵusty bir jolata jubatyp, kóńilin hosh-ýaq etti.

IV
MUNDA ARAMIS PEN PORTOSTYŃ JORYQ JABDYǴY JAILY BAIANDALADY

Bizdiń tórt dosymyz joryq jabdyǵyn izdeýge kiriskeli beri udaıy bas qosyp, birge júrýdi toqtatqan edi. Olardyń árqaısysy ár jerden, dálirek aıtqanda, ıini kelgen jerden tamaqtanyp júrdi. Onsyz da zýlap ótip jatqan altyn ýaqyttyń birazy qyzmetpen ketip jatty. Alaıda, jetisine bir ret, kúndizgi saǵat birdiń kezinde, Atostyń úıinde kezdesip turýǵa sóz baılasty, óıtkeni ol aıtqan sertin ustap, úıinen shyqpaı qoıdy.

Kettı d'Artanánǵa kelgen kún — dostardyń bas qosatyn kúni-tin. Kánızak ketisimen d'Artanán Ferý kóshesine qaraı bettedi.

Bul Atos pen Aramıstiń fılosofıalyq taqyrypta áńgime-dúken quryp otyrǵan ústinen tústi. Aramıs qaıtadan din shekpenin kıem be dep tolǵanyp júr eken. Atos burynǵy ádeti boıynsha, ony quptap, soǵan bar nemese quptamaı, ony qoı dep ashyp aıtpapty, Ol árkimniń erki ózinde degen pikirge júginedi eken. Atos jurt aqyl suraı kelgende ǵana, onda da qıylyp kóp suraǵanda ǵana, aqyl-keńes beretin.

«Ádette, — deıtin Atos, — jurt aqyl-keńes suraǵanda ony oryndamaý úshin suraıdy, al, eger keıbireýler sol keńeske qulaq asyp, oryndaı qalsa, keıin sol kisini kinálaý úshin oryndaıdy».

D'Artanánnyń izinshe Portos ta keldi. Sonymen tórt dos bir jerge jınalyp qaldy.

Tórteýiniń bet pishininen tórt túrli sezim ańǵarylǵandaı: Portostyń júzinen — jaıbaraqattyq, d'Artanánnyń júzinen — úmit pen senim, Aramıstiń júzinen — beımaza ábigerlik, Atostyń júzinen — beıqamdyq kórinip tur edi.

Áńgimeniń bastalǵanyna bir mınýt ótpeı jatyp, Portos joǵary dárejeli dáýletti bir hanshanyń muny qıyn jaǵdaıdan qutqarýǵa nıet bildirgenin tuspaldap aıtyp bergeni sol edi, asyǵyp - aptyǵyp Mýshketon jetip keldi.

Ol Portosty úıge shaqyra kelipti, myrza, siz onda tez barmasańyz bolmaıdy, dedi qyzmetshi jalynyshty únmen.

— Másele meniń joryq jabdyǵym jáıli shyǵar? — dedi Portos.

— Solaı deýge de, demeýge de bolady, — dedi Mýshketon.

— Áı, ony maǵan aıtýǵa bolmaı ma, nemene?

— Júrińiz, sýdar, júrińiz.

Portos ornynan turyp, dostarymen qoshtasyp, Mýshketonǵa erip ketip qaldy. Sálden keıin esikten Bazen kórindi.

— Sizge ne kerek edi, dosym? — dedi Aramıs, oıyna shirkeý qaıta tússe bolǵany, onyń sózi de jumsaryp sala beretin.

— Sýdar, sizdi úıde bir kisi kútip otyr, — dedi Bazen.

— Kisi?.. Qandaı kisi?

— Qaıyrshy bireý.

— Oǵan qaıyr-sadaqa berińiz-daǵy, kúnákar baıǵus úshin duǵa qaıyryńyz dep ótinersiz.

— Ol qaıyrshy sizbenen qaıtse de sóıleskisi keledi jáne sizdi ózimen qýana-qýana kórisedi deıdi.

— Ol maǵan eshbir sóz aıtqan joq pa?

— Iá, aıtty. «Eger Aramıs myrzanyń menimen kórisýge zaýqy soqpasa, — dedi ol, — meniń Týrdan kelgenimdi aıtyńyz».

— Týrdan deısiz be? — Aramıstiń daýsy shyǵyp ketti. — Myrzalar, men sizderden myń-san ret keshirim ótinemin, ol kisi maǵan kópten kútken habardy ákelgen shyǵar.

Osyny aıtty da, ol ornynan ushyp turyp, asyǵys dalaǵa shyqty Atos pen d'Artanán ekeýi ońasha qaldy.

— Portostyń isiniń ońǵa basqanyn jaqsy bilemin, — dedi d'Artanıan, al, Aramısti alatyn bolsaq, ol úshin shyndap qam jegen jan emespin. Myna siz she, súıikti Atos, siz aǵylshynnyń ózińizge tıisti pıstolderin jurtqa jomarttyqpen taratyp berdińiz, al, endi ózińiz ne istemekshisiz?

Dostym, men so bir selteńbaıdy óltirgeli ózime ózim rıza bolyp júrmin, óıtkeni aǵylshyndy óltirý — qasıetti is, biraq men onyń pıstolderin qaltama salyp alsam, ózimdi óle-ólgenshe keshirmes edim.

— Qoıyńyzshy, súıikti Atos! Bir ǵajaby, sizdiń túsinigińizdiń ózine kisi aqyly jete bermeıdi.

— Qoı, osy da jeter!.. Keshe osynda bir kelip shyǵýynyń ózimen maǵan kádimgideı qurmet kórsetken de Trevıl myrza, sizdi kordınaldyń qamqorlyǵyndaǵy kúmándi bir aǵylshyndardyń úıine jıi barady degendi aıtty. Sol ras pa?

— Meniń bir aǵylshyn áıeliniń úıinde bolatynym ras, biraq ony kezinde sizge aıtqanmyn.

— Ah, ıá, álgi aqsary áıeldiń úıi ǵoı, ol jóninen men sizge biraz keńes bergen edim, shamasy, sol keńesti tekke bergen bolýym kerek, óıtkeni siz oǵan tipti qulaq asqan da joqsyz ǵoı deımin.

— Men sizge óz dálelderimdi aıtyp edim ǵoı.

— Iá, ıá. Shamasy, siz onyń joryq jabdyǵyn tabýǵa sebi tıedi dep aıttyńyz bilem.

— Olaı dep aıtqan emespin! Meniń kózimniń aqıqat bir jetken jepi — ol áıel Bonase bıkeni urlasýǵa qatysypty.

— Túsinemin. Bir áıeldi tabý úshin, siz ekinshi bir áıeldi aınaldyrady ekensiz: ol — eń uzaq jol, biraq eń súıkimdi jol.

D'Artanán oıyndaǵysyn túgeldeı Atosqa aıtqysy kelip bir turdy da, tómendegi jáıtti eskerip aıtpaı qoıdy: ar-namys máselesine kelgende Atos eshteńege tózbeıtin asa saq, namysqoı kisi-tin, bizdiń ǵashyqtarymyzdyń mıledıge qarsy baǵyttalǵan shaǵyn josparynda bul pýrıtanın qabyldamaıtyn keıbir jáıtter bar edi, d'Artanán ony kúni buryn sezgen-di, onyń úndemeı qalǵany da osydan edi, al, Atos álemdegi eń bir samarqaý kisi bolǵandyqtan da, d'Artanán bilgenin ishine búgip qaldy.

Sonymen biz bir-birine asa mańyzdy eshteńeni aıta qoımaıtyn eki dosty osy arada qaldyralyq ta, Aramıstiń sońynan erelik.

Jas jigittiń asyǵyp-úsigip Bazenniń sońynan tura júgirgenin, durysyn aıtsaq, munyń ózimen tildeskisi keletin tilenshi Týrdan keldi degende, Aramıstiń dáıekshisinen ozyp ketkenin bizdiń ózimiz de kórdik qoı; ol Ferý kóshesinen Vojırar kóshesine bir-aq attap jetkendeı boldy.

Úıge kirisimen ol shynynda da ústi-basy alba-julba, oıly kózdi bir bákene kisini kórdi.

— Meni suraǵan sizsiz be? — dedi mýshketer.

— Men Aramıs myrzany surap edim. Ol — sizbisiz?

— Sonyń tap ózimin. Siz maǵan bir amanatty tapsyraıyn dep pe edińiz?

— Eger siz maǵan bir kesteli oramal kórsetseńiz, sony tapsyraıyn.

İshki qaltasynan kishkentaı bir kiltti alyp, aqyqpen oıýlap tastaǵan qara qobdıshany ashty da:

— Mine, sol oramal, qarańyzshy, mine, — dedi Aramıs.

— Maqul. Dáıekshińizdi syrtqa jumsańyz, — dedi qaıyrshy.

Bul qaıyrshynyń qojaıynymda ne sharýasy bar eken, — dep, sony bilgenshe shydamy taýsylyp, úıge ıesimen bir mezgilde jetken Bazen osy joly jyldamdyǵynan eshbir paıda kórmedi: qaıyrshynyń usynysy boıynsha, qojasy oǵan syrtqa shyq degen belgi berdi, Bazen buǵan amalsyzdan kóndi.

Dáıekshi shyǵysymen, qaıyrshy: meni bireý kórip, estip qalmas pa eken, degendeı aınalasyna kózin bir júgirtip ótti de, qaıys belbeýmen tarta salǵan julym-julym shekpenin ashyp, qamzolynyń keýde jaǵyn sógip jiberip, bir hatty sýyryp aldy.

Hattyń mórin kórgende, Aramıstiń qýanyshty daýsy eriksiz shyǵyp ketti, ol hat syrtyndaǵy jazýdy bir súıip, ony jáıimen abaılap asha berdi, onda mynadaı sózder bar edi:

«Dos, taǵdyr bizdi áli de biraz ýaqyt aıyra turatyn tárizdi, biraq jastyq shaqtyń tańǵajaıyp tamasha kúnderi iz-túzsiz ketip jatqan joq. Siz óz boryshyńyzdy lager ishinde júrip atqara berińiz, men basqa jerde atqaramyn. Úshbý hatty tapsyratyn kisi ne berse, sony alyńyz, degdar, bahadúr dvoránın qalaı soǵyssa, siz de solaı soǵysyńyz jáne meni oıyńyzdan shyǵarmańyz. Sizdiń qara kózińizdi aımalap súıemin.

Hosh ıakı durysyn aıtsam, kóriskenshe!»

Bul kezde qaıyrshy qamzolyn áli sógip jatyr edi; ol kir-qońys kıiminiń arasynan ıspannyń júz elý qosar pıstolin jáıimen sýyryp alyp, stol ústine qoıdy, buǵan ań-tań qalǵan Aramıs aýzyn asham degenshe ol esikti ashyp, ıilip tájim etip, zym-zıa joq bolyp ketti.

Sodan keıin jas jigit hatty qaıta oqyp shyqty, sóıtse, onyń sońyna taǵy bir sózder jazylypty:

«R. S. osy hatty tapsyrýshyny qurmetpen qabyldańyz — ol graf jáne ıspan grandy»»

— O, altyndaı armandar! — dedi Aramıs kóńili tasyp. — Ómir ǵajap edi! Iá, biz jaspyz! Iá, bizdiń baqytty kúnderimiz keledi áli! Meniń mahabbatym, qanym men janym, ómir tirligim — bári sendik, tek qana saǵan, jalǵyz ózińe ǵana baǵyshtalǵan, aıaýly asylym, tańǵajaıyp ǵashyǵym!

Stol ústinde jaltyldap jatqan altynǵa qaramastan, ol hatty qushyrlanyp súıe berdi.

Bazen júreksinip jáıimen esik qaqty. Aramıstiń endi ony syrtta ustaıtyn qısyny joq, sol sebepti bólmege kirýine ruqsat etti.

Altyndy kórgende Bazen oǵan qaıran qalyp, ańqıyp turyp qaldy, tipti d'Artanánnyń kelgenin aıtýdy da umytyp ketti, al d'Artanán bolsa, álgi qaıyrshy kim eken, sony bileıin, dep Atostyń úıinen shyqqasyn jolaı soǵa ketken túri osy eken.

Alaıda, Bazenniń munyń kelgenin aıtýdy umytyp ketkenin bilip, Aramısten onsha ımenbeı erkin kirip, óziniń kelgenin ózi málimdedi.

— Oho! Shaıtan alsyn! — dedi d'Artanán. — Eger myna óriktep, súıikti Aramıs, sizge Týrdan jiberilgen bolsa, muny ósirgen baǵbanǵa tánti bolǵanymdy jetkizýińizdi ótinemin.

— Siz qatelesip tursyz, dosym, — dedi Aramıs ádetinshe syr shashpaı, — bul álgi bir býyn óleńmen jazylǵan poemama baspagerimniń jibergen gonorary ǵoı, ony men bárimiz saıahat-saparda júrgende-aq bastaǵanmyn.

— Ah, solaı ma edi! — dedi d'Artanán. — Baspagerińz asa jomart eken, súıikti Aramıs. Budan ózge aıtarym joq sizge.

— Qalaı, sýdar, — dedi Bazen tańyrqap, — shynymen-aq poema úshin sonsha aqsha tóleıtin bolǵany ma? Ol múmkin emes! O, sýdar, endeshe siz oıyńyzǵa ne kelse, sonyń bárin jasaı alady ekensiz? Siz de Výatúr myrza nemese de Benserad myrza sıaqty áıgili aqyn bola alady ekensiz. Maǵan bul kásibińiz de qatty unaıdy. Aqyn — abattan sál-aq kem túsip jatady. Ah, Aramıs myrza, sizge degen bir ótinishim, aqyn bolyńyzshy!

— Bazen, dosym, menińshe, siz áńgimege orynsyz kıip kettińiz bilem, — dedi Aramıs.

Bazen óz kinásin birden túsindi de, mólıip tómen qarap, bólmeden shyǵyp ketti.

— Solaı deńiz, — dedi d'Artanán jymıyp. — Siz óz týyndylaryńyzdy saf altynǵa satasyz, juldyzyńyz onyńyzdan týǵan adamsyz, dosym. Tek saq bolǵaısyz, áne bir qaltańyzdan sheti shyǵyp turǵan hatty joǵaltyp almańyz, ol hat ta baspagerińizden bilgen shyǵar.

Aramıs qyp-qyzyl bolyp ketti de, hatty árirek tyǵyp, qamzolyn túımelep tastady.

— Súıikti d'Artanán, káne, qazir dostarymyzǵa baralyq. Men, mine, baıydym, qashan siz baıyǵanǵa deıin, endi bárimiz birigip tamaqtanýdy qaıta bastaımyz, — dedi Aramıs.

— Qýana-qýana baramyn! — dedi d'Artanán. — Biz kópten beri táýir taǵam kórgen joqpyz.

Onyń ústine búgin keshke nar táýekel dep bir qaýipti iske bel baılap otyrmyn, shynymdy aıtsam, kóne býrgýnd sharabynyń birneshe shynysymen sál-pál jylynyp alǵym keledi.

— Kelistik, kóne býrgýnd sharaby bolsa — bola qoısyn. Men oǵan qarsy emespin, — dedi

Aramıs, altyndy kórgennen keıin bul fánıdi tárk etý jónindegi oıynan birjolata arylyp.

Asa zárý sharýaǵa qajet bolar dep qosar pıstoldiń úsh-tórteýin qaltasyna saldy da, ol qalǵan aqshany aqyqpen oıýlanǵan qara qobdıshaǵa kilttep tastady, bul qobdıshada jigitke boıtumar bolyp júrgen áıgili bet oramal jatyr edi.

Eki dos áýeli Atostyń úıine qaraı bettedi. Úıden eshqaıda shyqpaımyn degen sertine berik Atos asty úıge ákelýge zakaz berdi; ol aýqat ataýlynyń qadir-qasıetin jete biletin bolǵandyqtan, d'Artanán men Aramıs osy mańyzdy isti retteý jónindegi óz jolyn Atosqa berdi.

Olar jáıimen Portosqa qaraı bettegeni sol edi, Baq kóshesiniń buryshynan ábden eńsesi túsip, bir at pen qashyrdy aldyna salyp aıdap kele jatqan Mýshketondy kórdi.

— Aý, mynaý meniń sary aıǵyrym ǵoı! — dedi d'Artanán ań-tań qalyp, buǵan ózi azdap qýanyp ta qalǵan tárizdi. — Aramıs, myna janýarǵa qarańyzshy!

— O, mástek bolǵanyńa! — dedi Aramıs.

— Endeshe, qymbattym, ózińizge ǵana aıtaıyn, meniń Parıjge minip kelgen janýarym osy.

— Qalaı, sonda siz bul atty bilesiz be? — dedi Mýshketon qaıran qalyp.

— Janýardyń túr-túsi ózgeshe eken. Men mundaı atty tuńǵysh ret kórip turmyn, — dedi Aramıs.

— Páli, durys aıtasyz! — dedi d'Artanán qýanyp. — Men ony úsh ekúge satqanda, osy túsi úshin sattym ǵoı, áıtpese bu janýardyń ózine on segiz lıvr de bermes edi... Mýshketon, jarqynym, bul at sizdiń qolyńyzǵa qalaı túsip júr?

— Ah, sýdar, sony suramaı-aq qoıyńyzshy! Bizdi osylaı tálkek etken álgi gersogınámyzdyń kári kúıeýi!

— Sonda qalaı tálkek etti, Mýshketon?

— Bilesiz be, asa bir dáýletti-tekti hanym, gersogıná de... biz degende ishken asyn jerge qoıady. Biraq, sizderden raqym ótinemin, meniń myrzam ol kisiniń atyn ataýǵa tyıym salǵan. Ol kisi bizdi ózinen azdaǵan syı alýǵa — ǵajaıyp bir ıspan bıesi men andalýz qashyryn alýǵa kúshpen kóndirgendeı boldy, álgi janýarlardyń ásemdigi sondaı, qarasań kóz toımaıdy. Kúıeýi sony biledi eken, álgi qos janýardy jetelep bizge ákele jatqanda, jolaı ustap alady da, olardyń ornyna myna bir maqulyqtardy jiberedi.

— Solardy qaıtadan aparyp tastaǵaly bara jatyrsyń ba? — dedi d'Artanán.

— Tap solaı. Ózińiz oılańyzshy, álgi beremiz degen sáıgúlikteriniń ornyna biz myna mástekterdi qalaı alamyz! — dedi Mýshketor kúıinip.

Árıne sizder bul týlaqty ala almaısyzdar, shirkin-aı, Portosty myna jıren aıǵyrymnyń ústinde shalqaıyp otyrǵan kúıin de bir kórer me edim, sonda Parıjge kelgende ózimniń kimge uqsaǵanymdy biler edim-aý. Al, biz seni ustamalyq, Mýshketon. Bar, myrzańnyń tapsyrmasyn orynda. Onyń ózi úıinde me?

Úıde, sýdar, biraq qatty yzalanyp otyr, ózińiz túsinesiz ǵoı, — dedi Mýshketon.

Sosyn ol óz jónimen, Uly Avgýstınshiler jaǵalaýyna qaraı kete bardy, al, eki dos áńgúdik Portostyń esigin kelip qaqty. Biraq Portos bulardyń aýlada kele jatqanyn kórip, esikti ádeıi ashpady. Dostardyń taýy shaǵylyp qaldy.

Bul kezde Mýshketon eki mástekti aıdap bara jatqan kúıi Jana kópirdi janaı ótip, Aıýly kóshesine de jetken-di. Ol osynda kelgesin qojasynyń ámirin oryndap, at pen qashyrdy prokýror úıiniń tutqasyna baılady da, endi «kúl bolmasań — pul bol» dep, Portosqa kelip, tapsyrmasynyń oryndalǵanyn habarlady.

Arada biraz ýaqyt ótkesin, tań sáriden nár tatpaǵan bısharalar esikti tartqylap bireýi kisinep, bireýi aqyryp, aýla ishin azan-qazan etti, sosyn prokýror kishi hatshysyna kóshege shyǵyp, áne bir at pen qashyr kimdiki eken, kórshilerden surap bilshi dep jumsap jiberdi.

Koknar báıbishe óziniń syılyǵyn birden tanydy, biraq áýelgi kezde: bunyń qaıtyp kelgeni nesi? — dep eshteńege túsinbedi, uzamaı Portostyń ózi kelgende áıel mán-jaıǵa túsine qoıdy. Jas jigit ózin-ózi tejep, sabyr oılaıyn dese de, kózi ot shashyp ábden ashýǵa mingen edi, sezimtal báıbishe mýshketerdiń túrinen shoshyp ketti.

Munyń mánisi Mýshketon d'Artanán men Aramıske jolaı kezdeskenin qojasynan jasyra almaıdy da, álgi jıren sary at d'Artanánnyń Parıjge minip kelgen bearn azbany ekenin, ol so janýardy úsh ekúge satqanyn aıtyp beredi.

Prokýrorshamen Sen-Maglýar monastyrynyń qasynan jolyqpaqqa sóz baılasyp, Portos hosh aıtysty. Onyń ketýge bet alǵanyn kórip, prokýror jigitti aýqattanýǵa shaqyrdy, biraq mýshketer mańǵazdana bas tartty.

Koknar báıbishe Sen-Maglýar monastyryna abyrjyp keldi. Áıel sol aradan kóp ókpe-naz, renish-kúıinish sózderin estıtinin sezdi, biraq Portostyń zıaly qaýymǵa tán mánerli júris-turysy báıbisheniń mysyn qurtyp, basyp tastaıdy.

Ór kókirek, ózimshil jigit áıeldiń kesirinen jany kúıip, qorlanǵanda álemniń kúlli qarǵysyn sonyń basyna qalaı aqtaratyn bolsa, Portos ta tómen qarap mólıip turǵan prokýrorshasynyń basyna bar báleni bir-aq aqtardy.

— O, qudaı! — dedi áıel. — Men qolymnan kelgenniń bárin jasadym. Bizdiń klıentterimizdiń biri atpen saýda jasaýshy edi. Ol keńsege qaryzdanyp qalǵan bolatyn. Men osy at pen qashyrdy sol qaryzdar esebinen alǵanmyn. Ol maǵan korólge laıyqty at taýyp beremin degen.

— Endeshe, sýdaryná, álgi alyp satar saýdagerińiz sizge bes ekúden kóp aqshaǵa qaryzdanyp qalsa, onyń naǵyz baýkespe ury bolǵany.

— Biraq jurttyń arzan nárseni izdegeni aıyp emes qoı, Portos myrza, — dedi prokýrorsha aqtalýǵa tyrysyp.

— Onyńyz ras, sýdaryná, biraq arzanǵa qumar kisi ózgelerdiń qoly ashyq, myrza dos-jaran izdeýine kese-kóldeneń turmaýy kerek qoı.

Sosyn Portos burylyp, ketip qalmaqshy boldy.

— Portos myrza! Portos myrza! — dedi prokýrorsha bezektep. — Men kinálimin, kinámdi moıyndaımyn da. Siz sıaqty sulý jigittiń joryq jabdyǵy jáıli sóz bolǵasyn, saýdalasyp jatpaýym kerek edi!

Oǵan lám demesten, Portos ketpek bolyp, taǵy bir attady.

Sol arada prokýrorshaǵa Portos bir nurly munarǵa malynǵandaı, gersogınálar men markızalardyń qalyń bir toby japyrlasyp kelip, onyń aıaǵynyń astyna altyn salynǵan qaltalardy laqtyryp tastap jatqandaı bolyp kórindi.

— Toqtańyzshy, Portos myrza! — dedi áıel daýystap. — Qudaı úshin toqtaı turyńyzshy, sóılesetin sóz bar!

— Sizben sóılessem, udaıy bir bálege urynamyn da júremin, — dedi Portos.

— Aıtyńyzshy, siz menen ne talap etesiz?

— Eshteńeni de talap etpeımin, óıtkeni sizden suraǵan ne, suramaǵan ne — báribir emes pe.

Prokýrorsha Portostyń qolyna asylyp, muńaıa til qatty:

— O Portos myrza, áıel ondaı nárseni túsinýshi me edi? Attyń ne ekenin qaıdan bileıin? Er-turman degenniń ne ekenin qaıdan bileıin?

— Sýdaryná, ol isti myna maǵan, máseleniń mán-jáıin biletin kisige, tapsyrý kerek edi. Biraq siz birdeńeni únemdegińiz, bolmashy birer tıyndy jymqyrǵyńyz keldi...

— Ol — meniń qatem. Portos myrza, biraq men ony jóndeımin... qudaı aqy, jóndeımin!

— Qalaı jóndeısiz? — dedi mýshketer.

— Tyńdańyz. Búgin keshkilik Koknar myrza gersog de Shoneniń úıine barady, ol muny birdeńe jóninen aqyldaspaq bolyp shaqyrtsa kerek. Ol onda eki saǵattan kem bolmaıdy. Kelińiz, ózimiz ońasha qalamyz da, qajetti nárselerdi birge otyryp esepteımiz.

— İske sát, qymbattym! Mine, bul — basqa sóz.

— Sonymen siz meniń kinámdi keshiresiz ǵoı?

— Áli kóremiz, — dedi Portos mańyzdanyp.

Ekeýi bir-birine: «keshke deıin» desip ketip qalysty.

«Shaıtan alsyn! — dep oılady Portos ketip bara jatyp. — Tap osy joly metr Koknardyń sandyǵyna qolym jetetin-aq shyǵar!»

V
TÚNDEGİ MYSYQTARDYŃ BÁRİ QARA

Portos pen d'Artanán asyǵa kútken kesh te jetti aqyrynda, ádetimen, d'Artanán mıledıdiń úıine saǵat toǵyzdar shamasynda keldi. Kelinshek asa kóńildi otyr eken; eshqashanda ol muny tap osylaı jadyrap qarsy alǵan emes. Bunysyn haty jetkenin. ıgi áser etkenin gaskon jigitimiz birden túsindi.

Kettı kirip, sherbet ákelip qoıdy. Hanshasy oǵan meıirlene bir qarap , jaınań qaǵyp, jymıa kúlip qoıdy, biraq qyz baıǵustyń kóńili qaıaýly bolǵasyn, tipti mıledıdiń yqylastanyp otyrǵanyn baıqamady.

D'Artanán osynaý eki áıelge alma-kezek qarap otyryp, osylardy jaratqanda tabıǵat myqtap bir qatelesipti-aý dep oılady ishteı tekti hanshaǵa ol opasyz, satqyn júrek beripti de, kánızakqa — gersogınányń júregin beripti.

Saǵat on kezinde mıledı mazasyzdanyp, syr aldyra bastady, d'Artanán onyń ne ekenin qolma-qol túsindi. Áıel saǵatyna qaıta-qaıta qarap, bir otyryp, bir turdy, d'Artanánǵa qarap jymıyp: «Siz, árıne, óte súıkimdi jigitsiz, eger qazir ketseńiz tipti ásem, altyn jigit bolar edińiz!» dep turǵandaı.

D'Artanán túregelip, qalpaǵyn aldy. Mıledı súıýge qolyn soza berdi; jas jigit óz qolyn kelinshektiń qysyp jibergenin sezdi, bul onyń qylymsyǵan qylyǵy emes, munyń ketkenine razy bolyp alǵys aıtqan túri edi.

— Bul oǵan ólerdeı ǵashyq eken, — dep kúbirledi de, jigit shyǵyp ketti.

Kettı bu joly jolyqpady: qyz aýyzǵy bólmede de, dálizde de, qaqpa aldynda da bolmaı shyqty. Basqyshty da, aıadaı bólmeni de d'Artanán jalǵyz júrip taýyp aldy.

Kettı alaqanymen betin basyp, jylap otyr eken.

Qyz D'Artanánnyń ishke kirgenin estise de, basyn kótermedi. Jas jigit jaqyndap kelip, qyzdyń qolyn óz qolyna aldy; sol-aq «ken, ol solqyldap jylap jiberdi.

D'Artanánnyń oılaǵanyndaı-aq, mıledı hatty alǵasyn, qýanyp ketip, bárin de kútýshisine aıtyp qoıypty, sosyn osy joly Kettı tapsyrmasyn oıdaǵydaı oryndaǵanyna razy bolyp, oǵan aqshaly ámıan syılapty.

Bólmesine kirisimen, Kettı ámıandy buryshqa qaraı laqtyra qalǵan eken onyń aýzy ashylyp qalypty; ámıannyń aınalasynda úsh-tórt altyn teńge shashylyp jatyr.

Jas jigit arqasynan erkelete sıpaǵasyn qyz basyn kóterdi. Qyzdyń túr-pishininen D'Artanánnyń ózi shoshyp ketti; ol jigitke qaraı egile qolyn sozǵany bolmasa, tis jaryp til qatpady.

D'Artanán tabıǵatynda qansha qatal jigit bolǵanymen, qyzdyń-únsiz qasiret shegip otyrǵanyn kórip, et júregi eljirep sala berdi; biraq ol qaıtse de kózdegen betinen, ásirese sońǵy alǵan betinen aınyǵysy kelmedi, kúni buryn belgilep qoıǵan áreket-qımylyn júzege asyrmaq boldy. Sol sebepti de Kettı aldynda osaldyq jasap, syr bermeýge tyrysty, tek óziniń myna qylyǵyn ósh alýdyń qarapaıym tásili dep túsindirdi.

Sáti túskende, onyń ósh alýyna qolaıly jaǵdaı da jasalǵan sıaqty, óıtkeni mıledı kóńildesine betiniń opa-dalabyn kórsetkisi kelmedi me, áıteýir, Kettıge úıdegi shamnyń bárin, onyń ishinde meniń jatyn bólmemdegi shamdy da óshir dep ámir beripti. De Vard myrza tas qarańǵy túnde kelip, tań atqansha ketip qalýy kerek.

Endi bir mınýtten keıin olar mıledıdiń uıyqtaıtyn bólmesine kirgenin estidi. D'Artanán dereý lyp etip shkafqa kirip ketti. Ol sonda baryp boı tasalasymen, shyldyrap qońyraý daýsy estildi.

Kettı hanshasynyń bólmesine kirip, esikti jaýyp aldy, biraq qorshaýdyń juqalyǵy sonsha, eki áıeldiń sóılesken sózi anyq estilip turdy.

Mıledıdiń tipti qýanyshtan esi shyǵyp ketken tárizdi; ol kánızaktyń de Vardpen jalǵan kezdesýiniń ýaq-túıegine deıin qaldyrmaı aıtyp bergin dep ámir etti: ol hatty qalaı aldy, jaýapty qalaı jazdy, bet pishini qalaı eken, naǵyz ǵashyq jigitke uqsaı ma? — degen sıaqty suraýlardy ústi-ústine qoıa berdi, sonyń bárine aspaı-saspaı, baısaldy jaýap bermek bolǵan Kettıdiń daýsy dirildep, úzilip-úzilip ketedi, hanshasy munyń tipti muńaıa sóılep turǵanyn da sezbedi — baqyt shirkin ózimshil keledi ǵoı.

Sonymen, graftyń keletin ýaqyty da jaqyndap qaldy, mıledı endi bólmesiniń jaryǵyn shynymen sóndirtip, de Vard myrzany kelisimen maǵan kirgiz dep ámir etti.

Kettı sarylyp kóp kútpedi. Shkaftyń kilt salynatyn sańylaýynan úı ishi qap-qarańǵy bolyp ketkenin kórisimen, ol jasyrynǵan jerinen atyp shyqty; bul Kettı mıledıdiń uıyqtaıtyn bólmesine kiretin esikti jaýyp jatqan kezde bolyp edi.

— Ol ne shý? — dedi mıledı.

— Bul — men. Graf de Vardpyn, — dedi d'Artanán báseń.

— O, qudaı-aı, bul tipti dyzaqtap, ózi aıtqan saǵattan da buryn keldi-aý! — dedi Kettı kúbirlep.

— Ne boldy? — dedi mıledıdiń daýsy dirildep. — Ol nege kirmeı tur? Graf, graf, — dedi kelinshek, — sizdi kútip otyrǵanymdy ózińiz de bilesiz ǵoı!

Áıeldiń qushtar daýsyn estisimen, d'Artanán Kettıdi jolynan jáıimen ıterip tastap, ishke kirip ketti.

Óziń bóten bireýdiń atyn jamylyp, jalǵan kóńildes bolyp urlanyp baryp, áıeldiń baqytty básekelesine baǵyshtap aıtqan ǵashyqtyq sózderin estýden ótken dert, qorlyq, ashý-yza bul dúnıede sirá da bola qoımas!

D'Artanán tap osyndaı bir azapty, qıyn halge tústi, mundaı bolady degen oı onyń úsh uıyqtasa túsine de kirip-shyqpaǵan: qyzǵanysh júregin tyrnap, janyn jep barady, tap osy sátte d'Artanán kórshi bólmede ah uryp, jylap otyrǵan Kettıden beter qasiret tartty.

— Iá, graf, — dedi mıledı názik únmen jigittiń qolyn qysyp jatyp, — ıa, ózińizben árbir dıdarlasqan saıyn kózińizden, sózińizden meni jaqsy kóretinińizdi udaıy sezetinmin, mine, men sol súıispenshilikten baqyttymyn. Men de sizdi súıemin. O, erteń, tap kúni erteń men sizden ózim týraly ne oılaıtynyńyzdy bildiretin bir aıǵaq alǵym keledi! Al, siz meni umytyp ketpes úshin, mine, myna bir zatty alyńyz.

Ol jalma-jan saýsaǵynan júzigin alyp, d'Artanánǵa bere qoıdy. D'Artanán bul júzikti mıledıdiń qolynan kórgenin esine túsirdi: ol — sapfır kózi bar almas júzikti. D'Artanán á degende ony alǵysy kelmeı, qaıtaryp edi, mıledı almaı qoıdy.

Jo-joq, — dedi kelinshek, — maǵan degen mahabbatyńyzdyń belgisi retinde alyńyz... Buǵan qosa, — dedi ol tebirenip, — júzikti alsańyz maǵan bir orasan zor jaqsylyq jasaıtynyńyzdy ózińiz de bilmeı qalasyz.

«Osy áıeldiń tula boıy tolǵan qupıa», — dep oılady d'Artanán».

Sol sátte ol mıledıge bar shyndyqty aıtyp qoıýǵa ázir turǵanyn sezdi. Osynda kelgende — ósh alý úshin ádeıi kelgenin moıyndamaqshy bolyp, aýzyn asha bergende, mıledı sózin jalǵaı qoıdy:

— Baıǵus dosym-aý, áne bir sumyraı, áne bir gaskon sizdi óltire kete jazdady-aý!

Sumyraıy d'Artanánnyń tap ózi.

Sol sátte ol mıledıge bar shyndyqty aıtyp qoıýǵa ázir turǵanyn sezdi. Osynda kelgende — ósh alý úshin ádeıi kelgenniń moıyndamaqshy bolyp, aýzyn asha bergende, mıledı sózin jalǵaı berdi:

— Jarańyz áli janyńyzǵa bata ma? — dedi mıledı.

— Iá, qatty batady, — dedi d'Artanán qapelimde ne dep jaýap qataryn bilmeı qalyp.

— Endeshe, qam jemeńiz, sizdiń kegińizdi ózim qaıtaramyn, kektengende men raqymsyz qatalmyn! — dedi mıledı sybyrlap.

— Joq! Aramyzdaǵy syrdy ashatyn sát áli jetken joq», — dep oılady d'Artanán.

Osyndaı bir qysqa sóıleskennen abdyrap qalǵan d'Artanán birazǵa deıin óz-ózine kele almady, biraq osynda kelgende óshimdi qaıtaramyn dep kelgen oıynan qulan-taza arylǵandaı edi. Bir ǵajap jeri — jigit osy áıeldiń aldynda múlde dármensiz: ol mıledıdi sumdyq jek kóredi, biraq sonymen birge osy kelinshekke qarap tabynýǵa ,ázir: buryn ol bir kisiniń júregine bir-birine qarama-qarsy qos sezim tap osylaı tabysady, al, tabysa kele, qaýysha kele, ózgeshe bir qutyryndy, tajal mahabbatqa aınalady dep áste oılamaǵan.

Hosh, sonymen, kúmbirleı soqqan saǵat daýsy da estildi, aırylysar sát te jetti. Mıledıdiń qasynan ketip bara jatqanda ol bir qımas ókinishten basqa eshteńeni de sezgen joq, ekeýi qushyrlana súıisip jatyp, kelesi aptada taǵy kezdespekke sóz baılasty. Baıǵus Kettı, d'Artanán bólmesi arqyly ótip bara jatqanda, oǵan birer sóz aıtyp qalamyn ǵoı dep úmittengen, biraq ony qarańǵyda mıledıdiń ózi shyǵaryp salyp, onymen basqyshqa barǵanda ǵana qoshtasty.

Erteńine ertemen d'Artanán Atostyń úıine jetkenshe asyqty, bir túsiniksiz ǵajap jáıtke tap boldy, endi Atospen aqyldaspasa bolmaıdy. Jurt oǵan bolǵan oqıǵany túgel aıtyp berdi; áńgime kezinde Atos jaqtyrmaı birneshe ret qabaǵyn túıdi.

— Sizdiń mıledıińiz, — dedi ol, — maǵan bir jıirkenishti kesepat jan bolyp kórinedi, degenmen, siz ony aldaımyn dep úlken qate jasaǵansyz: tek aqyry qaıyr bolǵaı, siz ózińizge qorqynyshty zulym jaý taýyp alypsyz.

Osyny aıtty da, Atos korolevanyń júzigi ornyna salynǵan, almaspen kómkerilgen sapfır saqınaǵa kóz toqtatyp bir qarady, al, korolevanyń júzigi qobdıshada saqtaýly jatyr edi?

— Siz myna saqınaǵa qaradyńyz ba? — dedi gaskon, dostarynyń aldynda osy bir qymbat syılyqty kórsetip, taǵy bir mártebesi ósip qalatynyna máz bolyp.

— Iá, osy saqına bir úıdiń atadan balaǵa mura bolyp qalatyn bir asyl zatyn esime túsirip otyrǵany.

— Ǵajap saqına emes pe? — dedi d'Artanán.

— Keremet! — dedi Atos. — Men dúnıede tap osyndaı móp-móldir eki sapfır bolady ǵoı dep oılamap edim. Siz, shamasy, mynany álgi almasyńyzǵa aıyrbastap alǵan shyǵarsyz?

— Joq, — dedi d'Artanán, — bul — meniń ǵajaıyp aǵylshyn áıelimniń, ıakı, durysyn aıtsam, meniń ǵajaıyp fransýz áıelimniń syılyǵy, men onyń kim ekenin suraǵanym joq, biraq Fransıada týǵanyn kámil bilemin.

— Siz myna saqınany mıledıden aldyńyz ba? — dedi Atos tańyrqap, onyń daýsynan tolqyp otyrǵany sezildi.

— Siz dál taptyńyz. Muny ol maǵan etken túnde syılady.

— Saqınany maǵan kórsetińizshi, — dedi Atos.

— Mine, sol saqına, — dedi d'Artanán, ony saýsaǵynan alyp.

Atos saqınany aınaldyryp qarap, appaq bolyp qýaryp ketti; sosyn ony sol qolynyń tetelesine kıgizip kórdi; tap osy saýsaqqa ádeıi jasatqandaıyn shap-shaq eken. Atostyń ádettegi sabyrly júzi túnerip, keýdesin ashý-yza, óshpendilik kernegendeı boldy.

— Munyń sol bir saqına bolýy múmkin emes, — dedi ol. — Ol ledı Klarıktiń qolyna qalaı baryp túsken? Bir ǵajaby, osy eki saqınanyń bir-birinen aınymaıtynyn túsiný de qıyn.

— Siz bul saqınany tanyp otyrsyz ba? — dedi d'Artanán.

— Men osyny tanyǵan sıaqty edim, biraq qatelesip kettim ǵoı deımin.

Ol saqınadan kózin almaǵan kúıi, ony d'Artanánǵa qaıtyp berdi.

— Bylaı bolsyn, d'Artanán, — dedi ol biraz otyrǵasyn, — myna saqınany qolyńyzdan alyńyz nemese onyń tasyn ishine qaraı aınaldyryp qoıyńyz: bul meniń esime qaıdaǵy-jaıdaǵylarymdy túsirip otyrǵany, áıtpese, senimen jaıbaraqat otyryp sóılese alatyn túrim joq... Siz menimen bir nárse týraly aqyldasqyńyz kelip edi, endi ne isterimdi de bilmeı júrmin dep edińiz... Tura turyńyzshy... maǵan ana sapfırdi taǵy bir ret kórsetińizshi. Jańaǵy men aıtqan saqına tasynyń bir qyrynda tyrnalǵan iz bar edi: onyń óz sebebi bar-tyn.

D'Artanıan saqınany saýsaǵynan qaıtadan alyp, Atosqa usyndy.

Atos shoshyp ketti.

— Qarańyzshy, bul ne ǵajap? — dedi ol.

Ol álgide ǵana esine alǵan syzatty d'Artanánǵa qolma-qol kórsetti.

— Osy sapfır sizge kimnen qalyp edi, Atos?

— Sheshemnen qalǵan kóz edi, sheshem ony kúıeýinen alǵan eken. Sizge áli ázirde aıtyp edim ǵoı, bul bizdiń úıdiń ejelden mura bolyp kele jatqan asyly... ol bizdiń ot basynan esh jaqqa shyǵyp ketpeýi kerek-ti.

— Sonda siz... siz ony satyp jiberip pe edińiz? — dedi d'Artanıan kúrsinip.

— Joq, — dedi Atos ózgeshe bir únmen myrs etip. — Sizge ony búgin qalaı syılasa, men de ony alǵashqy mahabbat túninde tap solaı syılap edim.

D'Artanán oılanyp qaldy; mıledıdiń jany oǵan túpsiz bir, qarańǵy shyńyraý bolyp elestedi.

Ol saqınany qolyna salmaı, qaltasyna saldy.

— Tyńdańyzshy, — dedi Atos ony qolynan ustap, — sizdi janymdaı jaqsy kóretinimdi ózińiz de bilesiz. Eger balam bolsa, men ony ózińizden jaqsy kórmes edim. Maǵan senseńiz, sol áıeldi talaq etińizshi. Men ony múlde bilmeımin, biraq ishimnen bireý — ol bir quryǵan kináli jan, oǵan jýyǵan adam baqytsyz bolady, dep turǵan sıaqty.

— Siz durys aıtasyz. Men onymen aırylysamyn. Shynymdy aıtsam, sol áıelden ózim de qorqamyn, — dedi d'Artanán.

— Aırylysýǵa batylyńyz jete me? — dedi Atos.

— Jetkende qandaı. Jáne men ony uzaqqa sozbaımyn, — dedi d'Artanán.

— Bárekelde, balam. Durys jasaısyz, — dedi Atos, gaskonnyń qolyn ákesindeı qamqor kóńilmen qysyp. — Ómirińizge endi ǵana ene bastaǵan sol bir áıel aq kóńilińizge qorqynyshty izin tastap ketkennen qudaı saqtasyn.

Osyny aıtyp Atos basyn ızedi, bul — óz oıymmen ózim ońasha qalsam degen belgisi.

Úıge kelse, ózin Kettı kútip otyr eken. Eger tutas bir aı boıy qyzýy kóterilip aýyrsa da, qyz sorly tap keshegi uıqysyz ótkizgen azap túnindegideı bolyp júdemes.

Hanshasy ony jalǵan de Vardqa qaıta jumsapty. Mıledı mahabbatqa elitip, baqyttan mas bolyp qalǵan tárizdi; ol ashynasy ekinshi mahabbat túnin qashan syılaıtynyn bilgisi keletin kórinedi.

Endi Kettı beıbaq shólmekteı bolyp qýaryp, óne boıy qaltyldaı, D'Artanánnyń jaýabyn kútip otyr.

Ádette jas jigitke Atos qatty yqpal jasaıtyn, endi onyń ózim degen ór kókiregi ósh alǵannan keıin sabasyna túsip, qanaǵat sezimin tapqannan keıin, aǵa-dosynyń aqyly óz júreginiń áýenimen úndesip ketti de, mıledımen shuǵyl aırylysýyna kúsh-jiger berdi. Ol qolyna qalam alyp, tómendegi sózderdi jazdy:

«Sýdaryná, taıaýdaǵy birneshe kún ishinde menimen jolyǵamyn dep oılamańyz; dertimnen aıyqqaly beri osy tárizdi sharýa kóbeıip, basymnan asyp ketti, sol sebepti de ony biraz rettep alý kerek bolyp tur. Al, sizdiń kezegińiz kelgende, men ony ózińizge habarlaý qurmetine ıe bolarmyn.

Qolyńyzdan súıemin.

Graf de Vard»

Sapfır týraly bir aýyz sóz de aıtylmady. Bizdiń gaskonymyz mıledıge qarsy qarýdy ózinde saqtap qalǵysy keldi me, álde — ashyǵyn aıtsaq — osy sapfırdi joryq jabdyǵyna qajetti eń cońǵy qarajat esebinde alyp qaldy ma, kim bilgen?

Degenmen bir dáýirdiń qylyǵyna ekinshi bir dáýirdiń kózqarasy turǵysynan baǵa berý durys bolmas edi. Bizdiń ýaqyttyń kez kelgen adal adamy ózine masqara qorlyq sanaıtyn nárse, ol kezde saltqa aınalǵan tabıǵı is bolyp kórinetin, sol sebepti de eń jaqsy áýletten shyqqan jas jigitterdi kóńildesteri baǵyp-qaǵatyn.

D'Artanán Kettıge hatty ashyq kúıinde berdi; ony oqyǵanda qyz áýelde eshteńege túsinbedi, sosyn ekinshi qaıtara oqyp shyǵyp, qýanǵannan esinen tanyp qala jazdady.

Ol mundaı baqytqa tipti sengisi de kelmedi; d'Artanán oǵan hatta jazylǵan sózderdi aýyzsha aıtyp berýge májbúr boldy, hatty tapsyrǵan sátte márt minezdi mıledı baıǵus qyzǵa qaýip tóndiretinine qaramastan, Kettı Koról alańyna qaraı qanat baılap ushqandaı boldy. Eń jaqsy degen áıeldiń júregi kúndesinin qasiretin sezbes qatygez keledi.

Kettı hatty qalaı asyǵys ákelse, mıledı de ony solaı asyǵys asha qoıdy. Biraq alǵashqy sózderdi oqysymen-aq áıel ólerdeı bolyp qýaryp sala berdi, sosyn qaǵazdy yzalana ýmajdap, Kettıge burylyp qarady da, kózi shatynap ketti.

— Bul ne hat? — dedi ol.

— Ol jaýap qoı, sýdaryná, — dedi Kettı dirildep.

— Múmkin emes! — dedi mıledı shańq etip. — Múmkin emes! Dvoránın áıelge mundaı hat jazbasa kerek-ti... — Kenet ol dir etip, shoshyp tústi. — Qudaı-aı, saqtaı gór, shynymen-aq bilip qoıdy ma eken? — dedi ol kúbirlep. Sosyn úndemeı qaldy.

Mıledı shyqyrlata tisin qaırap, júzi áýeli surlanyp baryp, kógere bastady. Onyń tynysy tarylyp, terezege baryp taza aýa jutpaqshy boldy, biraq qolyn sozýǵa ǵana dármeni jetti; tizesi dirildep, kresloǵa qulap tústi.

Kettı mıledı esinen tanyp qalǵan eken dep, júgirip baryp onyń korsajyn aǵytpaqshy bolyp edi, áıel ornynan ushyp túregeldi.

— Sizge ne kerek? Dátińiz baryp, meniń deneme qalaı qol tıgizdińiz! — dedi shıryǵyp.

— Sýdaryná, men sizdi esińizden tanyp qalǵan eken, kómek kórseteıin dep oılap edim, — dedi kútýshi qyz, mıledıdiń túsi qatýlanyp ketkeninen záre-quty qalmaı qorqyp ketip.

— Esinen tanyp deıdi! Men be! Men be? Nemene, siz meni ábden júıkelep qalǵan qaıdaǵy bir aqymaq áıel dep oılaısyz ba? Jurt meni masqaralap, qorlaǵan kezde men esimnen tanyp qalmaımyn, qaıta men dushpanymnan kegimdi qaıtaramyn — esittińiz be?

Sosyn ol qolyn bir siltep, shyǵyńyz dep ámir etti.

VI
KEKTENÝ

Keshqurym mıledı: d'Artanán osynda kelisimen maǵan kirgizińiz, dep buıyrdy. Biraq ol kelmedi.

Erteńine erteńgisin Kettı jas jigitke taǵy kelip, keshe bolǵan oqıǵalardy túgeldeı aıtyp berdi. D'Artanán bir jymıdy da qoıdy: áıelden óshin alǵandaǵy kútkeni — mıledıdiń osy bir qyzǵanyshty ashý-yzasyn qozdyrý edi.

Keshke salym mıledı keshegiden beter ashýlandy, gaskon jigit jónindegi buıryǵyn taǵy qaıtalady, biraq tap keshegideı ony sarylyp bosqa kútti.

Kelesi kúni Kettı d'Artanánǵa, munyń aldyndaǵy eki kúndegi sıaqty jadyrap-jaınap, qýanyp kelmeı, bir túrli muńaıyp jasyp keldi. D'Artanán qyz baıǵustan ne bolǵanyn surady. Jaýap ornyna ol qaltasynan bir hat alyp, jigitke usyna berdi.

Bul hatty mıledıdiń ózi jazypty, biraq osy joly hat graf de Vardqa emes, d'Artanánnyń ózine joldanypty.

Ol hatty ashyp, oqyp shyqty:

«Inabatty myrza, d'Artanán, dostaryńyzdy umytqanyńyz, ásirese, alda uzaq ýaqytqa aırylysatyn kez kele jatqanda umytqanyńyz jaqsy emes. Lord Vıntermen ekeýmiz keshe, onyń aldyndaǵy kúni sizdi bekerden-beker uzaq kúttik. Bul jáıt búgin de shynymen-aq qaıtalanbaq pa?

Sizge shyn kóńilden razy

ledı Klarık».

— Bári de túsinikti, osy hatty ózim de kútip edim. Graf de Vardtyń baǵasy túsken saıyn, meniń baǵam joǵarylap barady, — dedi d'Artanán.

— Sonymen siz barasyz ba? — dedi Kettı.

— Meni tyńdashy, qymbattym — dedi gaskon, Atosqa bergen ýádesin buzbaq bolǵan nıetin óziniń kóz aldynda ózi aqtap alý úshin, — osyndaı arnaıy shaqyrǵanǵa barmaı qalý aqylsyzdyq bolar edi, sen ony durys túsin. Eger men barmaı qalsam, mıledı meniń aıaq astynan ne sebepti tyıyla qalǵanyma túsinbeıdi, sosyn áldeneni sezip, ańǵaryp qalýy múmkin... Sol sıaqty doly áıelderdiń óshpendiliginiń aıaǵy nege aparyp soǵatynyn kim biledi.

— O qudaı-aı! — dedi Kettı kúrsinip. — Siz sóılegende dúnıeniń bárin kisiniń qasyna ákelip tóndirip qoıasyz da, ózińiz durys bolyp shyǵa kelesiz, biraq siz barǵasyn ony taǵy da aınaldyra bastaıtyn shyǵarsyz, al, eger osy joly siz oǵan ózińizdiń shyn atyńyzben, myna keskin-kelbetińizben unaıtyn bolsańyz, onda aıtpady demeńiz, áýeldegiden hálińiz qıyn bolady!

Sorly qyz alda keıinirek bolatyn oqıǵany, azdap ta bolsa, kún ilgeri sezip qalǵan edi.

D'Artanán qolynan kelgenshe qyzdy jubatyp, mıledıdiń qylymsyǵan qylyqty toryna túspeımin dep ýáde berdi.

Ol ledı Klarıkke ynta-yqylasyna ózgeshe razy ekenimdi jáne marhabatyna quldyq uratynymdy aıta bararsyń dep Kettıdeı duǵaı sálem joldady. Biraq hat jazýdan júreksindi, óıtkeni mıledıdiń jiti kózi baıqamaıtyndaı etip, jazýymdy onsha ózgere almaspyn, dep oılady.

Saǵat toǵyzdy soqqan kezde d'Artanán Koról alańynda boldy. Aýyzǵy bólmede tosyp turǵan dáıekshiler buryn eskertilip qoıǵan ba qalaı, d'Artanán úıge kirisimen, mıledı meni qabyldamas pa eken dep suramaı jatyp, munyń kelgenin hanshalaryna habarlamaq bolyp júgirip ketti.

— Kirgizińiz, — dedi mıledı shańq etip, onyń ashshy daýsyn d'Artanán aýyzǵy bólmede turyp esitti.

Malaı ony meımanjaıǵa ertip ákeldi.

— Kim kelse de, men joqpyn! Esittińiz be, kim kelse de! — dedi mıledı nyǵarlap.

Malaı shyǵyp ketti.

D'Artanán mıledıge elgezek te zerek kózin júgirtti: jylaǵannan ba, álde uıqysyz ótkizgen túnnen be, áıteýir, kelinshek shólmekteı bozaryp, kóz janary jasyp, sharshap qalǵany baıqalady. Ádettegideı, bólme ishi onsha jaryq emes, ádeıi qoldan kómeskilep qoıǵan tárizdi, biraq soǵan qaramastan, jas áıel sońǵy eki kúnde janyn jegideı jep, kóńiline bir tynym bermegen beımaza kúıip tipti de jasyra almady.

D'Artanán oǵan burynǵy úırenshikti keıpimen jaqyndaı berdi. Ózin ózi zorlap, ol ázer degende qabaǵyn ashyp, jymıyp kúlgendeı boldy, biraq osy bir jylýsyz jymıý saqyrlaǵan ishki aıazdyń yzǵary ispettes edi.

D'Artanán mıledıdiń jaı-kúıin, hal-ahýalyn surady.

— Hálim nashar, óte nashar, — dedi ol.

— Endeshe men sizge kesir bolyp jabystym-aý. Árıne, qazir sizdiń tynyǵýyńyz kerek, men keteıin, — dedi d'Artanán.

— O, joq! Ketpeńiz, qaıta qalyńyz, d'Artanán myrza, ózińizdeı súıkimdi jigitpen sóılesip kóńil kótereıin, — dedi mıledı.

«Oho! — dep oılady d'Artanán. — Bul pále maǵan eshqashanda tap osylaı yqylas kórsetpegen edi, saq bolmasam bolmas».

Mıledı qolynan kelgeninshe jigitpen ejelgi dostarsha sóılesip, áńgimeni qyzdyryp, jandandyryp otyrýǵa kúsh saldy. Bir sát joǵalyp ótken qyzýly jiger ózine qaıta oraldy, áıeldiń kózi jaınap, óńine shyraı júgirip, shyryn erni qyzǵylt tartty. Ózin baıaǵydan sıqyrlap tastaǵan Sırseıa d'Artanánnyń qarsy aldyna taǵy kelip otyr. Birjolata sónip qaldy degen mahabbaty tek qalǵyp qana ketken eken, zamatynda qaıta oıandy. Mıledı jáı jymıyp otyr, osy bir kúlki úshin d'Artanán aryn da, janyn da qurban etýge daıyn ekenin sezdi.

Bir sát ol tipti ar-uıat azabyn da sezgendeı boldy.

Mıledı birte-birte sózýar bolyp ketti. Ol d'Artanánnan kóńildesińiz bar ma dep surady.

Ah! — dedi d'Artanán úzilip keterdeı uıań sóılep. — Osyndaı turaq berip, men sorlyǵa sonsha qataldyq, jasamasańyz qaıtedi? Sizdi kórgeli beri men baıǵus tek ózińiz dep tynystap, ózińiz dep ah uryp júrgen joqpyn ba!

Mıledı sıqyrly keıippen jymıyp bir kúldi.

— Sonymen, siz meni súıesiz be? — dedi kelinshek.

— Ony ózińiz aıtpaı-aq bilip, ashpaı-aq kórip otyrsyz ǵoı.

— Iá, bildim-aq kórdim-aq deıin, biraq tákappar, asaý júrekti kóndirý de qıyn ekenin ózińiz de bilesiz.

— O, men qıynnan qoryqpaımyn. Múmkin emes nárseden qorqamyn.

— Naǵyz mahabbatqa múmkin emes nárse bolmaıdy, — dedi qarsy daý aıtyp.

— Eshbir kedergi deısiz be, sýdaryná?

Eshbir, — dedi mıledı.

— Shaıtan atsyn! — dep oılady d'Artanán ózinshe. — Sózi kádimgideı túzelipti. Osynaý kesir áıel maǵan ǵashyq bolyp qalǵannan saý ma, jalǵan de Vardqa asyl tas syılaǵany sıaqty, maǵan da — endi meniń ózime — basqa bir sapfır syılaǵysy kelip otyrǵan joq pa?»

D'Artanán óz oryndyǵyn mıledıdiń kreslosyna jaqyndatyp qoıdy.

— Tyńdańyzshy, ózińiz aıtqan mahabbatyńyzǵa meniń kózimdi jetkizý úshin ne jasar edińiz? — dedi kelinshek.

— Siz ne talap etseńiz, sony jasaımyn. Buıyryńyz — men shirmin!

— Bárine de ázirsiz be?

— Bárine de! — dedi d'Artanán daýystap, mundaı ýádeniń onsha qıyn bolmaıtynyn ol kúni buryn bilip otyr edi.

— Jaraıdy. Endeshe sóıleselik! — dedi mıledı, kreslosyn D'Artanánnyń oryndyǵyna jaqyndatyp.

— Qulaǵym sizde, sýdaryná, — dedi jigit.

Mıledı bir mınýtteı úndemeı qaldy, shamasy, kókeıindegi oıdy aıtar-aıtpasyn bilmeı, biraz kúmiljip baryp, bir sheshimge kelý kerek.

— Meniń bir jaýym bar, — dedi ol.

— Sizdiń be, sýdaryná? — Shynymen tań qalǵan kisideı d'Artanánnyń daýsy shyǵyp ketti.— Qudaı saqtasyn, sonyń ózi múmkin be eken? Siz keremetteı meıirimdi jansyz!

— Ata jaýym.

— Shynymen-aq ras pa?

— Ol jaýyzdyń meni qorlap, jábirlegeni sondaı, endi biz óle ólgenshe qyrqysyp ótemiz. Men sizdi soǵan qarsy jumsaıtyn qarýym dep esepteýime bola ma?

Osy bir kekshil zulym jannyń ózinen neni tilep otyrǵanyń d'Artanán á degennen túsine qoıdy.

— Bolǵanda qandaı, sýdaryná! Meniń shpagam men ómirim, mahabbatymmen birge sizdiń erkińizde! — dedi ol lepirip.

— Olaı bolsa, — dedi mıledı, — eger sizdiń ǵashyqtyǵyńyzǵa, erligińiz saı kelse...

— Onda ne deısiz? — dedi d'Artanán.

— Onda ma... — dedi mıledı biraz múdirip baryp, — onda siz tap búgingi kúnnen bastap, múmkin emes nárseden seskenbeýińizge ábden bolady.

— Joq, men bul baqytqa shydaı almaspyn!—dedi d'Artanán daýystap, sosyn mıledıdiń aldyna tizerlep otyra ketti de, ony qolyn shópildetip súıe berdi, áıel qolyn tartyp almady.

«Men úshin áne bir jıirkenishti de Vardtan kegimdi al, sosyn men ósken, óshpendiligimniń kórsoqyr qarýy bolatyn, óp kókirek ecer neme, senen qutylýdyń jolyn birdeńe etip tabarmyn!» — dep oılady mıledı tistenip.

«Eki júzdi opasyz, qaterli kelinshek, óz erkińmen kelip qushaǵyma kir! Kel, kelshi maǵan! Sodan keıin burynǵy qorlaǵanyń, jábirlegeniń úshin, myna meniń qolymmen óltirgiń kelgen kisi ekeýmiz ózińdi mazaq etip kúlermiz», — dep oılady d'Artanán.

D'Artanán basyn kóterdi.

— Men ázirmin, — dedi ol.

— Endeshe siz meni túsingen boldyńyz ǵoı, súıikti d'Artanán? — dedi mıledı jáýdirep.

— Men sizdiń oıyńyzdy jalt etip bir qaraǵan kózińizden-aq biler edim.

— Sonymen, siz men úshin shpagańyzdy, qazirdiń ózinde kópke áıgili shpagańyzdy, jalańashtaýǵa kelisesiz be?

— Kez kelgen ýaqytta.

— Biraq men ol qyzmetińizdi qalaı óteıin? Men ǵashyqtardy jaqsy bilemin: olar eshteńeni teginnen-tegin istemeıdi, — dedi mıledı.

— Meniń qandaı syıdy ańsaıtynymdy — siz ben bizge laıyq birden-bir syıdy ańsaıtynymdy, ózińiz de bilesiz! — dedi d'Artanán.

Sosyn áıeldi abaılap ózine qaraı tartty.

Kelinshek qarsylaspady.

— Qulqynqumar! — dedi kelinshek jymıyp.

— Ah! — dedi d'Artanán masaırap, shynynda da osy bir áıeldiń jigit júregindegi qushtarlyq sezimdi mazdatyp jiberetin bir sıqyry bar edi. — Osy baqytyma ózim de senbeımin, men ony kórgen tús sıaqty, bir sát jalt etip, joq bolyp kete me dep qorqamyn, sol baqytymdy dereý aqıqat shyndyqqa aınaldyrsam dep asyǵatynym da sodan!

— Endeshe sol qıalyńyzdaǵy baqytqa laıyq qyzmet etińiz.

— Men sizdiń erkińizdemiz, — dedi d' Artanıan.

— Munyńyz ras pa? — dedi mıledı

— Áýeli jaqsylap oılanyp alyńyzshy, meniń jan syrym qupıam sonyń atynda tur ǵoı.

— Biraq men onyń atyn bilýim kerek.

— Iá, bilýińiz kerek. Meniń sizge kózsiz senetinimdi kórip otyrsyz ǵoı !

— Baqyttymyn. Onyń aty kim?

— Siz ol kisini bilesiz.

— Bilemin be?

— Iá.

— Biraq meniń jan dostarymnyń bireýi emes shyǵar, áıteýir? — d'Artanán, óziniń eshteńeni bilmeıtinine kámil sendirý úshin kólgirsı kúmiljip, taısaqtaı bastady.

— Demek, ol sizdiń dostaryńyzdyń biri bolsa, jaltaryp ketpeksiz be? — dedi mıledı shańq etip, so zamat kózinen bir yzǵarly kórindi.

— Joq, ol meniń týǵan aǵam bolsa da jaltarmaımyn! — dedi Artanán masaırap ketken kisideıin.

— Bizdiń gaskonymyz kózsiz táýekelden aýlaq edi, ol ne isteıtinin kámil bilip otyrǵan-dy.

— Sizdiń shyn peıil bergenińiz maǵan qatty unaıdy, — dedi mıledı.

— Qaıteıin! Meniń sizge unaıtyn qasıetim tek sol ǵana bolǵany ma? — dedi d'Artanán kúıinip.

Joq, sizdiń ózińizdi, myna sizdi súıemin! — dedi kelinshek ony qolynan ustap.

Sol mezette d'Artanán áıeldiń qolyn qumarlana qysqanyn kórdi de, mıledıdiń jalyndy jan tolqyny ózine kóshkendeı, tula boıy shymyrlap sala berdi.

— Siz meni súıesiz ǵoı! O, men aqylymnan adasyp bara jatqan sıaqtymyn! — dedi ol yshqyna sybyrlap.

Jigit ony bas salyp qushaqtady. Áıel onyń, aımalaı súıgeninen jaltarmady, súlesoq, samyrqaý qalpynan aınymady.

Onyń erni sup-sýyq eken: d'Artanán tas músindi súıgendeı áser aldy.

Degenmen ol osy qýanyshyna elitip, mahabbat otyna sharpyǵandaı boldy; ol tipti mıledıdiń názik sezimine sengendeı, de Vardtyń qylmysynyń aqıqat ekenine sengendeı. Eger tap qazir de Vard qasynda bolsa, ol ony oılanbastan óltire salar edi.

Mıledı de osy sátti paıdalana qoıdy.

— Onyń aty... — dedi áıel sóz bastap.

— Bilemin, de Vard qoı! — dedi d'Artanán shydamaı.

— Siz ony qaıdan bilesiz? — dedi mıledı onyń qolyna mán berip, ishinde ne jatqanyn bilgisi kelgendeı tesile qarap.

D'Artanán ańdamaı múlt ketkenin túsine qoıdy.

— Aıtyńyz, aıtyńyzshy! Aıtyńyz deımin sizge! Ony qalaı bildińiz? — dedi mıledı ejiktep.

— Qalaı bildim deısiz be? — d'Artanán onyń suraǵyn qaıta aıtty.

— Iá, qalaı?

— Keshe bir úıde men de Vard myrzamen kezdestim, ol maǵan bir saqınany kórsetti, onyń sózine qaraǵanda, saqınany oǵan siz syılaǵan kórinesiz.

— Sumyraı! — dedi mıledı ashynyp.

Osynaý soz bizge túsinikti bir sebeptermen D'Artanánnyń júregin tilip túskendeı boldy.

— Sonymen? — dedi mıledı jigitke.

— Sonymen, men ol sumyraıdan sizdiń kegińizdi qaıtaramyn! — dedi d'Artanán qaharyna minip.

— Sizge kóp rahmet, batyr dosym! Meniń óshimdi qashan alasyz? — dedi mıledı.

— Erteń, tap qazir, qalaǵan ýaqytyńyzda!

Mıledı: «Tap qazir!» dep aıqaılap jibere jazdady, biraq bulaı asyǵystyq jasaǵanym d'Artanánǵa ersi kóriner dep oılady,

Munyń ústine ol sekýndanttardyń kózinshe grafpen túsinisip jatpas úshin myń san saqtyq sharalaryn jasap, ózin qorǵaýshy tilmáshine myń san aqyl aıtýy kerek edi. D'Artanán onyń kóńilindegi kúdigin bir-aq sózben seıiltti.

— Erteń sizdiń kegińizdi qaıtaramyn nemese ólip tynamyn! — dedi ol.

— Joq! Siz ólmeısiz, meniń óshimdi alasyz. Ol — qorqaq kisi, — dedi mıledı.

— Bálkim, áıelderdiń aldynda qorqaq shyǵar, al, erkekterden qoryqpaıdy. Basqany qaıdam, men ony azdap bilemin.

— Biraq, men qatelespesem, ekeýińiz shekisip qalǵanda taǵdyr sizdi jebegen sıaqty edi

— Taǵdyr — jezókshe áıel: búgin jaqsy kórse, erteń teris aınalyp júre beredi.

— Basqasha aıtsaq, siz qazirden taısaqtap tursyz ǵoı.

Joq, qudaı saqtasyn, men taısalmaımyn, biraq maǵan úmittengenimnen basqa eshteńe syılamaı, ajalǵa aıdap salyp otyrǵanyńyz ádildik bola qoıar ma eken?

Mıledı buǵan kózimen jaýap berdi, ol: «Ah, sol da sóz be eken! Batylyraq qımyldańyz!» dep turǵandaı edi.

Áıel qolma-qol kózimen aıtqanyn endi názik sózimen jetkizdi:

— Siz durys aıtasyz.

O, siz perishtesiz! — dedi d'Artanán daýystap.

Sonymen biz bárine kelistik qoı? — dedi áıel.

— Sizge aıtqan nazymnan basqanyń bárine kelistik, qymbattym.

— Eger men sizge ózińizge degen mahabbatyma senińiz desem — sonyń ózi jetpeı me?

— Mende erteńgi kún degen bolmaıdy, kútýge ýaqytym joq.

— Ts-s! Meniń aǵam kele jatyr. Ol sizdi kórmeýge tıis.

Mıledı qońyraý soǵyp edi, Kettı kirip keldi.

Myna esikten shyǵyp ketińiz, — dedi mıledı, kishkentaı bir jasyryn esikti ashyp, — sosyn saǵat on birde qaıtyp kelińiz. Biz oǵan deıin áńgimemizdi bitiremiz. Kettı sizdi maǵan kirgizedi.

Osy sózdi estigende sorly qyz esinen tanyp qala jazdady.

— Eı, sýdaryná! Siz nemene tas músindeı melshıip turyp qaldyńyz? Esittińiz be? Búgin saǵat on birde siz maǵan d'Artanán myrzany ertip kelesiz.

«Shamasy, munyń kúlli júzdesýi saǵat on birde bolady eken, — dep oılady d'Artanán. — Bul onyń ádetine aınalyp ketse kerek».

Mıledı oǵan qolyn sozdy, jigit ony qasterlep bir súıdi.

«Alaıda... — dep oılady ol Kettıdiń ókpe-nazyna ketip bara jatqanda áreń jaýap berip, — osy men aqymaq bolyp qalmas pa ekenmin! Myna áıeldiń qandaı qylmystan da taıynatyn túri joq. Abaı bolaıyq».

VII

MILEDIDİŃ QUPIASY

D'Artanán úıden shyqqasyn, qyzdyń jalynyp jalbarynǵanyna qaramastan, Kettıdiń bólmesine barmady; munyń eki sebebi bar edi: qyzdyń ókpe-nazynan, kinálap-aıyptaýynan, ótinish-shaǵymynan qutylmaq, sonymen birge biraz tolǵanyp, aqyl toqtatyp, óz oıyn rettep, tipti múmkin bolsa, ana áıeldiń oıyn da tanyp almaq boldy.

Osy oqıǵadaǵy aıdan anyq bir nárse — d'Artanán mıledıdi . Esi kete jaqsy kóredi, al, áıel muny múlde jaqsy kórmeıdi. Bir sát d'Artanán osy báleden aman qutylýdyń eń durys joly — úıine qaıtyp baryp, mıledıge uzaq etip hat jazý, sóıtip osy| ýaqytqa deıin ózi men de Vard ekeýi bir adam bolyp kelgenin, demek, de Vardty óltirý bul úshin ózin-ózi óltirgenmen birdeı ekenin ashyq moıyndaý ǵoı dep oılady. Biraq munyń da tula boıyn óshpendilik sezimi bılep alǵan-dy; ol endi óz atymen ashyqtan-ashyq baryp, osy áıelden taǵy bir toıat tapsam deıdi qaıtarar keginiń dámin tatyp taǵy bir qushyryn qandyrý úshin jigit bul kúnádan bas tarta almady.

Ol Koról alańyn alty-jeti ret aınalyp shyqty, sonda mıledı bólmesiniń tereze japqyshynan túsip turǵan jaryǵyn kórý úshin árbir on qadam saıyn burylyp qaraı berdi; birinshi kezektegi sıaqty, búgin mıledıdiń jatyn bólmesine barýǵa asyǵatyn túri kórinbeıdi, bul aıdaı aqıqat edi.

Aqyrynda jaryq ta sóndi.

Osy jaryqpen birge D'Artanánnyń qobaljyǵan kóńili de basylaıyn dedi; onyń esine alǵashqy lázzaty kelip tústi, sol-aq eken, jigittiń júregi eljirep, júzi laýlap, oqshaý úıge kelip kirdi de, Kettıdiń bólmesine qaraı tura umtyldy.

Arýaqtaı qýaryp ketken Kettı qalsh-qalsh etip, ǵashyǵyn ustap qalýǵa tyrysyp kórip edi, biraq bárine qulaq túrip otyrǵan mıledı, D'Artanánnyń kirgenin estip, esikti ashyp jiberdi.

— Kirińiz, — dedi ol.

Osynyń bári sumdyq uıatsyz, jan túrshigetin arsyz áreket bolǵandyqtan da, d'Artanán ózi kózimen kórip, qulaǵymen esitip turǵan nársege tipti sengisi de kelmedi. Ol kisi tek túsinde ǵana kóretin bir qıaly ǵajaıyp oqıǵalardyń dál ortasynda júrgendeı bolyp sezindi.

Magnıt temirge qalaı áser etse, ózine solaı áser etken bir qudiretti kúshke erik berip, ol dereý mıledıge qaraı umtyla berdi.

Onyń artynan sart etip esik jabyldy.

Kettı sol esikke qaraı tura júgirdi.

Qyzǵanysh pa, ashý-yza ma, qorlanyp-jábirlengen tákappar kóńil me, áıteýir, ǵashyq áıeldiń júreginde býyrqanǵan qushtar sezimniń bári qosylyp kelip, qyzǵa áshkerele dep ámir etti, biraq bul qyz osyndaı sumdyq aıla-sharǵyǵa qatysqanyn aıtyp qoısa, óziniń basy keter edi, onyń ústine d'Artanánnan máńgilikke aırylyp qalar edi. Mahabbatqa berilgen baıǵus kóńili osyndaı bir pikirge uıyǵasyn, ol jigittiń osy kúnásin de sońǵy ret keshpek boldy.

Al, d'Artanánǵa keletin bolsaq, ol degenine jetti: tap qazir mıledı munyń básekeles baqtalasyn emes, ózin súıip jatyr nemese súıgen keıip kórsetip jatyr. Ras, ishindegi qupıa bir daýys jas jigitke: sen tek kek alý quralysyń, seni aımalap súıip jatqany da, saǵan bireýdi óltirtkizý úshin, dep eskertip turǵandaı edi, biraq menmen kóńil, ózimshildik, esiriktenip ǵashyq bolyp qalǵany — sol daýysty óshirip, qarsylyqty basyp tastady. Onyń ústine bizdiń gaskonymyzdyń ózine ózi kámil senetini bárimizge aıan ǵoı, sol sebepti de ol ózin de Vardpen oısha salystyra kelip: myna meni, D'Artanándy, kóńil-kórkime qarap, nelikten súıýge bolmaıdy dep saýal qoıdy.

Sonymen, jigit tap sol mınýttyń qyzyǵyna túsip ketti. Mıledı endi oǵan álgi bir sátte óziniń janyn túrshiktirgen qara nıetti áıel bolýdan qaldy; ol qazir lázzat otyna janyp-kúıip, basqa dúnıeni umytqan kóńildes, soǵan óziniń de aıyzy qanyp jatyr edi.

Hosh, sonymen eki saǵattaı ýaqyt ótti. Eki ǵashyqtyń qushtar kóńili sýyp, maýqy basylaıyn dedi. D'Artanán sıaqty, esinen adasyp qalatyndaı bolyp qulaı berilmegen mıledı, tirlik qamyna birinshi bolyp qaıtyp keldi jáne kelisimen jas jigitten: kelesi kúni graf de Vardty saıysqa shaqyrý úshin bir dáleldi jeleý oılap taptyńyz ba, dep surady.

Biraq bu kezde D'Artanánnyń oıy basqa arnamen aǵyp jatqan, ol esýas kisi sıaqty, bar dúnıeni umytqan edi, sol sebepti de ol qazir ýaqyt tipti kesh bolyp qaldy, shpagamen jekpe-jekke shyǵýdy oılaýǵa mursat bar ma, dep ázil qashyrdy.

Mıledıdiń kókeıinen ketpeı qoıǵan osy bir jáıtke jigit nemquraıly qaraǵasyn mıledı odan shoshyp ketti de, endi suraýdy tike qoıa bastady.

Dál qazirge deıin osy bir kisi aqylyna syımaıtyn saıysty elep-eskerip, esine almaǵan d'Artanán áńgimeni basqa taqyrypqa aýdarǵysy keldi, biraq oǵan ál-dármeni jetpedi.

Mıledıdiń turlaýly aqyly men tegeýrindi erik-jigeri áńgimeni kún ilgeri belgilegen sheńberden shyǵarmaı qoıdy.

D'Artanán taqa bolmaǵasyn, sol de Vardty qaıtesiz, qatal oıyńyzdan qaıtyp, onyń kúnásin keshirińiz, dedi ospaqtap.

Biraq onyń áýelgi sózderin esitip bolmaı jatyp-aq jas áıel dir etip, jigitten úrkip jyljyp ketti.

— Siz osy qorqyp jatqan joqsyz ba, súıkimdi d'Artanán? — dedi áıel keketip, onyń shańqyldaǵan ashshy daýsy qarańǵyda tym ersi estildi.

— Solaı dep oılaýdyń ózine qalaı dátińiz bardy, qymbattym! — dedi d'Artanán. — Eger sol bir graf de Vard baıǵus siz oılaǵannan góri kinásiz bolyp shyqsa qaıtemiz?

— Kináli me, kinásiz be, ol meni áıteýir bir aldap ketti, endeshe ol ólýge tıis! — dedi mıledı qatýlanyp.

— Eger siz oǵan osylaı jaza kesseńiz, ol endeshe ólsin! — dedi D`Artanán qatal daýyspen, bul daýys mıledıge ózine quldyq urǵan kisiniń daýysy bolyp estildi.

Sol mezet áıel oǵan qaıtadan jabysa ketti.

Mıledıge tún uzaq bolyp kórindi me, álde qysqa bolyp kórindi me, — ol jaǵyn biz bilmeımiz, al d'Artanánǵa tún áıelmen eki-aq saǵat birge jatqandaı, bolyp kórindi de, tereze japqyshtyń sańylaýynan aǵaryp tań atty, uzamaı tań jaryǵy jatyn bólmeni bozamyq sáýlege malyndyrdy.

Sosyn D'Artanánnyń ketkeli jatqanyn kórip, mıledı oǵan men úshin de Vardtan kek alamyn degen ýádeńizdi umytpassyz dedi.

— Men oǵan ázirmin, biraq áýeli bir nársege kózimdi jetkizgim keledi, — dedi d'Artanán.

— Ol ne? — dedi mıledı.

— Ol — siz meni shynymen súıesiz be degen sóz.

— Men oǵan sizdiń kózińizdi jetkizgen sıaqtymyn.

— Iá, janymmen de, tánimmen de men de sizdikimin.

— Rahmet, batyrym. Ózińizdi jaqsy kóretinimdi qalaı dáleldesem, siz de meni jaqsy kóretinińizdi solaı dáleldeısiz ǵoı?

— Álbette, — dedi d'Artanán. — Ózińiz aıtqandaı, meni shynnan jaqsy kórseńiz, záredeı de bolsa meni birdeńege ushyrap qalady dep qoryqpaısyz ba?

— Neden qorqýym kerek sonda?

— Neden deısiz be? Aýyr jaralanyp qalýym múmkin, bálkim, tipti ólip te ketermin.

— Olaı bolýy múmkin emes, siz erjúrek batyrsyz, saıystyń aıtýly sheberisiz, — dedi mıledı.

— Aıtyńyzshy, kegińizdi tap osylaı etip qaıtaratyn, biraq myna jekpe-jekti qajet etpeıtin basqa bir aılany artyq kórmeısiz be?

Mıledı kóńildesine únsiz qarap turyp qaldy: atar tańnyń aı jaryǵy onyń surqaı kózine ózgeshe bir zulymdyq ushqynyn shashqandaı boldy.

— Maǵan siz shynymen-aq taısaqtap turǵandaı kórinesiz, — dedi ol.

— Joq, taısalmaımyn, biraq siz sol bir sorly grafqa sýyǵaly beri, nesin jasyraıyn, men ony aıaıtyn boldym, menińshe, sizdiń mahabbattan aırylýdyń ózi árbir erkek úshin aýyr jaza, sol sebepti ony jazalap jatýdyń tipti de qajeti joq.

— Men ony súıdi dep sizge kim aıtty? — dedi mıledı shuqshıa.

— Qalaı bolǵan kúnde de, sizge qazir basqa bireýdi súıesiz dep aıtsam, onym ózimshil ór kókirektik bola qoımas dep oılaımyn, — dedi jas jigit erkelegen názik únmen, — jáne qaıtalap aıtaıyn, grafqa janym ashıdy.

— Sizdiń be?

— Iá, meniń.

— Jurt emes, nege sizdiń janyńyz ashıdy?

— Óıtkeni onyń...

— Ne deısiz?

— ...sizdiń aldyńyzda tipti de kinásiz ekenin nemese dálirek aıtqanda, siz oılaǵannan góri kinásiz bolǵanyn tek men ǵana anyq bilemin.

— Túsindirińiz... — dedi mıledı shúbáli únmen. — Túsindirińiz, óıtkeni shyn syrym, men sizdiń ne aıtaıyn dep turǵanyńyzdy uqpadym.

Áıel ózin qushaqtap jatqan d'Artanánǵa qaraǵanda kózi ot shashqandaı boldy.

— Men — uıaty bar kisimin, — dedi d'Artanán, osy isti birjolata tyndyrmaq bolyp, sizdiń mahabbatyńyzǵa ıe bolǵaly beri, soǵan shyn kóńilden sengeli beri... sizdiń mahabbatyńyzǵa senýime bolady ǵoı, solaı emes pe?

— Iá, ıá, árıne... Aıta ber?

— Endeshe, men qýanǵannan tóbem kókke tıgendeı bolyp júr,biraq meniń sizge aıta almaı júrgen bir aýyr syrym bar, Ol qandaı syr?

— Eger sizdiń mahabbatyńyzǵa kúmán keltirsem, ony aıtpas ta edim, biraq siz meni súıesiz ǵoı, aıaýly ǵashyǵym? Sizdiń meni súıetinińiz ras qoı, áıteýir?

— Árıne súıemin.

Olaı bolsa, maǵan mynany aıtyńyzshy: eger sizdi janymdaı jaqsy kórgendikten de, aldyńyzǵa áldeneden aıypty bolyp qalsam, kinámdi keshirer me edińiz?

— Múmkin, keshirermin.

D'Artanán ernin mıledıdiń ernine jaqyndatqysy kelip edi, áıel ony keýdesinen ıterip jiberdi.

— Syr deısiz be... — dedi ol óńi qýaryp. — Ol qandaı syr?

— Beısenbi kúni siz osy bólmede graf de Vardpen kezdestińiz ǵoı, solaı emes pe?

— Meniń bólmemde me? Joq, ondaı eshteńe de bolǵan joq, — dedi mıledı óńi sol eshbir ózgerissiz, bedireıgen kúıi árbir sózin nyǵarlaı sóılep, eger d'Artanán buny kámil bilmese, oǵan kúmán keltirer edi.

— Meniń ásem perishtem, ótirik aıtpaı-aq qoı, odan báribir paıda joq, — dedi jigit kúlimsirep.

— Munyńyz ne osy? Aıtyńyzshy tezirek! Siz meni óltirersiz!

— O, sabyr etińiz, meniń aldymda sizdiń eshbir kináńiz joq, men sizdi keshirgenmin.

— Sosyn ne boldy, odan ári ne boldy?

— De Vardtyń maqtanatyn eshbir jóni joq.

— Nege? Ánebir saqına jáıin siz maǵan ózińiz aıttyńyz ǵoı...

— Aıaýlym meniń, ol saqına mende. Sizde beısenbi kúni qonaq bolǵan graf de Vard pen búgingi d'Artanán — ekeýi bir adam,

Ańqaý bozbala bul ań-tań qalyp uıalar, sosyn azdap doldanar da kózin bir syǵyp alyp basylar dep oılaǵan, biraq ol qatty qatelesipti, jigittiń adasýy kópke sozylmady.

Mıledı arýaqtaı appaq bolyp, kisiniń záresin alatyn keıippen, jatqan jerinen sál kóterilip, d'Artanándy álýetti qolymen ıterip tastap, tósekten qarǵyp tústi.

Aınala jap-jaryq edi.

Jalynyp keshirim suramaqshy bolyp, d'Artanán ony juqa bátesten tigilgen penúarynan ustap edi, ol tyjyrynyp bir julqynyp qaldy. Áıel bar kúshimen bir bulqynǵanda bátes dar etip, jyrtylyp ketti, onyń ıyǵy jalańash qaldy, sol zamat kelinshektiń aq boryqtaı jumyr ıyǵynyń bireýinen d'Artanán, tóbe shashy tik turyp, lálek gúldiń tańbasyn — jendettiń qorlaýshy qolymen basylǵan qarǵys tańbasyn kórdi

— Jarylqaýshy jan ıem-aı! — dedi ol úreılenip, penúardan qolyn jazyp jiberip.

Sosyn ol tula boıy túrshigip, selt etpesten tósek ústinde ún-túnsiz sileıip otyryp qaldy.

Biraq d`Artanánnyń jany túrshigip ketkeninen mıledı óziniń áshkerelenip qalǵanyn sezdi; jigittiń munyń tańbasyn kórgeni kúmánsiz. Endi ol mıledıdiń tiri jan bilmeıtin qupıasyn, qorqynyshty qupıasyn bilip qoıdy.

Ol jigitke doldanǵan áıel retinde emes, jaraly barystaı bolyp jalt buryldy.

— Ońbaǵan! — dedi mıledı. — Maǵan jasaǵan opasyzdyǵyńdy bylaı qoıǵanda, sen meniń qupıamdy bilip aldyń! Endi ólesiń!

Ol týalet ústinde turǵan oıý-bederli shaǵyn qobdıshaǵa júgirip baryp, ony dirildegen qolymen ashyp tastap, ishinen altyn sapty qylpyldaǵan bir kishkene qanjardy alyp, keıin qaraı jartylaı jalańash turǵan d'Artanánǵa tura umtyldy.

Jas jigittiń jaýjúrek batyr ekeni bárimizge málim ǵoı, biraq áıeldiń álem-tapyryq bolyp ketken júzinen, úlkeıip zárlenip ketken kóziniń qarashyǵynan, qýarǵan óńi men qan-qyzyl erninen shoshyp ketti; ol ózine qaraı bir ábjylan jyljyp kele jatqandaı, qabyrǵaǵa shegine berdi; sol kezde onyń tershigen qolyna shpagasy iline ketti, jigit ony dereý qynabynan sýyryp aldy.

Biraq kezeýli shpagaǵa qaramastan, jigitke qanjar salý úshin mıledı kerýetke shyqpaqshy boldy, biraq shpaga tósin tesip bara jatqasyn toqtady.

Budan keıin shpagany qolymen ustaı alýǵa tyrysty, biraq d'Artanán súńgisin jalaqtatyp, birde ony áıeldiń kózine, birde tósine taqap, shegindirip, abaılap jyljyp, edenge tústi, sosyn jantalasyp, Kettıdiń bólmesine kiretin esikke qaraı shegine bastady.

Al, mıledı bolsa haıýan sıaqty arsyldap, jigitke qutyryna atylyp-atylyp túsedi.

Bunyń ózi birte-birte jekpe-jek saıysqa uqsap ketti de, d'Artanán esin jınaıyn dedi.

— Jaraısyń, sulýym! Jaraısyń! Biraq, qudaı úshin, sabańyzǵa túsińizshi, áıtpese sizdiń ana jyltyraǵan betińizge ekinshi gúldiń tańbasyn salamyn! — dedi ol áıeldi ájýalap.

— Sumyraı! Sumyraı! — dedi mıledı yryldap.

Esikke qaraı sheginip bara jatyp ta, d'Artanán qarýyn kezep qorǵanýyn qoımady.

Áıel muny qýalap júrip, oryndyqtardy qulatty, jigit odan qashyp júrip, qulaǵan oryndyqtardy qalqan etti, bulardyń tarsta-turs ý-shýyn estigen Kettı esikti asha qoıdy. Baǵanadan beri osy esikke jetý úshin shyr kóbelek aınalyp júrgen d'Artanán, sol sátte odan úsh-aq qadamdaı jerde turǵan edi. Ol mıledıdiń bólmesinen kútýshiniń bólmesine bir-aq sekirip ótti de, jaı oǵyndaı jyldamdyqpen esikti jaýyp, Kettı ilmek salǵansha, ony denesimen basa qoıdy.

Solaq eken, mıledı óziniń jatyn bólmesin kútýshiniń bólmesinen bólip turǵan qorshaýdy syndyrmaq boldy, bul pálekettiń boıyna keremet kúsh qalaı syıyp júrgen! Bul qolynan kelgesin qanjarymen esikti soqqylaı bastady, sonda onyń keıbir soqqysy taqtaıdy tesip ótip jatty.

Qanjardy salǵan saıyn ol jigitti qarǵaı berdi, qarǵaı berdi.

— Tez, tezdet, Kettı! — dedi d'Artanán kúbirlep, esiktiń ilmegi salynǵasyn. — Meniń úıden shyǵýyma kómektes. Eger biz ol esin jınaǵansha qarap tursaq, qyzmetshilerine meni óltir dep ámir etedi.

— Oıbaı-aý, siz myna sıqyńyzben qalaı júresiz? Tipti tyr jalańash tursyz ǵoı, — dedi Kettı.

— Iá, ıá, onyń ras, — dep d'Artanán, jartylaı jalańash turǵanyn endi baıqap. — Meni birdeńe etip kıindir, tek tezirek qımyldashy. Túsinseń, men ómir men ólimniń arasynda turmyn...

Kettı onyń jáıin jaqsy-aq túsinip tur: kózdi ashyp-jumǵansha oǵan gúldi áıel kóılegin kıgizip, basyna keń kapordy qondyryp, ıyǵyna shekpen japty, sosyn jalań aıaǵyna bir týflı berip, basqyshpen tómen qaraı jeteleı jóneldi. Bular ýaqytynda ketip úlgerdi, mıledı dereý qonyraý qaǵyp, búkil úıdi dúrliktirdi. Qaqpashy esikti asha bergen sátte, jartylaı jalańash mıledı terezeden moınyn sozyp: Jibermeńder! — dep aıqaılady.

VIII
ESHBİR ÁÝRE-SARSAŃǴA TÚSPEI ATOS JORYQ JABDYǴYN QALAI TAPTY

Jas jigit qashyp ketse de, áıel onyń sońynan qolyn erbeńdep, bajyldap dóń aıbat shegip qala berdi. Ol kózden birjola tasa bolǵan kezde, mıledı esinen tanyp qaldy.

D'Artanánnyń esi shyǵyp ketkeni sonsha, Kettı baıǵustyń ál-ahýaly qandaı bolady dep oılap jatpaı, kúlli Parıjdyń eń jartysynan júgirip ótip, Atostyń esiginiń aldyna kelgende biraq toqtady. Jany túrshigip kúızelý, izinen qalmaǵan úreı, keıbir jerde muny qýalaı túsip qalyp qoıǵan áskerı kúzetshilerdiń aıqaıy,tań sáriden óz sharýalaryna bara jatqan sırek ótkinshilerdiń qıqýy — osynyń bári jigitti qamshylap, yshqyntyp júgirte bergen.

Ol aýladan ótip, úshinshi qabatqa kóterildi de, Atostyń esigin tarsyldatyp qaǵa bastady. Uıqydan kózi isinip ketken Grımo esik ashty. D'Artanánnyń ishke atyp kirgeni sondaı, qyzmetshini qaǵyp qulatyp kete jazdady.

Ánsheıinde mylqaý kisideı úndemeıtin baıǵusqa osy joly til bitti:

— Áı, sen! Saǵan ne kerek ózi, uıatsyz júziqara? Óńmendep qaıda barasyń, saıqal? — dedi ol aıqaılap.

D'Artanán basyndaǵy kaporyn bir jaǵyna qısaıtyp, jamylǵydan qolyn shyǵardy. Munyń murtyn, jalań shpagasyn kórgennen keıin, Grımo baıǵus aldyndaǵy kisiniń erkek ekenin bildi. Biraq qapelimde ony qanisher ury eken dep oılap qaldy.

— Oıbaı, mynda kelińder! Qutqaryńdar! Járdem berińder! dedi ol bajyldap.

— Únińdi óshir, aqymaq! Men — d'Artanánmyn. Sen meni shynymen-aq tanymaı qaldyń ba? Qojań qaıda? — dedi jas jigit bastyrmalatyp.

— Siz — d'Artanán myrzasyz ba? Múmkin emes! — dedi Grımi daýystap.

— Grımo, siz nemene sóılep kettińiz be... — dedi halat kıgen Atos, jatyn bólmesinen shyǵyp kele jatyp.

— Biraq, sýdar, gáp mynada...

— Óshir únińdi!

Grımo úndemeı qaldy, tek myrzasyna d'Artanándy megzeı kórsetti de qoıdy.

Atos joldasyn birden tanydy, óziniń salqyn qandy salmaqtylyǵyna qaramastan qarqyldap kúlip jiberdi, myna maskarad kostúmine: shalqaıta kıgen kapor, etegi edendi syzǵan kóılek, túrli jeń men úreıli betindegi tikireıgen murt — mine, osynyń bárine qarap turyp kúlmeı qalýdyń ózi qıyn edi.

— Kúlmeńiz, dosym, — dedi d'Artanán daýystap, — qudaı úshin, kúlmeńizshi, óıtkeni shyn syrymdy aıtsam, bul jerde kúletin eshteńe de joq!

Onyń bul sózdi salmaqpen, úreılenip turyp aıtqany sondaı, Atostyń kúlkisi kúrt úzildi.

— Túrińiz qashyp ketipti, dosym... Jaralanyp qalǵan joqsyń ba? — dedi Atos ony qolynan ustaı alyp.

— Joq, biraq álgide ǵana bir sumdyqqa tap bolyp qalǵanym, Siz jalǵyzbysyz, Atos?

— Shaıtan alsyn, osyndaı kezde kim bolýshy edi!

— Endeshe jaqsy boldy.

Sosyn d'Artanán dereý Atostyń jatyn bólmesine kirip ketti.

Káne, aıtyńyz! — dedi Atos esikti jaýyp, ózderine eshkim bóget bolmas úshin onyń ilgegin de salyp jatyp, — nemene, koról qaıtys bolǵan joq pa? Siz kardınaldy óltirip ketken joqsyz ba? Túriń qashyp ketipti! Tezirek aıtyńyzshy, estigenshe shydamaı ólip baramyn.

Atos, el qulaǵy estimegen, kisi aqylyna syımaıtyn bir oqıǵany tyńdaýǵa ázirlenińiz, — dedi d'Artanán, áıel kóılegin sypyryp tastap, ishki jeıdesimen qalǵasyn.

Áýeli myna halatty kıińiz, — dedi mýshketer.

D'Artanán órepkigen kóńilin áli basa almaǵan eken, halatty kıgende birazǵa deıin onyń jeńin taba almaı ábigerge tústi.

Hosh, sonymen? — dedi Atos.

— Sonymen... ıá, sońymen, mıledıdiń ıyǵyna lálek gúldiń tańbasy basylǵan, — dedi kúbirlep d'Artanán Atostyń qulaǵyna aýzyn taqap baryp.

— Ah! — dedi mýshketer, oq dál júregine baryp tıgendeı-aq. Shynyńyzdy aıtyńyzshy, álgi bir áıeldiń ólgenine kózińiz anyq jete me? — dedi d'Artanán.

— Ol álgi áıel me? — Atos muny jaı ǵana qaıtalap surady, d'Artanán ony ázer esitti.

— Ia, sol áıel, siz ol týraly maǵan birde Amende áńgime aıtqansyz.

— Atos ahlap, basyn tómen saldy.

— Bul áıel jıyrma alty jıyrma jetiler shamasynda, — dedi d'Artanán sózin jalǵap.

— Shashy aqsary ma? — dedi Atos.

— Iá.

Surqaı, ózgeshe surqaılaý kelgen kógildir kózdi, qoıý qara kirpikti, qara qasty áıel me?

— Iá.

— Uzyn boıly, symbatty ma? Sol jaǵynda bir tisi túsip qalǵan ǵoı?

— Iá.

— Lálek gúldiń tańbasy kishkene ǵana jıren tústi, ár túrli amal-jasap, óshirmek bolǵan, á?

— Iá.

— Biraq siz ony aǵylshyn áıeli dep edińiz ǵoı?

— Jurttyń bári ony mıledı dep ataıdy, biraq onyń fransýz bolýy da yqtımal. Lord Vınter — onyń kúıeýiniń inisi eken.

— D'Artanán, men ony kórgim keledi!

— Saqtanyńyz, Atos, saqtanyńyz: siz ony óltirmek bolǵansyz! Bul sony aldyńyzǵa keltire alatyn áıel jáne siltegeni múlt ketpeıdi.

Ol lám dep aýzyn da asha almaıdy, áıtpese, kinási belgili bolyp qalady.

Bul áıel eshteńeden taıynbaıdy! Siz onyń doldanyp ashýlanǵanyn kórdińiz be?

— Joq.

— Ol — jolbarystyń qanshyǵy, pantera! Ah, súıikti Atos,sorlatqanda sol áıel endi ekeýmizden de kek ala ma dep qorqamyn...

D'Artanán sóıtip basynan ótken hıkaıany: mıledıdiń ashý-yzadan jyndanyp kete jazdaǵanyn, ony óltirmek bolǵanyn jyr etip aıtyp berdi.

Siz durys aıtasyz, jan-ımanym kámil, men óz ómirimdi soqyr tıynǵa da turmaıdy dep esepteımin, — dedi Atos. — Sáti tússe, biz arǵy kúni Parıjden ketemiz, bizdi, shamasy, La-Roshelge jiberetin bolýǵa tıis, al, biz attanyp ketkesin...

— Eger ol sizdi tanyp qoısa, Atos, ol saıqal izińizge túsip, jer shetine deıin barýdan taıynbaıdy. Meıli, onyń qahary maǵan-aq túse bersin.

— E, dosym, ol meni óltirgennen dúnıe búlinip keter deısiz be!

Siz meni shynymen-aq ómirin qasterlep júr dep oılaısyz ba? — dedi Atos jabyǵyp.

— Osynyń bárinde bir sumdyq tylsym syr bar... Bilesiz be, Atos, sol áıel — kardınaldyń shpıony, oǵan aqıqat kózim jetedi.

Endeshe, saqtanyńyz. Eger kardınal sizdiń Londondaǵy hıkaıańyzǵa tánti bolyp raıdan qaıtpasa, myna áıel úshin óshigetini anyq. Alaıda ol sizdi ashyqtan-ashyq aıyptaıyn dese, qolynda dáleli joq, biraq, óshpendilikti, ásirese ol kardınaldyń óshpendiligi bolsa, ony ishte kóp saqtaýǵa bolmaıdy, olaı bolsa, saqtanyńyz. Endi úıden shyqqanda jalǵyz shyqpańyz; aýqat-astan da saqtanyńyz — qysqasyn aıtqanda, eshkimge, tipti kóleńkeńizge de senbeńiz.

— Baqytymyzǵa qaraı, biz tek arǵy kúnge deıin shydasaq bolmaı ma, olaı deıtinim, áskerde tek jaý soldattary bolmasa, basqa eshkimnen qaýiptenbesek te bolady, — dedi d'Artanán.

— Al, ázirge, — dedi Atos, — men ózimniń úıkúshik bolam degen sertimnen taıyp, qaıda barsańyz da sizben birge júremin. Sizdiń Kór qazýshylar kóshesine qaıtýyńyz kerek, men sizben birge baramyn.

— Biraq bizdiń úı osy aradan qansha jaqyn bolǵanymen, myna túrimmen bara almaımyn, — dedi d'Artanán.

— Ol ras, — dedi Atos, sosyn qońyraý qaqty.

Grımo kelip kirdi.

Atos qolymen ymdap, d'Artanánnyń úıine baryp, kıim-keshegin ákel, — dep ámir etti. Grımo da oǵan: bárin de jaqsy túsindim, dep ketip qaldy.

— Solaı, súıikti dos! — dedi Atos. — Biraq osy oqıǵanyń bári bizge joryq jabdyǵyn daıyndaýǵa sebin tıgizbeıdi ǵoı, óıtkeni eger men qatelespesem, sizdiń kúlli kıim-keshegińiz mıledıdiń úıin de qalyp qoıdy, al, o saıqal ony qaıtaryp jiberýdiń qamyn jasar deımisiz. Jolymyz bolǵanda, sizdiń sapfırińiz bar.

— Sapfır — sizdiki, súıikti Atos! Ony sizdiń áýlettiń mura saqınasy dep ózińiz aıtqansyz.

— Iá, meniń ákem ony eki myń ekúge satyp alǵan, bir kezde muny maǵan sol kisiniń ózi aıtqan bolatyn. Osy saqına — ákemniń shesheme tartý etken toı syılyǵynyń bir jıhazy, keremetteı saqına! Sheshem ony maǵan syılaǵan, al, men — esýas bolǵandyqtan ony qasıettep saqtaýdyń ornyna, ana meker qatynǵa syıladym...

— Olaı bolsa, qymbattym, myna saqınany alyńyz: onyń sizge qasterli zat ekenin bilemin.

— Qylmysty aram qoldan shyqqannan keıin, ony endi qaıtyp alady deısiz be! Eshqashanda almaımyn! Bul saqına bylǵanǵan, d'Artanán!

— Endeshe ony satyp jiberińiz.

— Sheshemnen alǵan sapfırdi satyp maǵan ne kórinipti. Men ony arýaq attaý dep bilemin.

— Endeshe ony amanatqa qaldyryńyz, sonda oǵan sóz joq myń ekúdeı alasyz. Ol aqsha sizdiń bar muqtajyńyzdy óteıdi, al keıin, júre kele birinshi túsken aqshaǵa ony qaıta satyp alasyz, sosyn ol ózińizge burynǵy kir-qońysynan tazaryp keledi, óıtkeni rostovshıkterdiń qolynan ótedi ǵoı.

Atos kúlimsirep qoıdy.

Siz — tamasha joldassyz, súıikti d'Artanán, — dedi ol. — Aqjarqyn jaıdary kóńilińizben unjyrǵasy túsip, sary ýaıymǵa salynǵan sorlylardyń rýhyn kóteresiz. Kelistik! Osy saqınany amanatqa ótkizsek — ótkizeıik. Biraq meniń bir shartym bar.

— Qandaı shart?

— Bes júz ekúdi — siz, bes júzin — men alamyn.

— Sizge ne bolǵan, Atos! Maǵan ol aqshanyń shıreginiń de qajeti joq — men gvardıa qataryndamyn. Er-turmanymdy satsam — kerek aqshany tabamyn. Maǵan ne kerek? Planshege at kerek, sonymen sharýa tamam. Munyń ústine siz mende de saqına bar ekenin umytyp otyrsyz.

Ony siz menen de beter qasterleısiz. Maǵan áıteýir solaı kórinedi.

Iá, óıtkeni qatty taryǵyp qalǵan kezimizde ol bizdi aýyr jaǵdaıdan qutqaryp qana qoımaıdy, tipti basqa tóngen qaýipten de arashalap qalsa kerek-ti. Ol tek qymbat almas qana emes — sıqyrly boıtumar da.

— Men sizdiń aıtqanyńyzǵa túsingen joqpyn, biraq sizge senemin. Hosh, sonymen meniń saqınamnyń, durysy — sizdiń saqınańyzdyń jáıina kelelik. Siz — oǵan beretin aqshanyń jartysyn alamyn, áıtpese, men ony Senaǵa tastaımyn. Biraq elgezek bir balyq tabylyp, sol aqshany, ertede Polıkratqa ákelip bergenindeı, bizge de ákelip beredi dep oılamaımyn.

— Maqul onda, kelistik! — dedi d'Artanán.

Sol sátte Grımo, oǵan erip Planshe keldi, myrzasy keshikkenine kóńili alań bolyp jáne oǵan ne bolǵanyn kózimen kórgisi kelgen dáıekshi qolaıly sátti paıdalanyp, kıimdi ózi ákelipti.

D'Artanán tez kıindi. Atos ta odan qalyspady. Eki dos ázirlenip bolǵannan keıin, Atos Grımoǵa birdeńeni kózdegendeı belgi berdi. Grımo qabyrǵadan ilýli mýshketti alyp, myrzasymen birge júrmek boldy.

Olar aman-esen Kór qazýshylar kóshesine kelip jetti. Esik aldyna Bonase tur eken. Ol d'Artanánǵa mysqyldaı bir qarap qoıdy.

— Asyǵyńyz, súıikti pátershim, sizdi bir sulý qyz kútip otyr, al, áıelder, ózińiz bilesiz, kúttirip qoıǵandy unatpaıdy, — dedi ol n jymysqylanyp.

Ol Kettı ǵoı! — dep d'Artanán joǵaryǵa qaraı tura júrip.

Shynynda da óz bólmesiniń aldyndaǵy alańnan Kettıdi kórip sorly qyz dir-dir etip, esikke súıenip tur eken.

— Siz meni qorǵaımyn, ana áıeldiń qaharynan qutqaramyn dep ýáde bergensiz. Esińizde me, meni qurtqan sizsiz! —dedi Kettı shyr-shyr etip.

— Árıne, árıne! Qam jeme, Kettı. Káne, men ketkennen keıin ne boldy? — dedi d'Artanán ony jubatyp.

— Sony meniń ózim de bilmeımin, — dedi Kettı. — Ol aıqaılap bajyldap jatqasyn malaılar jınalyp qaldy, mıledı yzaǵa býlyǵyp, jyndanyp kete jazdady. Sizge aıtpaǵan qarǵysy joq. Sol arada turyp: sizdiń oǵan meniń bólmem arqyly kirgenińizdi esine túsirip, meni sizdiń sybaılasyńyz dep oılap qalar dep qashyp qorqyp kettim. Sosyn bar aqshamdy, dúnıe-múlkimniń táýir-táýirin aldymdaǵy, taıyp turdym.

— Baıǵus, bala! Endi seni qaıtsem eken? Arǵy kúni júrgeli jatyrmyn.

— Qalaýyńyz bilsin, d'Artanán myrza! Meniń Parıjden ketýime kómektesińiz, Fransıadan ketýime kómektesińiz...

— Qarǵam-aý, men seni ózimmen birge La-Rosheldi qamaýǵa alyp kete almaımyn ǵoı! — dedi d'Artanán.

— Árıne, alyp kete almaısyz, biraq siz alyp ýálaıattardyń bir jerine, ata mekenińizdegi tanys hanymdardyń birine ornalastyrýyńyzǵa bolar edi...

— Súıikti Kettı, meniń elimde bıbiler kútýshiler ustamaıdy. Aıtpaqshy, tura tur, qazir retteımiz... Planshe, Aramısti shaqyryp kelshi. Qazir osynda kelsin. Bizdiń onymen sóılesýimiz kerek.

— Túsinikti, — dedi Atos. — Biraq Portospen nege sóılespedik! Menińshe, onyń, markızasy...

— Portostyń markızasy kúıeýiniń hatshylarynyń kómegimen kıinedi, — dedi d'Artanán kúlip. — Al, bizdiń Kettıdiń Aıýly kóshesinde turǵysy kelmeıdi... Kettı, ras aıttym ba?

— Meni jaqsylap turyp jasyrsańyzdar, qaıda ekenimdi qudaıdyń tiri jany bilmese, maǵan báribir, kez kelgen jerde tura beremin, — dedi Kettı.

— Kettı, biz ekeýmiz aırylysqaly turmyz, endi munan bylaı meni qyzǵanbaısyń ǵoı...

— D'Artanán myrza, qaıda júrsem de, men seni óle-ólgenshe súıip ótemin! — dedi Kettı.

— Shaıtan alsyn, turaqtylyqtyń qonys tepken jerin qarashy! — dedi Atos kúbirlep.

— Men de... — dedi jigit, — men de seni máńgi súıip ótemin, qam jeme. Biraq meniń mynadaı bir suraǵyma jaýap bershi, ol maǵan asa qajet: bir kezde túnde urlanyp áketilgen jas áıel jaıly bir habar estigen joqsyn ba?

— Tura turyńyzshy... O, toba, siz áli sol áıeldi de súıesiz be?

— Joq, ony meniń dostarymnyń bireýi jaqsy kóredi. Iá, ol mine, myna Atos.

— Men be?! — dedi Atos, tap bir jylandy basyp ketken kisideı shoshynyp.

— Árıne sen! — dedi d'Artanán Atostyń qolyn qysyp. — Bárińizdiń baıǵus Bonase bıkeni izdeýge qatysyp júrgenimizdi jaqsy bilesiń. Biraq Kettı ony eshkimge de aıtpaıdy... Solaı ma Kettı? Bilesiń be, súıiktim, — dedi d'Atanán sózin jalǵap, — jańa osynda kele jatqanda esik aldynan bir kespirsiz kisini kórgen shyǵarsyń, bıke sonyń áıeli.

— O, toba! Siz ony meniń esime jaqsy saldyńyz-aý. Men odan qorqamyn. Ol meni tek tanymasa bolǵany!

— Tanymasa degeniń qalaı? Nemene, sen ony buryn kórip pe ediń?

— Ol eki ret mıledıge kelgen.

— Solaı ma! Qashan kelip edi?

— Osydan eki — eki jarym apta buryn.

— Ia, ıá, ózi de solaı bolǵan.

Ol keshe keshkilik taǵy kelip ketken-di.

— Keshe keshkilik?

— Iá, sizden sál ǵana buryn ketken.

— Súıikti Atos, biz shpıondar torymen qorshalyppyz!.. Kettı, sonda ol seni tanydy dep oılaısyń ba?

— Men álgide ony kórisimen, kapordy tómen túsire qoıdym, biraq baıqap qaldy ǵoı deımin.

— Atos, tómen túsinińizshi, maǵan qaraǵanda ol sizge biraz senetin sıaqty — ol áli esik aldynda tur ma eken, qaraı qoıyńyzshy.

Atos tómenge túsip, tez qaıtyp keldi.

— Ózi joq, esigi qulyptaýly, — dedi ol.

Ol kúlli kógershin bir uıada dep aıtýǵa ketken boldy.

— Endeshe bárimiz ushyp ketelik te, osynda Plansheni qaldyralyq, ol keıin bizge ne bolǵanyn habarlaıdy, — dedi Atos.

— Bir mınýt kidirelik! Aramısti qaıtemiz? Biz oǵan kisi jiberdik qoı. Ol ras, Aramısti tosaıyq.

Sol mezette Aramıs kelip kirdi.

Aramıske bolǵan oqıǵany túgel aıtyp shyqqannan keıin, onyń dárejeli tanystarynyń bireýinen Kettıge oryn taýyp berýdiń óte qajet bolyp turǵanyn túsindirdi.

Aramıs bir sát oılanyp qaldy da, sosyn qyzaryp ketip:

— D'Artanán, osy kómek sizge shynymen-aq qajet pe? — dep surady.

— Ómir boıy ózińizge razy bolyp ótemin.

— Endeshe, de Býa-Trası hanym menen óziniń ýálaıattyń bir jerinde turatyn kóńildes bir qurbysy senimdi kánızak taýyp berýin ótinip edi, eger siz, d'Artanán, bul bıkege kepildik berseńiz...

— O sýdar! — dedi Kettı daýystap. — Meniń Parıjden ketýime jaǵdaı jasaǵan hanymǵa jan-tánimen adal qyzmet isteımin, maǵan senýińizge bolady.

— Olaı bolsa, bári retteledi, — dedi Aramıs.

Ol stolǵa otyryp, hat jazyp, ony saqınasymen bastyryp jelimdep, Kettıge berdi.

— Al, endi súıiktim, — dedi d'Artanán, — bul jerde qalýdyń bizge de, saǵan da qaýipti ekenin óziń de bilesiń, sol sebepti de qazir ajyrasýymyz kerek. Biz senimen zamannyń bir jaqsy kezinde kezdesermiz.

— Esińizde bolsyn, biz ekeýmiz qaıda, qashan kezdessek te, sizdi tap qazir qalaı súısem, solaı súıetin bolamyn, — dedi Kettı.

— Qumar oıynshynyń anty, — dedi Atos, d'Artanán Kettıdi shyǵaryp salmaq bolyp basqyshqa shyǵyp ketkesin.

Kúndizgi tórt kezinde Atostyń úıinde kezdespek bolyp, páter kúzetin Planshege tapsyryp, bizdiń úsh jigitimiz endi bir úsh mınýt ótken shamada jón-jónine tarasty.

Aramıs úıine qaıtty da, Atos pen d'Artanán sapfırdi amanatqa ótkizbek bolyp kóshege shyqty.

Bizdiń gaskonymyz shamalaǵandaı-aq, olar saqınany amanatqa qaldyryp, úsh júz pıstol aqsha aldy. Buǵan qosa, rostovshık: eger sizder osy saqınany maǵan basybaıly satatyn bolsańyzdar, men oǵan bes júz pıstol tóleýge ázirmin, óıtkeni bu saqına mendegi bir syrǵamen keremetteı úılesedi eken dedi.

Atos pen d'Artanán, qansha aıtqanmen, óz isin jete biletin pysyq soldattar emes pe — mýshketerge, kerekti joryq jabdyǵyn alýǵa nebári úsh-aq saǵat jumsady. Onyń ústine Atos asa keńpeıil, kónbis jan edi. Eger bir zat oǵan unaı qalsa, ol saýdalasyp jatpaı, suraǵan aqshasyn bere salatyn. D'Artanán onyń bul minezine eskertý jasamaq bolyp oqtalyp kórip edi, Atos jymıyp bir kúldi de, onyń ıyǵyna qolyn saldy, d'Artanán sol arada turyp: eger gaskonnyń kedeı aqsúıegi maǵan saýdalasý jarassa da, ózin hanzadadan kem kórmeıtin adamǵa ol tipti de jaraspaıdy ǵoı degen túıinge keldi.

Mýshketer Andalýzıanyń alty jastaǵy, «qoı moıyndy, qoıan jaq, qoımaı shabar tik aıaq» bir moıyl qara arǵymaǵyn taýyp aldy. Ol ony aınaldyra qarap, eshbir min taba almady. Oǵan myń lıvr surady. Bálkim, mýshketer ony arzanǵa da túsire alatyn edi, biraq, d'Artanán alyp satarmen saýdaǵa eregisip jatqanda, Atos júz pıstoldi sanap tastaı saldy.

Grımoǵa arnalyp Pıkardıanyń jataǵan kelgen bir myqty jabysy úsh júz lıvrge satyp alyndy.

Sonymen, Atos álgi atqa er-turman men Grımoǵa qarý-jaraq satyp alǵanda, júz elý pıstol aqshasynan kók tıyn da qalmady. D'Artanán kóńildes dosyna: meniń úlesime tıgen aqshadan alyńyz, keıin birdeńe etip beresiz, dep kórip edi. Atos buǵan shyǵyp bir qýshıtty da qoıdy.

— Álgi rostovshık sapfırdi birjolata satyp alǵanda qansha aqsha bermekshi bolyp edi? — dedi ol.

— Bes júz pıstol.

— Iaǵnı eki júz pıstol artyq beredi, Onyń júz pıstoli sizge, júzi — maǵan. Dosym-aý, ol tutas bir baılyq emes pe! Dereý rostoıshıkke baryńyz.

— Qalaı? Siz nemene...

— Qaıtesiz, d'Artanán, ol saqına esime qaıdaǵy bir muńly jáıitterdi túsiredi. Al, ony qaıta satyp alatyn úsh júz pıstol endi bizdiń qolymyzǵa eshqashanda túspeıdi, demek, biz bul isten eki myń lıvrdy tekke joǵaltqaly turmyz. Siz oǵan saqına — soniki ekenin aıttyńyzdaǵy, eki júz pıstoldi alyp qaıtyp kelińiz.

— Atos, jaqsylap bir oılanyńyzshy!

— Bizdiń zamanda qoldaǵy aqsha ǵana qadirli jáne kerek kezinde qurbandyqqa da barǵan durys. Baryńyz, d'Artanán, baryńyz! Grımo mýshketin alyp, sizben birge júredi..

Arada jarty saǵat ótkennen keıin, jolaı eshbir hıkaıaǵa urynbaı, eki myń lıvrdi alyp, d'Artanán da qaıtyp keldi.

Oılamaǵan jerden Atos sharýasyn retteýge qajet aqshany osylaı tapqan edi.

IX
ELES

Sonymen kúndizgi saǵat tórtte dostar Atostyń úıinde bas qosty. joryq jabdyǵynyń qamynan qutylǵan edi, endi árqaısysynyń júzinen kóptiń kókeıinde júrgen zárý bir qam-haraketteri nyshan berip otyrǵan, óıtkeni baqyt-qýanyshtyń árbir sátinde bolashaq dúrbeleńniń izi jatady ǵoı.

Kenet d'Artanánǵa baǵyshtalǵan eki hatty alyp, Planshe kirip keldi.

Hattyń bireýi — uzynsha kelgen, ásem de shaǵyn konvertke salynyp, jasyl balaýyzben japsyrylyp, ústine ádemi mór basylypty, o.da jasyl butaqty tistep alǵan kógershin beınelenipti.

Ekinshi hat tórt buryshty da úlken eken, onyń betine joǵary mártebeli gersog-kardınalyn, aıbarly gerbi bylshıta basylypty.

Kishkene hatty kórgende D'Artanánnyń júregi qýanǵannan lúpildep ketti: jigit jazýdy tanyǵan sıaqty. Ras, ol bul jazýdy bir-aq ret kórgen, degenmen júreginde jattalyp qalypty.

Sonymen, ol kishkene hatty alyp, asyǵys asha bastady.

«Aldaǵy sársenbide, — delinipti hatta, — keshki saǵat alty men jetiniń arasynda Shaıoǵa baratyn jol ústinde serýendep júrgeısiz, sonda ótip jatqan kúımelerdiń ishine baıyptap qararsyz. Biraq eger siz óz ómirińiz ben ózińizdi jaqsy kóretin kisilerdiń ómirin qasterleıtin bolsańyz, ózińizdi bir sát qana kórý úshin janyn shúberekke túıgen áıeldi tanyǵanyńyzdy sezdiretin birde-bir qımyl-áreket jasamańyz, lám dep sóz aıtpańyz».

Hatty jazǵan kisiniń qoly joq eken.

— Bul — qurylǵan tor, d'Artanán. Onda barmańyz, — dedi Atos.

— Biraq men myna jazýdy tanıtyn sıaqtymyn, — dedi d'Artanán oǵan.

— Bálkim, ony soǵan uqsatyp ádeıi jazǵan shyǵar. Jyldyń bul ýaqytynda, keshki saǵat alty-jetilerdiń kezinde, Shaıoǵa baratyn jolda tiri jan bolmaıdy. Bul — Bondı ormanyna serýenge barǵanmen birdeı, — dedi Atos sózin jalǵap.

— Al, biz o jaqqa birge barsaq qaıtedi? — dep usynys jasady d'Artanán. — Ne shaıtan eken ózi! Qosshylarymyzben, at-kóligimizben, qarý-jaraǵymyzben tórteýmizdi birden jutyp qoımas!

— Onyń ústine joryq jabdyǵymyzdy jurtqa kórsetip qaıtýǵa da qolaıly, — dedi Portos.

Eger bul hatty jazǵan áıel bolsa jáne ózi syrt kózge kóringisi kelmese, onda siz, d'Artanán, onyń abyroıyna shák keltiresiz. Osyny bir oılańyzshy! Ol dvoránınge ersi qylyq bolmaq, — dedi Aramıs.

— Biz keıin qalamyz da, kúımege d'Artanánnyń ózi taıap barady, — dedi Portos.

— Solaı ekeni ras, biraq zýlap bara jatqan kúımeden pıstoletpen atyp ketý ońaı.

— Pále! — dedi d'Artanán. — Oq janap ótedi. Al, biz kúımeni qýyp jetemiz de, ishindegi kisilerin túgeldeı jaırata salamyz. Sóıtip dushpandarymyzdyń sanyn azaıtamyz.

— Osynyń sózi durys. Men saıys jaǵyndamyn. Biz qarýymyzdy bir synap kórýimiz kerek qoı! — dedi Portos.

— Maqul bir rahattanyp qalaıyq! — dedi Aramıs óziniń ádettegi baıqam daýsymen.

— Erkińiz bilsin, — dedi Atos.

— Myrzalar, — dedi d'Artanán, — qazir saǵat tórt jarym boldy, saǵat altyǵa deıin biz Shaıo jolyna ázer jetemiz.

— Al, kesh attansaq, bizdi eshkim de kóre almaıdy, árıne kisige odan ótken ókinish bola ma. Káne, endeshe jolǵa dereý ázirlenelik, myrzalar, — dedi Portos.

— Ay, siz ekinshi hatty umytyp kettińiz, — dedi Atos. — Syrtyndaǵy mórine qaraǵanda, menińshe ol ashyp kórýge turarlyq hat tárizdi. Shynymdy aıtaıyn, súıikti d'Artanán, ózińiz sonshama eljirep turyp qoınyńyzǵa tyǵyp alǵan álgi bir shatpaqtan góri, myna hat meni qatty alańdatyp otyr.

D'Artanán qyzaraqtap qaldy.

— Jaraıdy, myrzalar, endeshe ashyp kórelik, joǵary mártebeli taqsyrdyń mende ne sharýasy bar eken, — dedi jas jigit.

D'Artaná hatty ashyp oqyp shyqty:

Koról gvardıasy Dezessar rotasynan d'Artanán myrza búgin keshki saǵat segizge kardınaldyq saraıyna shaqyrylady.

La ÝDINER, gvardıa kapıtany».

Shaıtan alsyn! — dedi Atos báseń, — myna kezdesý ana ekinshińnen qaýiptirek.

Men birinshi kezdesýden keıin ekinshisine baramyn. Bireýi saǵat jetige ekinshisi segizge belgilengen. Ýaqyt ekeýine de jetedi — dedi d'Artanán.

— him... Men bolsam barmas edim, — dedi Aramıs. — Sypaıy jigit áıel júzdesýge shaqyrǵanda barmaı qala almaıdy, al, aqyldy da saq dvoránın, eger ol: osy meni qaıbir jaqsy kórgennen shaqyryp otyr deısiń, dep shúbálansa boldy, joǵary mártebeli taqsyrǵa barmaı qalatyndaı bir dálel tabady ǵoı.

— Men Aramısti quptaımyn, — dedi Portos.

— Myrzalar, — dedi d'Artanán, — men budan buryn da de Kavýa myrza arqyly mártebeli taqsyrdan osyndaı bir shaqyrtý-hat alǵan edim. Men ony elemeı qoıyp edim, sonyń erteńine úlken baqytsyzdyqqa ushyradym: Konstansıa joǵalyp ketti. Ne bolsa o bolsyn, baramyn.

— Eger sondaı bir berik sheshimge kelseńiz — baryńyz, — dedi Atos.

— Bastılıany qaıtesiń? — dedi Aramıs.

— Sol da sóz bolyp pa! Sizder meni odan shyǵaryp alasyzdar — dedi d'Artanán.

— Álbette! — dep jaýap qatty Aramıs pen Portos, óz kúshterine kámil senetin kisideıin jáne sonyń ózi op-ońaı is sıaqty, bul ekeýi sózdi batyl aıtty. — Álbette, biz seni odan birden sýyryp alamyz, biraq biz arǵy kúni attanatyn kisilermiz, sol sebepti de sizdiń ázirshe Bastılıaǵa túspeı tura turǵanyńyz jón bolar edi.

— Endeshe bylaı etelik, — dedi Atos. — Búgin keshkilik biz ony jalǵyz qaldyrmaıyq, al, jigitimiz kardınaldyń saraıyna baryp kirgen kezde, árqaısymyz sońymyzǵa úsh-úsh mýshketerden ertip, shyǵatyn esikterdi ańdyıyq. Eger ish jaqtan kúdikti bir jabyq arba shyqty degenshe oǵan shabýyl jasaıyq. Biz osy kópten beri kardınaldyń gvardıashylarymen shekispeı ketip edik, bálkim, de Trevıl myrza bizdi ólip qaldy dep oılap júrgen shyǵar!

— Bárekelde, Atos, siz qolbasshy bolý úshin týǵansyz. Myrzalar bul josparǵa sizder ne aıtasyzdar? — dedi Aramıs.

— Keremet jospar! — dedi jas jigitter qosylyp.

— Sonymen, — dedi Portos, — men qazir júgirip kazarmaǵa baramyn da, jigitterdi keshki saǵat segizge ázir turyńdar dep eskertemin. Kezdesetin jerimiz — kardınal saraıynyń aldyndaǵy alań deımin. Al, sizder oǵan deıin qyzmetshilerge attardy erttete berińizder.

— Meniń áli kóligim joq, — dedi d'Artanán. — Al biraq de Trevıl myrzadan at suratyp kisi jibere alamyn.

— Suratpaı-aq qoıyńyz, odanda meniń bir atymdy alyńyz, — dedi Aramıs.

— Atyńyz sonsha kóp pe edi? — dedi d'Artanán.

— Úsheý, — dedi Aramıs kúlimsirep.

— Qymbattym, siz Fransıa men Navarranyń kúlli aqyndarynan da atqa baı ekenińizge kózim jetedi, — dedi Atos.

Tyńdańyzshy, súıikti Aramıs, úsh atpen ne isteıtinińizdi shamasy, ózińiz de bilmeıtin bolýyńyz kerek. Men sizdiń úsh atymdy birden satyp alǵanyńyzǵa túsinbeı otyrmyn.

— Gáp mynada, úshinshi atty maǵan búgin erteńgisin lıvreısiz bir monah ákelip berdi, ol kimniń qyzmetshisi ekenin aıtqysy kelmedi, tek myrzamnyń ámirimen...

— ...nemese hanshasynyń ámirimen, — dedi d'Artanán onyń sózin buzyp.

— Másele onda emes, — dedi Aramıs qyzaryp. — Ol hanshasynan meniń qorama atty jetkizip ber, biraq kim jibergenin aıtpa degen buıryq alypty.

— Joq, mundaı keremet tek aqyndardyń basynda ǵana bolady! — dedi Atos salmaqpen.

— Olaı bolsa isti basqasha sheshelik, — dedi d'Artanán. — Ózińiz jolǵa qaı atpen shyǵasyz? Satyp alǵan atyńyzben shyǵasyz ba, álde syılyqqa kelgen atyńyzben shyǵasyz ba?

— Árıne, syılyqqa alǵan atymmen shyǵamyn. D'Artanán, ózińiz de bilesiz, men ony qorlaı almaımyn...

— ...beıtanys syılaýshyny ma, — dedi d'Artanán sózdi baqtap.

— Iakı syı ıesi — beıtanys áıeldi me, — dedi Atos onyń sózim túzetip.

— Sonda satyp alǵan atyńyz ózińizge kerek bolmaı qalǵany ma?

— Solaı desem de bolady.

— Ony ózińiz tańdap alyp pa edińiz?

— Tańdaǵanda qandaı! Ózińizge málim, ıesiniń qaýipsizdigi áman da astyndaǵy atyna-baılanysty!

— Endeshe ony maǵan ózińiz alǵan baǵasyna satyńyz.

— Men ony sizge ózim-aq al dep aıtpaqshy edim, ol topyryshty keıin, qalaǵan kezińizde qaıtararsyz.

— Ol sizge qanshaǵa tústi?

— Segiz júz lıvrge.

— Súıikti dos, mine sizdiń qyryq qos pıstolińiz, — dedi d'Artanán qaltasynan aqshany alyp jatyp. — Sizdiń poemalaryńyz tap osyndaı teńgelermen aqy tóleıtinin kámil bilemin.

— Siz sonsha baısyz ba? — dedi Aramıs ań-tań qalyp.

— Baımyn, Krezdeı baımyn, qymbattym!

D'Artanán ony dáleldeý úshin qaltasynda qalǵan aqshasyn bir syldyratyp qoıdy.

— Er-turmanyńyzdy mýshketer kazarmasyna berip jiberińiz, sosyn atyńyzdy basqalarmen birge ákelip beredi.

— Jaqsy. Iapyrmaý, saǵat bes bolyp qalypty, asyqpasaq bolmaıdy.

Arada shırek saǵat ótken shamada Ferý kóshesiniń shetinen tamasha ıspan azbanyn mingen Portos kórindi. Onyń sońynda, astynda áp-ásem overn aty bar Mýshketon kele jatty. Portos qýanysh pen tákapparlyqtan jaralǵandaı edi.

Onymen bir mezette kósheniń ekinshi shetinen aǵylshyn arǵymaǵyn oınaqtatyp Aramıs shyǵa keldi. Oǵan ilese rýan atyn minip, veklenbýrg tuqymdas kósheli bir sáıgúlikti jetelep, Bazen boı kórsetti; onyń jetegindegi D'Artanánnyń aty edi.

Eki mýshketer esiktiń aldyna kelip attarynan tústi; Atos pen d'Artanıan olarǵa terezeden qarap turdy.

— Shaıtan atsyn! Atyńyz qandaı keremet edi, súıikti Portos - dedi Aramıs.

— dedi Portos, —bul maǵan áýelden-aq jiberilýge tıisti at edi. Kúıeýiniń ospadarsyz oıyn-qaljyńynan muny basqa atpen aýystyrady, degenmen, aqyrynda kúıeý sazaıyn tartty da, bári meniń kóńilimdegideı bolyp shyqty.

Uzamaı Planshe, onymen birge qojasynyń atyn jetelep Grımo da jetti. D'Artanán men Atos úıden shyǵyp, ataryna qondy, sóıtip shart joldas toptasyp alyp jolǵa shyqty: astaryndaǵy attary úshin — Atos burynǵy áıeline, Aramıs — kóńildesine, prokýrorshasyna, al d'Artanán bolsa, kóńildesterdiń bárinende artyq — kıeli sátke qaryzdar bolatyn.

Qyzmetshileri bulardyń sońynan búlkildep kele jatty.

Portostyń boljaǵanyndaı, bul jasaq kórgen jurtqa qatty áser etti, eger Koknar báıbishe ıspan aıǵyrynyń ústinde tóredeı bolyp otyrǵan kóńildesin kórse, kúıeýiniń aqshaly sandyǵyn biraz oısyratqanyna múlde ókinbes te edi.

Lývrǵa jaqyndaǵanda tórt dos Sen-Jermennen qaıtyp kele jatqan de Trevıl myrzamen kezdesti; bulardyń ǵajaıyp jol jabdyǵyn tamashalap, qaraý úshin ol mýshketerlerdi ádeıi aıaldatty sol-aq eken, bulardyń tóńiregine qaımana halyq topyrlasyp jınalyp qaldy.

D'Artanán osy bir sátti paıdalanyp, de Trevıl myrzaǵa úlken qyzyl mór, gersogtyń gerbisi basylǵan bir hat alǵanyn aıtyp árıne, ekinshi hat týraly onyń lám demegeni ózinen-ózi belgili.

De Trevıl myrza bulardyń ózara kelisip alǵan sheshimin qýattady da, eger d'Artanán erteń onyń qabyldaýyna kelmeı qalatyn bolsa, onda jas jigitti qaıdan bolsa da tabý jolyn qarastyramyn dep ýáde berdi.

Sol sátte Samarıt áıel kópiriniń ústindegi saǵat altyny soqty. Bir shuǵyl sharýamyz bar edi dep dostar de Trevıl myrzamen qoshtasty.

Attarynyń basyn erkin jiberip, shapqan kúıi olar Shaıoǵa baratyn joldan kelip shyqty. Kún batyp, ymyrt úıirile bastady, kúımeler árli-berli ótip jatyr. Dostary sál keıinirek turyp, d'Artanándy kúzetke aldy, ol ótken-ketken kúıme ishine qansha úńilip qarasa da, tanys jandy kóre almady.

Aqyrynda, ymyrt ábden úıirilgen shaqta, bular on bes mınýt ótkennen keıin, Sevr jaqta bir kúıme zaýlatyp tez jaqyndaı berdi. Muny kórgisi kelgen áıeldiń dál osy kúıme ishinde eken d'Artanán birden sezgendeı boldy jáne tabanda júreginiń týlaı jónelgenin bilip, jas jigit buǵan kádimgideı tańdanyp qaldy Tap sol mezette kúıme terezesinen basyn shyǵaryp, bir áıeldiń júzi kórindi: ernin basqan qos saýsaǵy oǵan úndeme dep turǵandaı nemese súıdim dep bara jatqandaı. D'Artanánnyń qýanǵannan daýsy jaı ǵana shyǵyp ketti: ol áıel ıaǵnı onyń elesi (óıtkeni kúıme jaı oǵyndaı jalt etip óte shyqty ǵoı) Bonase bıke edi.

Hatta aıtylǵan eskertpege qaramastan, d'Artanán erkinen tys atqa taqym basyp, dereý qýyp jetti, biraq ne paıda, tereze perdesi jabylyp qalǵan eken. Eles qas qaǵymda joq boldy.

D'Artanán tek sonda ǵana hattyń saqtandyrǵan sózderin esine aldy: «...eger siz óz ómirińiz ben ózińizdi jaqsy kóretin kisilerdi ómirin qasterleıtin bolsańyz... birde-bir qımyl-áreket jasamańyz... eshteńeni kórmegen syńaı tanytyńyz».

Ol ózi úshin emes, áıel úshin ishi qan jylap, atynyń basyn tartty: meni bir ret kóremin dep ol basyn zor qaýipke aqıqat baılady ǵoı dep oılady.

D'Artanán ne isterin ózi de bilmeı bir orynda eseńgirep turyp qaldy. Eger ol shynymen Bonase bıke bolsa jáne Parıjge qaıtyp bara jatsa, osy bir qas qaǵymdaı kezdesý, sál de bolsa bir kórý, ıshara súıis nege qajet boldy eken? Eger ol bıke bolmasa — olaı da bolýy da ǵajap emes, óıtkeni qyzyl ińirde qatelesý op-ońaı — ıá, eger ol bıke bolmasa, onda bul jigittiń ózine qarsy qurylǵan amal-aılanyń basy emes pe eken, al, munyń dushpandary sol úshin ózi jaqsy kóretin (osy mahabbatyn ol eshkimnen de jasyrmaǵan) áıeldi jem etip tastap otyrǵan joq pa eken?

Serikteri jeldirtip D'Artanánnyń qasyna keldi. Olardyń úsheýi de kúımeniń terezesinen bir áıeldiń basyn shyǵaryp qaraǵanyn anyq kóripti, biraq úsheýiniń Atostan ózgesi Bonase bıkeni tanymaýshy edi. Atostyń pikirinshe, ol — sol bıkeniń tap ózi, biraq ol d'Artanán sıaqty, áıeldiń ásem júzine baıyptap qaramaǵan, sol sebepti de kúıme túkpirinen ekinshi bireýdiń qarasyn — erkektiń qarasyn kórgen.

— Olaı bolsa, — dedi d'Artanán, — dushpandary ony bir túrmeden ekinshi túrmege alyp bara jatqany. Biraq olar bul beıbaqqa ne istemekshi? Endi men onymen kezdese alam ba, joq pa?

— Dosym, — dedi Atos baısaldy qalyppen, — esińizde bolsyn, bul dúnıede tek óli kisimen kezdese almaısyń. Siz benen biz ol jóninen birdeńeni bilemiz, solaı emes pe? Endeshe, eger sizdiń ǵashyǵyńyz ólip qalmasa, eger biz álgide kúıme ishinen aqıqat sol bıkeni kórsek, onda erte me, kesh pe, áıteýir bir kúni ony taýyp alasyz. Bálkim... — dedi ózine tán ádetimen tunjyraı sóılep, — bálkim ol ózińizdiń oılaǵanyńyzdan da tezirek bolyp qalar.

Saǵat jeti jarymdy soqty, kúıme hatta jazylǵan ýaqytynan jıyrma mınýtteı keshigip ótti. Dostary áli taǵy bir jerge baratynyn d'Artanánnyń esine saldy jáne barmaımyn deseńiz áli de kesh emes, degendi eskertip qoıdy.

Biraq d'Artanán ári qaısar, ári bilmekke qumar elgezek jan-dy. Ol kardınal saraıyna baryp, joǵary mártebeli taqsyrdyń ózine ne aıtatynyn bilýdi aldyna maqsat etip qoıypty. Ol qasarysyp, alǵan betinen múlde qaıtqysy kelmedi.

Bular Sent-Onore kóshesine kelse, kardınal saraıynyń aldyndaǵy alańnan, baǵana ózderi shaqyrtqan on eki mýshketerdi kórdi, olar joldastaryn kútip qydyryp júr eken. İstiń mán-jáıin olarǵa osy arada ǵana túsindirdi.

Karol mýshketerleriniń dańqty polkinde d'Artanán ábden áıgili bolyp alǵan-dy; júre kele onyń polkten óz ornyn alatynyn jurttyń bári biletin, sol sebepti de oǵan kúni buryn jan joldas retinde qaraıtyn. Shaqyrylǵan iske árqaısysynyń shyn yqylaspen qatysýǵa kelisimin bergeni de, mine, sodan edi; munyń ústine áńgime kardınal men onyń nókerlerin bir súrindirý jóninde bolyp otyr, al, bul qadirmendi dvoránınder mundaı iske kelgende ámanda janyp túsedi.

Atos olardy úsh otrádqa bólip, bireýin óz basshylyǵyna aldy, ekinshisin — Aramıstiń, úshinshisin — Portostyń qaramaǵyna berdi. Sosyn úsh otrád saraıǵa taıaý jerde, árqaısysy óz aldyna shyǵatyn esikti ańdyp otyra berdi. Al, d'Artanánǵa kelsek, ol ımenbeı úlken esikten baryp kirdi.

Jas jigit dostarynyń demep-jebeıtinin sezse de, keń basqyshpen kóterilip kele jatqanda kóńili qobaljýly edi. Onyń mıledıge jasaǵany opasyz satqyndyqqa kóbirek uqsaıdy, biraq ol sol áıeldi kardınalmen baılanystyratyn saıası sıpattaǵy bir qarym-qatynas baryna shek keltirmeıdi; munyń ústine álgi ózi myqtap jazasyn bergen de Vard mártebeli taqsyrdyń sybaılastarynyń biri bolatyn; al, joǵary mártebeli taqsyr jaýlaryn qalaı jek kórse oǵan qarama-qarsy dostaryn janyndaı jaqsy kóretin.

Eger de Vard kardınalǵa ekeýmizdiń shekisip qalǵanymyzdy aıtqan bolsa, árıne, onyń aıtqanyna kúmán joq jáne ol meniń kim ekenimdi bilip qoısa, onda men ózimdi jazaǵa baıaǵyda kesilip qoıdym dep esepteýime bolady, — dep oılady d'Artanán basyn shaıqap. — Biraq kardınaldyń ony búgingi kúnge deıin tosyp kelgeniniń sebebi nede? Iá, sebebi beseneden belgili — mıledı ózine jaqsy jarasatyn keıippen, muńaıa-kólgirsip otyryp, kardınalǵa meniń ústimnen shaǵynǵan, sosyn sońǵy qylmys onyń shydamyn taýysqan.

«Baqytyma qaraı, qaıyrymdy dostarym ózimdi tómende tosyp tur, — dep oılady d'Artanán, — olar meni qutqaryp alý úshin áreket etpeı turyp, qamaýǵa jiberttirmeıdi. Degenmen de Trevıl Mırza mýshketerleriniń bir rotasy kúlli Fransıanyń áskeri qolynda turǵan kardınalmen japadan-jalǵyz shaıqasa almaıdy. Kardınaldyń aldynda koroleva — dármensiz de, koról — eriksiz is jigersiz. D'Artanán, dosym meniń, sen erjúrek batyrsyń, jaqsy qasıetteriń tolyp jatyr, biraq túptiń túbinde seni áıelder qurtady!»

Aýyzǵy bólmege kelip, dáıekshige hatty bergen kezdegi, onyń qalyń oıynyń qaıǵyly qorytyndysy, mine, osyndaı-tyn. Dáıekshi ony qabyldaý zalyna ertip ákelip, saraıdyń túkpir jaǵyna qaraı ketip qaldy.

Qabyldaý zalynda kardınaldyń bes-alty gvardıashysy tur eken. Munyń Jússakty jaralaǵanyn jaqsy biletin gvardıashylar, d'Artanándy kórisimen, buǵan bir-bir qarasyp, bir túrli tabalap kúlgendeı boldy.

Bul kúlki d'Artanánǵa jaman yrym sıaqty bolyp kórindi; biraq bizdiń gaskondy qorqytý ońaı emes-ti, ózi shyqqan ýálaıat turǵyndaryna tán ózimshil, ór kókirek qasıetiniń arqasynda ol, ishinde ne bolyp jatqanyn, ásirese sol sezim qorqynyshqa uqsaıtyn birdeńe bolsa, sony ózge jurtqa bildirmeýge tyrysatyn, ol gvardıashy myrzalardyń janynan tákappar basyn bıik ustap, kekireıip óte shyqty da, áldekimdi kútkendeı, belin taıanyp, aıbyndanyp turyp qaldy.

Qyzmetshi qaıtyp kelip, d'Artanánǵa erińiz degendeı ıshara-ym jasady. Jas jigitke artynda turǵan gvardıashylar ózara sybyrlasyp jatqandaı bolyp kórindi.

Ol bir dálizdi janaı, úlken zaldan ótip, kitaphanaǵa kelip kirdi de, jazý stolynyń qasynda birdeńeni jazyp otyrǵan bir kisiniń ústinen tústi.

Qyzmetshi ony kirgizdi de, birde-bir sóz aıtpaı, únsiz shyǵyp ketti. D'Artanán jáıimen aldyndaǵy kisige kóz júgirtip qaraı bastady

Áýelde ol aldyndaǵy kisi belgisiz bir isti oqyp, zerttep otyrǵan sot qyzmetkeri me dep oılap qaldy, biraq uzamaı, stol basynda otyrǵan kisi birdeńeni jazyp, dálirek aıtqanda, jolynyń uzyndyǵy ár túrli bir nárseni, býyndaryn saýsaǵymen sanap, jóndep otyr eken. Ol aldyndaǵy kisiniń aqyn ekenin bildi. Endi bir mınýtten keıin aqyn qoljazbasyn jaýyp, basyn kóterdi; qoljazba muqabasynyń syrtyna «Mıram, bes aktili tragedıa» dep jazylǵan eken.

D'Artanán kardınaldy tanı qoıdy.

X
AIBARLY ARÝAQ

Kardınal shyntaǵymen qoljazbasyn basyp, qolymen ıegin súıep, jas jigitke bir mınýtteı qadala qarap qaldy. Qudaıdyń tiri janynda kardınal Rısheleniń kózindeı ótkir de synshy kóz joq shyǵar, d'Artanán arqasyn aıaz qaryp ótkendeı, dir ete tústi. Biraq ol syrtqa syr bermedi de, qashan joǵary mártebeli taqsyr ózine arnap til qatamyn degenshe onsha aspaı da taspaı jáne jasyp jasqanyp ta ketpeı, qalpaǵyn qolyna ustaǵan kúıi jaıbaraqat tura berdi.

— Sýdar, Bearnnan kelgen d'Artanán sizsiz be? — dedi oǵan kardınal.

— Ia sharapatty myrza, — dedi jas jigit.

Tarba men onyń mańaıynda d'Artanán tuqymynyń birneshe tarmaǵy bar. Siz sonyń qaısysyna jatasyz? — dedi kardınal.

— Men uly aǵzamnyń ákesi, uly koról Genrıhpen birge din jolyndaǵy soǵystarǵa qatysqan D'Artanánnyń balasymyn.

— Ia-ıa, tap solaı! Osydan jeti-segiz aıdaı buryn ata mekenin tastap astanadan baqyt izdep kelgen jigit myna siz ekensiz ǵoı!

— Ia, sharapatty myrza.

— Siz Mengtiń ústimen óttińiz, sol jerde bir oqıǵaǵa tap boldyńyz...sonyń, ne ekenin anyq bilmeımin... áıteýir, bir oqıǵa...

— Sharapatty myrza, — dedi d'Artanán, — meniń basymnan ótken oqıǵa...

— Aıtpaı-aq qoıyńyz, qajet emes, — dedi kardınal kúlimsirep, onyń bul kúlkisi: ol oqıǵany men sizden kem bilmeımin, dep turǵandaı edi. —Sizdiń janyńyzda de Trevıl myrzaǵa jazylǵan amanat hat bolǵan, solaı ma?

— Ia, sharapatty myrza, biraq Mengtegi sol bir qaıǵyly qaqtyǵys kezinde...

... hat joǵalyp ketken, — dedi kardınal sózdi jalǵap. — Iá, men ony bilemin. Biraq jurttyń qandaı adam ekenin túrine bir-aq qaraǵannan biletin qyraǵy fızıonomıst de Trevıl myrza sizdi óziniń kúıeý balasy Dezessardyń rotasyna ornalastyryp, júre kele mýshketerler qataryna túsesiz dep úmittendirip qoıdy.

— Siz bárinen de habardar ekensiz, sharapatty myrza, — dedi Artanán.

— Sodan beri sizdiń basyńyzdan talaı-talaı hıkaıalar ótti. Siz múlde basqa jerde bolýǵa tıis kúni Kartezıan monastyrynyń syrtynda serýendep júrdińiz. Sosyn dos-jarandaryńyz ben birge Forjdyń shıpaly sýyna sapar shektińiz. Olar jolda kesheýildep qaldy da, al siz bolsańyz, ári qaraı júrip kettińiz. Ol ábden túsinikti edi — sizdiń Anglıada biraz sharýańyz boldy.

— Sharapatty myrza ,— dedi abyrjyp sasyp qalǵan d'Artanıan, - meniń onda barǵanym...

— Vındzorǵa ańshylyqqa bardyńyz ba, álde basqa bir jerge bardyńyz ba — onda eshkimniń de jumysy joq. Meniń ony biletin sebebim, qyzmetimniń ózi kúlli jáı-jaǵdaıatty bilip otyrýǵa mindetteıdi. Ol jaqtan qaıtyp kelisimen sizdi ulaǵatty bir jan qabyldady, ol kisiniń syılyǵyn qasterlep saqtap júrgenińiz maǵan qatty unaıdy...

D'Artanán koroleva syılaǵan júzigine shap berip, onyń asyl tasyn ishine tóńkere saldy, biraq amal qansha, ony keshigip baryp jasap edi.

— Osy oqıǵadan keıin, kelesi kúni sizge Kavýa myrza baryp..,saraıǵa kelýińizdi ótindi, — dedi kardınal sózin sabaqtap. — Siz onyń shaqyrǵanyna kelmeı, qate jasadyńyz.

— Sharapatty myrza, sizdiń joǵary mártebeli taqsyr, qyryńyzǵa alynyp qaldym ba dep qatty qoryqtym.

— Ne úshin, sýdar? Bastyǵyńyzdyń tapsyrmasyn asqan erlikpen óte sheber oryndap qaıtqanyńyz úshin be? Eger sizdiń ornyńyzda ózge kisi bolsa, ony osylaı oryndaı almas edi ǵoı. Siz jurttyń qyryna alynyp qaldym dep yǵyp júrsiz, al, shynynda maqtaýǵa ǵana laıyqty jigitsiz! Men siz sıaqty qylsha moıny talsha bolyp... ámirge janyn sala... baǵynatyn kisilerdi emes, baǵynbaıtyn bas asaýlardy jazalaımyn. Munyń dáleli retinde ózińizdi shaqyrtyp kisi jibergen kúndi esińizge alyńyzshy, sosyn sol kúni keshke bolǵan oqıǵany kóz aldyńyzǵa elestetińizshi...

Bonase bıke tap sol keshte urlanǵan edi.

D'Artanánnyń tula boıy muzdap sala berdi: ol osydan jarty saǵat buryn óziniń qasynan aǵyp óte shyqqan sorly áıeldiń jáıin oılady, sóz joq ony aıdap bara jatqan da sol baıaǵy ózin joq qylatyn mylqaý kúsh qoı.

— Hosh, sonymen, — dedi kardınal sózin jalǵap, — biraz ýaqyttan beri ózińiz jáıli eshbir habar estilmegennen keıin, ne istep júrgenińizdi bileıin dep edim. Reti kelgende aıtaıyn, siz maǵan bir sebepten razy bolýǵa da tıistisiz; óıtkeni nebir qıyn qıly-qıly jaǵdaılarda sizge aıaýshylyq bildirip, aman qaldyryp júrgenimdi ózińiz de baıqaǵan bolarsyz.

D'Artanán ony qurmettep, ıilip tájim etti.

— Oǵan sebep bolǵan, qara qyldy qaq jaratyn ádilet sezimi ǵana emes, sonymen birge siz jáıli meniń kókeıimde júrgen ózgeshe bir oıym bar...

D'Artanán tań qalǵan ústine tań qala berdi.

— Sol oıymdy sizge birinshi shaqyrtqan kúni aıtaıyn dep edim, biraq siz kelmedińiz. Sátine qaraı, keshikkenińiz eshbir nársege kesirin tıgizbedi, endi sol oıymdy búgin estısiz. D'Artanán myrza, myna jerge, maǵan qarama-qarsy otyryńyz! Siz asa degdar dvoránınsiz, sol sebepti meniń sózimdi túregep turyp tyńdamaı-aq qoıyńyz.

Sosyn kardınal jas jigitke oryndyqty mezgep kórsetti. Biraq D'Artanánnyń osy oqıǵaǵa ań-tań qalyp, esi shyǵyp ketkeni sonsha, sóılesip otyrǵan kisi álgi sózin ekinshi ret qaıtalady.

— Siz erjúrek jigitsiz, — dedi kardınal sózin sabaqtap, — oǵan qosa aqyldy da saq adamsyz, munyńyz tipti jaqsy qasıet. Men ózim aqyldy da izgi júrekti jigitterdi jaqsy kóremin. Qoryqpaı-aq qoıyńyz, — dedi ol jymıyp, — izgi júrekti dep men er jigitterdi aıtamyn. Alaıda, ýyz jastyǵyńyzǵa, ómir tabaldyryǵyn endi-endi' attaǵanyńyzǵa qaramastan, asa qudiretti jaýlaryńyz bar, eger abaı bolyp júrmeseńiz, olar kózińizdi joıady!

— Iá, sharapatty myrza, durys aıtasyz, — dedi jas jigit, — ókingennen ne paıda, olar ony op-ońaı-aq júzege asyra alady, óıtkeni kúsh solardyń jaǵynda jáne olardy qoldaıtyn qudiretti kisi bar, al, men bolsam, salt atty, sabaý qamshyly adammyn.

— Onyńyz ras, biraq siz qansha jalǵyz bolǵanyńyzben, qazirdiń ózinde kóp isti tyndyryp tastadyńyz, áli de talaı nárseni jasaısyz, oǵan men tipti de shúbálanbaımyn. Biraq, meniń baıqaýymsha sizdiń ózińizge ózińiz qalap alǵan kezdeısoq kesiri mol, qıyn jolda myna sizge bir qamqorshy basshylyq jasap otyrýy kerek, oǵan dilgersiz, olaı deıtinim, eger men qatelespesem, siz Parıjge baq-mansap qýalap kelgensiz ǵoı.

— Meniń jasym, sharapatty myrza, eser úmit-senimniń jasy emes pe, — dedi d'Artanán.

— Esýastyq úmit-senimdi aqymaqtarǵa ǵana berelik, sýdar, siz aqyldy adamsyz. Myna sózge qulaq salyńyzshy, meniń gvardıamdaǵy leıtenant shenine, soǵys bitkesin rotany basqarýǵa qalaı qaraısyz?

O, sharapatty myrza!

— Siz muny qabyldaısyz ǵoı, solaı ma?

— Sharapatty myrza... — d'Artanán uıalyp kúmiljip qaldy.

— Siz qalaı, bas tartasyz ba? — dedi kardınal tańyrqaı daýystap.

Sharapatty myrza, men uly aǵzamnyń gvardıasyna tirkelgenmin jáne oǵan narazy bolatyndaı eshbir sebep-dálelim joq.

— Biraq meniń oıymsha, — dedi kardınal buǵan, — meniń gvardınashylarym, ala-qulasy joq, uly aǵzamnyń da gvardıashylary, fransýz áskeriniń qaı bóliminde qyzmet etseńiz de, siz bári bir korólge qyzmet etesiz.

— Siz meniń sózimdi jańsaq túsindińiz, sharapatty myrza.

— Sizge jeleý kerek qoı, solaı ma? Túsinemin. Rasynda da ondaı jeleýińiz bar. Joǵarylatý, endi-endi bastalatyn soǵys naýqany, ózińizge úlken basymmen usynyp otyrǵan qolaıly jaǵdaı — basqalardy qaıdam, myna sizge asa qajet — sonda senimdi qorǵanyńyz bolady, óıtkeni, d'Artanán myrza, maǵan sizdiń ústińizden óte bir aýyr shaǵym túskenin bilip qoıǵanyńyz artyq bolmas; siz kún-túnińizdi túgeldeı koról qyzmetine baǵyshtamaıtyn kórinesiz.

D'Artanán qyzaryp ketti.

— Myna jerde, — dedi kardınal qolymen bir býda qaǵazdy bir basyp, — sizge qatysy bar bir kólemdi is jatyr, biraq sony oqymaı turyp, men áýeli ózińizben sóılesip almaq boldym. Siz júrek jutty adamsyz, eger tıisti jolǵa baǵyttap otyrsa, qyzmet ózińizge zıannyń ornyna zor paıda tıgizer edi. Káne, endeshe jaqsylap oılanyńyz-daǵy, táýekelge bel baılańyz.

— Sizdiń qaıyrymdylyǵyńyzdan uıalyp turmyn, sharapatty myrza, —dedi d'Artanán, — jáne keń peıildi jomart janyńyzdyń aldynda, joǵary mártebeli taqsyr, ózimdi qybyrlaǵan qurt-qumyrsqa dárejesinde ǵana sezinip turǵan jaıym bar, eger siz, sharapatty myrza, maǵan ózińizben ashyqtan-ashyq sóılesýge ruqsat etseńiz... — D'Artanán sózin úzip, toqtap qaldy.

— Sóıleńiz.

— Maqul! Endeshe, joǵary mártebeli taqsyr, men sizge ımandaı shynymdy aıtaıyn, meniń kúlli dos-jarandarym koróldiń mýshketerleri men gvardıashylarynyń arasynda, al, dushpandarym, taǵdyrdyń túsiniksiz bir tálkegi me qaıdam, áıteýir, joǵary mártebeli taqsyr, sizge qyzmet etedi, eger, sharapatty myrza, sizdiń usynysyńyzdy qabyldasam, meni osy aradaǵy jurttyń ózi jaqtyrmaı, jırene qarsy alar edi, al, ana jaqtaǵylar da jıren teris aınalar edi.

— Sizdiń ózińiz jónindegi pikirińizdiń tym joǵarylap ketkeni sonsha, meni shyn baǵańyzdy arzandatyp jiberdi dep oılap qalǵan joqsyz ba? — dedi kardınal mensinbeı bir myrs etip.

— Sharapatty myrza, bolmashy qyzmetime qaraǵanda, sizdiń qaıyrymyńyzda shek joq, ózińizdiń shapaǵatty marhabatyńyzǵa laıyq bolatyndaı, men áli sizge onsha kóp enbek sińirgen joqpyn dep esepteımin..; Uzamaı La-Rosheldi qamaý-qorshaý bastalady, sharapatty myrza. Men joǵary mártebeli taqsyrdyń kóz aldynda qyzmet atqaratyn bolamyn, al, eger sol soǵys kezinde sáti túsip, ózimniń áreket-qımylymmen sizdiń nazaryńyzǵa iliksem, onda... onda men sizdiń ózime jasaǵan qamqorlyǵyńyzdy aqtaıtyn áıteýir bir erlik jasaǵan bolyp shyǵamyn, árıne siz kóz qıyǵyńyzdy salyp sondaı qamqorlyq jasaıtyn bolsańyz degenim ǵoı. Ár nárseniń óz merzimi bar, sharapatty myrza. Bálkim, men bolashaqta ózimdi sizdiń quzyryńyzǵa basybaıly beretin pravoǵa da ıe bolarmyn. Al, qazir bulaı etsem — syrt kózge sizge satylǵandaı bolyp kórinemin.

— Basqa sózben aıtsaq, sýdar, siz maǵan qyzmet etýden bas tartasyz ǵoı, — dedi kardınal shytynap, biraq muny ishteı qurmettep qalǵan syńaıy tanylǵandaı edi. — Endeshe, maqul delik, erkin kúıińizde qala berińiz de, kimdi jaqsy, kimdi jek kóretinińizdi kóńilińizde saqtaı berińiz.

— Sharapatty myrza...

— Jetti endi, boldy! — dedi kardınal. — Men sizge tipti de ashýlanbaımyn, biraq biz dostarymyzdy qyzǵyshtaı qorǵap, olarǵa syı-sıapat kórsetip otyrsaq, dushpandarymyzǵa múlde boryshtar emes ekenimizdi ózińiz de túsinesiz ǵoı. Alaıda, men sizge bir keńes bereıin: d'Artanán myrza, endi saq bolyp júrgeısiz, óıtkeni meniń qamqorlyǵymnan aırylǵan sátten bastap, sizdiń ómirińizdi saqtaý úshin eshkim de kók tıynyn shyǵyn etpeıdi!

— Qaıteıin, tyrysyp kórem-daǵy, sharapatty myrzam, — dep d'Artanán qaımyqpaı qarsy jaýap qatty.

— Keıin, júre kele, eger siz jazataıym bir baqytsyzdyqqa ushyrap qalsańyz, — dedi kardınal Rıshele áldeneni meńzep, — onda meniń sizdi ádeıi shaqyrtyp alǵanymdy, sol bir baqytsyzdyqty boldyrmas úshin qoldan kelgenniń bárin jasaǵanymdy esińizge alarsyz.

— Budan bylaı qandaı bálege ushyrap qalsam da, — dedi d'Artanán qolyn keýdesine basyp, ıilip izet kórsetip, — tap osy sátte maǵan kórsetken jaqsylyǵyńyz úshin sizge máńgi-baqı razy bolyp etemin.

— Hosh, d'Artanán myrza, álgide ǵana aıtqanyńyzdaı, biz endi soǵys naýqanynan keıin kórisemiz. Men sizdi udaıy baqylap júremin... Óıtkeni men de sol jaqta bolamyn, — dedi kardınal d'Artanıanǵa ózi kıetin kókpeńbek saýyt-saımandy megzep, — sodan qaıtyp oralǵasyn...biz sizbenen esep aıyrysamyz!

— O, sharapatty myrza, meni qasyńyzdy tigip, qaharyńyzǵa budan aýlaq etseńiz! Eger meniń ar-uıaty bar, ońdy kisi sıaqty is-áreket jasap júrgenime kózińiz kámil jetken bolsa, onda týralyǵyn ózińiz aıtarsyz, sharapatty myrza! — dedi d'Artanán daýystap.

— Jas jigit, — dedi Rıshele nyǵyz, — eger búgingi aıtqan sózimdi taǵy da bir qaıtalap aıtatyndaı múmkindik týa qalsa, onda sony sizge aıtamyn dep sert beremin.

Rısheleniń sońǵy sózi sumdyq shúbáli sózder edi; bul sózder d'Artanıandy tikeleı aıbat kórsetkennen de qatty shoshytty; óıtkeni bul kún ilgeri saqtan degen qaterli kezder bolatyn. Hosh, sonymen, kardınal ony basyna tónip turǵan bir baqytsyzdyqtan saqtap qalǵysy kelgen. Jas jigit oǵan jaýap qatpaqshy bolyp edi, qolyn menmensı bir siltep, qabyldaý ýaqytynyń bitkenin bildirdi.

D'Artanán syrtqa shyqty, biraq tabaldyryqtan attaı bere, er minezinen aınyp qala jazdady; endi sálden keıin ol kardınalǵa aıtyp barar edi, biraq so zamat Atostyń sabyrly sýyq júzi onyń óz aldyna kelip tura qaldy: eger kardınalmen yntymaqtasyp ótse, Atos oǵan qolyn da bermes edi. Atos ony kórmeı keter edi.

Tek osy qorqynysh qana jas jigitke sabyr-sana berdi — parasatty degdar kisilerdiń aınalasyndaǵy adamdarǵa jasaıtyn yqpaly da kúshti bolady ǵoı.

D'Artanán baǵana kelgen basqyshpen tómen tústi. Qaqpa aldynan ol ózin degbirsizdene kútip turǵan, keshikkesin qaýiptene bastap Atos pen tórt mýshketerdi kórdi.

D'Artanán olarǵa basý aıtty, al, Planshe bolsa: qojaıynym kardınal saraıynan aman-esen qutylyp shyqty, endi kúzetetin eshteńe joq dep, basqa postylardy eskertpek bolyp, júgirip ketip qaldy.

Dostar bas qosyp Atostyń páterine kelgennen keıin, Aramıs pen Portos osynaý ózgeshe júzdesýdiń sebep-jeleýin suraı bastady, al, d'Artanán bolsa, olarǵa tek Rısheleniń oǵan leıtenant senimimen óz gvardıasynyń qataryna qosylýǵa usynys jasaǵanyn, onyń budan bas tartqanyn ǵana aıtyp berdi.

— Ábden durys jasaǵansyz! — dedi Portos pen Aramıs qosarlana daýystap.

Atos bir qalyń oıǵa shomyp úndemeı qaldy. Biraq ekeýi ońasha alǵanda, dosyna muńaıa til qatty:

— Siz neni isteý kerek bolsa, sony istep qaıtyńyz, d'Artanán, biraq bálkim, siz qatelesken de shyǵarsyz.

D'Artanán bir kúrsindi de qoıdy, óıtkeni dosynyń úni, seni bir úlken baqytsyzdyq kútip tur degen óz júreginiń tylsym únimen úndesip jatqan edi.

Kelesi kún túgeldeı jol jabdyǵyna ázirlenýmen ótti; d'Artanán de Trevıl myrzamen qoshtaspaq bolyp ketip qaldy. Ol kezde bulardyń bári mýshketerler men gvardıashylar qysqa ýaqytqa ǵana ajyrasady, óıtkeni koról sol kúni parlament májilisinde bolyp, erteńine joryqqa shyǵady dep oılaǵan-dy. Sol sebepti de Trevıl myrza d'Artanánnan meniń kómegime dilgersiz be dep suraǵan da qoıǵan, d'Artanán buǵan: mende qajet nárseniń bári bar dep tákappar jaýap qatqan-dy.

Túnemelikte Dezessardyń gvardıalyq rotasynyń soldattary de Trevıl myrzanyń mýshketerler rotasynyń soldattaryna kelip qosylǵan edi, bular ilgeriden ózara dostasyp ketken-di. Olar qudaı qalaǵan sátte jáne ol qoldaıtyn bolsa, taǵy da kezdesermiz degen úmitpen ózara qoshtasyp aıyrylysyp jatty. Sol sebepti de túnniń meılinshe mazasyz ótkeni ábden túsinikti bolsa kerek, óıtkeni mundaı kezderi jurt qam-kóńilin beıqam bir oıyn-saýyqpen ańdaıdy ǵoı.

Erteńgilik, trýba daýsy alǵash shyǵysymen-aq, dostar ajyrasyp ketti. Mýshketerler de Trevıl myrzanyń kazarmalaryna, gvardıashylar — Dezessar myrzanyń kazarmalaryna qaraı túre júgiristi, al, eki kapıtan so zamatta óz rotalaryn Lývrge, koról jaýyngerlerine baıqaý ótkizip jatqan jerge qaraı alyp ketti.

Koról aýrý kisi sıaqty muńaıyp tur eken, sol sebepti de onyń kekireıgen menmen júzi sál ǵana jumsaryp kórinedi. Rasynda da keshe, parlament májilisi kezinde, onyń bezgegi ustapty. Degenmen ol sol kúni keshke salym joryqqa shyǵamyz degen sheshimin ózgertpeıdi, jurt ony qansha azǵyrǵanymen, boıyn jaılaǵan aýrýdan erik-jiger kúshimen qutylý úshin, óz jaýyngerlerine baıqaý ótkizbek bolady.

Baıqaýdan keıin joryq jolyna tek gvardıashylar ǵana shyǵyp ketti, óıtkeni mýshketerler jolǵa tek korólmen birge attanýy kerekti, bul Portostyń muzdaı temir qursanyp, Aıýly kóshesinde bir kórinip ketýine jaǵdaı jasady.

Terezesiniń aldynan ótip bara jatqan kezde prokýrorsha ústine sý jańa mýndır kıip, súlikteı arǵymaq ústinde otyrǵan Portosty kórdi. Áıeldiń jigitti jaqsy kóretini sondaı, onymen qoshtaspaı qala almady; ol Portosqa atyńnan túsip, úıge kire ket degen belgi berdi. Portos keremet symbatty edi: onyń shpory syldyrap, dýlyǵasy jaltyrap, shpagasy sartyldap qonyshyn soqqylap kele jatty. Bu joly ol tipti aıbarly eken, sol sebepti de hatshylarǵa myrsyldap kúlý qaıda, birden jym boldy.

Mýshketerdi metr Koknardyń bólmesine ákelip kirgizdi, ústi-basy sý jańa, jadyrańqy jaqynyn kórgende prokýrordyń kip-kishkentaı sursha kózi yzalana bir jalt etti. Degenmen kókeıindegi bir oıdan onyń jany jaı tapqandaı edi: jurttyń syńaıyna qaraǵanda, jortýyl asa qaterli bolatyn tárizdi, sol sebepti de Portosty bireý bolmasa bireý óltirer dep úmittendi.

Portos metr Koknarǵa birer aýyz jyly sóz aıtyp, onymen qoshtasa bastady; metr Koknar oǵan sapary on bolýyn tiledi. Al, Koknar bıbige keletin bolsaq, ol kózine jas almaı tura almady, biraq eshkim onyń jabyqqan kóńilin jamandyqqa jorymady, óıtkeni onyń týǵan-týysqanyn janyndaı jaqsy kóretinin bári de biletin, sol týysqandaryna bola kúıeýimen qyryq pyshaq bolyp, udaıy ursysyp jatatyn.

Naǵyz qoshtasý Koknar bıbiniń jatyn bólmesinde boldy, ekeýi jan alyp, jan beriskendeı bolyp aırylysty.

Ol ishten, syrtqa qarǵyp túsetin kisi sıaqtanyp, terezeden umtyla shyǵyp, kóńildesin kózi jetetin jerge deıin uzatyp, oramalyn bulǵap qala berdi. Shyn mahabbattyń belgisi bolyp tabylatyn osy qylyqqa Portos, mundaı kóriniske eti úırenip ketken kisi deıin, tipti de mán bermedi, tek buryshtan aınalatyn jerde qalpaǵyn sheship alyp, qoshtasý belgisindeı ony bir ret bulǵady da qoıdy.

Al, Aramıske kelsek, ol uzynnan-uzaq bir hat jazdy. Kimge jazdy? Ony eshkim de bilmeıdi. Sol keshte Týr qalasyna jolǵa shyǵatyn Kettı kórshi bólmede ony kútip otyrdy.

Atos ıspan sharabynyń sońǵy shynysyn asyqpaı syzdyqtatyp iship otyr. Bul kezde d'Artanán óz rotasymen joryq jolyna shyǵyp ketken edi.

Sen-Antýan degen jerge jetkende ol artyna burylyp, Bastılıaǵa kóńildene kóz tastady. Jigit tek Bastılıaǵa qarap turǵandyqtan ba, áıteýir mıledıdi baıqamady, tory at mingen kelinshek, syrt pishini kúdikti bir eki erkekke saýsaǵyn shoshaıtyp, d'Artanándy kórsetip jatty; álgi ekeýi muny anyqtap kórý úshin sapqa jaqyndap kelip, mıledıge saýal qoıǵandaı qaıta qarady; áıel tap sonyń ózi degen belgi berdi de, endi ámirin aına-qatesiz oryndaıtynyna kózi jetkennen keıin, atyna taqymyn basyp, lezde ǵaıyp boldy.

Eki beıtanys rotanyń sońynan erip, Sen-Antýannyń shetine kelgende, lıvreısiz malaı tizgininen ustap turǵan, ertteýli qos atqa kelip qondy.

XI
LA-ROSHELDİ QAMAÝ

La-Rosheldi qamaýǵa alý Lúdovık XIII patshalyq qurǵan kezdiń asa iri saıası oqıǵasy, al, kardınaldyń eń úlken áskerı áreketi boldy. Sol sebepti de bul oqıǵa jaıly birer sóz aıtý óte qyzǵylyqty jáne asa qajet te; munyń ústine bul qorshaýdyń keıbir jáı -jaǵdaıaty biz áńgime etip otyrǵan oqıǵalarmen tyǵyz baılanysyp ketkeni sondaı, ony únsiz qaldyrýǵa tipti de bolmaıdy.

Kardınaldyń osy qorshaýdy júzege asyrǵandaǵy aldyna qoıǵan saıası maqsaty ájeptáýir edi. Biz eń áýeli sol maqsattardy sýrettelik, sodan keıin onyń jeke basynyń maqsat-múddelerine kóshemiz, óıtkeni qara basynyń qamy joǵary mártebeli taqsyrǵa saıası maqsattarynan artyq bolmasa, kem áser etpegen bolatyn.

Gýgenottarǵa bekinisti meken-jaı retinde Genrıh IV bergen úlken qalalardyń ishinen endi olardyń qolynda qalǵan jalǵyz qala — osy La-Roshel edi. Demek, kalvınızmniń osynaý sońǵy tiregin, halyqtyń ashý-yzamen syrtqy soǵystar uryǵyn seýip, ósirip jatqan qaterli topyraqty birjolata qurtpaq kerek.

Narazy ıspandar, aǵylshyndar, ıtalándar, ár alýan ulttardyń alaıaq sumdary, ár túrli dinı sektarlarǵa jatatyn, qyzmetten qalǵan áskerı adamdar uran shyqsa-aq boldy, protestanttardyń týy astynan tabylatyn, sóıtip keń kólemde birlik quryp, onyń butaqtary taramdalyp ósip, kúlli Evropany qamtýǵa aınalǵan-dy.

Sonymen, kalvınısterge qaraıtyn basqa qalalar qulaǵannan keıin, La-Roshel basy pispes, qyryq pyshaq janjaldyń, mansapshyl, dańqqumar jandardyń oshaǵyna aınaldy. Bul bul ma, La-Roshel porty aǵylshyndarǵa fransýz koróldiginiń qaqpasyn ashatyn eń aqyrǵy port edi, sol sebepti de Fransıanyń ata jaýy Anglıaǵa qarsy bul portty jaýyp tastasa, kardınal Janna d'Ark pen gersog de Gızdiń isin sátimen aıaqtap shyǵar edi.

Sondyqtan da, bir mezgilde ári katolık, ári protestant bolyp júrgen Bassomper: senim-nanymy jaǵynan protestant, Qasıetti Rýh ordeniniń komandory retinde katolık bolyp júrgen, qany jóninen nemis, jany jóninen fransýz Bassomper, La-Rosheldi qorshaý kezinde bólek otrádti basqaratyn kádimgi ózimizge tanys Bassomper, ózi sıaqty protestant dvorándarynyń dál basynan kózden atyp jatyp:

«Áli bárińiz de kóresiz, myrzalar, biz aqymaq bolǵanda La-Rosheldi jaýlap alamyz», — degen ǵoı.

Shynynda da Bassomper durys aıtypty: Re aralyn atqylaýdy oǵan kúni buryn Seven dragonadtary boljap aıtqan-dy, al, La Rosheldi alý Qant jarlyǵyn joqqa shyǵarýdyń betashary boldy.

Biraq biz joǵaryda aıtqandaıyn, mınıstrdiń kúlli jáı-jaǵdaıatty teńestirip, kúlli isti ońaılatýǵa baǵyttalǵan, tarıhta belgili beles bolyp qalǵan joba-josparlarymen birge, shejireshi onyń ǵashyq erkek, qyzǵanshaq baqtalas básekeshi retindegi óte usaq aram pıǵyldarynyń bolǵanyn da lajsyz moıyndaıdy.

Rısheleniń korolevaǵa ólerdeı ǵashyq bolǵany kópke málim; osy mahabbat oǵan qarapaıym saıası esep úshin kerek boldy ma, ál de tóńiregindegi kisilerdiń bárin ózine yntyzar etip qoıatyn Anna Avstrııskaıaǵa ol da shyn júrekten qushtar boldy ma — ol jaǵyn biz bilmeımiz, biraq osy hıkaıanyń budan burynǵy shyrǵalań oqıǵalarynan biz azdy-kópti bolsa da, Bekıngemniń kardınaldy jeńip ketkenin kórdik, al, eki, álde úsh jáıt kezinde, ásirese, alqa oqıǵasy kezinde, úsh mýshketerdiń janqıarlyǵy men d'Artanánnyń batyrlyǵy arqasynda, ol kardınaldy mazaq etip, kúlip ketken-di

Sonymen, Rıshele úshin másele Fransıany jaýdan tazartyp qana qoıýmen bitpeıtin, sonymen birge básekeshi baqtalasynan kegin qaıtarǵannan keıin ǵana bitetin; munyń ústine bul kegi, osy bir jekpe-jektiń kúlli koróldiktiń soǵys kúshterdiń ýysynda ustaǵan qudiretti kisige laıyq, asa áserli de qatal bolmaq edi.

Egep de ol Anglıany jeńse, oǵan qosa Bekıngemdi de jeńetinin, Anglıany jerlep, saltanat qursa, Bekıngemdi de jerlep, saltanat quratynyn, al eger Evropanyń kóz aldynda Anglıany qorlasa, ol korolevanyń kóz aldynda Bekıngemdi de qorlaıtynyn Rıshele kámil biletin.

Anglıanyń ar-namysyn kúlli álemnen joǵary qoısa da, óz tarapynan Bekıngem de, kardınal basshylyqqa alǵan murat-maqsattardy kózdep aıla-áreket jasady: Bekıngem de jeke basynyń óshin alyp, aıyzyn qandyrýǵa tyrysty. Ol dúnıeniń kúlli qazynasyn berse de, Fransıaǵa ýákil-elshi bolyp barmas edi — ol bul elge jaýlap alýshy jıhanger retinde barǵysy keldi.

Budan shyǵatyn qorytyndy: eki ǵashyqtyń áleginen asa qudiretti eki patshalyq ózara júrgizip jatqan oıynnyń bas báıgesi — Anna Avstrııskaıanyń bir ǵana nazdy kózqarasy bolatyn.

Jeńiske birinshi bolyp gersog Bekıngem jetti: oılamaǵan jerden toqsan keme, jıyrma myńǵa jýyq soldatpen, Re aralyna koról atynan basshylyq jasap jatqan graf de Týarakqa qapylysta shabýyl jasap, al qandy shaıqastan keıin, aralǵa basa-kóktep kirip aldy.

Iini kelgende aıta ketelik, osy shaıqasta baron de Shantal qaza tapty; baron artyna bir jetim qyzdy qaldyryp ketti, ol beıshara sol kezde bir jarym jasta ǵana edi.

Osynaý barmaqtaı qyz keıin de Sevıne hanym ataldy. Graf de Týarak garnızonymen birge Sen-Marten bekinisine shegindi, al, júz qaraly adamdy fort La Pre dep atalatyn qamalǵa tastap ketti.

Osy oqıǵa kardınaldy asyqtyrýǵa májbúr etti. La-Rosheldi qorshaý áreketine basshylyq jasaıtyn koról men kardınal astanadan shyqpaı jatyp, ol áýelgi operasıalarǵa jetekshilik etýi, úshin gersog Orleanskııdi ilgeri jiberip, soǵys áreketi bolyp jatqan jerge qaraýyndaǵy barsha áskerdi tógý jóninde jarlyq bergen edi.

Osynaý aldyńǵy otrád ishinde bizdiń dosymyz d'Artanán da bardy.

Bizdiń ilgeride aıtqanymyzdaı, koról ol jaqqa parlament májilisinen keıin dereý attanbaq bolǵan-dy, biraq sol májilistiń artyn ala, 23 ıýnde, ol bezgegi ustap aýyryp qalǵanyn sezdi; soǵan qaramastan, koról jolǵa shyǵýǵa bel baılady, amal qansha jolaı onyń densaýlyǵy kúrt tómendedi, sosyn ol Vıllerýada aıaldap qalýǵa májbúr boldy.

Koról toqtaǵan jerde mýshketerlerdiń de toqtaıtyny belgili, onyń saldarynan gvardıa qatarynda júrgen d'Artanán, ýaqytsha bolsa da, óziniń aırylmas dostary — Atostan, Portos, Aramısten ajyrap qalǵan edi. Eger ol ózin qorshap júrgen bımálim qaýip-qaterdi kún ilgeri sezgen bolsa, sóz joq, osy sýqany súımeıtin aırylysý bul úshin kóńilin bir sát te baıyz taptyrmaıtyn mazasyz bálege aınalar edi.

Soǵan qaramastan ol 1627 jylǵy 10 sentábrde La-Roshal túbinen qonys tepken bir lagerge aman-esen kelip jetti.

Jaǵdaı áli ózgermepti: gersog Bekıngem men onyń aǵylshyndary Re aralynyń qojaıyndary, eshteńe shyqpasa da, Sen-Marten bekinisi men fort La-Preni qamap jatyr eken. La-Roshelge qarsy soǵys áreketi osydan eki-úsh kún buryn bastalypty, oǵan sebep bolǵan nárse — qalanyń tap túbinen gersog Angýlemskıı saldypǵan jańa fort edi.

Dezessar bastaǵan gvardıashylar fransısk monastyryna ornalasty.

Alaıda, qaıtse de mýshketer bolamyn degen bir qıalǵa boı aldyrǵan dańq qumar d'Artanán óz joldastarymen dostarsha aralasyp kete bermeıtin; sol sebepti de ol kóbine saıaq júrip, óz oıymen ózi bolyp tolǵanyp ketetin.

Sondaǵy oılaıtyny onsha kóńildi oılar emes-ti. Parıjge kelgeli beri ótken eki jyl ishinde ol talaı ret saıası aıla-sharǵylarǵa tartylypty; al, óziniń jeke basynyń isi, mahabbat máselesinen de, mansap máselesinen de ilgeri basa qoımapty.

Eger mahabbat jáıin sóz etsek, jigitimiz shyn kóńilden jaqsy kórgen jalǵyz áıel Bonase bıke-tin, biraq ol iz-túzsiz joǵalyp ketti, al, jigitimiz oǵan ne bolyp, ne qoıǵanyn áli kúnge deıin bilmeıdi.

Hosh, endi mansap jáıine kelsek, óziniń kózge ilinbes músápirligine qaramastan, kardınal sıaqty jaý taýyp aldy, ıaǵnı kúlli patshalyqtyń, korólden bastap, eń bıik dárejeli kisileriniń óz aldynda záre-quty qalmaı qorqyp turatyn adamdy óshiktirip aldy.

Sol adam muny op-ońaı-aq tabanyna salyp taptap keter edi, biraq nege ekenin kim bilgen, áıteýir sony jasamaı keledi. D'Artanánnyń qaıdaǵyny sezetin jiti aqyly mundaı keshirimpazdyqty jaqsy bolashaqqa megzeıtin bir táýir nyshan dep biledi.

Buǵan qosa ol taǵy bir jaý — óziniń oıynsha, anadan góri qaýipsizi — biraq sonda da ony kózge ilmeı júre berýge bolmaıtyn jaý taýyp alǵanyn ishki túısigimen sezedi. Bul jaý — mıledı bolatyn.

Munyń esesine ol korolevanyń oń qabaǵyna ilinip, qamqor saıasyna qoly jetkendeı, biraq korolevanyń mahabbaty ol zamandy sol kisini qýǵyn-súrginge salýdyń bir jeleýi bolyp sanalatyn, al, hanymnyń qamqorlyǵy eshkimge de qorǵan bola almaıtyn: Shalo men Bonase bıkeniń taǵdyry munyń aıqyn aıǵaǵy edi.

Sonymen, osy ýaqyt ishinde onyń tapqan jalǵyz da bolsa shyn oljasy, quny bes-alty myń lıvrlik almas júziktiń, d'Artanán ony udaıy saýsaǵyna salyp júretin. Óziniń ataqqumar, namysqoı oıyna qulaı berilgen d'Artanán, bolashaq bir kezde, qajet bolyp qalǵan kúnde, osy bir almas júzik korolevanyń kóz aldynda meni elden erek kórsetetin bir belgi bolsyn dep, ony qaıtse de saqtamaq boldy — biraq, osynaý asa baǵaly asyl tas, jigit odan aırylǵysy kelgendikten de, ázirge onyń quny ózi kúnde aıaǵymen basyp júretin tastardan artyq emes-ti.

Jigittiń aıaǵy astynda basylyp jatqan tastardy eske alǵan sebebimiz, mine osylardyń bárin eseptep, qalyń oıǵa batqan d'Artanıan lagerden shyǵyp, Angýten derevnásyna aparatyn, ásem tabıǵat arasyndaǵy cap súrleýmen japadan-jalǵyz ilbip júrip kele jatyr. Óz oıymen áýre bolyp júrgende ol, kózdegen jerinen asyp ketti. Qarasa — kún ekindige taıap qalypty, kenet oǵan jıektegi shetenniń ar jaǵynan batar kúnniń shuǵylasyna shaǵylysyp,sezilgen mýshket aýzy jalt etip bir kóringendeı boldy.

D'Artanán kózi qyraǵy, oıy shapshań-dy; ol mýshkettiń bul araǵa teginnen-tegin kelmegenin, al ony kezep, shetenniń ar jaǵynda jyrynyp turǵan kisiniń dos peıildi kisi emes ekenin birden túsindi. Sonymen, ol dereý qasha jónelmek bolǵanda, joldyń ekinshi jıegindegi dóńbek tasty tasalap, taǵy bir mýshketti aýzy úrlep turǵanyn kórdi.

Shamasy, bul tosqaýyl bolsa kerek-ti.

Jas-jigit birinshi mýshketke kóz tastap, onyń ózine qaraı oqtala bastaǵanyn baıqap, shyndap sasaıyn dedi. Mýshkettiń aýzy jyljymaı, toqtaı qalǵan kezde, ol jer baýyrlap jata ketti. So zamatta ol mýshkettiń tars etip atylyp, oqtyń dál tóbesinen ysqyryp óte shyqqanyn esitti.

Endi asyqpasa bolmaıdy. D'Artanán ushyp turdy, sol sátte ekinshi mýshketten shyqqan oq joldyń jigit álgide ǵana etpettep jatqan jerindegi tastardy ushyryp ketti.

D'Artanán, ózderi jáıli sabaz-aı, sheginýdi bilmeıdi eken! Dep aıtsyn dep esýastyqpen basyn ólimge baılaıtyn kózsiz batyrlar qataryna jatpaıtyn; munyń ústine bul jerde batyrlyq jáıli qozǵaýdyń ózi orynsyz edi: d'Artanán abaısyzda arandap qalmaıdy.

«Eger úshinshi ret atsa, men qurydym!» — dep oılady ol.

Shapshańdyǵymen aty shyqqan óz eliniń turǵyndaryna tán jyldamdyqpen ol júgirdim dese de, birinshi bolyp atqan kisi myltyǵyn qaıta oqtap, muny taǵy bir ret atty. Onyń dál kózdegeni sondaı, D'Artanánnyń maýyty qalpaǵyn on qadamdaı jerge ushyryp túsirdi.

D'Artanánnyń budan basqa qalpaǵy joq-tyn; sol sebepti de kirip kele jatqan betinde ony qaǵyp alyp, bop-boz bolyp surlanǵan kúıi entigin basa almaǵan qalpynda óz bólmesine júgirip kelip, únsiz otyra qaldy, sosyn esh adamǵa syr shashpaı, qalyń oıǵa batty.

Bul oqıǵany úsh túrli jolmen túsindirýge bolatyn edi.

Onyń en birinshi tabıǵı túsinigi — bul laroshelderdiń arandatýy bolsa kerek, olar árıne uly aǵzamnyń bir gvardıashysyn óltirýden bas tartpaıdy: birinshiden, jalǵyz da bolsa jaýdyń sany kemıdi, al, ekinshiden, sol dushpannyń janynan aqshaǵa toly qalta tabylýy ǵajap emes.

D'Artanán oq tesken qalpaǵyn alyp, aınaldyryp qarap, basyn bir shaıqap qoıdy. Oq mýshketten emes, pıshalden atylypty. Oqtyń nysanaǵa dál soqqanyna qarap, jigit áýelden-aq onyń qarapaıym myltyqtan atylmaǵanyn sezgen, oq ta kádýelgi kalıbrli oq emes eken, demek, ol áskerı tosqaýyl emes.

Bul kardınal myrzanyń ózin umyttyrmaı, ádeppen eske salyp jatqany shyǵar. Shapaǵatty kún shuǵylasynyń arqasynda d'Artanán myltyqtyń oqpanyn kórip qalǵan sátte, joǵary mártebeli taqsyrdyń munsha sabyrly bola qalǵanyna jigittiń qaıran qalyp kele jatqany oqýshylarymyzdyń esinde bolar.

Biraq dál osy arada d'Artanán basyn taǵy bir ret shaıqap qoıdy. Qalasa, bir saýsaǵymen basyp, óltire salatyn kisilerin qasyn tikkende joǵary mártebeli taqsyr mundaı ádisti asa sırek qoldanatyn.

Bul mıledıdiń kegi bolsa kerek-ti.

Naǵyz shyn joramal osy sıaqty.

D'Artanán qanisherlerdiń bet-pishinin, kıim-keshegin esine qansha túsirem dese de, túsire almaı qoıdy; bul olardan lezde qashyp qutyldy, sondyqtan da eshteńege anyqtap qaraı almady.

— Aıaýly dostarym, qaıda júrsizder? Sendersiz kórgen kúnim qurysyn! — dedi jigit kúbirlep.

D'Artanánnyń túni boıy jáıi bolmady. Úsh-tórt ret uıqydan oqys shoshyp oıandy; oǵan bir adam tóseginiń qasyna tónip kelip ózine qanjar salatyndaı bolyp kórindi. Biraq qarańǵy túnde esh bir oqıǵa bolǵan joq áıteýir, sosyn aǵaryp tań atty.

Degenmen, búgin reti kelmegen istiń erteń bir reti kelýi múmkin d'Artanán ony jaqsy biletin.

Kúni boıy ol aýa raıy nashar dep úıden shyqpaı qoıdy, bul jeleý oǵan ózin-ózi aqtaýyna qajet-ti.

Álgi oqıǵadan keıin úshinshi kúni tańerteńgi saǵat toǵyzda jınalýǵa kerneı tartyldy. Gersog Orleanskıı postylardy aralaı bastady. Gvardıashylar myltyqtaryn alyp, sapqa turdy. D'Artanán joldastarynyń arasynan óz ornyn aldy.

Bıik mártebeli myrza saptaǵy ásker aldynan ótti, sosyn aǵa ofıserler túgeldeı onymen sálemdesý úshin qasyna bardy, olardyń ishinde gvardıa kapıtany Dezessar da bar-tyn.

Arada bir mınýt ótkennen keıin d'Artanándy Dezessar myrza qolymen belgi berip shaqyrǵandaı boldy. Qatelesip ketpes úshin bastyǵynyń ekinshi ret belgi berýin kútti; ol belgisin qaıtalaǵan kezde, jigit saptan shyǵyp, bastyǵynyń ámirin estimekke qasyna jetip bardy.

— Qazir bıik mártebeli myrza qaýipti bir tapsyrmany oryndaýǵa erkimen baratyn sarbazdardy izdeıdi, sol tapsyrmany oryndaǵan kisige qurmet-qoshamet kórsetiledi, men sizdi soǵan ázir tursyn dep shaqyryp edim.

— Kóp rahmet sizge kapıtan myrza! — dedi gaskon, gersogtiń aldynda bir aıryqsha kózge túsetinine qýanyp ketip.

Sóıtse, qorshaýdaǵy dushpan túnde shabýyl jasap, osydan eki kún buryn koról áskeri basyp alǵan bastıondy ózderine qaıta alypty: endi sol bastıonnyń qalaı kúzetiletinin anyqtap qaıtý úshin qaýipti barlaýǵa birneshe kisini jibermekshi eken.

Shynynda da, birazdan keıin gersog Orleanskıı daýsyn kóterip:

— Maǵan senimdi bir kisi bastaıtyn úsh-tórt ańshy kerek, — dedi jar salyp.

— Senimdi kisi kerek bolsa, bıik mártebeli myrza, ondaı jigit mende bar, dedi Dezessar d'Artanándy megzep. — Al, ańshylarǵa keletin bolsaq, bir aýyz sóz aıtsańyz bolǵany, baratyn kisi tabylady.

Aralaryńyzda menimen birge ajalǵa basyn baılap baratyn tórt kisi tabyla ma? — dedi d'Artanán aıqaılap shpagasyn kóterip.

Onyń gvardıashy-joldastarynyń ekeýi tabanda julqynyp, ilgeri shyqty, bularǵa taǵy da eki soldat kelip qosyldy, sóıtip qajetti kisiler túgel jınaldy; áýeli shyqqan jigitterdi renjitip almas úshin, d'Artanán qalǵandaryn qabyldamaı qoıdy.

Larosheldikter bastıondy basyp alǵannan keıin ony bos tastady ma, álde oǵan garnızon ákelip qoıdy ma — bul jaǵy belgisiz muny anyqtaý úshin álgi jerdi qol sozym jaqynnan baıyptap qarap shyǵý kerek-ti.

D'Artanán tórt kómekshisimen birge jolǵa shyqty, áýeli transheni qýalaı júrdi; eki gvardıashy ózimen qatar júrdi de, eki soldat sońynan kele jatty.

Transheıanyń tas qorshaýyn panalap tez-tez júrip otyryp, olar bastıonǵa júz qadamdaı jer qalǵanda aıaldamaq boldy. Osy araǵa kelgende d'Artanán artyna qarasa, eki soldat ushty-kúıli joq bolyp ketipti.

Ol soldattar qorqyp, keıin qalyp qoıǵan eken dep oılady; sonyń ózi ilgeri qaraı júre berdi.

Transheıanyń burylysyna jetkende, d'Artanán men gvardıashylar bastıonnan alpys qadamdaı jerde tur edi. Bastıonda tiri jan kórinbeıdi, ol qańyrap bos qalǵan tárizdi.

Erjúrek úsheý endi budan ári qaraı júremiz be, qaıtemiz dep keńesip turǵanda, tas qorǵan ústin aınala tútin basty da, on shaqty oq d'Artanán men onyń serikteriniń tóńireginen ysqyryp-ysqyryp ótip ketti.

Olar bilgisi kelgen jáıtti anyq bildi: bastıon kúzetýli eken. Osy bir qaterli jerde budan ári tura berý qajetsiz beıqamdyq bolar edi. D'Artanán men eki gvardıashy keıin burylyp, qashqan kisilerge uqsap, shegine bastady.

Olar transheıanyń ózderin larosheldikterdiń oǵynan qorǵaıtyn burylys múıisine kelgende, gvardıashylardyń bireýi qulap tústi — oq onyń keýdesin tesip ótipti. Aman kelgen ekinshisi lagerge qaraı júgire jóneldi.

D'Artanán serigin tastap ketkisi kelmedi. Ol ony kóterip alyp, joldastaryna jetkizbek bolyp, eńkeıe bergen kezde, myltyq eki ret atyldy; oqtyń bireýi jaraly gvardıashynyń basyna tıdi de, ekinshi oq d'Artanándy janaı ótip, tasqa soǵyp, jalpaıyp qaldy.

Jas jigit jalma-jan burylyp artyna qarady, óıtkeni bul oqtar transheıa buryshynyń tasasynda qalǵan bastıonnan shyǵýy múmkin emes-ti. Sol arada álgide ǵaıyp bolǵan eki soldat oıyna kelip tústi de, osydan úsh kún buryn ózine qastandyq jasap, óltirmek bolǵan kisilerdi esine saldy. Ol endi osyny anyqtap almaq bolyp ólgen kisige uqsap, joldasynyń máıitiniń ústine qulaı ketti.

Osy aradan otyz qadamdaı jerde qulazyp bos jatqan jal-jal qum tasasynan so zamatta qyltıyp eki adamnyń basy kórindi: ol jolaı qalyp qoıǵan soldattardyń bastary-tyn. D'Artanán qatelespepti: ana ekeýi bunyń sońynan tek óltirý úshin ǵana eripti, sonda da olar jas jigitti jaýlar óltirdi dep oılaıdy dep úmittense kerek.

Biraq ol tek jaralanyp qana qalsa, keıin bulardyń qylmysyń jurtqa jaıýy múmkin, sol sebepti de olar munyń kózin birjola joıý úshin jaqyndap keldi, istiń sáti túskende, olar d'Artanánnyń qýlyǵyna aldanyp qalyp, myltyǵyn qaıta oqtap áýre bolmapty.

Olar on qadamdaı jaqyndap kelgende, qulap bara jatqanda shpagasyn qolynan shyǵarmaǵan d'Artanán, kenet ornynan atyp turyp, bir attap dushpandarynyń qasyna jetip bardy.

Qanisherler eger d'Artanándy óltirmeı, lager jaqqa qashyp ketse, ol bulardyń qylmysyn ashatynyn birden túsindi; sondyqtan da olar eń áýeli jaý jaǵyna ótip ketýdi oılady. Olardyń bireýi myltyǵyn stvolynan shoqpar sıaqtandyryp ustap alyp, d'Artanándy uryp jyqpaq boldy, biraq jigit bir búıirge qaraı yrshyp tústi; osy áreketimen ol baskeserdiń jolyn ashyp tastady da anaý bastıonǵa qaraı týra júgirdi. Bul kisiniń ózderine qandaı oımen bettep kele jatqanyn uqpaǵan, bastıondy kúzetip turǵan larosheldikter oqty jaýdyryp jiberdi, ıyq súıegin syndyryp oqtan, opasyz táltirektep qulap tústi.

Bul kezde d'Artanán shpagasyn jalaqtatyp, ekinshi soldatqa bas saldy. Aıqas uzaqqa sozylmady ońbaǵan zalymnyń qorǵanýǵa oqsyz myltyǵy ǵana qalǵan-dy, shpaga endi qaýipsiz myltyq stvolyn boılaı syrǵanap baryp, qanisherdiń jambasyna qadaldy; ol qulap qaldy. D'Artanán shpaga ushyn dereý onyń keńirdegine qadaı qoıdy.

O, meni óltirmeńiz! Aıańyz, aıańyz meni, ofıser myrza, sonymen sizge bárin de aıtyp beremin, — dedi jan ushyryp bandıt.

Saǵan keshirim jasaýyn jasaımyn, biraq aıtatyn qupıań soǵan tatı ma? —  dedi jas jigit sabyr saqtap.

Eger sizge ómirińiz qymbat bolsa, tatıdy! Siz qazir jıyrma eki jastasyz, sulý da batyr jigitsiz, oıyńyzǵa alǵan maqsatyńyzǵa jetesiz áli.

Janyń barda shynyńdy aıt, sumyraı: saǵan meni óltir dep ámir etken kim? — dedi d'Artanán.

Men bilmeıtin bir áıel, ony jurt mıledı dep ataıdy.

— Eger sen ol áıeldi bilmeıtin bolsań, onyń atyn qaıdan bildiń?

— Ol áıeldi joldasym solaı dep ataǵan, ol sol áıelmen tanys edi. Mıledı menimen emes, sonymen sóz baılasqan. Onyń qaltasynda áıeldiń haty da bar, meniń estýimshe, ol hat siz úshin asa mańyzdy hat bolsa kerek-ti.

— Biraq osy zulymdyqqa sen qalaısha qatysyp júrsiń?

— Joldasym menen sizdi óltirýge kómektes dep ótindi, sosyn men onymen kelistim.

— Osynaý «parasatty» is úshin ol áıel senderge qansha aqsha tóledi?

— Júz lýı.

— Oho! — dedi jas jigit kúlip. — Ol, shamasy, meniń ómirimdi asa qymbat baǵalaıtyn boldy ǵoı. Júz lýı! Iapyrmaı, bul sender sıaqty eki sumyraıǵa ıen baılyq emes pe! Seniń nege kelisim bergenińe men endi ǵana túsindim, maqul, men seni keshireıin, biraq bir shartym bar.

— Qandaı shart? — dedi soldat úrpıip, istiń áli aıaqtalmaǵanyn kórgesin.

— Sen ana serigińniń qaltasynda jatqan hatty maǵan ákelip berýiń kerek.

— Biraq bul meni óltirýdiń ekinshi bir aılasy ǵoı! — dedi bandıt daýystap. — Bastıonnyń jaýyp turǵan oǵy astynan ol hatty, men qalaı alamyn?

— Sen soǵan qalaıda bel baılaýyń kerek, áıtpese, myna meniń qolymnan qaza tabatynyńa ımanym kámil!

— Aıańyz! Músirkeńiz meni, sýdar! Ózińiz jaqsy kóretin jas kelinshek úshin! — Siz ony óldi dep oılaısyz ba, joq, ol áli tiri! — dep baskeser tizerlep otyryp, qolymen jer tirep, óıtkeni qanymen birge qaıratynan da aırylyp jatqan-dy.

— Men jaqsy kóretin jas áıeldiń baryn, ony óldi dep oılap júrgenimdi qaıdan bilesiń? — dedi d'Artanán.

Joldasymnyń qaltasyndaǵy hattan bilemin.

— Sol hatty qaıtsem de qolǵa túsirýim qajet eken endi óziń sezgen bolarsyń, — dedi d'Artanán. — Al endi tezdet, osy kúmiljigeniń de jetedi, áıtpese, sen sıaqty sumyraıdyń qanyna shpagamdy taǵy bir bylǵaýdan qansha jıirkensem de, adal sózimmen ant eteıin...

Osy sózderdi aıtyp, qaharlana bir umtylyp edi, jaraly ornynan atyp turdy.

— Tura turyńyzshy! Qoıa turyńyzshy! Baramyn... qazir baramyn! — dedi ol qoryqqanynan batyldana túsip.

D'Artanán soldattyń myltyǵyn alyp, ony ilgeri jiberdi de, shpagasymen artynan álgini sybaılasyna qaraı bir túrtip qaldy.

So baıǵustyń tónip kelip qalǵan ajaldan qorqyp appaq bolyp qýaryp, artyna qandy izin tastap, óz sybaılasynyń jıyrma qadamdaı jerde sulap jatqan denesine, jaý kózine túspeı eńbektep jetýge tyrysyp bara jatqanyn kórýdiń ózi bir azap edi.

Onyń sýyq ter jýǵan júzin úreı basyp ketkeni sonsha, d'Artanán baıǵusty aıap ketti.

— Jaraıdy, — dedi ol soldatqa jıirkene kóz tastap, — batyr adammen sen sıaqty sý júrek qorqaqtyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty men saǵan qazir tabanda kórseteıin. Qal osynda. Ózim-aq baramyn.

Jan-jaǵyna muqıat kóz tastap, jaýdyń qybyr etkenin qalt jibermeı andyp, jer bederiniń árbir qyrtys-qatparyn sheber paıdalana otyryp, ol jedel basyp, ekinshi soldatqa da jetti.

Maqsatyn oryndaýdyń eki ádisi bar edi: birinshiden, jaralynyń ústi-basyn osy arada tintý nemese onyń denesin qalqan etip arqalap alyp, transheıaǵa aparǵasyn jaqsylap qarap shyǵý.

D'Artanán ekinshi ádisti qoldanbaq boldy: jaý oq ata bastaǵan kezde ol qaraqshynyń denesin arqalap aldy.

Bireý arqasyndaǵy deneni jáı ǵana túrtkendeı boldy, tyr-tyrs etip úsh oq qabatynan qadaldy, anaý sońǵy ret shyńǵyryp jan tásilim etti — mine osydan d'Artanán ózin óltirgisi kelgen kisiniń osy joly ony bir ólimnen aman alyp qalǵanyn bildi.

D'Artanán transheıaǵa qaıtyp kelip, arýaqtaı bozaryp jatqan jaralynyń qasyna ólikti tastaı saldy.

Ol dereý ananyń ústin tinte bastady: teri ámıan, qalta (shamasy onda qaraqshynyń áıelden alǵan aqshasynyń bir bólegi jatqan bolýǵa tıis), oıyn súıegine arnalǵan stakan men súıektiń ózi bar eken, — ólikten qalǵan mura, mine, osyndaı edi.

D'Artanán stakan men oıyn súıegin shashylǵan jerinde qaldyrdy da ,qaltany jaralyǵa laqtyryp, ózi ámıandy asyǵys asha berdi.

Birneshe qajetsiz qaǵaz arasynan jigit sol úshin janyn shúberekke túıip barǵan hatty taýyp aldy.

«Siz álgi áıeldiń ózi túgil, izinen de aırylyp qaldyńyz, ol qazir monastyrde qaýip-qatersiz turyp jatyr, siz ony sol quttyhanaǵa ólseńiz de jibermeýińiz kerek edi. Endi, tym bolmasa, erkekti| qutqarmańyz. Meniń quryǵymnyń uzyn ekenin ózińiz de bilesiz áıtpese, álgi menen alǵan júz lýı aqsha úshin qunyker bolyp qalasyz».

Jazǵan kisiniń qoly joq eken, biraq hatty jazǵan mıledı bolatyn — d'Artanán oǵan múlde kúmán keltirmedi. Sol sebepti ol hatty bir dálel-aıǵaq retinde qajet bolar dep qoınyna tyǵa saldy, sosyn transheıa tasasynda otyryp, jaralyny tergeı bastady. Ol álgide ǵana qaza bolǵan joldasymen birigip, Parıjdegi Lavılet qaqpasy arqyly shyǵatyn bir jas áıeldi urlap ketpek bolǵanyn, biraq sharaphanada otyryp qalyp, on mınýtteı keshikkesin, kúımeniń ótip ketkenin jasyrmaı aıtyp berdi.

— Ol áıelge sonda ne etpekshi boldyńyzdar? — dep surady d'Artanán kóńili qobaljyp.

— Biz ony Koról alańyndaǵy bir oqshaý úıge aparýymyz kerek dedi jaraly.

— Ia- ıa! Báse, solaı bolýy kerek-ti, mıledıdiń ózine aparmaqshy bolǵan, — dedi kúbirlep d'Artanán.

Ana kókdoly áıeldiń ózine sumdyq óshigip alǵany, endi munyń ózin jáne muny jaqsy kóretin jurttyń bárin qurtpaı tynbaıtynyn oılaǵanda, jas jigitimiz dirildep qorqyp ketti jáne osynyń bárin aınytpaı taýyp otyrǵanyna qaraǵanda, ol áıeldiń saraı tirshiligin bes saýsaǵyndaı biletinine anyq kózi jetti. Shamasy, ol óz málimetterin kardınaldan alatyn bolsa kerek.

Degenmen osyndaı qaıǵyly oı buǵan jigitimiz, esine kenet ekinshi bir jáıt kelip túskende, oǵan áýeli ań-tań qalyp, sosyn júregi jarylardaı qýanyp ketti: baıǵus Bonase bıke óziniń adaldyǵy úshin túrmege túsip qalyp, kinásin aqtap, otyrǵan jerinen koróleva ony aqyry izdep-tapqan eken, sosyn hanym ony túrmeden bosatyp alǵan eken. Áneýgúni Bonase bıkeden alǵan haty, onymen Shaıoǵa aparatyn jol ústinde kezdeskeni, onyń eles tárizdi aǵyp óte shyqqany — mine osynyn bári endi oǵan ábden túsinikti boldy.

Sonymen Atostyń kún ilgeri boljap aıtqanyndaı, endi sol kelinshekti izdep tabatyndaı múmkindik paıda boldy, óıtkeni bul ǵalamda ishine enýge bolmaıtyn monastyr tipti joq qoı.

Osy oıdan d'Artanánnyń jany birjolata jaı tapqandaı boldy. Ol munyń bolmashy bet qubylysyn baǵyp jatqan jaralyǵa burylyp, oǵan qolyn sozdy.

Júrelik, — dedi jaraly, jigittiń taban astynan keńpeıildene qalǵanyna kúdiktenip. — Biraq siz meni ózińizben birge ertkende darǵa tartqyzý úshin ertip bara jatqan joqsyz ba?

Men saǵan tımeımin dep sóz bergenmin, al, endi ekinshi ret óz ómirińizdi ózińizge syıladym, — dedi d'Artanán.

Jaraly tizerlep otyra qalyp, qutqarýshysynyń aıaǵyn súıe bastady, biraq jaýdyń tap ıeginiń astynda budan ári qalýǵa bolmaıtynyn sezgen d'Artanán, soldattyń mundaı alǵysyn tyıyp tastady.

Bastıonnan alǵash oq jaýysymen lagerge qaıtyp kelgen gvardıashy qasyndaǵy tórt seriginiń qaza tapqanyn jarıalap qoıǵan eken. Sol sebepti de polk sarbazdary din aman kelgen d'Artanándy kórgende qaıran qalyp, qatty qýanysty.

Jas jigit seriginiń súńgimen túırelgen jarasyn qarsy shapqan jaýdyń álegi dep oıdan shyǵara saldy. Ol ekinshi soldattyń qaza tapqanyn, ózderiniń qıyn qaýip-qaterden ázer qutylǵanyn áńgimelep berdi.

Bul áńgimeden keıin onyń abyroıy asyp ketti. Kúlli qalyń-qol kúni boıy osy barlaý jáıin sóz etti, gersog Orleanskııdiń ózi d'Artanánǵa meniń alǵysymdy jetkiz dep tapsyrma berdi.

Qaıyrymdy ispen birge onyń jaqsylyǵy da qosa júredi sol sıaqty d'Artanánnyń qaıyrymdy isi oǵan joǵalǵan jan tynyshtyǵyn qaıtardy. Rasynda da, jigitimiz eki dushpanymnyń bireýi óldi, ekinshisi ózime sheksiz berilgen, endi eshteńdep qam jemesem de bolady dep eseptedi.

Onyń, bul jaıbaraqattyǵynan bir-aq nárse anyq baıqaldy — d'Artanán áli de bolsa mıledıdi jete bilmeýshi edi.

XII
ANJÝI SHARABY

Koróldiń em qonbaıtyn aýyr naýqasy jónindegi habardan keıin, uzamaı lagerde ol táýir bolypty degen ekinshi bir sybys taraı bastady, La-Rosheldi qorshaýǵa koróldiń ózi tikeleı qatysqysy kelgendikten de, jurttyń bári: endi ol atqa qonýǵa jaraıtyn boldy, dereý jolǵa shyǵady desip jatty.

Al, ózin erteń nemese búrsigúni armıany basqarýdan alyp tastap, ornyna osy mindetti atqarýǵa talasyp júrgen gersog Angýlemskııdi nemese Bassomperdi, álde Shombergti qoıatynyn jaqsy biletin gersog Orleanskıı jaýdyń kúshin syrttaı baqylap, boljap kórgeni bolmasa, ýaqytty tekke ótkizip, tegeýrindi qımyl-áreketin baspady, aǵylshyndardy Re aralynan qýyp shyǵarlyqtaı bir iri operasıa jasaýǵa júregi daýalamady, al, aǵylshyndar bolsa, áli kúnge deıin Sen-Marten bekinisi men La-Pre fortyn qorshaýǵa alyp jatqan, árıne, fransýzdar bul kezde óz tarapynan La-Rosheldi qorshaýǵa alǵan-dy.

Al endi d'Artanánǵa keletin bolsaq, ol burynǵy baısaldy qalpyna tústi, rasynda da kisi qaýip-qaterden aman-esen qutylyp, endi ol birjolata joıyldy dep eseptegende, tap osyndaı háldi bastan keshirdi, ol endi bir-aq nárseniń ǵana qamyn jeıdi — ol dos-jarandarynan eshbir hat-habar ala almaı júrgen.

Alaıda bir kúni, noıabrdiń bas kezinde, Vıllerýadan kelgen mynadaı bir hattan kúlli jáı-jaǵdaıat túgel anyqtaldy.

«D'Artanán myrza! Atos, Portos jáne Aramıs degen myrzalar meniń úıimde toı toılap, dýmandatyp kóńil kóterdi, biraq olardyń daýryǵyp ýlap-shýlap ketkeni sondaı, komendant asa qatal kisi edi, olardy tabanda birneshe kúnge abaqtyǵa qamap tastady. Oǵan qaramastan men so kisilerdiń ámirin oryndap, sizge on eki shyny anjýı sharabyn jiberip otyrmyn, bul sharap olarǵa qatty unady. Dostaryńyz osy sharapty siz olardyń densaýlyǵy úshin ishsin dep surap jatyr.

Sizdi, sýdar, qurmettep-qoshametteýshi, basybaıly dáıekshińiz Godo, mýshketer myrzalardyń sharaphanashysy»

— Aqyrynda bir habar jetti-aý! — dedi d'Artanán daýystap. — Jabyqqan kezimde olardy qalaı esime alsam, kóńil kótergen kezderinde olar da meni esine alady eken! Árıne, olardyń densaýlyǵy úshin sharapty shyn kóńilden ishemin, biraq jalǵyz otyryp ishpeımin.

Sol-aq eken, Vıllerýadan jiberilgen keremetteı anjýı sharabyn birge otyryp ishý úshin, d'Artanán ózgelerinen góri kóbirek aralasyp,dostasyp ketken eki gvardıashyny shaqyryp kelmek bolyp júgirdi. Alaıda, gvardıashylardyń bireýin áldekim sol kúngi keshki qonaqqa shaqyryp qoıǵan eken, al, ekinshisi kelesi keshke shaqyrylypty,sol úshin toı arǵy kúnge taǵaıyndaldy.

Úıge kelisimen, d'Artanán on eki shyny sharapty túgeldeı muqıat saqtańyz dep, gvardıanyń jol-joryq býfetine jóneltti, al,saıahat bolatyn kúni túski taǵamdy saǵat on ekige ázirlep qoıý úshin Plansheni sol jaqqa erteńgi saǵat toǵyzdan jiberdi.

Óziniń metrdotel degen qurmetti ataǵyna masattanǵan Planshe bar ónerin kórsetpekshi boldy, sol sebepti de qasymda kómekshi bolyp júrsin dep, shaqyrylǵan qonaqtyń bireýiniń Fýrro degen qyzmetshisin jáne álgi d'Artanándy óltirmek bolǵan jalǵan soldatty ertip áketti, ol áskerı bólimniń birde-birinde turmaǵandyqtan, jas jigit ózin ólimnen qutqaryp qalǵannan keıin, d'Artanánǵa, durysyn aıtqanda, Planshege qosshy bolyp ornalasty.

Syı-sıapat saǵaty soqqan kezde qonaqtyń ekeýi birdeı kelip,orny-ornyna otyrysty, stol ústin aıaq-tabaq qaptap ketti. Planshe bilegine súlgi salyp alyp, tynymsyz qyzmet etti, Fýrro shynylardyń aýzyn ashty, al, Brızmon — jazylyp kele jatqan jaralyny solaı dep ataıtyn — sharapty shyny grafınderge quıyp jatty, óıtkeni kedir-budyr joldan ba, áıteýir, shyny túbinde bir tunba qalypty. Osy sharaptyń birinshi shynysynyń túbi laısańdaý eken. Brızmon — jazylyp sarqytyn stakanǵa quıdy, baıǵus áli áljýaz bolǵasyn, d' Artanıan oǵan sharapty ishýge ruqsat etti.

Qonaqtar sýpty iship bolyp, birinshi stakanǵa erinderin tıgize bergen kezde, kenet Lúdovık fortynan, Jańa forttan gúrsildep zeńbirekter atyldy. Álde qorshaýdaǵylar tarapynan ba, álde aǵylshyndar tarapynan ba, áıteýir bir shabýyl bastalyp ketken eken dep oılaǵan gvardıashylar jalma-jan shpagalaryna jarmasty: D'Artanıan olardan da shapshań ǵoı, bul da qarýyn ustady, sóıtip úsheýi óz postylaryna qaraı tura júgiristi.

Biraq býfetten shyǵysymen olar aıqaı-shýdyń sebebin birden túsindi. Tóńirektegi jurt: «Koról jasasyn! Kardııal jasasyn!» den aıqaılasyp jatty, jan-jaqtyń bárinde zirkildep baraban soǵylady.

Shynynda da, biz joǵaryda aıtqandaı, ábden shydamy taýsylǵan koról eki kósh jerden dem almaı, sýyt júrip kelgen beti osy eken, onyń qasyna nókeri, kómekke degen on myń soldaty bar edi onyń aldy-artyn qymtap mýshketerler kele jatqan-dy.

Sapqa tizilgen óz rotasynyń qatarynda turǵan d'Artanán, ózinen kózin almaǵan dostaryna, muny birden tanyǵan de Trevıl myrzaǵa ózgeshe-qurmetpen ıshara jasap izet kórsetti.

Koróldiń kelý saltanaty bitisimen, dostar qýana qushaqtasty.

— Shaıtan atsyn, — dedi d'Artanán daýystap, — sizder dál ýaqytynda keldińizder! Áli eshbir taǵam sýı qoıǵan joq shyǵar dep oılaımyn!... Shyn aıttym ba, myrzalar! — dedi jas jigit eki gvardıashyǵa qarap jáne olardy dostarymen tanystyryp jatyp.

— Oho! Biz toılap jatqan sıaqtymyz ǵoı! — dedi Portos kóńildenip.

— Sizdiń túski asyńyzda áıelder bolmaıtyn shyǵar dep senemin! — dedi Aramıs.

— Sizdiń bul túkpirińizden táýir sharap tabyla ma? — dedi Atos.

— Bul saýalyńyzǵa jol bolsyn, shaıtan alǵyr! Mende myna sizder jibergen sharap bar, ınabatty dosym, — dedi d'Artanán.

— Biz jibergen sharap? — dep qaıtalap surady tań qalǵan Atos.

— Ia, sol sizder jibergen sharap.

— Biz sizge sharap jiberippiz be?

— Nemene, umytyp qalǵansyz ba? Bilesiz be, anjýı júzimdikterinen jasalǵan álsiz sharap!

— Iá, men sizdiń qandaı sharapty aıtyp turǵanyńyzdy endi ǵana túsindim.

— Ózge sharaptardyń bárinen de jaqsy kóretin sharabyńyz.

— Álbette, shampan, shamberten bolmaǵan kezde, ony jaqsy kóretinim ras.

— Joqqa shara bar ma! Shampan men shamberten bolsa — joq, endeshe anjýı sharabyn qanaǵat tutasyz-daǵy.

— Páli, siz anjýı sharabyn jazdyryp alyp pa edińiz? Siz keremetteı talǵampazsyz, d'Artanán! — dedi Portos.

— Joq, olaı emes! Bul maǵan sizderdiń atyńyzdan jiberilgen sharap.

— Bizdiń atymyzdan? — dedi úsh mýshketer qosarlana daýystap

— Aıtyńyzshy, Aramıs, sharapty jibergen sizbisiz? — dedi Atos oǵan.

— Joq. Siz jibergen joqsyz ba, Portos?

— Joq. Siz she, Atos?

— Joq.

— Eger sizder bolmasańyz, ony sharaphanashyńyz jibergen shyǵar, — dedi d'Artanán.

— Bizdiń sharaphanashy ma?

— Iá! Sizderdiń sharaphanashyńyz Godo, mýshketerlerdiń sharaphanashysy.

— Túh, shynyn aıtsaq, sol sharaptyń qaıdan shyqqanynda ne jumysymyz bar! Tatyp kórelik, eger ol jaqsy bolsa — ishelik, — dedi Portos.

— Joq, qaıdan kelgeni bımálim sharapty biz ishpeımiz, — dedi Atos oǵan qarsy shyǵyp.

— Siz durys aıtasyz, Atos, — dedi d'Artanán ony qoldap. — Demek, sizdiń eshqaısyńyz maǵan sharap jiber dep sharaphanashy Godoǵa tapsyrma bergen joqsyz ǵoı?

— Joq! Soǵan qaramastan, ol sizge bizdiń atymyzdan sharap jiberip pe?

— Haty mynaý! — dedi d'Artanán.

Sosyn ol joldastaryna hatty usyndy.

— Bul onyń jazýy emes! Men onyń qolyn bilemin — osy jaqqa júrerdiń dál aldynda men oǵan bárimiz úshin aqsha tólegenmin — Atos.

— Bul jalǵan hat, bizdi eshkim qamaýǵa alǵan joq, — dedi Portos.

— D'Artanán, biz aıqaı-shý kóterdi degenge siz qalaı sengen-dedi Aramıs ony kinálap. D'Artanán sup-sur bolyp, qalshyldap ketti.

— Men senen qorqaıyn dedim. Ne bolyp qaldy sonsha? — dedi Atos. ol tótenshe bir qıyn sátterde ǵana jigitke «sen» dep sóıleıtin. Káne, dostar, júgirelik, tez-tez! — dedi d'Artanán daýystap — Men bir sumdyqqa qatty kúdiktenip turǵanym... Apyrmaı, bul taǵy sol áıeldiń kegi me eken?

Endi Atos sup-sur bolyp ketti.

D'Artanán býfetke qaraı tura júgirdi, úsh mýshketer men eki gvardıashy onyń sońynan ere berdi.

Ashanaǵa kirgende D'Artanánnyń eń áýeli kózine túsken kisi Brızmon edi, ol edende typyrlap jan tásilim eteıin dep jatyr

Planshe men Fýrro shólmekteı bozaryp; o baıǵustyń azabyn jeńildetý úshin ábigerge túsip jatyr, biraq endi esh kómektiń paıdasy joq ekeni anyq-ty: úzilip bara jatqan sorlynyń qınalǵany tyrjıǵan júzinen anyq kórindi.

— A, bul sizbisiz! — dedi Brızmon shaq etip d'Artanándy kórisimen. — Siz maǵan ómirdi syıǵa tarttym dep bálsinip alyp, endi ý berdińiz ǵoı! O, bul netken sumdyq!

— Men be? — dedi d'Artanán dyzaqtap. — Sorly-aý, ne aıtyp jyrsyń!

— Iá-ıá, bul sharapty maǵan bergen siz! İsh dep ámir etken de sizsiz, sóıtsem ósh almaq bolǵan ekensiz, bul — el estimegen sumdyq!

— Siz qatelesesiz, Brızmon, — dedi d'Artanán, — qatelesip jatyrsyz... Sizge shynymdy aıtaıyn... ant eteıin...

— Qudaı bar bolsa, sizdi áli jazalaıdy!.. O qudaı, men kórgen azapty anaǵan da jiber!

— İnjil ustap ant eteıin, — dedi d'Artanán, ólip bara jatqan baıǵusqa tura umtylyp, — ol sharapqa ý qosylǵanyn bilgen joqpyn, ony ózim de ishpek bolǵanmyn! Sizge senbeımin, — dedi soldat. Sóıtip, azaptanyp, qınalyp jatyp, úzilip ketti.

— Bul netken sumdyq! — dedi Atos kúbirlep, bul kezde Portos shynylardy syndyryp jatty, al, Aramıs bolsa, sál keshigip qalsa da, duǵashyny ákel dep ámir etti.

— O dostarym, — dedi d'Artanán, — sizder meni taǵy bir ajaldan qutqaryp qaldyńyzdar, tek meni ǵana emes, myna myrzalardy da qutqardyńyzdar!.. Myrzalar, — dedi ol gvardıashylarǵa qarap, — men sizderden osy kórgenińizdi tisińizden shyǵarmaýyńyzdy suraımyn. Keıbir joǵary mártebeli kisiler osy oqıǵaǵa aralasqan bolýy múmkin, sol sebepti de keıin munyń zardaby ózimizge tıedi.

— Ah, sýdar... — dedi qoryqqanynan ólim haline jetken Planshe, — ah, sýdar, meniń baǵym bar eken!

— O, bezgeldek, sen meniń sharabymdy ishpek bolǵan ekensiń ǵoı? — dedi d'Artanán.

— Koróldiń densaýlyǵy úshin, sýdar. Men koróldiń amandyǵy úshin azǵantaı ǵana sharap isheıin dep edim, Fýrro kelip, seni shaqyryp jatyr dedi.

— Ol ras, muny jumsap jiberip, ózim alańsyz otyryp isheıin dep edim, — dedi Fýrro qoryqqanynan ıegine tımeı.

— Myrzalar, — dedi d'Artanán gvardıashylarǵa, — ózderińiz de bilesiz, myna oqıǵadan keıin bizdiń toıymyz qaıǵyly toı bolar edi. Sol sebepti de, meniń ózińizden keshirimimdi qabyl alyńyz, al, dastarqan basynda taǵy birde kezdesermiz.

Eki gvardıashy da D'Artanánnyń keshirim ótingenin shyn peıilden qabyldap, tórt dosynyń ońasha qalǵysy kelip otyrǵanyn sezip, óz jónderine ketti.

Analar ketip, ózderi ońasha qalǵannan keıin, jas gvardıashy men úsh mýshketer jaǵdaıdyń asa qıyn ekenin árqaısymyz da túsinemiz degendeı bir-birine oılana kóz tastady.

— Eń áýeli osy bólmeden ketelik. Zorlyqpen qaza tapqan kisiniń máıitiniń qasynda otyrý jaman yrym.

— Planshe, — dedi d'Artanán, — myna sorlynyń óligin saǵan tapsyramyn. Ony aq jýyp, arýlap qoısyn. Onyń qylmys jasaǵany ras, biraq kúnásin moıyndap, raıdan qaıtqan-dy.

Sosyn Brızmondy jerleý qamyn Planshe men Fýrroǵa tapsyryp, tórt dos bólmeden shyǵyp ketti.

Qojaıyn olarǵa basqa bólme daıyndap, shala pisken jumyrtqa ákelip berdi, sýdy Atos qudyqtan ózi baryp ákeldi. Portos pen Aramıske az sózben bolǵan istiń jáıin aıtty.

Súıikti dos, ózińiz de kórip otyrsyz, bul ómir, óle-ólgenshe tynbaıtyn soǵys, — dedi d'Artanán Atosqa.

Atos basyn shaıqady.

Iá-ıá, men munyń bárin kórip otyrmyn. Biraq siz osyny jasaǵan ıesi sol áıel dep oılaısyz ba? — dedi ol.

Oǵan anyq kózim jetedi.

— Shynymdy aıtaıyn, men oǵan áli de bolsa shúbálimin.

— Iyǵyńdaǵy áne bir tuńǵıyq gúldiń tańbasy she?

Ol — Fransıada qylmys jasaǵan aǵylshyn áıel, sol úshin oǵan qarǵys tańbasyn basqan.

— Atos, Atos, senińizshi maǵan, sol sizdiń áıelińiz! — dedi d'Artanán bir sózin áldeneshe qaıtalap. — Kúlli túr-túsiniń aına-qatesiz birdeı ekenin shynymen-aq umytqanyńyz ba?

— Báribir men so bir áıel ólgen dep esepteımin. Ony men aǵashqa kelistirip-aq asqanmyn.

Bul joly d'Artanán basyn shaıqady.

— Al, endi qaıtemiz? — dedi ol.

— Tóbeńnen tóngen ajal astynda máńgi ómir súre berýge bolmaıdy. osy báleden qutylýdyń bir jolyn tabý kerek, — dedi Atos.

— Ol qandaı jol sonda?

— Sol áıelmen kezdesip, uǵynysýǵa tyrys. Oǵan bylaı deńiz: «Sizge keregi tynyshtyq pa, soǵys pa! Siz jóninde eshqashanda bir aýyz sóz aıtpaımyn jáne ózińizge qarsy eshbir áreket jasamaımyn men aqsúıektiń adal sózin beremin. Al, siz óz tarapyńyzdan maǵan zıan jamaımyn dep saltanatty túrde ant berýińiz kerek. Áıtpese, men kanslerge deıin jetemin, korólge deıin jetemin, bir jendetti taýyp alamyn, men sizge kúlli saraıdy qarsy qoıamyn,jurtqa sizdiń tańbaly ekenińizdi málimdeımin de sotqa tartamyn, al eger sizdi sodan keıin aqtap jiberse... onda aqsúıektiń adal sózimen ant eteıin, sizdi qutyrǵan ıt sıaqtandyryp, bir qoranyń túbinde jaıratyp ketemin!»

— Men mundaı ádiske qarsy emespin, biraq ony qaıdan tabamyn — dedi d'Artanán.

— Ýaqyt, súıikti dosym, ýaqyt qolaıly bir sátti qolyna ózi ákelip beredi, al, sondaı sát utys-jeńiske óte qajet jaǵdaıdy jasaıdy, eger jalyqpaı kúte bilseń, báseke neǵurlym mol tikseń, utysyńda soǵurlym mol bolady.

— Solaıy solaı ǵoı, biraq seni kisi óltirýshiler men ýlaýshylar toryp júrgen kezde saryla kútý degeniń...

— Eshteńe etpeıdi! Qudaı bizdi osy ýaqytqa deıin aman saqtaǵan eken, áli de saqtaı beredi, — dedi Atos ony jubatyp.

— Iá, bizdi saqtar. Árıne, biz erkektermiz, toq eterin aıtsaq, táýekelge bel baılap, basyndy báıgege tigý biz úshin tabıǵı nárse, al ana áıel baıǵusqa obal ǵoı! — dedi ol taǵy da báseń únmen.

— Ol áıelin kim? — dedi Atos.

— Konstansıa.

— Bonase bıke! Ah ıá, onyń ras... sorly dosym-aý, men sizdiń ǵashyq ekenińizdi tipti umytyp ketippin!

— Biraq biz álgi ózińiz óltiretin sumyraıdyń qaltasynan taýyp alatyn hatyńyzdan onyń monastyrde turyp jatqanyn bildik, dedi Aramıs. — Monastyrlardyń jaǵdaıy onsha jaman bolmaıdy, sizge beretin bir sertim, La-Rosheldi qorshaý aıaqtalysymen, men ózim...

— Iá-ıá, ınabatty Aramıs, — dedi Atos onyń sózin bólip, — sizdiń esil-dertińiz din jolynda ekenin bilemiz.

— Men — ýaqytsha mýshketer bolyp júrgen janmyn, — dedi Atos kónbis únmen.

— Bul, shamasy, óz kóńildesinen kópten beri habar almaǵan bolýǵa tıis. Oǵan kóńil bólmeı-aq qoıyńyz, onyń bul músápirligi bizge málim, — dedi Atos sybyrlap.

— Gáp mynada! Menińshe, osynyń bir qarapaıym ádisi bar, dedi Portos.

— Qandaı ádis? — dedi. d'Artanán.

— Siz ony monastyrde degenińiz ras pa?

— Iá, ras.

— Endeshe, bas qatyryp qaıtemiz? Qorshaý aıaqtalysymen, ony monastyrden urlap alamyz, sonymen is tamam.

— Biraq áýeli kelinshektiń qaı monastyrde jatqanyn bilý kerek.

— Ol ras, — dep Portos kelise ketti.

— Biraq álgide ol áıelge monastyrdi korolevanyń ózi tandap taýyp bergen dep aıtqan joqsyz ba, súıikti d'Artanán? — dedi Atos.

— Iá. Ózgeni qaıdam, men ózim solaı dep oılaımyn.

— Tamasha! Endeshe bul iste bizge Portos qol ushyn beredi.

— Suraýǵa ruqsat etińiz, men qalaı járdem bermekpin?

— Álgi ózińizdiń markızańyz, hanshańyz arqyly. Onyń baılanysy mol shyǵar.

— T-s-s! — dedi Portos saýsaǵymen ernin basyp. — Menińshe, kardınaldyń jaqtasy bolsa kerek, onyń eshteńeni bilmegeni jaqsy.

— Olaı bolsa, Bonase bıke jáıli málimetti men-aq taýyp bereıin, — dedi Aramıs.

— Siz be, Aramıs? — dep úsh dos qabattasa daýystap jiberdi. Qalaı tabasyz?

— Korolevanyń dýhovnıgi arqyly, men onymen óte jaqyn da edim, — dedi Aramıs qyzaraqtap.

Jupyny túski asyn Aramıstiń osy ýádesimen bitirgen tórt dosy sol kúni keshke taǵy da kezdespek bolyp tarqasty. D'Artanán fransısk monastyryna qaıtyp keldi, al, úsh mýshketer koróldiń stavkasyna qaraı ketip qaldy, olar o jaqtan áli ózderine baspana tabýy kerek edi.

XIII
«QYZİL KEPTER UIaSY» ASHANASYNDA

Jaýmen betpe-bet kelgenshe asyǵyp, tynym tappaǵan korolı Bekıngemge kardınaldan beter osh edi, óıtkeni mundaı óshpendilikke onyń sebebi de molyraq edi, eń áýeli aǵylshyndardy Re aralynan qýyp shyǵyp, La-Rosheldi qorshaýdy tezdetý úshin, ol qajetti buıryq-jarlyqty dereý, qolma-qol bergisi keldi. Biraq ony do Bassomper men Shombergi bir jaq, gersog Angýlemskıı ekinshi jaq bolyp talasqan alaýyzdyq ustap qaldy.

Bassomper men Shomberg myrzalar Fransıanyń marshaldarm bolatyn, sol sebepti de koróldiń tikeleı qaraýynda bolyp, armıaǵa qolbasshylyq etýge pravosy bar ekenin jarıa etti; tutqyn Bassomper óziniń din jónindegi baýyrlastary — aǵylshyndar men sheteldikterge qarsy mardymdy áreket jasaı qoımaıdy dep qaýiptengen kardınal bul postyǵa gersog Angýlemskııdi usyndy, biraq koról ony kardınaldyń dúmpýimen bas qolbasshynyń orynbasary etip taǵaıyndady. Saıyp kelgende, Bassomper men Shombergtiń armıadan ketýine jol bermes úshin, olardyń árqaısysyna derbes otrádqa qolbasshylyq jasaý mindeti júkteldi: Bassomper ózine Laleden Domperge deıingi soltústik aımaqty, gersog Ashýlemskıı Domperden Perıege deıingi batys aımaqty, Shomberg Perıden Angýtenge deıingi ońtústik aımaqty aldy.

Gersog Orleanskııdiń stavkasy Domperde bolatyn.

Koróldiń stavkasy birde Etrede, birde Lajarrıde boldy.

Al, kardınaldyń stavkasyna keletin bolsaq, ol Tas kópirdiń qasyndaǵy qum tóbeler ishinde, eshbir bekinispen qorǵalmaǵan bir qarapaıym úıge ornalasqan edi.

Sonymen, gersog Orleanskıı — Bassomperdi, koról — gersog Angýlemmskııdi, al, kardınal — Shombergti baqylap otyratyn.

Sodan keıin, áskerı kúshti ornalastyrý isi aıaqtalǵan kezde qolbasshylarǵa aǵylshyndardy araldan aıdap shyǵý úshin sharalar qoldana bastady.

Kúlli jaǵdaı osyndaı iske asa qolaıly bolyp shyqty: tamaǵy toq bolsa, aǵylshyndar — aıtýly soldattar; biraq olar bul kezde tek tuzdalǵan etpen óte nashar sýharmen aýqattanyp jatqan-dy, mine, osydan lagerde aýrý kóbeıdi. Munymen qatar muhıttyń kúlli jaǵalaýynda, jyldyń osy mezgilinde tolqyp, býyrqanyp jatatyn teńiz kún qurǵatpaı shaǵyn kemelerdiń bireýi bolmasa bireýin qıratyp jatty, sol sebepti de Egılon múıisinen sonaý transheıalarǵa deıingi jaǵalaý, árbir daýyldan keıin, qaıyqtardyń, felúgalardyń jáne basqa kemelerdiń synyǵynan kórinbeı qalatyn. Mine, osynyń bárinen kópe-kerneý málim bolǵan bir jáıt: eger koróldiń soldattary óz lagerinen ketpeı qoıǵan kúnniń ózinde, aralda tek qaısarlyǵy ustap, qasaryp otyrǵan Bekıngem báribir búgin be, erteń be, áıteýir araldy bosatyp, taıqyp shyǵar edi.

Alaıda, de Týarak myrza: jaý lageri jańa shabýylǵa ázirlenip shyǵar dep habar jibergennen keıin, koról bul isti birjolata qydyrýǵa bel baılady da, sheshýshi shaıqasqa shyǵý jóninde buıryq berdi.

Osy qorshaýdyń barysyn, egjeı-tegjeıli sýretteýdi áýeldep qarastyrmaǵan, ózimiz baıandap otyrǵan tarıhqa tikeleı qatysy bip oqıǵalardy ǵana tam-tumdap keltirip otyrǵan biz, bir sózben biraq qaıyrsaq, osynaý áskerı áreket, koróldi ań-tań qaldyryp, Kardınal dańqyn aspanǵa asyryp, jeńispen aıaqtaldy. Árbir qaqtyǵys , is kezinde jeńilis taýyp, bir qadamdap, eki qadamdap shegine bastaǵan, al, Lýa aralynan óter jerde túbegeıli talqandalǵan aǵylshyndar, soǵys dalasynda eki myń adamyn qaldyryp, kemeline minip, taıyp turýǵa májbúr boldy, sol qalǵan ásker ishinde bes polkovnık, úsh podpolkovnık, eki júz elý kapıtan men jıyrma qaraly tekti dvorán bar edi, al, buǵan qosa, tórt zeńbirek jáne Klod de Sen-Sımon Parıjge ákelip, Parıj Qudaı-ana shirkeýinen tóbesine sán-saltanatpen ilingen alpys jalaý taǵy bar-dy.

— Qudaıǵa alǵys aıtyp, duǵa qaıyrý áýeli lagerde, sosyn búkil Fransıada ótkizildi.

Sonymen, endi kardınal ýaqytsha bolsa da, aǵylshyn tarapynan esh qaýiptenbeı, qorshaýdy emin-erkin júrgize berýge múmkindik aldy.

Biraq, biz álgide ǵana aıtqanymyzdaı, bul tek ýaqytsha tynyshtyq eken.

Gersog Bekıngemniń shabarmandarynyń biri — Montegú degen bireý tutqynǵa alynady da, sol arqyly Avstrıa, Ispanıa, Anglıa men Lotarıngıalar arasynda jasyryn odaq bolyp kelgeni málim boldy.

Bul odaq Fransıaǵa qarsy baǵyttalǵan eken.

Bul bul ma, stavkasyn ózi oılaǵannan góri erterek tastap ketken Bekıngemniń ornynan osy odaqtyń qurylǵanyn taǵy bir ret dáleldeıtin dokýmentter tabylǵan, kardınaldyń «Memýarlarynda» jazǵanyna qaraǵanda, bul qaǵazdar de Shevrez hanymǵa, demek, korolevanyń ózine shirkeý túsiredi eken.

Endi búkil jaýapkershilik kardınaldyń moınyna kelip tústi, óıtkeni eshteńege jaýap bermeıtin kisi bıleýshi mınıstr de bola almaıdy. Sol sebepti de ol darıadaı ken aqylyn, búkil kúshi men jigerin tolyq jumsap, Evropanyń uly memleketteriniń árqaısy synda bolyp jatatyn záredeı ózgeristerdiń bárin qalt jibermeı kúni-túni jiti baqylap otyrdy.

Bekıngemniń qaırat-jigeri, eń bastysy — óshpendilik kúshi kardınalǵa kópten málim. Eger Fransıaǵa qaharyn tikken odaq jeńiske jetse, ol — kardınal, eshkimge yqpal jasaı almas edi: onda ıspan men Avstrıa saıasaty Lývr kabınetinen ózderiniń turaqty ókilderin taýyp alar edi de (qazir olardyń munda birli-jarym jaqtastary ǵana bar-dy), fransýz mınıstri, shyntýaıttap kelgen» de, ult mınıstri kardınal Rısheleniń kózi joıylar edi. Oǵan bala sıaqty baǵynyp, ony kári muǵalimin jek kóretin baladan beter jek kóretin koról, kardınaldy budan qaıtse de jeke bastarynyń óshin almaqshy bolyp júrgen inisi men korolevanyń qolyna berer edi; qysqasyn aıtsaq, ol sózsiz opat bolar edi, bálkim, onymen biraq Fransıa da opat bola ma, kim bilgen... Mine, osynyń báriniń aldyn alý kerek-ti.

Sondyqtan da Tas kápirdiń qasyndaǵy, kardınal ózine rezıdensıa etip alǵan shaǵyn úıde kún demeı, tún demeı, shabarmandar aýysyp, sapyrylysyp jatty jáne olardyń sany mınýt saıyn óse berdi.

Bular — óz rıasalaryn (kıimderin) durystap ta kıe almaıtyn monahtar-dy, sol sebepti de olardyń shirkeý kisileri ekenin, biraq soǵysqumar shirkeý kisileri ekenin birden baıqaýǵa bolatyn; bular — paj bolyp kıingen áıelder-tin, biraq qansha keń shalbar kıse de, olardyń bóksesi bultyldap, bilinip qalatyn; eń sońynda, bular kir-kir, suńǵaq-symbatty sharýalardy, biraq bir shaqyrym jerden olardyń tekti tuqymnan shyqqan kisiler ekeni birden tanylatyn.

Budan basqa da, shamasy, jurt jaqtyra bermeıtin kisiler de bolýǵa tıis, óıtkeni kardınalǵa qastandyq jasalypty degen sybys sypsyńdap, eki-úsh ret eldi aralap ketti.

Ras joǵary mártebeli taqsyrdyń dushpandary, sol bir olaq qanisherlerdi kardınaldyń ózi jaldaıdy degen sózdi taratyp júrdi óıtkeni qajet bola qalǵan kezde, óz tarapynan bul da zorlyqshyldyq, sharalaryn qoldanýǵa múmkindik alǵysy kelgen kórinedi biraq eń durysy — sol mınıstrdiń aıtqan sózine de, olardyń dushpandarynyń aıtqan sózine de senbegen durys.

Alaıda osynyń bárine qaramastan, kardınal túngi serýenge shyǵa berdi, ony ólgenshe jamandaıtyn dushpandarynyń ózi kardınaldyń er júrek kisi ekenin joqqa shyǵarmaıtyn, sonda ol gersog Angýlemskıge mańyzdy bir buıryq berý úshin, zárý bir másele jóninen korólmen keńesý úshin nemese elshiler ishinen munyń óz úıine, áldebir sebeptermen, kelip sóılesýge bolmaıtyn bireýimen kelisý úshin ún qatyp, túsi qashyp kóp jortatyn.

Al, mýshketerlerge kelsek, qorshaý kezinde jumysy onsha kóp bolmaǵandyqtan, olarǵa qatal talap qoıylmady da, kóńildi kún keship jatty. Bul olarǵa, ásirese, bizdiń úsh dosymyzǵa ońaıǵa tústi óıtkeni de Trevıl myrzaǵa dostyq qarym-qatynas jasap júrgesin, ol kisiden lagerge keshigip qalýǵa, onda sham sóngennen keıin kelýge arnaıy ruqsat alyp júrdi.

Álhıssa, bir kúni keshkilik, d'Artanán transheıaǵa qaraýylǵa turyp, bularǵa qosyla almaı qalǵan kezde, Atos, Portos, Aramıs úsheýi áskerı attaryna minip, joryq plashtaryna oranyp alyp, osydan eki kún buryn, Lajarrı jolynyń boıynan Atos tap bolyp qalǵan, «Qyzyl kepter uıasy» degen sharaphanadan qaıtyp kele jatty. Sonymen, olar jolaı sát saıyn bir tosqaýylǵa urynyp qalamyz ba dep saqtanyp kele jatqanda, kenet Býanar derevnásyna shırek le jer qalǵanda, at tuıaǵynyń dúbirin esitti. Úsheýi dereý júre jol ortasyna ıin tiresip toqtaı qaldy. Bir mınýtten keıin, bulttan shyqqan aı jaryǵymen, olar jol burylysynan ózderine qaraı bettep kele jatqan qos salt attyny kórdi, bulardy baıqaǵasyn olar da at basyn tarta berdi, shamasy, ilgeri júre beremiz be, álde keıin qaıtamyz ba dep keńesip jatsa kerek.

Olardyń bulaı kidiristep, kúmiljip qalǵany úsh dosqa bir túrli kúdikti bolyp kórindi de, Atos tebinip, birneshe qadam ilgeri shyǵyp;

— Kele jatqan kim? — dedi óktemsı daýystap.

— Al, sizder kim bolasyz? — dedi salt attylardyń bireýi óz tarapynan.

— Bul — jaýap emes! — dedi Atos daýlasyp. — Kele jatqan kim? Aıtyńdar, áıtpese, atamyz!

— Oınamańyz, myrzalar! — dedi sonda bir óktem daýys, shamasy, ol ámir berip daǵdylanyp qalǵan kisi bolsa kerek.

Bul shamasy, túndeletip tekserip júrgen aǵa ofıserlerdi biri bolsa kerek, — dedi Atos jáıimen. — Ne isteımiz, myrzalar?

Sizder kimsizder? — dedi álgi óktem daýys. — Aıtyńdar, áıtpese, osy moıynsunbaǵanyńyzǵa keıin ókinetin bolasyz.

Koról mýshketerlerimiz, — dedi Atos, ol suraý berip turǵan kisiniń suraýǵa pravoly ekenine kózi kámil jetip.

— Qaı rotadansyz?

— De Trevıldiń rotasynanbyz.

— Belgilengen jerge jaqyndap kelip, osyndaı beımezgil ýaqytta, bul aradan ne bitirip júrgenińizdi maǵan aıtyp berińiz.

Úsh dos menmensip, shalqaıa bermeıin degendeı jaqyndap keldi, óıtkeni úsheýi de ózderinen qudirettirek kisimen sóılesip turǵanyn endi anyq bildi; onymen Atos til qatyspaq boldy.

Eki salt attynyń bireýi — ekinshi bolyp sóılegeni — seriginen on qadamdaı ilgeri tur eken. Atos, Portos pen Aramıske artta qala berińiz, degen belgi berip, jalǵyz ózi oǵan taıaý keldi.

— Ofıser myrza, ǵafý ótinemin, biz kimmen sóıleskenimizdi bilmeı qaldyq. Ár nársege daıar ekenimizdi ózińiz de kórip tursyz, — dedi Atos.

— Atyńyz kim? — dedi ofıser, ol plashymen betin jartylaı búrkep alypty.

— Degenmen, sýdar, meniń aty-jónimdi suraýǵa pravoly ekenińizge bir dálel keltirseńiz, — dedi Atos ózin birden tergeı bastaǵanyna shamdanyp.

— Atyńyz kim? — dedi salt atty suraýyn qaıtalap, ol kapúshonyn kóterip, betin ashty.

— Kardınal myrza! — dedi mýshketer tań qalyp.

— Atyńyz kim? — dep úshinshi ret qaıtalady kardınal.

— Atos, — dedi mýshketer.

Kardınal serigin ısharatpen qasyna shaqyrdy, anaý dereý jetip keldi.

— Myna úsh mýshketer bizge erip júredi, — dedi kardınal báseń. — Lagerdegiler meniń o jaqtan ketip qalǵanymdy bilmeı-aq qoısyn, eger bular bizben birge júrse, muny eshkimge aıtpaıtynyna kámil senemiz.

— Biz dvorándarmyz, shapaǵatty myrza, — dedi Atos. — Bizden aýyzsha sert alsańyz, qam jemeı-aq qoıýyńyzǵa bolady. Qudaıǵa shúkir, biz qupıa syrdy saqtaı bilemiz!

Kardınal qyraǵy kózimen, tildesip turǵan batyl jigitke bir qapap qoıdy.

— Atos myrza, siz asa saqqulaq ekensiz, — dedi kardınal,- endi meniń ózińizge aıtar sezimdi tyńdańyz. Men sizdi qasyma ertip júr dep ótingende, sizge senbegendikten aıtyp turǵan joqpyn, - solaı etińiz degende ózimniń qaýipsizdigimdi oılap turmyn. Sizdiń serikterińiz, árıne, Portos myrza men Aramıs myrza shyǵar?

— Iá, joǵary mártebeli taqsyr, — dedi Atos.

Sol mezette, osy ýaqytqa deıin artta turǵan eki mýshketer qalpaqtaryn qolyna alyp, jaqyndaı berdi.

— Men sizderdi bilemin, myrzalar, — dedi kardınal,: —bilgende qandaı! Sizderdiń meniń dostarymnyń qataryna qosylmaıtyndaryńyzdy bilemin, óz basym soǵan qatty nalımyn. Biraq sonymen birge, men sizderdiń batyr da adal aqsúıek ekenderińizdi, ózderińizge kámil senýge bolatynyn da jaqsy bilemin... Sonymen, Atos eki serigińizben qasyma erip júrip, bir qurmet kórsetseńiz, sonda, eger kezdestire qalsaq, tipti uly aǵzamnyń ózi qyzǵanyp qyzyǵatyn kúzet meniń janymda bolmaq.

Mýshketerlerdiń úsheýi birdeı basyn attarynyń jalyna jetkenshe ıip, tájim etti.

— Ar-namysymmen ant eteıin, joǵary mártebeli taqsyr, — dedi Atos, — bizdi ózińizben birge alǵanyńyz jón boldy. Jolaı biz birneshe qaýipti kisilermen kezdestik, solardyń tórteýimen «Qyzyl kepter uıasynda» janjaldasyp ta qaldyq.

— Janjaldasyp? Ne úshin janjaldasyp qaldyńyzdar myrzalar? — dedi kardınal. — Meniń janjaldy sýqanym súımeıtinin bilesizder ǵoı!

— Mine, sol sebepti de bolǵan is jáıin, nar táýekel dep, sizdiń qaperińizge salyp qoıýǵa bel baıladym, mártebeli taqsyr. Áıtpese, siz ol janjal týraly ózge kisilerden habarlanyp, oqıǵany durys aıtpaǵasyn, bizdi kináli dep qalýyńyz múmkin edi.

— Ol janjaldyń aıaǵy nemen bitti? — dedi kardınal qabaǵyn túıip.

— Meniń sizdiń aldyńyzda turǵan dosym Aramıstiń qolyn shpagamen jeńil jaralap ketti, eger siz, joǵary mártebeli taqsyr, shabýylǵa shyq dep buıryq berseńiz, ol jarasyna qaramaı kúni erteń alǵa umtylady, oǵan ózińizdiń kózińiz jetedi, mártebeli taqsyr.

— Biraq sizder ózderińizdi shpagamen shapqyzyp qoıyp, qol qýsyryp qarap tura beretin kisi emessizder ǵoı, — dedi kardınal buǵan qosa daý aıtyp. — Káne, myrzalar, eshteńeni búkpeńizder: olar kele jatqanda, bálkim, sizder de jaýap bergen shyǵarsyzdar? Maǵan aǵynan jarylyńyzdar — kúnáni keshirýge meniń de pravoly ekenimdi bilesizder ǵoı.

— Sharapatty myrza, — dedi Atos, — óz basym shpagaǵa qolymdy da tıgizgen joqpyn, dushpanymdy tik qapsyra ustap alyp, terezeden laqtyryp jiberdim... Qulap bara jatqanda sol jazǵan aıaǵyn syndyryp aldy ǵoı deımin, — dedi Atos sál ǵana kúmiljip.

Aha! — dedi kardınal. — Sizge she, Portos myrza?

— Sharapatty myrza, jekpe-jekke tyıym salynǵanyn bilemin ǵoı, sol sebepti de, álgi qaraqshylardyń bireýin oryndyqpen salyp jiberdim, shamasy, onyń ıyǵy saldyrap qalsa kerek.

— Solaı ma...— dedi kardınal. — Siz she, Aramıs myrza?

— Sharapatty myrza, men ózim óte momyn adammyn, onyń ústine monah bolýǵa ázirlenip júrgen jaıym bar, ol jaı sizge, joǵary mártebeli taqsyr, áli bımálim shyǵar. Sondyqtan da men joldastaryma basý aıtyp, jibermeı turǵanmyn, kenet álgi sumdardyń bireýi baıqaýsyzda sol qolymdy shpagamen osyp jibergeni. Sol-aq eken, meniń de shydamym taýsyldy, anaý maǵan qaıta umtylǵan kezde, shpagamnyń ushyna kúlli denesimen ózi kelip urynǵan sıaqty bolyp kórindi. Jaǵdaı tap osylaı boldy ma, álde bolmady ma o jaǵyn anyq bilmeımin, biraq onyń qulap túskenin óz kózimmen kórdim, shamasy, eki joldasymen birge, ony da kóterip alyp ketti ǵoı deımin.

— Shaıtan alsyn, — dedi kardınal, — sharaphanadaǵy shataqtyń áleginen úsh adam qatardan shyqqan. Iá, myrzalar, sizder oıyn kótermeıdi ekensizder. Janjaldyń ózi neden shyqty?

— Sol sumyraılardyń ózi shetterinen mas eken. Olar keshqurym meımanjaıǵa bir áıeldiń kelip túskenin kóredi de, onyń bólmesine kúshpen buzyp kirmekshi bolady.

— Buzyp kirmekshi? — dedi kardınal qaıtalap. — Sonda ne maqsatpen kiredi?

— Meniń baıqaýymsha, áıeldi zorlamaq bolǵan tárizdi, — dedi Atos. — Men sizge, joǵary mártebeli taqsyr, ol sumyraılar shetterinen mas bolatyn dep aıttym bilem.

— Jáne ol áıel ári jas, ári sulý shyǵar? — dedi kardınal sál ǵana mazasyzdanyp.

— Biz ony kórgen joqpyz, sharapatty myrza, — dedi Atos.

— Ah sizder, ony kórgen joqsyz ba? E, tamasha bolypty! — dedi kardınal jadyrap. — Áıel namysyn qorǵaǵandaryńyz jaqsy. Mine, men de «Qyzyl kepter uıasyna» bara jatyrmyn, sizder aıtqan jáıttiń durys-burystyǵyn sonda barǵasyn estımin ǵoı.

— Sharapatty myrza, — dedi Atos tákapparsı, — biz  — dvoránbyz, ajaldan aman qalý úshin de biz ótirik aıta almaımyz.

— Iá, men sizderdiń sózińizdiń ras ekenine shúbá keltirmeımin, Atos myrza, tipti de shúbálanbaımyn... Degenmen, aıtyńyzshy, álgi áıel jalǵyz ba eken? — dedi ol áńgimeni ózgertý úshin.

— Áıelmen birge bólmede taǵy bir erkek bolǵan, — dedi Atos, — biraq aıqaı-shýǵa aralaspaı buǵyp qalǵanyna qaraǵanda, qorqaq bolsa kerek.

— «Jańsaq sóıleme» degen injilde, — dedi kardınal ony quptamaı.

Atos ıilip izet kórsetti.

— Al, endi myrzalar, jetti, — dedi kardınal sózin jalǵap. — Men bilgim kelgen jáıtterdi bildim. Endi sońymnan erińizder.

Úsh mýshketer kardınaldy ilgeri jiberdi; ol betin kapúshonmen qaıta búrkedi, sosyn atyna taqym basyp, qasyndaǵy tórt serigine toǵyz-on qadamdaı ilgeri shyǵyp, júrip ketti.

Uzamaı osy shaǵyn otrád bir ashanaǵa keldi, onyń ishi jym-jyrt, qańyrap qalǵan tárizdi: qojaıyn: shamasy, ózine áıgili kisiniń keletinin bilip, ábden yǵyr etken qonaqtaryn kúni buryn shyǵaryn salǵan sıaqty.

Esikke on qadamdaı qalǵan kezde kardınal áz serigi men mýshketerlerge toqta degen belgi berdi. Bireýdiń ertteýli aty tereze qaqpasyna baılaýly tur; kardınal shartty belgimen qaqpaqty úsh pet qaqty.

Plashyna oranyp alǵan bir kisi úıden atyp shyǵyp, kardınalmen qysqa-qysqa sóılesti de, atyna qarǵyp minip, Súrjerge aparatyn jolmen shaýyp ala jóneldi ol jol Parıjge de aparatyn.

— Beri taman kelińizder, myrzalar, — dedi kardınal. — Sizderdiń sózińiz ras eken, mýshketer myrzalar, — endi ol úsh dosqa qarap sóıledi, — bizdiń búgingi kezdeskenimiz sizderge paıdaly bolmaq, óıtkeni meniń qolymda bılik bar. Al, ázirshe, meniń sonymnan júrińizder.

Kardınal atynan túsip edi, mýshketerler de attarynan tústi; kardınal tizginin serigine laqtyra saldy; úsh mýshketer attaryn qaqpaǵa baılady.

Sharaphanashy esik aldynda tur — kardınal ol úshin áıelmen dıdarlasýǵa kelgen qarapaıym ofıser-di.

— Myna myrzalar meni kútip kamın aldynda otyra turatyndaı, tómende bir bólme joq pa eken? — dedi kardınal.

Sharaphanashy úlken bólmeniń esigin asha berdi, álgi bir ázirde ǵana turǵan jaman qańyltyr pesh ornyna, keremetteı bir úlken kamın qoıypty.

— Mine, myna bólme, — dedi ol.

— Jaraıdy, — dedi kardınal. — Myrzalar, myna bólmege kirip, kúte turyńyzdar, men sizderdi tek jarty saǵat qana kúttiremin.

Sóıtip, úsh mýshketer tómengi qabattaǵy bólmege kelip kirgenshe, kardınal endi qaıtyp eshbir saýal bermeı, basqyshpen ekinshi qabatqa jedel basyp, kóterilip bara jatty. Ol joldy jaqsy biletin sıaqty.

XIV
PESH MURJASYNYŃ PAIDASY TÝRALY

Bizdiń úsh dosymyzdyń, ózderi de eshteńeni ańǵarmaı áıteýir er-serilerge tán jón-joralǵyny ustanyp, batyrlyqtaryna basyp, kardınal óziniń qanatynyń astyna alyp, qamqorlyq jasaı júrgen janǵa jaqsylyq jasaǵany á degennen málim boldy.

Biraq sol kisi kim eken? Úsh mýshketer eń aldymen ózderine osy bip suraqty qoıdy. Sosyn qansha joramal-boljam jasaǵanymen, eshqaısysyna kóńilderi tolmaǵasyn, Portos qojaıyndy shaqyryp alyp, oıyn súıegin ákelip ber dep ámir etti.

Portos pen Aramıs stol basyna otyryp, oınaı bastady. Atos oıǵa shomyp, bólme ishin jáıimen kezip júrdi.

Álgi bir oıy qamap, sendelip júrgende Atos jartylaı buzylǵan pesh murjasynyń qasynan árli-berli talaı ret ótken; murjanyń tóbesi joǵary qabattaǵy bólmege shyǵady eken. Sol arany janaı ótip júrgende ol áldeneshe ret bireýlerdiń sóılesken kómeski daýsyn estigen, endi soǵan kóńil bóleıin dedi. Atos jaqyndap kelip birneshe sózderdi tipti anyq estidi, bul sózder oǵan asa mańyzdy bolyp kórindi de, ol joldastaryna úndemeńiz dep belgi berdi, sosyn ózi sál eńkeıip, murjanyń tómengi jaǵyna qulaǵyn tosyp, únsiz turyp qaldy.

— Mıledı, tyńdańyz, bul — óte mańyzdy is. Beri kelip otyryńyz, sóıleseıik, — dedi kardınal.

— Mıledı! — dedi Atos sybyrlap.

— Men sizdi bar yqylas-yntammen tyńdap otyrmyn, joǵary mártebeli taqsyr, — dedi bir áıel daýsy, sony estigende mýshketer selk ete qaldy.

— Kapıtaly maǵan jan-tánimen berilgen, komandasy aǵylshyndardan turatyn bir shaǵyn keme sizdi Sharantanyń quıarlyǵyndaǵy La Pýeıt fortynda kútip turady. Ol erteń erteńgilik zákirin kóteredi.

— Endeshe, ol jaqqa men búgin keshke shyǵyp ketýim kerek pe?

— Tap qazir, menen qajetti nusqaý alǵannan keıin júrip ketesiz. Osy úıden shyqqasyn, esik aldynda turǵan eki adamdy kórsetti olar sizdi jol boıy kúzetedi. Men birinshi bolyp shyǵamyn. Siz jarty saǵattaı kidirip baryp shyǵasyz.

— Jaraıdy, sharapatty myrza. Endi sizdiń maǵan beretin tapsyrmańyzǵa kóshelik. Men budan bylaı da, joǵary mártebeli taqsyr, sizdiń senimińizge laıyq bolǵym keledi, sol sebepti de kezdeısoq bir qatege urynyp qalmas úshin, maǵan osynaý tapsyrmańyzdy dálme-dál, anyqtap aıtyp berýińizdi suraımyn.

Sóılesip otyrǵan ekeý bir mınýtteı únsiz otyryp qaldy; shamasy, sol sátte kardınal ne aıtatynyn oısha ólshep-piship, al, mıledı bolsa, onyń aıtqanyn buljytpaı qaǵyp alyp, jadyna saqtap qalý úshin ishteı ázirlik jasap otyrǵan tárizdi.

Atos osy úzilisti paıdalanyp, joldastarynan esikti ishten bekitińizder dep ótindi, sosyn ısharat jasap qasyna shaqyryp aldy da, sózdi bári birge tyńdamaq boldy.

Jaıǵasyp otyrýdy jaqsy kóretin eki mýshketer ózderine jáne Atosqa arnap oryndyq ákeldi. Úsheýi bastaryn túıistirip, qulaqtary eleńdep, jaılasyp otyrysty.

— Siz Londonǵa barasyz, — dedi kardınal sózin jalǵap. — Londonda Bekıngemge kiresiz...

— Joǵary mártebeli taqsyr, sizge eskerte ketetin bir jáıt — dedi mıledı sóz arasynda, — almas alqa oqıǵasynan keıin, sharapatty myrza maǵan senýden qalǵan, óıtkeni gersog sol oqıǵaǵa meniń tikeleı qatysym bar dep esepteıdi.

— Biraq tap osy joly, — dedi kardınal oǵan qarsy dálel aıtyp, — másele gersogtiń senimine enýińiz jáıli bolyp otyrǵan joq qaıta ara aǵaıyn — deldal retinde oǵan aq kóńil, adal nıetpen ashyqtan-ashyq barýyńyz jáıli bolyp otyr.

Adal nıetpen, ashyqtan-ashyq... — dedi mıledı bolmashy bir shúbáli únmen onyń sózin qaıtalap.

Iá, adal nıetpen, ashyqtan-ashyq, — dedi kardınal burynǵy sarynmen. — Osy kelissózderdiń bári ashyqtan-ashyq júrgizilýge tıis.

— Joǵary mártebeli taqsyr, men sizdiń nusqaýlaryńyzdy buljytpaı oryndaımyn jáne ony tyńdaýǵa ázirmin.

— Siz Bekıngemge meniń atymnan barasyzdaǵy, oǵan gersogtiń kúlli ázirlik sharalarynyń maǵan túgeldeı belgili ekenin jáne olardan meniń qysylyp-qymtyrylmaıtynymdy ádemilep aıtyp beresiz: eger ol oıǵa alǵanyn oryndaý úshin bir qadam jasasa boldy men korolevanyń kózin joıamyn.

— Joǵary mártebeli taqsyr, sizdiń osy qoqan-loqqyńyzdy júzege asyrý qolyńyzdan keletinine ol sene qoıar ma eken?

— Ia, qolymnan keledi, óıtkeni bultartpas dálelderim bar.

— Sol dálelderdi oǵan kórsete alatyn bolsam jáne ol sol dálelderge laıyq baǵasyn berse.

— Álbette. Siz oǵan konnetabldiń áıeli bal-maskarad bergen kúni sol hanymnyń bólmesinde gersogtiń korolevamen kezdeskeni týraly Býa-Rober men markız de Botrúdiń qupıa habaryn jarıalaıtynymdy aıtasyz. Al, onyń kóńilinde eshbir shúbá qalmas úshin, siz oǵan onyń sol keshke Uly Mogoldyń kostúmin kıip kelgenin, al, ol kostúmdi sonda kavaler de Gız kıip barmaq bolǵanyn, biraq ony Gersog úsh myń pıstolge de Gızden satyp alǵanyn baıandaısyz.

— Qup bolady, sharapatty myrza.

— Onyń saraıǵa qalaı kirgeni, sosyn qalaı shyqqany, ýaq-túıek jáıtterine deıin maǵan bes saýsaǵymdaı belgili, ol saraıǵa sáýegeı-ıtalán bolyp kıinip kirgen-di. Meniń qolymdaǵy málimetterdiń rastyǵyna kózin birjolata jetkizý úshin, siz onyń plash ishinen ón boıyn jyltyraýyq qara daq pen asha súıekti qýbas tańbalary basylǵan aq kóılek kıgenin aıtasyz, óıtkeni oqys bir jaǵdaı týa qalsa, ol ózin Aq Bıbi arýaǵynyń elesi etip kórsetpek boldy, al, Aq Bıbi elesiniń mańyzdy oqıǵa aldynda Lývrden kórinetini jurttyń bárine málim ǵoı...

— Osymen bittińiz be, sharapatty myrza?

— Oǵan taǵy da meniń Amende bolǵan hıkaıanyń basynan aıaǵyna deıin túgel biletinimdi jáne sol oqıǵany baý-baqshasymen,túngi sahnaǵa qatysqan kisilerdiń dál portretterimen qosa bir shaǵyn roman túrinde jazdyratynymdy jetkizesiz.

— Men oǵan muny da aıtaıyn.

— Buǵan qosa siz oǵan Montegú meniń qolymda ekenin, Montegúdiń Bastılıaǵa qamalǵanyn, ras, onyń boıynan eshqandaı hat-qaǵaz tappasaq ta, azapqa salǵannan keıin, amalsyzdan biletinin de ... tipti bilmeıtinin de aıtyp qoıatynyn baıandap berersiz.

— Keremet!

Al, endi eń sońynda, gersog Re aralynan asyǵys qashyp bara jatyp, óz páterinde de Shevrez hanymnyń bir hatyn umytyp tastap ketipti, ol — korolevany aıaýsyz qaralaıtyn hat, óıtkeni uly hanym koróldiń jaýlaryn jaqsy kórip qana qoımaıdy eken, onyń ústine tipti Fransıanyń jaýlarymen birge zagovorge qatysady eken. Meniń aıtqandarymdy siz jadyńyzǵa túgeldeı toqyp aldyńyz ǵoı, solaı ma?

— Joǵary mártebeli taqsyr, ózińiz synap kórińiz, konnetabl zaıybynyń úıindegi bal, Lývrdegi tún, Ameıdegi kesh, Montegú qamaý, de Shevrez hanymnyń haty.

— Durys, óte durys. Siz óte zeıindi jansyz, mıledı.

— Biraq osy dálelderdiń bárine qaramastan, gersog qasarysyp Fransıaǵa burynǵysha qaýip tóndire berse qaıtemin? — dedi áıel kardınal jyly lebiz bildirgesin.

— Gersog esýas kisi sıaqty, durysyn aıtsam, tipti aqymaq kisi sıaqty ǵashyq bolyp qalǵan, — dedi Rıshele kúıinishti daýyspen. — Eski dáýirdiń, paladınderi sıaqty, ol óz ǵashyǵynyń nazaryn aýdarý úshin osy soǵysty bastady. Eger osy soǵys, onyń ózi aıtqandaıyn, jan-júregi bıleýshisiniń ar-namysyna ǵana emes, erkindigine de nuqsan keltiretin bolsa, ol osy soǵysty budan ári sozbas buryn, eń áýeli jaqsylap bir tolǵanyp alatynyna janym kámil.

— Degenmen ol qasarysyp ıilmeı qoısa qaıtemin? — dedi mıledı shuqshıyp, qaıtse de júktelgen tapsyrmany ábden anyqtap almaq bolyp.

— Eger ol qasarysyp ıilmeı qoısa? — dedi kardınal qaıtalap. — Olaı etýi múmkin emes.

— Solaı etýi múmkin

— Eger ol qasarysyp ıilmeı qoısa... — Kardınal biraz úndemeı qalyp, qaıta sóıledi: — Eger ol qasarysyp, ıilmeı qoısa, onda men memlekettiń bet-pishinin ózgertetin oqıǵalardyń biri boldy ǵoı dep úmittenemin.

— Eger siz, joǵary mártebeli taqsyr, osyndaı oqıǵalar jóninen bir tarıhı mysaldar keltirseńiz, bálkim, men sonda sizdiń senimińizge qosylar edim, —  dedi mıledı.

— Mine, endeshe sizge bir mysal keltireıin, — dedi Rıshele. 1610 jyly atyńnan aınalaıyn koról Genrıh Tórtinshi, osy gersog sıaqty pıǵylǵa boı aldyryp, Avstrıany eki jaǵynan birdeı soqqylaý úshin, bir mezgilde Fransıa men Italıaǵa basyp kirmek bolǵan kezde, — Avstrıany sol báleden qutqarǵan oqıǵa bolmap pa edi? Sonda ımperatordyń joly bolǵany sıaqty, endi Fransıa koroliniń joly nege bolmasqa?

— Joǵary mártebeli taqsyr Mysshylar kóshesinde siltengen qanjar jóninde aıtyp otyrǵan bolar?

— Ábden durys aıttyńyz.

— Mártebeli taqsyr, Ravalákti2 darǵa asý, bir sátke bolsa da, sonyń jolyn qýýdy oılaǵan kisilerdi qorqytyp, júregin shaılyqtyryp tastaıdy dep qaýiptenbeısiz be?

— Ár zamanda, árbir memlekette, ásirese, sol memleketter dinı alaýyzdyqtan jaýyǵyp jatsa, azap-tozaqqa basyn baılaıtyn fanatıkter ámanda tabylady. Jáne bilesiz be, pýrıtandardyn gersog Bekıngemge qatty yzalanyp, óshigip júrgeni, olardyń ýaǵyzshylary gersogti, dinsiz dep ataıtyny osy tap qazir ǵana esime túskeni.

Onda ne tur? — dedi mıledı.

Onda turǵan másele, — dedi kardınal enjar únmen sózin jalǵap, mysaly, ózin qorlaǵany úshin gersogtan ósh alýdy ańsaǵan bir jylpos, sulý jas áıeldi tapsaq is bitip jatyr. Ondaı áıeldi tabý qıyn emes: gersogti áıelder óte jaqsy kóredi, ol: máńgi sizdikpin dep talaı áıelderdi kóńildes etse, qubylmaly turaqsyzdyǵymen talaı áıeldiń júregine óshpendilik otyn jaqqany kúmánsiz.

Árıne, ondaı áıel tabylady, — dedi mıledı salqyn daýyspen.

Endeshe, sondaı áıel ójet bir fanatıktiń qolyna Jak Klemannyń nemese Ravaláktiń qanjaryn ustatsa, Fransıany azat eter edi.

Ia,biraq ol kisi óltirýshiniń sybaılasy bolyp shyǵar edi.

Pále, Ravaláktiń nemese Jak Klemannyń sybaılastarynyń esimi jarıa bolǵan ba?

Joq. Bálkim, olar joǵary dárejeli kisiler bolǵan shyǵar, al ondaı kisilerdi áshkereleýge jurttyń júregi daýalamaıdy ǵoı. Kim kóringenge bola sot palatasyn órtemeıdi ǵoı, sharapatty myrza?

Siz nemene, sot palatasynyń órtenýin kezdeısoq nárse emes dep oılaısyz ba? — dedi Rıshele, eshbir mán-mańyzy joq, qarapaıym saýaldy bere salǵan kisideıin enjar sóılep.

Meniń óz basym, sharapatty myrza, eshteńeni de oılamaıtyn janmyn, — dedi mıledı. — Men tek faktini ǵana keltirdim. Eger men mademýazel de Monpase nemese koroleva Marıa Medıchı bolsam, tap qazir qatardaǵy ledı Klarıkteı emes, azyraq saqtanǵan bolar edim.

— Siz ádilin aıttyńyz, — dedi Rıshele onymen kelisip. — Sonda siz ne qylar edińiz?

Men, Fransıanyń ıgiligine bola ne istesem de, sony kún ilgeri qoldaıtyn buıryq qaǵazdy alǵym keler edi.

Biraq eń áýeli, álgide ózim aıtqandaı, gersogtan kegin qaıtarýdy ańsaıtyn áıeldi tabý kerek. - Ol áıel tabylǵan.

Sosyn táńiriniń ádil sotynyń qarýy qyzmetin atqaratyn jeksuryn fanatıkti tappaq kerek.

Ol da tabyldy.

— Tek sonda ǵana ózińiz suraǵan buıryqty alatyn ýaqyt keledi.

Siz durys aıtasyz, joǵary mártebeli taqsyr, — dedi mıledı, maǵan senim kórsetip, júktep otyrǵan tapsyrmańyz aqıqat tirliktegi shyn mánimen shektelip qana qoımaıdy ǵoı dep oılap, qatelesip ketippin. Hosh, sonymen, sharapatty myrzaǵa myna tómendegi jáıtterdi aıtýym kerek: konnetabldiń áıeli ótkizgen maskaradta onyń kıim aýystyryp, korolevaǵa qalaı kelgeni sizge búge-shigesine deıin málim: korolevanyń Lývr saraıynda ıtalán astrologimen kezdeskeni jáne onyń tek gersog Bekıngem ekeni jóninde sizdiń qolyńyzda aıǵaqty dálelder bar; jáne siz Amendegi hıkaıa jóninde, sol hıkaıa bolǵan baý-baqsha men oǵan qatysqan kisilerdiń portretterin sýrettep, qyzǵylyqty bir roman jazýǵa ámir ettińiz al Montegú Bastılıada qamaýda, qınap-azaptaǵannan keıin ol jadynda saqtalǵan tipti umytyp qalǵan jáıtterdiń ózin aıtýǵa májbúr bolady; eń sońynda, sizdiń qolyńyzǵa de Shevrez hanymnyń sharapatty myrzanyń úıinen tabylǵan bir haty kelip túskeni ol hat ony jazǵan hanymdy ǵana emes, sonymen birge sol hatty óz atynan jazdyrǵan kisini de qaralaıdy. Sodan keıin, eger gersog osy aıtylǵandardyń bárine qaramastan, burynǵysha qasarysyp, ıilmeı qoısa, onda meniń tapsyrmam osymen shekteletin bolǵandyqtan da, men qudaıdan Fransıany qutqaratyn bir ǵalamat jasa dep jalbarynyp suraımyn-daǵy. Aıtylǵannyń bári osy ǵoı joǵary mártebeli taqsyr, endi maǵan qosymsha eshteńe jasaýdyń keregi joq bolar?

— Iá, sol, — dedi kardınal shytynyp.

— Al, endi... — kardınaldyń ózgeshe únmen sóıleı bastaǵanyn sezbegen kisideı-aq, mıledı sózin jalǵaı berdi, — al, endi, joǵary mártebeli taqsyr, ózińizdiń ata jaýlaryńyz jáıli naqty nusqalar alǵannan keıin, meniń óz jaýlarym jáıli birer sóz aıtýyma ruqsat etpes pe ekensiz?

— Hosh, sizdiń jaýyńyz bar ma edi?

— Iá, sharapatty myrza, sol jaýlarǵa qarsy kúreste siz meni kúlli ádis-aılańyzben qoldaýǵa tıistisiz, óıtkeni ol jaýlardy sizdiń, joǵary mártebeli taqsyr, qyzmetińizde júrip taptym.

— Olar kimder?

— Birinshiden, usaq saýdager Bonase degen áıel.

— Ol Mant túrmesinde.

— Dálirek aıtsaq, ol áıel sonda bolǵan, — dedi mıledı, — biraq koroleva korólden jarlyq alyp, sonyń kómegimen ony monastryrge jibergen.

— Monastyrge?

— Iá, monastyrge.

— Qaı monastyrge?

— Bilmeımin, ol aıtylmaıtyn qupıa kórinedi.

— Men ol syrdy ashamyn!

Sosyn, siz joǵary mártebeli taqsyr, ol áıeldiń qaı monastyrde jatqanyn maǵan aıtasyz ba?

— Oǵan eshqandaı bóget joq dep oılaımyn.

— Jaqsy... Biraq meniń ánebir músápir Bonase bıkeden álde qaıda qaýiptirek taǵy bip jaýym bar.

— Ol kim?

— Sol áıeldiń kóńildesi.

— Onyń aty kim?

— O, joǵary mártebeli taqsyr, siz ony jaqsy bilesiz! — dedi mıledı yzalana daýystap. — Ol — siz ben bizdiń bitispes dushpanymyz; ol álgi koról mýshketerleri, mártebeli taqsyr, sizdiń gvardıashylaryńyzben shekisip qalǵanda, sonyń kómegimen jeńip ketetin adam, ol álgi sizdiń shabarmanyńyz de Vardty shpagamen úsh ret túırep, almas alqa isin boldyrmaı tastaǵan adam; ol eń aqyrynda Bonase bıkeni meniń urlaǵanymdy bilip, meni óltirem dep ant-sý ishken adam.

— A-a... — dedi kardınal daýsyn sozyp. — Sizdiń kimdi aıtyp otyrǵanyńyzdy bildim.

— Men álgi d'Artanán degen sumyraıdy aıtyp otyrmyn. Ol ózi batyl jigit. Odan sol sebepti de qaýiptený kerek.

— Onyń Bekıngemmen jasyryn baılanysyn dáleldeıtin aıǵaq tapsaq...

Aıǵaq! — dedi mıledı daýystap. — Men ondaǵan dáleldi birden taýyp bereıin.

— Olaı bolsa, odan ońaı eshteńe joq: sol aıǵaqtaryńyzdy maǵan ákelip tapsyryńyz, sosyn men ony Bastılıaǵa otyrǵyzamyn.

— Qup delik, sharapatty myrza, sosyn ne bolady?

— Bastılıaǵa bir túsken adamda «sosyn» degen sóz bolmaıdy, — kardınal daýsyn báseńdetip. — Ah, shaıtan alǵyr-aı, — dedi kardınal sózin sabaqtap, — eger men sizdi jaýlaryńyzdan op-ońaı qutylatyn bolǵanym sıaqty, óz jaýlarymnan da op-ońaı qutylatyn bolǵam ne álgideı kisilerge qarsy eshbir jaza tartpaı, emin-erkin áreket jasaý jaıly siz menen ruqsat suraǵanyńyz sıaqty, men de ruqsat surasam, shirkin!

— Sharapatty myrza, endeshe qanǵa — qan, janǵa — jan: siz myna kisini berińiz, men sizge ana kisini bereıin, — dep mıledı qolma-qol bir usynys jasady.

— Sizdiń ne aıtaıyn dep turǵanyńyzdy bilmeımin jáne bilgim kelmeıdi, biraq men sizge bir jaqsylyq jasaǵym keledi, munyń ústine, sol sıaqty shirikti qalap otyrǵan ótinishińizdi oryndamaıtyndaı maǵan sonsha ne bolypty jáne sizdiń aıtýyńyzǵa qaraǵanda, onyń ózi oınasqor, janjalqoı, opasyz bireý sıaqty ǵoı.

— Qarapeıil aram adam, sharapatty myrza, óte aram adam.

— Maǵan qaǵazdy, qalam men sıa saýytty berińizshi.

— Minekıińiz, sharapatty myrza.

Bip sát jym-jyrt tynyshtyq ornady, shamasy, kardınal ne jazatynyn oılap nemese oılaǵanyn jazyp otyrsa kerek. Bir sózin qaldyrmaı, kúlli áńgimeni túgel estigen Atos joldastaryn qolynan ustap, bólmeniń ekinshi jaǵyna apardy.

Túh, saǵan ne kerek osy, áńgimeniń aıaǵyn nege tyńdatpaısyń - dedi Portos qonqyldap.

— Ts-s! — dedi Atos sybyrlap. — Biz ózimizge qajet nárseniń bárin bildik. Al, áńgimeni túgel tyńdaımyn deseńizder, sizderge kedergi jasamaımyn, biraq meniń dereý ketýim kerek.

— Seniń ketýiń kerek? — dedi Portos qaıtalap. — Al, kardınal suraı qalsa, ne dep jaýap beremiz.

Oǵan meni suratpaı-aq, ózderińiz: qojaıynnyń keıbir tıip-qashyp aıtqan sózderinen kúdiktenip, jol ústi almaǵaıyp qaýipti bolǵasyn, sholǵynshy retinde ilgeri ketti dep aıtyńyzdar. Oǵan qosa men bul jaıtty kardınaldyń atqosshysyna da sezdiremin. Al, qalǵany óz isim, sen oǵan qam jemeı-aq qoı.

— Atos, abaı bolyńyz! — dedi Aramıs.

— Alańdamańyzdar. Meniń ustamdy ekenimdi ózderińiz de bilesizder ǵoı, — dedi Atos.

Portos pen Aramıs qaıtadan pesh murjasynyń túbine baryp otyrysty.

Al, Atos bolsa, jurttyń kózinshe, tereze qaqpaǵynyń bastyrmasyna dostarynyń attarymen birge baılaýly turǵan atyn sheship alyp, kardınaldyń qosshysyna qaıtar joldy bir sholý qajet ekenin az sózben túsindirdi, sosyn pıstoletin ádeıi shuqshıa tekserip qaterli tapsyrmany óz erkimen oryndaýǵa attanǵan soldat sıaqty, lagerge baratyn jolǵa túsip, júrip ketti.

XV
ERLİ-ZAIYPTYLAR KÓRİSKENDE

Atos durys boljaǵan eken, kardınal kóp kidirmeı tómenge tústi; ol mýshketerler kirgen bólmeniń esigin ashyp, Portos pen Aramıstiń qumarlana súıek oınap otyrǵanyn kórdi. Bólmeni kózimen júgirte sholyp shyqty da, bir kúzetshisiniń jetpeıtinin bildi.

— Atos myrza qaıda ketti? — dedi ol.

— Sharapatty myrza, — dedi Portos, — ol sholǵynshy bolyp ilgeri ketti. Qojaıynymyzdyń tıip-qashyp aıtqan keıbir sózderine qarap, ol jol boıy qaterli bolar dep kúdiktendi.

— Al, siz ne istedińiz, Portos myrza?

— Men Aramısten bes pıstol utyp aldym.

— A, olaı bolsa, menimen birge keri qaıtyńyzdar.

— Biz sizdiń qyzmetińizge ázirmiz, joǵary mártebeli taqsyr.

— Endeshe, atqa qonalyq, myrzalar, ýaqyt kesh.

Qosshysy esik aldynda kardınaldyń atyn tizgininen ustap tur eken. Áregirekte, qarańǵydan eki adam úsh attyń sulbasy kórinedi; bul álgi mıledıdi La Pýant fortyna shyǵaryp salyp, sol araldan ony kemege otyrǵyzyp jiberetin kisiler edi.

Atqosshy eki mýshketerdiń Atos jóninde aıtqan áńgimesin rastaı berdi. Kardınal maquldap basyn ızep, ashanaǵa kirerdegi saqtyǵyn taǵy bir qaıtalap, jolǵa shyqty.

Álhıssa, sol qosshysy men eki mýshketerdiń kúzetinde, lagerge qaraı júre bersin, biz endi Atostyń jaıyna keleıik.

Atos áýeli, júz qadamdaı jerge deıin, jáı aıańdap bardy da, ózin eshkim kórmeıtinine kózi jetken soń, ońǵa qaraı burylyp, aınalma jolmen keıin qaraı shaba jóneldi, sosyn joldan jıyrma qadamdaı jerdegi toǵaı arasyna jasyrynyp turyp, jolaýshylardyń ótip ketýin tosty. Óz joldastarynyń deldıgen qalpaqtary men kardınal plashynyń altyn oqaly, shashaqty jıegin kórip, calt attylar jol burylysynan kórinbeı ketkenshe kútip turdy da, sodan keıin ashanaǵa qaıta shaýyp keldi, ony ishke birden bógetsiz kirgizdi.

Qojaıyn ony á degenshe tanydy.

— Meniń bastyǵym ekinshi qabatta turatyn áıelge bir mańyzdy nárseni aıtýdy umytyp ketipti. Ol meni sol kemshiligin jóndeýge jiberdi.

— Joǵaryǵa baryńyz, ol áli de bólmesinde, — dedi qojaıyn.

Atos onyń ruqsatyn paıdalanyp, basqyshta qolynan kelgenshe aıaǵyn ańlap basyp, alańǵa shyqty. Sál ǵana ashyq turǵan esikten mıledıdiń telpeginiń baýyn baılap jatqanyn kórdi.

Ol bólmege kirip, esikti japty.

Esik ilmeginiń tyqyryn estip, mıledı burylyp qarady, Atos qalpaǵyn kózine túsire kıip, plashyna oranyp esik aldynda tur eken.

Tas músin sıaqty, únsiz melshıip turǵan kisini kórgende mıledı qorqyp ketti.

— Siz kimsiz? Ózińizge ne kerek? — dedi ol shapyldap.

«Ia, ras eken, bul sonyń tap ózi!» dep oılady ishteı Atos.

— Sýdaryná, siz meni tanydyńyz ba? — dedi ol. Mıledı sál umsyna túsip, kenet jylan kórgen kisideı keıin qaraı yrshyp tústi.

— Bárekelde, munyńyz durys... Siz meni tanydyńyz bilem, — dedi Atos.

— Graf de La Fer! — dedi mıledı kúbirlep, sosyn shúberekteı qýaryp, arqasy qabyrǵaǵa baryp tıgenshe, úrpıip shegine berdi.

— Iá, mıledı, — dedi Atos, — sizdi óz kózimen kórip, kóńilin bir demeý úshin, graf de La Fer o dúnıeden úlken basymen ádeıi kelip otyr. Kardınal myrza aıtqandaıyn, jaıǵasyp otyryp sóıleseıikshi.

Ábden úreıi ushyp, záre-quty qalmaǵan mıledı, ún-túnsiz sylq etip otyra ketti.

— Siz kókten jerge jiberilgen tajalsyz! — dedi Atos sóz bastap. — Bar kúsh-bılik sizdiń qolyńyzda ekenin bilemin, biraq qarapaıym adamdar qudaı taǵalanyń kómegimen eń qorqynyshty tajaldyń ózin jeńgen. Siz bir ret meniń jolymda kese-kóldenen turǵansyz. Sonda sizdi jer betinen joq ettim dep oılaǵanmyn, sýdaryná, biraq álde men qateleskenmin, álde, tozaq sizdi qaıta tiriltken bolar...

Qaıdaǵy-jaıdaǵy sumdyq, jáıtterdi esine salǵan osynaý sózderdi estigen kezde mıledı melıip tómen qaraı, yńyrana bir kúrsindi.

— Iá, tozaq sizdi tiriltipti, — dedi Atos sózin jalǵap,— tozaq sizdi baıytypty, tozaq sizge basqa at qoıypty, tozaq sizdiń júzińizdi kisi tanymastaı etip ózgertipti, biraq ol sizdiń janyńyzdyń bir qonysyn da jýmapty, deneńizdiń tańbasyn da ketirmepti!

Serippeli prýjına laqtyryp tastaǵandaı, kózi jalt-jult etip, mıledı ornynan ushyp túregeldi, Atos otyra berdi.

Siz meni óldi dep oıladyńyz ǵoı, solaı ma? Men de sizdi óldi dep oılaǵanmyn. Al, ledı Klarık degen esim Anna de Beıldi qalaı jasyrsa, Atos degen esim de meni solaı jasyrdy! Sizdiń qadirmendi aǵańyz bizdiń nekemizdi qıǵanda, ózińizdi solaı dep atamaýshy ma edi?.. Ekeýmizdiń jaǵdaıymyz qyzyq eken-aý ózi, — dedi. Atos myrs etip kúlip, áńgimesin sabaqtap, — biz osy ýaqytqa deıin bir-birimizdi ólip qaldy dep oılaǵandyqtan ǵana aman-esen ómir súrippiz-aý! Estelik degeniń baǵzy bir kezde janyńdy jegideı jegeni bolmasa, tiri kisi sıaqty, jan alqymyńnan almaıdy-aý áıteýir.

— Siz maǵan nendeı sharýamen keldińiz? Mende qandaı jumysyńyz bar? — dedi mıledı báseń daýyspen.

— Meniń sizge bir aıtaıyn degenim, kózińizge ádeıi kórinbeı júrsem de, ózińizdi nazardan tys qaldyrǵan emespin.

— Meniń ne istep, ne qoıǵanymdy bilesiz be?

— Kardınaldyń qyzmetine túsken ýaqyttan bastap, tap osy búginge deıin ne istep, ne qoıǵanyńyzdyń árbir kúnin sanap, aına-qatesiz aıtyp bere alamyn.

Mıledıdiń kógerip ketken erni buǵan senbegendeı jylýsyz jymıǵan boldy.

— Tyńdańyz endeshe: siz gersog Bekıngemniń omyraýynan almas alqanyń eki sholpysyn kesip aldyńyz; siz Bonase bıkeni urladyńyz; de Vard myrzaǵa ǵashyq bolyp, onymen lázzaty bir tún ótkizý úshin qoınyńyzǵa d'Artanán myrzany aldyńyz; sosyn de Vard myrza ózińizdi aldap ketti dep oılap, onyń básekeles baqtalasyn de Vardty óltirýge jumsamaq boldyńyz: sol baqtalas jigit sizdiń jıirkenishti qupıańyzdy bilip qalǵannan keıin, onyń izine ,eki jaldamaly baskeserdi salyp qoıyp, reti kelgende atyp tastańdar dep ámir ettińiz; kez kelgen oq tımegenin bilgesin, siz oǵan joldaǵan hatpen birge ýlanǵan sharap jiberdińiz jáne óz qurbanyńyzdy sol sharap dos-jarandarynyń syıy dep sendirmek boldyńyz; aqyrynda, tap osy bólmede, myna men otyrǵan oryndyqta otyrmyn álgide ǵana kardınal Rısheleniń aldynda gersog Bekıngemge kisi óltirýshi jumsaýǵa mindetteme aldyńyz, al, munyń esesine ol cizge d'Artanándy óltirýge ruqsat bermek bolyp, ýáde etti.

— Siz naǵyz ázázildiń ózisiz! — dedi mıledı sybyrlap.

— Bálkim, solaı da shyǵarmyn, biraq tym bolmasa bir ǵana nárse esińizde bolsyn: gersog Bekıngemdi ózińiz óltiresiz be, álde basqa bireýge óltirtesiz be, — onda meniń jumysym joq: men ony bilmeımin, munyń ústine ol aǵylshyn, biraq janymdaı jaqsy kórip udaıy qorǵashtap júretin adal dosym d'Artanánnyń basyndaǵy bir tal shashyna da tımeısiz, áıtpese, ákem marqumnyń arýaǵymen ant eteıin, osy isteıtin qylmysyń eń sońǵy qylmys bolady!

— D'Artanán meni qatty mazaq etip qorlady, d'Artanán óledi! — dedi mıledı ysyldap.

Sizdi tipti jalpy mazaq etip qorlaýǵa bola ma ózi, sýdaryná? — dedi Atos myrs etip. — Ol sizdi qorlaǵan eken, endi ólýge tıis pe?

— Ol óledi, — dedi mıledı qaıtalap. — Áýeli kóńildesi sosyn ózi óledi.

Atostyń kózi qaraýytyp sala berdi. Áıelge tán eshbir qylyǵy joq osynaý surqıanyń myna túri jany qınalatyn bir jáıtterdi esine túsirdi. Ol ilgeride, qazirgiden qaýipsizdeý bir kezde, osy áıeldi óziniń ar-namysynyń qurbany etpek bolǵanyn esine aldy; ol ony taǵy da tabanda óltirgisi kelip ketti, tipti ózine ózi ıe bola alar emes. Ol ornynan turyp, beldigine qystyrýly pıstoletin alyp, shúrippesin ashty.

Ólikteı qýaryp ketken mıledı aıqaılamaq bolyp edi, daýsy shyqpaı qaldy, siresip qalǵan kómeıinen adam daýsyna múlde uqsamaıtyn, túz taǵysynyń yryldaǵany sıaqty bir qyryl estildi; shashy qobyrap, qara kóleńkelengen qabyrǵaǵa jabysyp turǵan áıeldiń záre-quty qalmaǵan edi.

Atos qolyn sozyp pıstoletin baıaý kóterip, onyń aýzyn mıledıdiń mańdaıyna taqap apardy da, burynǵydan da qorqynyshty únmen, salmaqty sabyr, qatýly keıippen aıtylǵan sóz ámanda qorqynyshty bolady — bylaı dedi:

— Sýdaryná, siz osy qazir, tabanda, maǵan kardınal óz qolymen jazǵan qaǵazdy beresiz, áıtpese, ómir-tirligimmen ant eteıin, mańdaıyńyzdan bir oqty qadaımyn!

Eger munyń ornynda basqa adam bolsa, mıledı kózdegen maqsatyn oryndaıtynyna kúmán keltirer edi, biraq ol Atosty jaqsy biletin; áıel sonda da qybyr etpedi.

— Oılanýyńyzǵa bir-aq sekýnd ýaqyt beremin, — dedi ol.

Atostyń túsi buzylyp sala bergenine qarap, mıledı qazir pıstolet atylady eken dep oılady. Ol jalma-jan qolyn keýdesine aparyp, korsajynyń astynan bir qaǵazdy sýyryp alyp, jigitke ustata saldy.

— Alyńyz, qarǵys atsyn sizdi!

Atos qaǵazdy alyp, pıstoletin beline qystyrdy da, munyń tap sol qaǵaz ekenine kózin jetkizý úshin, shamǵa jaqyndap baryp, ony jiberip, oqyp shyǵyp:

«Osy qaǵazdy usynýshy istegen is meniń buıryǵym boıynsha, memlekettiń ıgiligi úshin jasalǵan.

1628 jyldyń 5 avgýsy.

Rıshele»

Al, endi... — dedi Atos plashyna oranyp, qalpaǵyn kıip jatyp, endi seniń tisińdi qaǵyp alǵannan keıin, sasyq kúzen, qolynan kelse, tisteı ber!

Ol bólmeden shyǵyp ketti, tipti artyna burylyp ta qaramady. Sharaphana esiginiń aldynan ol taǵy bir atty shylbyrynan ustap turǵan eki salt attyny kórdi.

Myrzalar, — dedi Atos olarǵa, — ózderińizge málim, kardınal myrza ýaqytty tekke ótkizbeı ana áıeldi La Pýant fortyna ertip aparýǵa jáne ol kemege otyrǵansha sol aradan ketpeýge ámir etti.

Munyń sózi ol kisilerdiń buryn alǵan buıryǵymen birdeı shyǵyp jatqasyn, olar tapsyrmany oryndaýǵa ázir ekenin bildirip tájim etti.

Atos bolsa, atyna sekirip minip, birden quıǵytyp shaba jóneldi, biraq jolmen júrýdiń ornyna, atyna taqymyn basyp, dalamen tikeleı tartty, tóńiregine qulaǵyn tigip, jolaı dúrkin-dúrkin toqtaı berdi.

Osylaı bir aıaldaǵan kezde ol jol jaqtan jortqan attardyń dúsirin esitti. Munyń kardınal men onyń kúzetshileri ekenine kózi jetken Atos taǵy da biraz jer júrgesin, atyn toz jıdemen, jamyraqpen súrtip, lagerge eki júz qadamdaı qalǵan kezde, burylyp jolǵa shyqty.

— Kele jatqan kim? — dep daýystady ol salt attylardy kórisimen.

— Bul, shamasy, bizdiń batyr mýshketerimiz shyǵar? — dedi kardınal.

— Iá, sharapatty myrza, sonyń tap ózi, — dedi Atos oǵan dybys berip.

— Atos myrza, bizdi oıdaǵydaı kúzetkenińiz úshin ózderińizge degen alǵysymdy qabyl alyńyz... Mine, biz de kelip jettik, myrzalar! Sol qanattaǵy zastavaǵa baryńyzdar, paról: «Koról men Re».

Osylaı degennen keıin, kardınal úsh dospen basyn bir ızep qoshtasty da, qosshysyn sońyna ertip ońǵa qaraı buryldy, óıtkeni lagerge baryp túnemekshi edi.

— Sonymen, ol áıeldiń suraǵan qaǵazyna qol qoıyp berdi! — dedi Portos pen Aramıs qosarlanyp, kardınal bulardyń daýsyn estimeıtin jerge jetkende.

— Bilemin. Ol qaǵaz, mine, mynaý, — dedi Atos sabyrmen.

Eger saqshyǵa paróldi aıtqanyn eseptemesek, úsh dos ózderiniń páterine deıin bir-birine lám dep til qatpady.

Biraq, olar Planshege baryp, qojaıyny transheıadaǵy kúzetip bosasymen, mýshketerlerdiń páterine kelsin dep shaqyryp jatyr degendi aıtý úshin Mýshketondy jumsady.

Al, mıledıge kelsek, Atos oılaǵandaı-aq, sharaphana esiginiń aldynda kútip turǵan kisilerdi kórisimen, eshbir qarsylyq jasamaı, solarmen birge júrip ketti. Ras, bir bolmashy sát qana keıin qaıtyp, kardınalǵa baryp, kúlli oqıǵany aıtyp bergisi keldi, biraq ol Atosty áshkerelese, Atos óz tarapynan muny áńgimeleıdi, bálkim, bul — Atos bir kezde ózin aǵashqa asyp ketken der al, Atos onda áıeldiń tańbaly ekenin aıtady ǵoı. Mıledı odan da úndemegenim artyq, jasyryn ketip qalyp, ózime tán jylpos eptilikpen qıyn tapsyrmany oryndaıyn, sosyn istiń bári kardınal kóńili tolatyn dárejede júzege asyrylǵannan keıin, oǵan bárin jeke basynyń kegin alýǵa kómektesýin suraımyn ǵoı dep oılady.

— Sonymen, túni boıy at ústinde ótkizip, tańǵy saǵat jetide ol La Pýent fortyna keldi, saǵat segizde kemege otyrdy, saǵat toǵyzda kardınal qol qoıǵan jol kýáligin alyp, Baıonǵa barady degen laqappen, keme zákirin kóterip, aǵylshyn jaǵalaýyna qaraı bet aldy.

XVI
SEN-JERVE QAMALY

D'Artanán dostaryna kelse, olardyń bári bir bólmede uılyǵyp eken: Atos bir qalyń oıǵa qalypty; Portos murtyn shıratyp otyr; Aramıs bolsa, kógildir barqyt muqabasy bar duǵalyqqa qarap, aıat qaıyryp jatyr eken.

— Shaıtan alsyn, myrzalar! — dedi d'Artanán. — Sizder mańyzdy bir habar aıtatyn shyǵarsyz dep senemin, áıtpese, sonshalyq aýyr túnnen keıin — tutas bir qamaldy qıratyp, basyp alǵannan keıin, demaldyrmaı, osynda dedektetip ákelgenderińdi ómirde keshirmeımin! Ah, myrzalar, sizderdiń onda bolmaǵandaryń qandaı ókinishti! Bir qyzý is boldy!

— Biz de basqa bir jerde boldyq, onda da sýyq bolǵan joq, — Partos murtyn ózgeshe bir ádispen ádemileı shıratyp jatyp.

— Ts-ss — dedi Atos.

— Oho! — dedi d'Artanán, mýshketerdiń nege qabaǵyn túıgenine túsine qoıyp. — Sizderde jana birdeńe bar sıaqty.

— Aramıs, siz osydan úsh kún buryn tańǵy asty kalvınısterdiń «Dinsiz» atty ashanasynan tattyńyz bilem, — dedi Atos.

— Ia.

— Ózi qalaı eken?

— Meniń aýqtym ete nashar boldy: et jemeıtin kún edi, tek et taǵamyn berip jatyr eken. Qalaısha! — dedi Atos tańyrqap. — Teńiz aılaǵynda turyp, balyq bolmaǵany ma?

— Olar: kardınal myrza salyp jatqan bóget, bar balyqty ashyq teńizge qaraı úrkitip, aıdap jatyr deıdi, — Aramıs osylaı qaıtadan duǵa oqı bastady.

— Aramıs, men sizden ony suraǵan joqpyn! Men sizden onda emin-erkin otyrdyńyz ba, ózińizdi eshkim mazalaǵan joq pa dep suradym.

— Onda tynyshsyz mazań kisiler onsha kóp bolǵan joq sıaqty... shynynda da, siz alańsyz otyryp áńgime aıtamyn deseńiz, Atos «Dinsiz» bek jarap jatyr.

— Endeshe «Dinsizge» kettik, — dedi Atos sózdi qorytyp. — Mynaý úıdiń qabyrǵalary qaǵazdan jasalǵan tárizdi.

Óz dosynyń áreket-tirligine úırenip qalǵan, onyń bir ǵana sózinen, ısharaty men belgisinen jaǵdaıdyń qıyn ekenin seze qalǵan d'Artanán, endi qaıtyp eshteńeni de suramaı, Atosty qoltyǵynan ustap syrtqa shyǵa berdi. Portos pen Aramıs ekeýi ózara dos peıilmen sóılesip, bulardyń sońynan erdi.

Jolaı olar Grımony kezdestirdi. Atos oǵan sońymyzdan júr degen belgi berdi; Grımo daǵdyly ádeti boıynsha, únsiz kóne qoıdy: bul baıǵus sońǵy kezderi tipti sóıleýdi umytyp bara jatqan-dy.

Dostap ashanaǵa kelip kirdi. Bul — erteńgi saǵat jetiniń kezi edi, tań aǵaryp atqan-dy. Olar zalǵa kirip azanǵy asty suratty, qojaıynnyń aıtýynsha, munda olardy tiri jan mazalamaıdy.

Ókinishke oraı, qupıa keńeske degen ýaqyt durys belgilenbegen bolyp shyqty: jańa ǵana tańǵy dabyl qaǵylǵan-dy, sol sebepti de kóptegen kisiler uıqy ashar bolsyn dep nemese erteńgi syz aýadan jylyný úshin, ótip bara jatyp, bir stakan sharapty tastap alý úshin, osynda kelip, kirip-shyǵyp jatty. Dragýndar, shveısarlyqtar, gvardıashylar, mýshketerler men atty áskerler biriniń orny biri basty, bul qojaıynǵa óte paıdaly bolsa da, bizdiń dosymyzdyń kózdegen maqsatyna múlde saı kelmedi. Sol sebepti de olar ózderiniń jaýynger dos-jarandarynyń sálem-saýqatyn tostary men ázil-qaljyńyna túnere jaýap qaıtaryp otyrdy.

— Jaraıdy, myrzalar! — dedi Atos. — Myna túrimizben osy arada otyryp, áldekimdermen shekisip qalarmyz, al, onyń bizge qazir tipti de qajeti joq. D'Artanán, siz odan da osy túndi qalaı ótkizgenińizdi aıtyp berińiz, al, biz bastan keshkenimizdi keıin aıtamyz.

— Shynynda da... — dedi bir atty ásker sál ǵana teńselip, qolyndaǵy bir rúmka araǵyn syzdyqtaı iship, — shynynda da, sizder búgin túnde transheıalarda boldyńyzdar ǵoı, gvardıashy myrzalar shamasy, larosheldikterdiń sazaıyn bergen shyǵarsyzdar?

D'Artanán shaqyrylmaǵan kisige jaýap bereıin be, álde bermeıin be degendeı Atosqa qarady.

— De Búzını myrza saǵan qurmet kórsetip, sóz sóılep tur, sen ony estimediń be? — dedi Atos oǵan. — Bu myrzalar istiń qalaı bolǵanyn bilgisi kelgen eken, ótken túnde bolǵan oqıǵany aıtyp ber.

— Tiz pastıondy altyńyz pa? — dedi syra krýjkasynan rom iship turǵan shveısarlyq.

— Iá, sýdar, — dedi d'Artanán ıilip izet kórsetip, — biz sondaı bir abyroıǵa ıe boldyq. Bálkim, ózińiz de estigen bolarsyz, biz qamaldyń buryshyna bir kespek oq-dári kómip, ot aldyryp jarǵanymyzda úńireıip qaldy, qamal onsha jańa emes qoı, tipti solq etip basqa qabyrǵalary da shaıqalyp ketti.

— Ol qaı qamal?  —dedi qylyshyna tutas bir qazdy shanshyp alyp, endi sony pisirgeli turǵan dragýn.

— Sen-Jerve qamaly, — dedi d'Artanán. — Sony panalap, larosheldikter bizdiń jer qazýshylarǵa kún kórsetpeı qoıyp edi.

— Shaıqas qyzý boldy ma?

— Bolǵanda qandaı! Biz bes adamnan aıryldyq, larosheldikter toǵyz-on qaraly adamynan aırylǵan shyǵar.

— Shaıtan toqsyn!  —dedi shveısarlyq daýystap, boqtap-boralaýdyń nemis tilinde nebir úlgileri bolsa da, ol fransýzsha boqtaǵanǵa daǵdylanyp ketken-di.

— Biraq olar búgin qamaldy qalpyna keltirý úshin Jer qazýshylar komandasyn jiberetin shyǵar?

— Iá, sóıtýi de ǵajap emes.

— Myrzalar, bás tigiselik! — dedi Atos.

— O, ıá, fas! — dedi shveısarlyq ony qostap.

— Qandaı bás? — dedi atty ásker bilmek bolyp.

— Toqtaı turyńdar, — dedi dragýn, sosyn óz qylyshyn istik sıaqtandyryp, astynda ot mazdap jatqan úlken qos taǵanǵa kóldeneńnen qoıa saldy. — Oǵan meniń de qatysqym keledi... Áı, sorly sharaphanashy, myna qymbat baǵaly qazdyń bir tamshy maıy da ysyrap bolmas úshin astyna dereý tegene qoı!

— Ol durys aıtady, — dedi shveısarlyq, — qazdyń maıyn falqaınaqqa kosif jeseń tátti bolady.

— Bárekelde! — dedi dragýn úh dep bir demalyp. — Al, endi bárimizdiń jáıin sóz etelikshi. Qulaǵymyz sizde, Atos myrza!

— Bul ózi nendeı bás? — dedi atty ásker.

— Hosh, endeshe, de Búzını myrza, men sizbenen bás tigiskim keledi, - dedi Atos sóz bastap, — men — úsh joldasym — Portos, Aramıs, d'Artanán myrzalarmen birge, Sen-Jerve qamalyna baryp, tańǵy asymyzdy ishemiz jáne dushpan bizdi sol qamaldan qýyp shyqpaqshy bolyp, qansha jantalasqanymen, biz onda tabany kúrekteı bir saǵat otyramyz. Portos pen Aramıs bir-birine qarasty: olar istiń mán-jaıyna túsine bastady.

— Marhabat, — dedi d'Artanán Atostyń qulaǵyna sybyrlap, — bizdi óltirip tastaıdy ǵoı!

— Eger onda barmasaq, bizdi osy jerde burynyraq óltiredi, — Atos oǵan.

— Qudaı aqy, myrzalar, bástesý dep osyny aıt! — dedi Portos oryndyqtyń arqalyǵyna shalqaıa túsip, murtyn shıratyp.

— Iá, bástesýge men de qosylamyn. Tek báske ne tigetinimizge kepil alaıyq, — dedi de Búzını.

— Siz de tórteýsiz, myrzalar, biz de — tórteýmiz, árkimniń qalaýynsha segiz adamǵa túski as ápersek. Buǵan ne aıtasyz? — dedi usynys jasap.

— Tamasha! — dedi de Búzını.

— Bárekelde! — dedi dragýn.

— Maqul! — dedi shveısarlyq.

Osy oqıǵa kezinde mylqaýdyń rolin oınaǵan tórtinshi kisi muny maquldap basyn ızeı berdi.

— Tańǵy taǵamdaryńyz ázir, myrzalar, — dedi qojaıyn. Endeshe, ákelińiz, — dedi Atos. Qojaıyn aıtqandy eki etpedi. Atos Grımony shaqyryp alyp, taldyń buryshynda jatqan úlken sebepti kórsetip, ákelingen qýyrdaqty súlgige ora degen belgi berdi.

Tańǵy asty tabıǵat aıasynda ishpek bolǵanyn birden sezgen Grımo sebepti alyp, ishine aýqatty túgel jáne birneshe shynyny qosa salyp, ony qaryna ildi.

— Sizder qaıda baryp aýqattanbaqshysyz? — dedi qojaıyn.

— Sizge báribir emes pe? Tek taǵamymyzdyń aqshasyn tólesek bolmaı ma! — dedi Atos.

Sosyn ol has-myrzadaıyn shirenip, stol ústine eki pıstoldi tastaı saldy.

— Qalǵanyn qaıtaraıyn ba, ofıser myrza? — dedi qojaıyn.

— Joq.Tek eki shyny shampandy qos, qalǵany súlgilerdiń esebine jatsyn.

Búzını myrza, — dedi Atos, — saǵatyńyzdy meniń saǵatyma qarap, jóndep qoıasyz ba, álde, men óz saǵatymdy sizdiń saǵatyńyzben teńestirip qoıaıyn ba?

— Jaqsy boldy, marhabatty myrza! — dedi atty ásker, qaltasynan almaspen áshekeılengen tańǵajaıyp sulý saǵatyn sýyryp alyp. — Ýaqyt jeti jarym eken.

— Meniki — jetiden otyz bes mınýt ketipti, — dedi Atos. — Meniń saǵatym sizdikinen bes mınýt alda ekenin umytpaıyq, marhabatty myrza.

Sharaphanada ańyryp turyp qalǵan kisilerge ıilip qurmet kórsetip, tórt jas jigit Sen-Jerve qamalyna qaraı bet aldy, olardyń sońynan sebepti kóterip, óziniń qaıda bara jatqanyn múlde bilmeıtin Grımo ketip bara jatty — onyń Atosqa ún-túnsiz baǵynyp ádettengeni sonsha, tipti sony suraý esine de kirip-shyqpapty.

Tórt dos lager ústimen kele jatqanda bir-birimen sóılespedi jáne bulardyń izinen eki eli qalmaı, qyzyqtaýshy kisiler epip kele jatty, olar bizdiń dostarymyzdyń bás tigiskenin estip, endi jaǵdaıdan qalaı qutylar eken dep, sony kórmekke qumartqan edi. Biraq bular lager bekinisiniń syrtyndaǵy jaltańǵa shyǵysymen osy ýaqytqa deıin bar nárseden beıhabar kele jatqan d'Artanıan endi jáı-jaǵdaıatty surastyratyn sát keldi dep oılady.

— Hosh, súıikti Atos, sizden bir suraıtynym, biz osy qaıda baramyz? — dedi ol sóz bastap.

— Kórmeısiz be, qamalǵa kele jatyrmyz, — dedi Atos.

— Biz onda baryp ne bitiremiz?

— Ózińizge málim, biz onda tańǵy asymyzdy ishemiz.

— «Dinsizde» otyryp nege tamaqtanbadyq?

— Onda otyrmaǵan sebebimiz, biz bir mańyzdy máseleler jaıynda sóılesip alýymyz kerek, al, ana ashanada eleýregen mazań kisilerdiń kesirinen bes mınýt ta alańsyz otyryp áńgimelese almaısyz olar sapyrylysyp kelip-ketip jatady, dabyrlasa amandasyp, jón-josyqsyz sóılep, zyqyńdy shyǵarady... Al, myna jerge, dedi Atos — qamaldy megzep, — bizge qudaıdyń tiri jany kelip, kedergi jasaı almaıdy áıteýir.

— Menińshe, biz teńiz jaǵasyndaǵy qum tóbelerdiń arasynan bir ońasha jerdi taýyp alatyn edik... — dedi d'Artanán, bul joly da jankeshti batyrlyǵymen tabıǵı tabysyp jatatyn saqtyǵyna basyp.

— ...biraq tórteýimizdiń sóılesip otyrǵanymyzdy jurttyń bári kórer edi, sosyn arada birer shırek saǵat ótpeı jatyp, kardınaldyń shpıondary bizdiń keńesip jatqanymyzdy oǵan jetkizer edi.

— Ia, — dedi Aramıs onyń sózin qaǵyp alyp, — Atos durys aıtady: «Animadvertuntur indesertis»3

— Árıne, shólge ketip qalǵan jaman bolmas edi, biraq gáp sol ıen dalany tabýda ǵoı. — dep Portos ta bir sózdi qystyra saldy.

— Biraq tóbemizden qus ushyp ótpeıtin, sýdan balyq shorshyp shyqpaıtyn, qoıan ininen ata jónelmeıtin qý mekıen dalany tabý qıyn. Al, menińshe, qus ta balyq ta, qoıan da — bár-bári de kardınaldyń shpıondary bolyp ketken tárizdi. Endeshe, biz bastaǵan isimizdi jalǵastyra berelik, ózimizdi jurt aldynda masqara etkimiz kelmese, endi alǵan betten shegine almaımyz. Biz kóp oılanbaı, birden bás tigistik, onyń túpki maqsatyn eshkimniń taba almaıtynyna kámil senemin. Osy básekeden utyp shyǵý úshin biz qamalda bir saǵat otyramyz. Kóp bolsa, shabýyl jasar, tipti shabýyl jasamas ta. Eger bizge shabýyl jasamasa, sóılesetin ýaqytymyz jetkilikti bolady jáne bizdi eshkim de jasyryn tyńdaı almaıdy: osy qamal qabyrǵasynyń qulaǵy joq ekenine janym kámil. Al, eger dushpan shabýylǵa shyqsa, biz bárimiz ózimizdiń sharýamyzdy sóz etip úlgiremiz onyń ústine, qorǵanyp jatyp, ataq-dańqymyzdy shyǵaramyz. Qarańyzshy, qalaı alsaq ta, is bizdiń paıdamyzǵa sheshilgeli tur.

— Iá, — dedi d'Artanán kelisip, — biraq báribir biz oqtan qutyla almaımyz.

— Eh, súıiktim, eń qaýipti oq jaýdyń oǵy emes ekenin ózińiz de jaqsy bilesiz ǵoı, — dedi Atos.

— Biraq, menińshe, osy sıaqty qaterli iske mýshketterdi ala shyǵý kerek edi, — dedi Portos sózge aralasyp.

— Siz ańǵalaqsyz, Portos: qajetsiz júkti kóterip qaıtemiz!

— Dushpanmen betpe-bet kelgenimde, men ońdy mýshket pen bir qorap patrondy oqshantaıdy paıdasyz zat dep eseptemeımin.

— Siz d'Artanánnyń ne degenin estimep pe edińiz?

— D'Artanán ne dep edi?

— Ol, túndegi shabýyl kezinde toǵyz-on qaraly fransýz, sol shamada larosheldikter qaza tapty degen.

— Sosyn ne bolypty?

— Olardy áli eshkim tonap-talap úlgirmegen shyǵar, solaı emes pe? Ol kezde jurttyń budan basqa da mańyzdy isteri boldy ǵoı.

— Onda ne tur?

— Onda turǵan nárse — biz olardyń mýshketterin, oqshantaılaryn, patrondaryn taýyp alamyz, sosyn tórt mýshket pen qoraptyń ornyna, bizdiń on bes shaqty myltyǵymyz ben zapasta júz qaraly oǵymyz bolady.

— O, Atos, sen shyn mánindegi uly adamsyń! — dedi Aramıs tánti bolyp.

Osy pikirge qosylamyn degendeı, Portos ta basyn bir ızep qoıdy.

Atostyń dáleline tek d'Artanán ǵana shúbá keltiretin sıaqty.

Grımo, shamasy, jas jigittiń qaýiptenip kele jatqanyn qoldaıdy, báriniń qamalǵa tóteleı tartqanyn kórgennen keıin, buǵan áýelgi kezde qatty kúmándansa da, sol myrzanyń eteginen tartyp qaldy.

«Biz qaıda bara jatyrmyz?» — dep surady ol ısharatpen.

Atos oǵan qamaldy megzep kórsetti.

«Onda bizdi atyp tastaıdy», — dedi Grımo ym-ısharat tilimen sóılep.

Atos qolyn kókke sozyp, joǵary qarady.

Grımo sedepti jerge qoıyp, basyn shaıqap otyra ketti.

Atos belbeýine qystyrýly pıstoletin alyp, onyń oǵyn baıyptap qarap shyqty da, shúrippesin ashyp, pıstoletti Grımonyń qulaǵyna taqady.

Grımo ornynan ushyp túregeldi.

Atos oǵan sedepti alyp, ilgeri júr dep belgi berdi.

Grımo mólteńdep kóne qoıdy.

Osynaý bir mınýttik tilsiz sahna kezinde Grımonyń utqan bir nársesi — ol artta kele jatqan jerinen ytqyp alǵa shyqty.

Qamal ústine shyqqannan keıin, tórt dos burylyp keıin qarady.

Qarýly kúshterdiń ár alýan salasyna jatatyn úsh júzden asa soldat lager zastavasy qasynda qujynap, abyr-sabyr bolyp jatyr, ózgelerinen áregirekte oqshaý júrgen de Búzını myrzany, dragýndy, shveısar jigit pen básekege qosylǵan tórtinshi kisini anyq kórýge bolady.

Atos qalpaǵyn sheship, shpagasynyń ushyna qondyrdy da, ony bulǵap-bulǵap jiberdi.

Kórýshiler mýshketerlerdiń bul quttyqtaýyna tájim etip, olardyń kishipeıil izetine razy bolyp, «ýralap» ún qatyp dýyldap ketti, bul daýys erjúrek jigitterdiń qulaǵyna da jetip edi.

Osydan keıin tórteýi asyqpaı qamaldyń ishine tústi, Grımo oǵan zyp berip burynyraq kirip ketken-di.

XVII
MÝSHKETERLERDIŃ KEŃESİ

Bári de Atos aıtqandaı bolyp shyqty: qamalda qaza tapqan on eki fransýz ben larosheldikterdiń ólikterinen ózge eshkim de joq eken.

— Myrzalar, — dedi osy ekspedısıa basshylyǵyn óz qolyna alǵan Atos, — Grımo dastarqandy ázirlegenshe, biz shashylǵan myltyqtar men patrondardy jınaıyq. Munyń ústine, solardy teris júrgende, erkin sóılese alamyz: myna myrzalar, — dedi ol qaza tapqan beıbaqtardy kórsetip, — bizdi estimeıdi.

— Osylardyń ózin orǵa qulata salsaq qaıtedi? Biraq, árıne áýeli olardyń qaltalaryn qarap kórelik, — dedi Portos.

— Iá, ol Grımonyń sharýasy, — dedi Atos selqos.

— Endeshe, Grımo olardyń tula boıyn tintip kórsin de, sosyn aýladan ári qulata salsyn, — dedi d'Artanán.

— Olaı etýge bolmaıdy. Olar áli bizdiń bir qademizge jaraıdy, — dedi Atos.

— Myna ólikter qademizge jaraı ma? Súıikti dos, sen jyndanǵannan saýmysyń? — dedi Portos qaıran qalyp.

— «Naqaq sózge barma» — deıdi injilmen kardınal myrza, — dedi Atos. — Qansha myltyq jınaldy, myrzalar?

— On eki, — dedi Aramıs.

— Qorymyzda qansha oǵymyz bar?

— Júzge jýyq.

— Bizge keregi de osy. Myltyqtardy oqtalyq!

Tórt dos jumylyp iske kiristi.

Grımo taǵam ázir, dep belgi bergen kezde, bular da sońǵy myltyqty oqtap bitirgen bolatyn.

Atos ony maquldap ısharat berdi, sosyn oǵan ymdaı kúzet munarasyn kórsetti, Grımonyń túsinýinshe, ol endi sonda qaraýylǵa turýy kerek-ti.

Al, kúzette turǵanda jalyqpas úshin, Atos Grımoǵa bir japyraq nan, eki kotlet pen bir shyny sharap ala ketýge ruqsat etti.

— Endi dastarqanǵa otyralyq! - dedi Atos.

Tórt dos, túrikterge nemese tiginshilerge uqsap, jerge maldas quryp otyra ketti.

— Al, endi sen ózińdi bireý urlanyp kelip tyńdaıdy dep qoryqpaısyń ǵoı, endeshe qupıa syryńdy bizge aıtarsyń dep senemin, — d'Artanán.

— Myrzalar, — dedi Atos sóz bastap, — men sizderdi bir qyzyqqa batyramyn jáne ataq-dańqtaryńdy da shyǵaramyn ǵoı dep oılaımyn. Men sizderdi ádemi bir serýen jasaýǵa kóndirdim. Mine, dámdi as aldyńyzda, al, ana boınısalardan qarasańyz, bes júz adamdy kóresiz, olar bizdi ne esýas, ne qaharman batyr dep eseptep jatyr, qaıtersin, birinen-biri aınymaıtyn aqymaqtardyń eki túri-solar.

Al, álgi qupıa syryń qaıda? — dedi d'Artanán. Meniń qupıa syr degenim — keshe túnde mıledıdi kórdim, — dedi Atos oǵan.

D'Artanán sol mezette stakanyn aýzyna apara bergen, biraq mıledıdiń atyn estigen sátte, qoly erkinen tys dirildep ketip, shashyp-tógip almas úshin, ony lajsyzdan jerge qoıa saldy.

— Sen álgi...

— Ts-s! — dedi Atos onyń sózin bólip. — Súıikti dos, myna myrzalar ózińiz sıaqty meniń úı ishilik isterimdi bile bermeıtinin umytyp barasyz. Sóıtip, men mıledıdi kórdim.

— Qaıdan?

— Osydan eki ledeı jerde, «Qyzyl kepter uıasy» meımanhanasyn kórdim.

— Olaı bolsa men qurydym, — dedi d'Artanán.

— Joq, áli qurymaısyń, — dedi Atos oǵan, — óıtkeni ol áıel endigi Fransıa jaǵalaýynan ketip te qalǵan shyǵar.

D'Artanán ıyǵynan júk túskendeı rahattanyp bir dem aldy.

— Sonda álgi mıledı degenińniń ózi kim? — dedi Portos eleńdep.

Bir ádemi áıel, — dedi Atos kópirshigen sharapty tatyp kórip — Sharaphanashynyń zymıanyn! — dedi ol daýystap. — Shampan ornyna anjýı sharabyn salypty da, bizdi aldadym dep oılaǵan bolýǵa tıis!.. Iá, — dedi ol sózin jalǵap, — bir ásem kelinshek, bizdiń dosymyz d'Artanánǵa yqylasy túsip, oń qabaǵyn berse kerek-ti, biraq bul oǵan bir jamandyq jasaıdy da, ol jigitimizden kek almaqshy bolady: osydan bir aı buryn munyń izine kisi óltirýshilerdi salady, bir apta buryn ýlap óltirmekshi bolady, al, keshe kardınaldan onyń basyn ádeıi qalap aldy.

— Qalaı? Kardınaldan meniń basymdy qalap aldy ma? — dedi d'Artanán qoryqqanynan qýaryp ketip.

— Bul — naǵyz shyndyq, men ony óz qulaǵymmen esittim, — dedi Portos ony qostap.

— Men de esittim, — dedi Aramıs.

— Onda taıtalasa berýden paıda joq. Qaıta mańdaıymnan bir oqty qadap, bárin de bir-aq tyndyrǵanym artyq, — dedi d'Artanán eńsesi túsip.

— Ondaı eserlikti qalaǵan kezinde jasaýǵa bolady, biraq ony qaıtadan túzetýge bolmaıdy, — dedi Atos.

— Sondaı qudiretti jaýlarym turǵanda ajaldan qashsam da qutyla almaımyn, — dedi d'Artanán oǵan qarsy.— Birinshiden Meng qalasyndaǵy beıtanys, sosyn ózim shpagamen úsh ret túıreıtin de Vard, sosyn qupıa syryn abaısyzda bilip qalǵan mıledı, aqyrynda, kegin qaıtarýyna ózim kedergi jasaǵan kardınal.

— Sol da kóp bolyp pa? Ne bári tórt-aq kisi! — dedi Atos. Biz de tórteý emespiz be. Demek, bireýge — bireýden ekenbiz... Shaıtan atsyn! Grımo bergen belgige qaraǵanda, biz qazir olardan kóp dushpanmen kezdesetin shyǵarmyz... Grımo, ne bolyp qaldy? Jaǵdaıdyń qıyndap ketkenin eske alyp, men sizdiń, dosym, sóılesýińizge ruqsat etemin, biraq bir ótinerim, qysqa sóıleńiz. Siz ne kórip tursyz?

— Orád.

— Neshe adam?

— Jıyrma.

— Olar kimder?

— Jer qazýshylar komandasynan on alty adam men tórt soldat.

— Osy jerden neshe qadamdaı jerde?

— Bes júz qadamdaı jerde.

— Jaqsy, endeshe biz áli taýyqty jep, sizdiń densaýlyǵyńyzǵa bir stakan sharap iship úlgiredi ekenbiz, d'Artanán.

— Seniń densaýlyǵyń úshin! — dep Portos pen Aramıs ony ilip áketti.

— Maqul, solaı-aq bolsyn, meniń densaýlyǵym úshin ishelik biraq sizderdiń tilegińizden óz basym kóp paıda kóremin ǵoı dep oılamaımyn.

— Muńaıma! — dedi Atos, — Muhamedtiń úmitteri: Allanyń qudireti kúshti deıdi, al, bolashaq sonyń qolynda.

Óz stakanyn bosatyp, qasyna qoıdy da, Atos ornynan kerenaý kóterilip, qolyna birinshi bolyp ilikken myltyqty alyp, jyraǵa bardy.

Portos, Aramıs pen d'Artanán sodan kórgenin istedi, al, Grımo tórt dostyń art jaǵynda turyp, myltyqtardy qaıta oqtaý jóninde buıryq aldy.

Arada bir mınýt ótken shamada otrád kórindi. Ol qamal men qamal arasynda qarym-qatynas jasaıtyn jol esebindegi tar transheıany qýalap júrip keledi eken.

— Shaıtan alsyn! Qaıla, súımen, kúrektermen qarýlanǵan jıyrma shaqty qala turǵyndaryna bola beker-aq abyrjyǵan ekenbiz — dedi Atos. — Meniń kózim jetetin bir nárse, aýlaq júrińder, men Grımonyń ózi belgi berse boldy, olar bizdi mazalamaıtyn tárizdi.

— Meniń shágim bar, — dedi d'Artanán. — Olar biz jaqqa týra tartyp keledi. Jáne qala turǵyndaryn brıgadır, mýshkettermen qarýlanǵan tórt soldat ertip keledi.

— Olar bizdi kórmegesin batyrsynyp keledi-daǵy, — dedi Atos oǵan qarsy daý aıtyp.

— Shynymdy aıtaıyn, qalanyń ana baıǵustaryn atýdan júregim aınyp tur, — dedi Aramıs.

— Dinnen bezgenderge jany ashıtyn sváshennıkten ótken jaza joq! — dedi Portos.

— Shynynda da Aramıs durys aıtady. Men qazir baryp, olardy eskertip qoıaıyn, — dep Atos kelise ketti.

— Sizdi aıdap bara jatqan qaı saıtan! Ata salady ǵoı, dosym! — dep d'Artanán ony toqtatpaqshy da boldy.

Biraq Atos bul eskertýge tipti de qulaq aspady, qabyrǵanyń jyrylyp qalǵan ketigine shyǵyp aldy. Sosyn bir qolyna myltyq, ekinshi qolyna qalpaǵyn alyp, soldattar men jer qazýshylarǵa qarady, al, olar munyń tosyn paıda bolǵanyna tań qalyp, samaldan elý qadamdaı jerde ańyryp turyp qaldy, sol-aq eken, Atos olarǵa ıilip izet kórsetip, aıqaılap til qatty:

— Myrzalar, birneshe dostarymmen birge men qazir myna baspanyń ishinde tańǵy aspen aýqattanyp jatyrmyz! Al, as iship aıtqanda kisiniń mazasyn alǵannan jaman nárse joq ekenin ózderińiz bilesizder. Sol sebepti de, eger sizder qaıtken kúnde de osy arada bolǵylaryńyz kelse, biz tańǵy asymyzdy taýysqansha kidire turýlaryńyzdy nemese keıin taǵy bir kelýlerińizdi suraımyz... tym bolmasa, eń qyzyǵy — aqylǵa júginip, búlikshilerdi múlde tastap, bizge kelip, fransýz koroliniń densaýlyǵy úshin sharap ishýlerińizdi suraımyz.

— Atos, saqtan! — dedi d'Artanán aıqaılap. — Olardyń seni kózdeı bastaǵanyn kórmeı tursyń ba?

— Kórgende qandaı, — dedi Atos, — biraq bul súmelekter myltyq ata bilmeıdi, sol sebepti tıgize de almaıdy.

Rasynda da tap sol mezette tórt myltyq qabattasa bir-aq atylady, biraq bul oqtar Atosqa darymaı, onyń tóńiregindegi tasqa tıip ılenip qaldy.

Sol sátte oǵan jaýap retinde tórt myltyq qaıta atyldy, biraq bular shabýylshylardan góri mergen eken: úsh soldat tabanda tuıaq serippeı ketti de, jer qazýshylardyń bireýi jaralanyp qaldy.

— Grımo, basqa mýshketti alyp ber! — dedi Atos ketikten tómen túspesten.

Grımo qolma-qol buıryqty oryndady. Atostyń úsh dosy myltyqtaryn taǵy oqtady. Birinshi zalptyń izinshe ekinshi zalp qaıtalandy: brıgadır men eki jer qazýshy tabanda sespeı qatty, al qalǵandary tyraǵaılap qasha jóneldi.

— Alǵa, myrzalar, shyǵyndar káne! — dedi Atos atoı salyp.

Tórt dos fort ishinen syrtqa shyǵyp, maıdan dalasyna júgirip bardy da, tórt mýshket pen brıgadırdiń naızasyn alyp qashqyndar qalaǵa jetpeı toqtamaıtyndaryna kózderi jetkesin, oljasyn kóterip, qamalǵa qaıtyp keldi.

— Myltyqtardy qaıta oqtańyz, Grımo, — dedi Atos buıyryp. — Al, biz, myrzalar, qaıtadan asqa otyryp, áńgimemizdi jalǵastyraıyq. Biz áńgimeniń qaı jerine toqtap edik?

— E, ol meniń de esimde qalypty, — dedi d'Artanán, mıledıdi qaıda bet alǵanyn bilgisi kelip. — Sen mıledı Fransıanyń jaǵalaýyn tastap ketti degensiń.

— Ol Anglıaǵa ketti, — dedi Atos túsindirip.

— Nendeı maqsatpen?

— Bekıngemdi óltirý úshin nemese oǵan kisi óltirgishterdi jumsaý úshin.

D'Artanán ári qaıran qalyp, ári kúıip-pisip, daýystap jiberdi.

— Bul ne degen zalymdyq!

— Joq, men oǵan tipti de qınalmaımyn! — dedi Atos. — Siz myltyqtardy oqtap bitirdińiz ǵoı, Grımo, — dedi ol áńgimesin jalǵap, - endi brıgadırdiń naızasyn alyńyz-daǵy, oǵan súlgini baılap, maldyń tóbesine ilip qoıyńyz, meıli, ana búlikshi larosheldikter koróldiń batyr da adal soldattarymen shaıqasyp jatqanyn kórip, bile bersin.

Grımo sózge kelmesten buıryqqa moıynsundy. Endi bir mınýt ótkennen keıin tórt dostyń tóbesinde aq jalaý jelbirep turdy. Bul jalaý kórinisimen jurt dýyldaı qol soǵyp, quttyqtap jatty lagerdiń teń jartysy japyrlasyp jal topyraq ústine shyqqan edi.

— Qalaı! — dedi d'Artanán sózin qaıta bastap. — Ol saıqal Bekıngemdi óltiredi, nemese ony óltirýge basqa bireýdi jumsaıdy dep jaıbaraqat qarap otyra bermekshisiz be? Gersog bizdiń dosymyz emes pe!

Gersog — aǵylshyn, gersog bizge qarsy soǵysyp jatyr. Ol áıel gersogke ne tilese, sonyń bárin jasaı bersin, bos shynyǵa qalaı nazar aýdarmasam, oǵan da nazarymdy aýdarmaımyn.

Osydan keıin Atos ishindegi sharabynyń bir tamshysyn da qaldyrmaı stakanyna quıyp aldy da, shynyny alys bir buryshqa tastaı saldy.

— Joq, toqtaı tur, men Bekınge-mdi taǵdyrdyń tálkegine sala almaımyn! Ol bizge keremet sáıgúlikterdi syılaǵan, — dedi d'Artanıan.

— Eń bastysy — tamasha er-turman syılady, — dep Portos ta bir sózdi qystyra saldy, sol sátte onyń plashynan er-toqymnyń áshekeı-oqasy jarqyrap kórinip tur edi.

— Al, oǵan qosa aıtarym, qudaı kúnáli pendesiniń ajalyn emes, dinge kirgenin qalaıdy, — dedi Aramıs bulardyń sózin qostap.

— Áýmın, — dedi Atos sózdi qorytyndylap. — Eger qalasańyz, bul máselege keıin qaıta oralarmyz. Al, keshegi bir sátte meniń esil-dertim, d'Artanán, sen meni durys uǵarsyń dep oılaımyn, — ıá, meniń esil-dertim ana áıeldiń kardınaldan qoıarda-qoımaı surap alǵan kepildeme-qaǵazyn tartyp alýǵa baǵyshtaldy, sol qaǵazdyń kómegimen ol saıqal, senen, bálkim, bizdiń bárimizden de qutylyp, sútten aq, sýdan taza bolyp shyǵa kelmekshi.

— Ol ózi nemene, albasty ma! — dedi Portos yzalanyp, qýyrylǵan etti týrap jatqan Aramıske tarelkasyn usynyp.

— Al, álgi qaǵaz... — dedi d'Artanán, — sol qaǵaz áıeldiń qolynda qaldy ma?

— Joq, ol qaǵaz maǵan kóshti, biraq qolyma ońaı tústi deı almaımyn.

— Qymbatty Atos, sizdiń meni ajaldan neshe ret alyp qalǵanyńyzdy da bilmeımin! — dedi d'Artanán tebirenip.

— Sen bizdi tastap ketkende, sol áıelge barý úshin tastap kettiń be? - dedi Aramıs.

— Tap solaı.

— Álgi kardınal bergen qaǵaz sizde ǵoı? — dep d'Artanán shuqylap qaıta surady.

— Mine, sol qaǵaz, — dedi Atos plashynyń qaltasynan asa qymbat qaǵazdy alyp.

D'Artanán, dekpiri qashyp, shydamsyzdana qalǵanyn jasyrmaı, sol qaǵazdy qoly dirildeı ashyp, qolma-qol oqyp shyqty:

Osy qaǵazdy usynýshy kisi istegen istiń bári meniń buıryǵymmen memleket ıgiligi úshin jasalǵan.

1628 jyldyń 5 avgýsty

Rıshele».

— Iá, bul shyn máninde, kúlli erejeni saqtaı otyryp, bar kúnáni keshirý degen sóz, — dedi Aramıs.

— Bul qaǵazdy jyrtyp tastaý kerek, — dedi d'Artanán, ol ózin ólim jazasyna kesý týraly úkim oqyǵandaı boldy.

Joq, qaıta bul qaǵazdy kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý kerek, — dedi Atos ony quptamaı. — Eger meni turǵyzyp qoıyp tóbemnen altyn quısa da, bul qaǵazdy eshkimge de bermeımin.

— Al, mıledı endi ne isteıdi? — dedi jigit.

— Ol, shamasy, kardınalǵa hat jazatyn shyǵar, — dedi Atos buǵan - salǵyrt jaýap qatyp. — Atos degen bir qarǵys atqan mýshketer ruqsat qaǵazyn kúshtep tartyp aldy deıtin shyǵar. Sol hatynda ol kardınalǵa mýshketerdiń eki dosy — Portos pen Aramısten de qutylyńyz dep aqyl beretin bolar. Kardınal sosyn bul álgi ámanda óziniń aldynan kese-kóldeneń shyǵa beretin adamdar ekenin jadyna túsiredi de, qudaıdyń bir sátti kúninde d'Artanándy tutqynǵa alyńdar dep buıryq beredi, al, sosyn ol jalǵyz otyryp zerikpesin dep, oǵan serik bolý úshin bizdi de Bastılıaǵa aparyp tyǵa salady.

— Seniń áziliń qandaı jaman edi, súıikti dos, — dedi Portos.

— Men múlde ázildep otyrǵan joqpyn, — dedi Atos.

— Sen bilesiń be, — dedi Portos, — álgi bir ant atqan mıledı moınyn buraı salýdyń kúnási gýgenot baıǵustardy óltirgennen ǵoı, olardyń bar kúnási — biz latynsha aıtatyn duǵany fransýzdy aıtady.

— Buǵan bizdiń abatymyz ne der eken? — dedi Atos sabyrmen.

— Men ne deıin, Portostyń pikirine qosylamyn, — dedi Aramıs.

— Meniń qosylatynym beseneden belgili! — dedi d'Artanán.

— Baqytymyzǵa qaraı, ol alysta júr áıteýir. Nesin jasyraıyn, eger ol osynda júrse, jolym tarylyp qalar edi, — dedi Portos sózin sabaqtap.

— Ol Anglıada júrse de, Fransıada júrgendeı-aq, maǵan kádimgideı kesirin tıgizip júr, — dedi Atos.

— Ol maǵan kez kelgen jerde kesirin tıgizedi, — dedi d'Artanıan báriniń oıyn túıindep.

— Sol áıel qolyńa túsken eken, sen ony nege sýǵa batyra salmadyń, nege tunshyqtyryp óltirmediń, nege aǵashqa aspadyń? dedi Portos. — Ólgender qaıtyp kelmeıdi ǵoı.

— Siz solaı oılaısyz ba, Portos? — dedi Atos tunjyraı kúlip onyń sózine tek d'Artanán ǵana túsindi.

— Maǵan bir jaqsy oı keldi! — dedi d'Artanán.

— Sóıle, — dedi mýshketer.

— Qarý alyńdar! — dedi Grımo aıqaılap.

Jigitter ushyp turyp, myltyqtaryna jarmasty.

Bul joly jıyrma — jıyrma bes qaraly adamnan quralǵan shaǵyn qol kele jatyr eken, biraq olar — jer qazýshylar emes garnızonnyń soldattary edi.

— Lagerge qaıtsaq qaıtedi osy? Menińshe, kúshterimiz teń emes, — dep usynys jasady Portos.

— Úsh sebepten olaı etýge bolmaıdy, — dedi Atos ,— Birinshi sebep — biz áli tańǵy asymyzdy iship bolǵan joqpyz, ekinshi sebep biz áli mańyzdy máseleler jóninen pikir alysýymyz kerek, úshinshi sebep — belgilengen ýaqytqa deıin áli on mınýtteı ýaqyt bar.

— Aý, biz myna shaıqastyń josparyn jasaýymyz kerek, — dedi Aramıs.

— Josparymyz daıyn, — dedi Atos. — Dushpan oq jetetin jerge kelisimen, biz oqty jaýdyramyz; eger olar shabýyldy toqtatpasa, biz olardy kózdep ata beremiz, áıteýir oq-dárimiz taýsylǵansha, sol áreketten tanbaımyz. Eger aman qalǵandary jaqyndap kelip lap qonatyn bolsa, biz shabýylshylardyń orǵa kelip túsýine kedergi jasamaımyz, sosyn qamal qabyrǵasynyń ilinip-salynyp, ázer turǵan bir bólegin olardyń ústine qulata salamyz.

— Keremet! — dedi aıqalap Portos. — Sen tek qolbasshy bolý úshin týǵansyń, Atos, al, ózin áskerı istiń danyshpanymyn dep oılaıtyn kardınal bar ǵoı, seniń qasynda túk emes!

— Myrzalar, báriń bir nysanaǵa atyp júrmeńder — dedi Atos bulardy eskertip. — Árkim óz dushpanyn ǵana kózdep atsyn.

— Men óz dushpanymdy qaraýylǵa ilindirdim, — dedi d'Artanıan.

— Men óz jaýymdy, — dedi Portos.

— Men de sóıttim, — dedi Aramıs.

— Atyńdar! — dep ámir berdi Atos.

Tórt oq qabattasa atylyp, tórt soldatty sulata saldy.

Sol zamat baraban soǵylyp, otrád jedeldetip shabýylǵa shyǵa bastady.

Myltyqtar tars-turs atylyp, nysanalarǵa dál soǵyp jatty. Biraq larosheldikter bizdiń dostarymyzdyń az ekenin bilgendeı-aq shashyrap ilgeri qaraı jyljı berdi.

Myltyqtar úsh ret atylǵanda eki kisi taǵy qulap tústi, biraq qalǵandary júrisin baıaýlatpady.

Qamalǵa deıin júgirisip ony eki, on bes qaraly kisi jetti; olardy sońǵy bir dúrkin oqpen qarsy aldy, biraq dushpan buǵan da toqtamady: olar orǵa sekirip-sekirip túsip, endi qabyrǵadaǵy jaryqtan ótpekshi boldy.

— Káne, dostar, osylardy bir soqqymen jaıratyp tastalyq. Qabyrǵaǵa umtylyńdar! Qabyrǵaǵa! — dedi Atos.

Tórt dos pen bularǵa kómekke kelgen Grımo myltyqtarynyń dúmderimen qabyrǵanyń tutas bir bólshegin qozǵaı bastady. Jel qozǵaǵandaı, el aýyp baryp, irgesinen opyrylyp, gúrs etip, orǵa tústi. Tómennen shyńǵyrǵan daýystar shyqty, shań-tozań burq etip aspanǵa kóterildi, osymen kúlli sharýa da bitti.

— Biz, nemene, bárin de bastyryp tastadyq pa? — dedi Atos.

— Ia, shaıtan alsyn, bárin de basyp qalǵanǵa uqsaıdy, — dedi Aramıs.

— Joq, — dedi Portos oǵan, — áne, jarymjan bolyp qalǵan eki-úsheýi qashyp barady.

Rasynda da, álgi baqytsyz sorlylardy úsheý-tórteýi or ishimen, ústi-basy qan-qan, shań-tozań bolyp, qalaǵa qaraı zytyp barady. Jiberilgen otrádtan qalǵan jurnaq áne solar edi.

Atos saǵatyna qarady.

— Myrzalar, — dedi ol, — bizdiń osynda kelgenimizge attaı bir saǵat boldy, endi básekeni uttyq. Biraq oıynshynyń súleıi bolǵanǵa ne jetsin, munyń ústine d'Artanán áli bizge óz oıyn aıtqan joq.

Osydan keıin mýshketer ózine tán sabyrly salqyn qandy qalpyna túsip, tańǵy asyn aıaqtaýǵa kiristi.

— Meniń oıymdy ma? — dedi d'Artanán qaıtalaı surap.

— Iá, siz basyma bir jaqsy oı keldi degensiz, — dedi Atos.

— Ah, ıá, endi esime tústi: men Anglıaǵa ekinshi ret baramyn da, Bekıngemge kiremin.

— Siz olaı etpeısiz, d'Artanán, — dedi Atos qatal.

— Nege? Men onda bir ret boldym ǵoı.

— Iá, bolǵansyń, biraq ol kezde biz soǵysyp jatpaǵan edik, ol kezde Bekıngem bizdiń jaýymyz emes, odaqtasymyz boldy. Siz jasaımyn dep otyrǵan isti opasyz satqyndyq dep esepteıdi.

D'Artanán onyń dáleliniń meılinshe dáıekti ekenin bilip, úndemeı qaldy.

— Maǵan da bir táýir oı kelgen sıaqty, — dedi Portos.

— Portostyń ne oılap tapqanyn tyńdaıyq! — dedi Aramıs.

— Sizder tabatyn bir jeleýdi syltaý etip, ondaıǵa men ózim sheber emespin, de Trevıl myrzadan demalys suraımyn. Mıledı meni bilmeıdi, ol sebepti de, eshteńeden sekem almaı, meni qabyldaıdy. Al, ol sumdy izdep tabysymen, men ony býyndyra salamyn!

— Amal bar ma... basqa shara qalmasa, óz basym Portostyń usynysyn qabyldaımyn, — dedi Atos.

— Tifý, áıeldi óltirý degen sumdyq qoı! — dedi Aramıs órekpip. — Joq, eń durys oı meniń basyma keldi bilem.

— Káne, Aramıs, oıyńyzdy aıtyńyzshy! — dedi jas mýshketerdi qatty qurmetteıtin Atos.

— Korolevany eskertý kerek.

— Ah, ıá, shynynda da solaı etý kerek! — dedi Portos pen d'Artanán qosarlana daýystap.

Al Aramıs:

— Menińshe, biz burys ádisti taptyq bilem, — dedi sózin bitirdi.

— Korolevany eskertý kerek! — dedi Atos qaıtalap. — Biraq ony qalaı eskertemiz? Saraıda bizdiń tamyr-tanysymyz bar ma? Parıjge bir kisini jibersek, ol so zamat búkil lagerge belgili bolyp qalmaı ma? Osy aradan Parıjge deıin júz qyryq le. Bizdiń hatymyz Anjerge jetpeı-aq, ózimizdi túrmege qamap tastaıdy!

— Uly hanymǵa hatty qandaı senimdi jolmen jetkizý máselesine kelsek, — dedi Aramıs bet júzi qyzaryp, — ol isti óz mindetimen alaıyn. Men Týrde turatyn, júziktiń kózinen ótkendeı bir jylpos áıeldi bilýshi edim.

Atostyń jáıimen jymıǵanyn kórip, Aramıs úndemeı qoıdy.

— Pále! Siz bul usynysqa qarsymysyz, Atos? — dedi d'Artanán tańyrqap.

— Men bul usynysty joqqa shyǵarmaımyn, — dedi Atos buǵan, — Aramıske bir aıtaıyn degenim, ol lagerdi tastap kete almaıdy, al, biz ózimizden basqa eshkimge de sene almaımyz: bizdiń habarshymyz attanyp ketkesin eki saǵattan keıin kardınaldyń kúlli kapýsınderi, shpıondary men sybaılastary sizdiń hatyńyzdy jatqa biletin bolady, sosyn sizdi de jáne álgi jylpos áıelińizdi de tutqynǵa alady.

— Korolevanyń Bekıngemdi qutqarǵanymen, bizdi qutqara almaıtynyn aıtpasaq bolady.

— Myrzalar, Portostyń aıtqan sózinde biraz aqyl jatyr, — dedi d'Artanán ony qoldap.

— Oho! Qalada ne bolyp jatyr? — dedi Atos.

Dabyl qaǵyp jatyr.

Dostar qulaqtaryn túrdi: bular shynyda da dúrsildep, atoı salǵan baraban únin esitti.

— Aıtpady demeńiz, olar bizge tutas bir polk jiberedi, — dedi Atos.

— Siz tutas bir polkke tótep beremiz dep oılamaısyz ǵoı, áıteýir? — dedi Portos.

— Al, nege tótep berýge bolmaıdy? — dedi mýshketer shap etip. — Men ózimdi qazir qudiretti shabyt ústinde turǵandaı sezinemin eger biz taǵy da bir on úsh shyny sharapty ala shyqqanymyzda, óz basym tutas bir armıaǵa tótep berer edim.

— Qudaı aqy, baraban daýsy jaqyndap keledi, — dedi d'Artanán.

— Meıli, jaqyndaı bersin, — dedi Atos oǵan. — Osy aradan qalaǵa deıin shırek saǵattaı júrý kerek. Demek, qaladan osy araǵa kirý úshin de sonsha ýaqyt ketedi. Qajetti bir sheshimge toqtaý úshin bizge osy ýaqyt jetip jatyr. Eger biz osy aradan ketip qalsaq, qaıta sóılesý úshin tap osyndaı yńǵaıly oryndy basqa esh jerden taba almaımyz. Bilesizder me, myrzalar, meniń basyma keremet bir oı kelip túse qalǵany.

— Jurtty yntyqtyrmaı aıtyńyzshy!

Áýeli Grımoǵa qajetti nusqaý berýime ruqsat etińizder.

Atos qolymen ymdap qyzmetshisin shaqyryp aldy, sosyn qamalda jatqan ólikterdi megzep, oǵan mynadaı buıryq berdi:

Grımo, myna myrzalardy kóterip aparyp, qabyrǵaǵa súıip qoı, sosyn bastaryna qalpaqtaryn kıgizip, qoldaryna mýshket ustat!

— O uly adam! Oıyńdy birden uqtym! — dedi d'Artanán daýystap.

— Siz uqtyńyz ba? — dedi Portos odan qaıtalap surap.

— Al, sen túsindiń be, Grımo? — dedi Aramıs.

— Grımo maquldap, basyn ızedi.

— Kereginiń ózi de sol, — dedi Atos. — Endi meniń oıyma qaıta kelelik.

— Men osynyn mánisin uǵaıyn dep edim; — dedi Portos qasaryp.

— Onyń qajeti de joq.

— Iá, ıá, endi Atosty tyńdalyq! — dedi Aramıs pen d'Artanán qosarlanyp.

— Álgi mıledıdiń, sol bir áıeldiń, sol bir jıirkenishti maqulyqtyń, sol bir albastynyń qaınysy bar, — dep, d'Artanán, umytpasam, maǵan siz aıttyńyz ǵoı deımin...

— Iá, men ony tipti jaqsy bilemin, menińshe, ol jeńgesin onsha unata bermeıdi ǵoı deımin.

— Onysy jaman emes eken, — dedi Atos. — Al, eger ol jeńgesine ósh bolsa, tipti jaqsy bolar edi.

— Olaı bolsa, kúlli jaǵdaı bizdiń tilegimizge saı keledi.

— Degenmen óz basym Grımonyń ne istep jatqanyn bilgim keledi, — dedi Portos álgi sózin qaıtalap.

— Portos, úndeme! — dep Aramıs ony tyıyp tastady.

— Áıeldiń qaınysynyń aty kim?

— Lord Vınter.

— Ol qazir qaıda?

— Soǵys bolady degen sybys shyǵysymen, Londonǵa qaıtyp ketken.

— Bizge keregi de tap sondaı adam, — dedi Atos sózin jalǵap. — tap sonyń ózin eskertip qoıǵan jón. Biz oǵan jeńgeńiz bireýdi óltirgeli júr dep habar beremiz de, ony kózinen tasa etpeýin suraımyz. Londonda Qasıetti Magdalına baspanasy sıaqty bir túzetý orny nemese Kúnásin jýyǵysy keletin saıqaldar úıi sıaqty birdeńeler bar ǵoı dep oılaımyn. Ol jeńgesin sondaı bir jerge jasyra turýǵa ámir etedi de, mine, bizdiń kóńilimiz sonda ǵana baıyp tabady.

— Iá, ol áıel so jerden shyqqansha, — dep d'Artanán onymen kelise ketti.

— Siz, d'Artanán, bári de birden bola qalsa eken deısiz. Men sizge oıyma kelgen nárseniń bárin aıttym. Esińizde bolsyn, endi men budan artyq bir mysqal da aqyl qosa almaımyn! — dedi Atos.

— Meniń oıymsha, — dedi Aramıs óz pikirin ortaǵa salyp, — eger biz korolevany da, lord Vınterdi de eskertip qoısaq, bárinen de jaqsy bolar edi.

— Maqul, biraq biz Týr men Londonǵa arnalǵan hattardy kimmen jiberemiz?

— Men Bazenge qatty senemin, — dedi Aramıs.

— Al, men Planshege, — dedi d'Artanán.

— Shynynda da, — dedi Portos, — eger biz lagerden shyǵa almaıtyn bolsaq, odan bizdiń dáıekshilerimiz erkin shyǵa alady.

Óte durys, — dedi Aramıs ony qoldap. — Biz búginnen qaldyrmaı hatty jazamyz da, olarǵa aqsha beremiz, sosyn olar jolǵa shyǵady.

— Aqsha beremiz, deısiz be? — dedi Atos qaıtalaı surap: — Qaltańyzda aqshańyz kóp pe edi?

Tórt dos birine biri qarasty da, jadyraı bastaǵan júzderi qaıtadan tunjyrap sala berdi.

— Qarańdarshy! — dedi d'Artanán aıqaılap. — Men bir qujynaǵan qara, qyzyl núktelerdi kórip turmyn... áne, olar qybyrlap qozǵalyp keledi. Siz, Atos, tutas bir polk keledi dep edińiz! Mynalar tutas bir armıa ǵoı!

— Ia, siz durys aıtasyz, áne kele jatyr! — dedi Atos. — Qalaı, myna qýlar senderge unaı ma? Barabanyn dańǵyrlatpaı, kerneıletpeı, typ-tynysh kele jatqanyn qarańdarshy... Sen sharýańdy bitirdiń be, Grımo?

Grımo basyn ızep, qabyrǵany qýalaı, árqaısysyn ár kúıde qalqıtyp turǵyzyp qoıǵan, onnan asa ólikterdi megzep kórsetti: olardyń bireýi myltyǵyn ıyǵyna asynyp tursa, endi bireýleri kózdep jatyr, al, úshinshileri shpagalaryn jalaqtatyp tur.

— Bárekelde! — dedi Atos ony maqtap. — Mine, bul seniń qıalyńnyń júırik ekenin dáleldeıdi.

— Degenmen men osy istiń mán-maǵynasyna túsinýge qumartyp turǵanym, — dedi Portos taǵy da.

— Áýeli osy aradan taıyp turalyq, sosyn sen bárine de túsinesiń, — dedi d'Artanán.

— Tura turyńyz, myrzalar, bir sát tura turyńyz! Grımo dastarqandy jınasyn:

— Oho! — dedi Aramıs daýystap. — Qara, qyzyl núkteler tym kóbeıip barady. Men d'Artanánnyń pikirine qosylamyn: menińshe, ýaqytty ozdyrýǵa bolmaıdy, dereý lagerge qaıtý kerek.

— Iá, sheginýge endi men de qarsy emespin, — dedi Atos. — Biz bul jerde bir saǵat bolamyz dep bástesip edik, bir jarym saǵattaı boldyq. Endi bizben eshkim de sóz talastyra almaıdy. Kettik, myrzalar, kettik!

Grımo tańǵy astyń qaldyǵyn sedepke salyp alyp, ilgeri qaraı zytyp berdi.

Tórt dos onyń sońynan qamaldan shyǵyp, on qadamdaı júrgesin, kenet Atos:

— Eh, shaıtan alǵyr, biz ne istep baramyz osy, myrzalar! — dedi daýystap.

— Sen birdeńeni umytyp kettiń be?— dedi Aramıs.

— Jalaýdy aıtamyn, shaıtan alǵyr! Tipti qarapaıym súlgi bolsa da, jalaýdy jaýǵa qaldyryp ketýge bolmaıdy.

Atos qamalǵa qaıta júgirip baryp, tóbesine shyqty da, jalaýdy sheship aldy, biraq larosheldikter oq darıtyn jerge jaqyndap kelip qalǵasyn, ózin oq astyna ermek úshin ádeıi turǵyzyp qoıǵan kisini, ajaldy oqpen atqylaı bastady.

Biraq Atos sıqyrlap qoıǵan kisi sıaqty edi, qalyń oq jan-jaǵyn janaı, ysqyryp etip jatsa da, oǵan birde-biri darymady.

Atos qala qorǵaýshylaryna syrtyn berip, jalaýdy sermep, lager qorǵaýshylaryn quttyqtady. Eki jaqtan da aıqaı-shý estildi: Bir jaqtan — yzaly daýystar shyqsa, ekinshi jaqtan — shat-shadyman daýystar estilip jatty.

Birinshi zalptan keıin, ekinshi zalp atyldy, úsh oq súlgige tıip, ony naǵyz jalaýǵa aınaldyrdy.

Búkil lager:

— Tús jyldam! Tús endi! — dep aıqaı saldy.

Atos tómen tústi, úrpıe kútip turǵan joldastary ony qýanyp qarsy aldy.

— Kettik, Atos, kettik!  — dedi d'Artanán ony asyqtyryp. Tezdetpesek bolmaıdy, káne tezdetelik! Kúlli jáıtti aqylǵa salyp, oılanyp-tolǵanyp, aqsha tabýdan basqa isti sheshkennen keıin, bizdi qapylysta qalpaqtaı túsirse, odan ótken ókinish bolmas edi.

Biraq joldastarynyń asyqtyrǵanyna qaramastan, Atos aspaı saspaı, mań-mań basyp kele jatty, qansha aıtqanymen, sózin tyńdata almaǵasyn, dostary onymen birge júrdi.

Grıma sedebin qushaqtap, bulardan áldeqaıda ozyp ketip, oq almaıtyn jerge jetken edi.

Endi bir mınýt ótkende, japa-tarmaǵaı qutyryna atylǵan myltyq daýsy jetti.

— Munysy nesi? Olar kimdi atqylap jatyr? — dedi Portos ań-tań qalyp. — Men qarsy atylǵan oq daýsyn estip turǵan joqpyn jáne onda tiri jan joq qoı.

— Olar biz turǵyzyp ketken ólikterdi atyp jatyr, — dedi Atos

— Biraq bizdiń ólikter olarǵa jaýap qaıtarmaıdy!

— Árıne qaıtarmaıdy. Sosyn olar bizge tosqaýyl jasaǵan eken dep, ózara keńese bastaıdy, elshi jiberedi, al, istiń sebepti de bizge asyǵyp-úsigýdiń, sóıtip búıirimizdi testirip alýdyń qajeti joq.

— Á, men endi ǵana túsindim! — dedi Portos razy bolyp.

— Qudaıdyń munysyna da shúkirshilik! — dedi Atos ıyǵyn qýshıtyp...

Fransýzdar tórt dostyń jáı aıaqtap kele jatqanyn kórip, qýana aıqaılap jatty.

Qaıtadan tarsyldap myltyq atyla bastady, biraq bul joly oq bizdiń dostarymyzdyń aınalasy, jol boıyndaǵy tastarǵa tıip, janshylyp qalyp nemese qulaqtarynyń túbinen ysqyryp ótip jatty. Larosheldikter aqyrynda qamalǵa ıe boldy-aý, áıteýir...

— Atqyshtarynyń, olaǵyn-aı! — dedi Atos... — Biz olardyń nesheýin sulattyq osy? On úshin be?

— On bes bolyp qalmasa.

— Nesheýin janshyp tastadyq?

— Segiz be, on ba — bilmeımin.

— Osynyń bárinen keıin esh jerimizdi tyrnatpaı kettik-aý. Degenmen... Sizdiń qolyńyzdaǵy ne, d'Artanán? Qan emes pe?

— Bolmashy, birdeńe, — dedi d'Artanán.

— Qańǵyǵan oq pa?

— Tipti, oq deıtin oq ta emes.

— Endeshe ne?

Atostyń d'Artanándy týǵan ulyndaı jaqsy kóretinin biz joǵaryda aıtqanbyz; osynaý tunjyraǵan qatal kisi keıde jas jigit ákesindeı qamqor bolatyn.

Tyrnap ketti, — dedi d'Artanán. — Men saýsaǵymdy qabyrǵanyń bir jaryǵyna qysyp aldym, sóıtsem, júziktiń tasy ony jaryp ketipti.

— Almasty qolǵa salý degeniń osy, marhabatty myrza! — dedi Atos tyjyrynyp.

— Ah, ıá, júziktiń kózi almas eken ǵoı! — dedi Portos daýystap. Endeshe, biz, shaıtan alsyn, aqshamyz joq dep ne sebepten jylap júrmiz?

— Iá, durys aıtasyń! — dedi Aramıs ony dereý qoldap.

— Jaraısyń, Portos! Osy joly basyńa bir sátti oı kelipti!

— Álbette, almas bolsa, ony satýǵa da bolady, — dedi Portos, Atostyń jyly sózine masattanyp.

— Biraq bul — korolevanyń syıy, — dedi d'Artanán.

— Demek ony iske jaratýǵa tolyq negiz bar, — dedi Atos. — Eger korolevanyń syıy óziniń kóńildesi — Bekıngemdi qutqaratyn bolca, ol onda meılinshe ádil is bolmaq, al, eger almas onyń tileýles dostary bolyp tabylatyn bizderdi qutqarsa, onda ol meılinshe qaıyrymdy is bolǵany; sol sebepti de almasty satalyq. Bul jóninde abat myrza ne oılady eken? Men Portostyń pikirin suramaımyn, óıtkeni onyń pikiri bizge belgili.

— Menińshe, — dedi Aramıs qyzaryp ketip, — myna júzikti ǵashyǵyń syılamaǵan eken, demek, ol mahabbattyń kepili bola almaıdy, endeshe d'Artanán ony ábden sata alady.

— Inabatty dosym-aý, siz naǵyz ǵulamalarsha sóıleıdi ekensiz, Sonymen, sizdiń pikirińizshe...

— ...almasty satý kerek, — dedi Aramıs.

— Maqul endeshe! — dedi d'Artanán kóńildenip. — Almasty satsaq ta, ol jónindegi áńgimeni doǵaralyq.

Atys áli júrip jatty, biraq bizdiń dostar endi oq darymaıtyn jerge kelgendi, al, larosheldikter bolsa, áıteýir, kóńilderi jaı tabýy úshin myltyqtaryn tarsyldatyp atyp jatty.

Ras, osy bir oı Portostyń basyna dál merziminde kelipti. Shamasy, biz de kelip jettik. Sonymen, myrzalar, endi osy is jóninen lám dep til qatpaımyz. Jurt bizge antalaı qarap tur, áne qaýmalasyp beri qaraı kele jatyr, bizdi saltanatpen qarsy alatyn tárizdi.

Shynyda da, joǵaryda aıtqanymyzdaı, kúlli lager dúrligip alǵan-dy: eki myńnan asa kisi tórt dos ózderiniń erlik áreketimen qoıǵan jáne oıdaǵydaı aıaqtalǵan batyrlyq spektákldiń kórýshilerine aınalyp ketkendeı edi. Onyń túpki sebebin eshkim de sezgen joq.

Lager ústinde quttyqtaǵan ýda-shý daýys qalyqtap turyp aldy:

— Gvardıashylar jasasyn! Mýshketerler jasasyn!

De Búzını myrza birinshi bolyp kelip, Atostyń qolyn qysyp, «... bastap jeńilip qalǵanyn moıyndady. De Búzınıden keıin dragýn men shveısar jigit keldi, sosyn olardyń kúlli joldas-joralary japyrylysyp bas saldy. Quttyqtap, qol qysýdyń, qushaqtap marapattaýdyń, larosheldikterdi mazaqtap, mysqyldaýdyń, keketýdiń sheti de, shegi de bolmady, aıqaı-shýdyń qabyndap ketkeni sondaı, kardınal búlik bastalǵan eken dep, gvardıasynyń kapıtany La-Ýdınerdi, ne bolyp qalǵanyn bilip kelýge jiberdi. Shabarmanǵa bolǵan oqıǵany jurt marapattap aıtyp berdi.

— Ne bolypty? — dedi kardınal La Ýdıner qaıtyp kelgesin.

— Sharapatty myrza, úsh mýshketer men bir gvardıashy tańǵy asymyzdy Sen-Jerve qamalyna baryp ishemiz dep de Búzını myrzamen bás tigisipti, sosyn sol ýaqyt ústinde eki saǵattaı jaýǵa qarsy turady da, talaı larosheldikterdi jýsatyp salady.

— Sol úsh mýshketerdiń esimderin bildińiz be?

— Iá, bildim, sharapatty myrza.

— Attaryn aıtyńyzshy.

— Olar — Atos, Portos, Aramıs degen myrzalar.

- «Álgi úsh batyr eken ǵoı!» — dedi ózine-ózi kardınal.

— Al, gvardıashy kim eken?

— D'Artanán myrza.

— Álgi qý bala eken ǵoı! Sol tórt dostyń meniń qyzmetime kóshkeni qajet-aq.

Keshqurym de Trevıl myrzamen sóılesip otyrǵanda, kardınal kúlli lager sóz etken tańerteńgi erlik jáıine de bir soǵyp ótti. Osy hıkaıany soǵan qatysýshy jigitterdiń, óz aýzynan estigen do Trevıl myrza, súlgi jáıli kóriniske deıin qaldyrmaı, joǵary mártebeli taqsyrǵa tápishtep aıtyp berdi.

— Óte jaqsy, de Trevıl myrza! - dedi kardınal. — Sol súlgini raqym etip maǵan jibertińizshi, men oǵan úsh tuńǵıyq gúldiń sýretin altynmen kesteletip, sizdiń mýshketerlerińizge shtandarg esebinde tapsyraıyn.

— Sharapatty myrza, búl gvardıashylarǵa ádiletsizdik bolyp kórinýi múmkin, — dedi de Trevıl myrza ony quptamaı, — óıtkeni d'Artanán meniń qol astymda emes, Dezessardyń qol astynda ǵoı.

— Endeshe ony ózińizge alyńyz, — dedi kardınal. — Osynaý tórt batyr birin-biri jaqsy kóretin bolsa, áskerı qyzmetti birge atqarǵany ádil bolar.

Sol kúni keshke salym osynaý jaqsy lebizdi de Trevıl myrza úsh mýshketer men d'Artanánǵa habarlady jáne sol arada tórteýin túgeldeı kelesi kúnniń tańǵy taǵamyna shaqyrdy.

D'Artanánnyń qýanǵanynan tóbesi kókke jetkendeı boldy. Onyń óz ómirindegi bar armany mýshketer bolý ekeni bizge málim edi ǵoı.

Onyń úsh dosy da qatty qýanysty.

— Qudaı aqy, seniń oıyq qandaı keremet edi, — dedi d'Artanán Atosqa, — jáne sen durys aıtypsyń: biz sol arada bolyp dań qymyzdy asyrdyq jáne ózimizge qatysy bar asa mańyzdy áńgimeni bastadyq.

— ...sol áńgimeni biz endi, eshkimde kúdik týǵyzbaı-aq jalǵaı beretin boldyq. Óıtkeni tap osy kúnnen bastap, qudaı qalasa, kardınalshy bolyp eseptelmekpiz.

Sol kúni keshkilik óziniń izet-qurmetin bildirý úshin jáne kardınal jasaǵan jaqsylyqty aıtý úshin, d'Artanán Dezessar myrzamen júzdesýge bet aldy.

D'Artanándy óte jaqsy kóretin Dezessar myrza muny estigen kezde, jas jigitke qolma-qol járdemdespek boldy: ol zamanda basqa polkke aýysý, saýyt-saıman, qural-jabdyq, er-turmanǵa kóp qarjy jumsalatyn edi de, sondyqtan bul óte qıyn is bolyp sanalatyn.

D'Artanán onyń kómeginen bas tartty, biraq reti kelip turǵasyn, Dezessardan almastyń qunyn anyqtatyp, sony aqshaǵa aınaldyrýǵa kómektesińiz dep, júzikti qaldyryp ketti.

Kelesi kúni, tańerteńgi saǵat segizde, Dezessardyń malaıy d'Artanánǵa kelip, bir qalta altyn tapsyrdy, onyń ishinde jeti myń lıvr bar eken.

Koroleva almasynyń quny osyndaı bolyp shyqqan-dy.

XVIII

SEMÁNYŃ ISI

Atos buǵan semányń isi degen laıyqty at tapty. Semá isimen kardınal aınalyspaıtyn, semá isinde eshkimniń de sharýasy joq edi, semá isimen jurt kózinshe shuǵyldanýǵa bola berýshi edi.

Sonymen, Atos: semá isi degen at tapty.

Aramıs onyń tásilin tapty: qyzmetshilerin jumsady.

Portos qarjyny tapty: almasty sattyrdy.

Ádette, tórteýiniń ishindegi eń tapqyry sanalatyn d'Artanán ǵana osy joly eshteńeni de oılap taba almady, biraq, shynyn aıtsaq, mıledıdiń bir esiminiń ózi jigittiń berekesin qashyryp, onyń oı-sanasyn baılap-matap tastaǵandaı bolatyn.

E, aıtpaqshy biz qatelesip ketippiz: ol almasty satyp alýshyny tapqan eken ǵoı.

De Trevıl myrzanyń tańǵy taǵamynyń ústinde jurttyń bári kóńildi otyrdy. D'Artanán jańa formasyn kıip keldi. Aramıs pen bul ekeýiniń boıy shamalas bolatyn. Aramıstiń poemasyn satyp alǵan baspager jomart qolmen oǵan aqshany mol tólegeni oqýshylarymyzdyń esinde shyǵar, mine, sol sebepti de ol ózine kúlli kıimdi birden eki pardan tiktirgen eken, endi mine, osyndaı bir ıini kelgende sonyń bir komplektiń túgeldeı dosyna berdi.

Kókjıekte úıirilgen qara bulttaı túnerip, oıynan shyqpaı qoıǵan mıledı bolmasa, d'Artanán bul jalǵannyń bar rahatyna bólenetin edi.

Osy tańǵy astan keıin dostar keshqurym Atostyń páterinde kezdesip, oıǵa alǵan sharýany aıaqtamaq bolyp kelisti.

D'Artanán mýshketer formasyn kıip alyp, kúni boıy lagerdi aralap júrdi de qoıdy.

Keshqurym, belgilengen saǵatta, tórt dos bas qosty; bular naqty úsh máseleni sheshýi kerek-ti: mıledıdiń aǵasyna ne jazý kerek, Týrdaǵy jylpos áıelge ne dep jazý kerek jáne osy hattardy aparyp berýdi dáıekshilerdiń qaısysyna tapsyrý kerek.

Árkim óz qyzmetshisin usyndy: Atos Grımonyń qarapaıym kóp biletinin alǵa tartty, ol qojaıyny ruqsat etkende ǵana sóıleıdi eken; Portos alpamsadaı álýetti Mýshketonnyń kúsh-qaıratyp jatty da maqtady, ol kádýelgi kisilerdiń tórteýin birdeı op-ońaı uryp jyǵyp júre beretin kórinedi; Bazenniń jylpostyǵyna tánti bolǵan Aramıs óz kandıdatyn kókke kóterdi; al, Plansheniń batyrlyǵyna den qoıatyn d'Artanán, qıturqysy mol býlon isinde onyń oılaǵan jerden shyqqanyn aıryqsha atap ótti.

Tórt qyzmetshi osynaý tórt qasıet-qabiletimen kópke deıin ózara birinshi orynǵa talasty, bul jóninde talaı-talaı qyzdyrma qyzyl sózder de aıtyldy, biraq olar uzaq-sonar bolyp, kisini jalyqtyryp jiberer dep, biz ony ádeıi jazbaı otyrmyz.

— Qyrsyqqanda, osy tórt qasıet bizdiń shabarmannyń basynda bolmaıyn dep tur ǵoı, — dedi Atos.

— Ondaı dáıekshini qaıdan tabamyz?

— Ondaı dáıekshini taba almaıtynymyzdy ózim de bilemin, — dep Atos kelise ketti. — Sol sebepti de Grımony qabyldańyz.

— Joq, Mýshketondy alyńyzdar.

— Odan da Bazendi alǵan artyq.

— Menińshe, Plansheni alǵan jón. Ol — erjúrek te jylpos: tórt qasıettiń ekeýi bir basynan tabylyp jatyr.

— Myrzalar, — dedi Aramıs sóz bastap, — bizdiń eń aldymen bilýge tıis basty nársemiz — ol tórt qyzmetshimizdiń qaısysy qarapaıymdyraq, qaısysy qaırattyraq, qaısysy jylposyraq, qaısysy batylyraq ekenin bilý emes; basty nárse — solardyń qaısysynyń aqshany bárinen de jaqsy keretinin anyqtap alý.

— Asa aqyldy sóz, — dedi Atos, — adamdardyń jaqsy qasıetterine emes, jaman ádetterine súıený kerek. Abat myrza, siz ulı ósıetshi hakimsiz!

— Álbette, bul eń basty nárse, — dedi Aramıs sózin sabaqtap. — Bizge, tapsyrmamyzdy oryndaıtyn senimdi kisiler tek tabysqa jetý úshin ǵana emes, sol sıaqty sátsizdikke ushyrap qalmaý úshin de qajet. Al, shynynda da bir bále kezdese qalsa, óz basymen jaýap beretin qyzmetshi emes...

— Jaıyraq sóıle, Aramıs! — dedi Atos ony toqtatyp.

— Siz durys aıtasyz... Qyzmetshi emes, myrzasy, tipti myrzalary jaýap beredi! Bizge bola óz basyn qaýip-qaterge salatyndaı qyzmetshilerimiz ózimizge jan-tánimen berilgen kisiler me? Joq!

— Qudaı aqy, men Planshege kepildik bere alamyn, — dedi d'Artanán olardy quptamaı.

— Al endi, súıikti dosym, ol sizge shynymen qaltqysyz berilgen qosshy bolsa, ony ózińizge tánti etý úshin, taǵy biraz aqsha berińiz, baıǵustyń qoly azdy-kópti dáýletke jetsin, oǵan tek sodan keıin ǵana kepildik bere alasyz.

— Báribir sonda da aldap ketedi, — dedi Atos, másele bir múlik, zat jaıynda bolsa, ol optımıs bolyp shyǵa keletin, al, adam jaıynda bolsa, aıyqpaıtyn pesımıs edi.  — Aqshany alarda, olar jaǵalaı ýáde beredi, al, jolaı qorqynysh qol-aıaǵyna tusaý bolady da, is-áreketten boı tartady. Olardy ustap alysymen, qyspaqqa alady, al, qyspaqqa túsken boıda — bárin de moıyndaıdy. Shaıtan atsyn, biz bala emespiz ǵoı! Anglıaǵa jetý úshin, — dedi Atos daýsyn báseńdetip, — kardınaldyń shpıondary men sybaılastary qaptap júrgen kúlli Fransıany basyp ótý kerek. Kemege otyrý úshin propýsk kerek. Londonǵa aparatyn joldy tabý úshin aǵylshynsha sóıleı bilý kerek. Menińshe, bul — óte qıyn is.

— Túh! Tipti de olaı emes! — dedi d'Artanán, oıǵa alǵan isiniń tezirek júzege asýyn qalap. — Menińshe, ol kerisinshe, tipten ońaı. Árıne, eger lord Vınterge sumdyq bitkenniń bárin, kardınaldyń jıirkenishti isterin túgeldeı áshekeılep jazsaq...

— Aqyryn! — dedi Atos saqtandyryp.

— ...jáne kúlli aıla-sharǵylar men memlekettik qupıalardy táptishtep jazsaq, — dedi d'Artanán Atostyń aqylymen daýysyn báseńdete sóılep, — onda, álbette, bizdi tirileı jerge kómedi. Biraq, Qudaı úshin, Atos, biz oǵan — ózińiz aıtqandaı, tek semányń úı ishiniń sharýasyn ǵana jazamyz jáne jazǵanda bir ǵana maqsatty kózdep — mıledı Londonǵa kelisimen, lord áıeldi bizge zıan jasaý múmkindiginen aıyrsyn degen maqsatty kózdep qana jazamyz. Men oǵan, máselenkı, hatty osy maǵynada ǵana jazamyn...

— Tyńdap kórelik, — dedi Aramıs, á degennen-aq ony synaıtyn syńaıy baryn tanytyp.

— «Marhabatty myrza hám ınabatty dos...»

— Báli, aǵylshynǵa «ınabatty dos» dep jazbaqshysyz ba! — dedi Atos onyń sózin bólip. — Buǵan ne deıin, bastaýyńyz jaman emes! Jaraısyń, d'Artanán! Tek osy bir sózińiz úshin ǵana sizdi Jerge kómip qana qoımaıdy, qol-aıaǵyńyzdy bir-birlep butarlap shabady.

— Jaraıdy, sizdiń sózińiz durys-aq bolsyn. Men endeshe: «marhabbatty myrza» dep jaza salamyn.

— Siz tipti «mılord» dep te jaza alasyz, — dedi sypaıylyqtyń jurtqa tanymal túrlerin saqtaýdy maqul kóretin Atos. — «Mıledı, siz Lúksembýrg syrtyndaǵy shaǵyn alańdy áli umytqan joqsyz ba?»

— Tamasha! Endi Lúksembýrgti qostyńyz ba! Ol muny korolevany megzeý dep uǵady. Qalaı sheber oılap tapqansyz! — dedi Atos myrs etip.

— Maqul, endeshe: «Mılord, ómirińizdi saqtap qalǵan álgi bir shaǵyn alań esińizde me?..» — dep jaza salaıyq.

— Súıikti d'Artanán, siz eshqashanda jaqsy jazýshy bola almaısyz, — dedi Atos. — «Ómirińizdi saqtap qalǵan!» Túh! Bulaı deý laıyq emes! Deni túzý adamǵa sondaı qyzmet kórsetip edim deýge bolmaıdy. Jasaǵan jaqsylyǵyńdy kózge shuqyp aıtý — kisini qorlaý degen sóz!

— Ah, dosym-aı, sizge tiri jan jaqpas! — dedi d'Artanán shydamaı. — Eger sizdiń baqylaýyńyzben hat jazatyn bolsam, odan úzildi-kesildi bas tartamyn.

— Tipti durys jasaısyz. Súıiktim-aý, odanda mýshket pen shpagany aınaldyra berińiz, sizdiń ónerińiz sol qyzmetten kóbirek kórinedi, al, qalamdy abat myrzaǵa berińiz, bul — sonyń sharýasy.

— Rasynda da, qalamdy, Aramıske qoıa ber, — dedi Portos ony maquldap, — ol tipti latynsha dısertasıa jazyp júr ǵoı.

— Jaraıdy, kelistik! — dedi d'Artanán moıynsunyp. — Siz osy bir hatty jazyp berińizshi, Aramıs. Biraq qasıetti ákemiz — papa atymen suraıtynym, sózge saq bolyńyz! Jáne bir eskertetinim — jazǵanyńyzdan olaq sóılemderdi men de izdeıtin bolamyn.

— İzdeseńiz izdeı berińiz, — dedi Aramıs, aqyndarǵa tán ańǵal minez tanytyp, — biraq áýeli meni kúlli jáı-japsarmen tanystyryńyz. Ras, men mılordtyń kelini — elden asqan alaıaq qatyn degendi talaı estigenim bar, onyń kardınalmen sóılesken sózin estigende, oǵan ózimniń de kózim jetti...

— Aqyryn sóıle, shaıtan alǵyr! — dedi Atos onyń sózin bólip.

— ...biraq istiń egjeı-tegjeıi maǵan bımálim — dedi Aramıs sózin bitirip.

— Maǵan-da belgisiz, — dedi Portos.

D'Artanán men Atos biraz ýaqyt bir-birine qarap, únsiz otyryp qaldy.

Aqyrynda, Atos oıyn jınaqtap, reńi ádettegi qalpynan sál ǵana qýyl tartyp, basyn ızep kelisim berdi, sol-aq eken, d'Artanán ózine jaýap qaıtarǵa ruqsat etilgenin sezdi.

— Hosh, endeshe bylaı dep jazbaq kerek, — dedi ol sóz bastap, — «Mılord, sizdiń jeńgeńiz — qylmysty áıel, kúlli dúnıe-múlkińizge murager bolyp qalý maqsatymen ol sizdi óltirý úshin adam jibermek boldy. Biraq onyń aǵańyzǵa turmysqa shyǵýǵa qaqysy joq edi, óıtkeni oǵan deıin Fransıada kúıeýge shyqqan bolatyn jáne...»

Qolaıly bir sóz qapelimde aýzyna túspegendeıin, d'Artanán tutyǵyp turyp qaldy da, Atosqa qarady.

— «...jáne kúıeýi ony qýyp jibergen», — dedi Atos synalap.

— «...oǵan sol sebepti de tańba basylǵan», — dedi d'Artanán sózin sabaqtap.

— Olaı bolýy múmkin emes! — dedi Portos daýystap. — Ol óz qaınysyna kisi óltirýshilerdi jumsaǵan ba?

— Iá.

— Ol buryn da kúıeýge shyqqan ba? — dedi Aramıs qaıta surap.

— Iá.

— Sonda ıyǵyna tuńǵıyq gúldiń tańbasy basylǵanyn kúıeýi kórgen be?

— Iá.

Osy «ıá» degen úsh sózdiń úsheýin de Atos aıtty jáne aıtqan saıyn qabaǵy salynyp, úni de kóńilsiz shyqty.

— Áıeldiń sol qarǵys tańbasyn kórgen kim? — dedi Aramıs, máseleni anyqtaı túskisi kelip.

D'Artanán jáne men... ıakı durysyn aıtyp, mezgil-merzim retin saqtasaq, meni men d'Artanán, — dedi Atos.

— Al, osynaý sum saıqaldyń kúıeýi áli tiri me? — dedi Aramıs.

— Ol áli tiri.

— Oǵan sizdiń kózińiz anyq jete me?

— Iá, anyq jetedi.

Bir sátke únsiz tynyshtyq ornady, osy kezde bulardyń árqaısy álgi aıtylǵan áńgime áserimen kóńilderi alaburtyp turǵan-dy.

— Osy joly d'Artanán bizge hattyń kelisti bir jobasyn jasap berdi, biz hatymyzdy tap osylaı bastaýymyz kerek, — dedi Atos.

— Shaıtan alsyn, durys aıtasyz, Atos! — dedi Aramıs. — Mundaı hatty jazý — qıturqysy kóp qıyn mindet. Kansler myrza protokoldy qansha qıystyryp jazǵanymen, tap osyndaı tereń mándi-maǵynaly hatty jazýdy qıynsynar edi. Degenmen eshteńe etpes. Endi azǵana úndemeı otyra turyńyzdar, men ony jazyp tastaıyn.

Aramıs qalamdy alyp, biraz oılanyp qaldy, sosyn áıel sıaqtanyp ásemdep, toǵyz-on jol hatty jazdy da, árbir sózin ádeıi salmaqtap kórgendeıin, aspaı-saspaı, qońyr únmen tómendegi sózderdi oqyp berdi:

«Mılord!

Úshbý birneshe jol hatty sizge jazyp otyrǵan kisi Tamýh kóshesindegi shaǵyn alańda ózińizben saıysý qurmetine ıe bolǵan edi. Taǵy bir oqıǵadan keıin de siz ózińizdi sol kisiniń dosymyn dep talaı ret ataǵan edińiz, endi mine ol da sizge bir jaqsy keńes berip, dos peıilin bildirgisi keledi. Siz eki ret, ózińiz muragerim dep eseptep júrgen jaqyn týysy qyzdyń qurbany bolyp qala jazdadyńyz, óıtkeni Anglıada turmysqa shyqqanda, onyń buryn Fransıada kúıeýi bolǵanyn siz, árıne, bilmeısiz. Biraq úshinshi ret ıaǵnı osy joly mert bolýyńyz múmkin. Sizdiń týysyńyz búgin tún La-Roshelden Anglıaǵa júrip ketti. Ol áıeldiń kelýinen kóz jazyp qalǵanyńyz, óıtkeni onyń dittegen maqsatynan jan túrshigedi. Eger onyń neden bolsa da taıynbaıtynyn bilgińiz kelse, ótken ómirin sol ıyǵynan oqyp bilesiz».

— Mine, bul keremet!- dedi Atos qýattap. — Siz naǵyz memlekettik hatshy sıaqty jazasyz, súıikti Aramıs. Eger osy saqtandyrý hatty alsa, lord Vınter baqylaý, kúzetti kúsheıtedi, al, eger bul hat joǵary mártebeli taqsyrdyń qolyna túsip qalsa da, bizge eshbir zıany tımes edi. Biraq biz ózimiz attandyramyz dep otyrǵan qyzmetshi Shatelrodan ári aspaı jatyp, bizge Londonǵa baryp qaıttym dep aıtýy múmkin. Sondyqtan da biz oǵan hatpen birge tıisti aqshanyń jartysyn ǵana beremiz, qalǵanyn keıin — jaýapty ákelgende beremiz dep ýáde etemiz... Sizdiń almasyńyz qaltańyzda ma? — dedi Atos d'Artanánǵa.

— Mende odan góri artyǵyraq bir nárse — aqsha bar.

Sosyn d'Artanán qaltany stol ústine tastaı saldy.

Altynnyń syńǵyryn estigende Aramıs basyn kóterdi, Portos selk ete qaldy, tek Atos qana syr bermedi.

— Myna qaltada qansha aqsha bar? — dedi ol.

— Lýıdormen eseptegende, árqaısysy on eki frankten jeti myń lıvr bar.

— Jeti myń lıvr! — dedi Portos qyshqyryp. — Álgi jaman almas symaq jeti myń lıvr turǵany ma?

— Áne, stol ústinde jatyr ǵoı, solaı shyǵar. Bizdiń dosymyz d'Artanán oǵan janynan óz aqshasyn qosty dep oılamaımyn, — dedi Atos.

— Biraq biz kúlli máseleni talqylaǵanda korolevany oılamaıtynymyz qalaı, myrzalar? — dedi d'Artanán óz oıyna qaıta kóship. — Hanymnyń jany súıetin Bekıngem myrzanyń jáıin de oılasaq qaıtedi. Sol kisi aldyndaǵy boryshtan qutylý úshin biz osyndaı bir bolmashy áreket qana jasaıyq.

— Durys aıtasyz. Biraq ol Aramıstiń sharýasy, — dedi Atos.

— Men ne isteýim kerek? — dedi Aramıs qyzaryp.

— Jáı ǵana bir isti jasasań boldy: ol — álgi Týrda turatyn jylpos qatynǵa hat jazý.

Aramıs taǵy da qolyna qalam alyp, az-kem oılandy da, tómengi joldardy syrǵytyp jaza saldy, sosyn ony óz dostarynyń ortasyna saldy:

«Súıikti kýzına!..»

— A, sol jylpos áıel — týysqanyńyz eken ǵoı! — dedi Atos qolma-qol reti kelgesin.

— Nemere qaryndasym, — dedi Aramıs.

— Meıli, nemere qaryndasyńyz-aq bola qoısyn!

Aramıs hatty oqı berdi:

«Súıikti kýzına!

Joǵary mártebeli taqsyr kardınal myrza — qudaı taǵalam Fransıanyń ıgiligi úshin jáne koról eli jaýlarynyń masqara bolýy úshin, onyń janyna júrim bergeı — La-Rosheldiń búlikshil dinsizderin qurtyp bitirýge aınaldy. Olarǵa kómekke kele jatqan aǵylshyn floty, shamasy, bekiniske jaqyn kele almaıtyn shyǵar. Dátim baryp anyqtap aıtatyn jáıt, mańyzdy bir oqıǵalar Bekıngem myrzanyń Londonnan tynyǵýyna bóget bolatyn shyǵar. Joǵary mártebeli taqsyr — ótkenniń de, búgingi kúnniń de, tipti bálkim, bolashaqtyń da eń áıgili memlekettik qaıratkeri. Eger aspandaǵy kún kesirin tıgizse, ol kúnniń ózi kúrgeılep tastar edi. Súıikti kýzına, osy qýanyshty habardy apaıyńyzǵa habarlańyz. Men túsimi de sol qarǵys atqan aǵylshynnyń ólgenin kórdim. Sol qanjardan óldi me, ýdan óldi me — esimde qalmapty, tek anyq, bir biletinim onyń ólgenin túsimde kórgenim, al, meniń túsimniń aınymaı keletinin ózińiz de bilesiz. Uzamaı meni kózińizben kóretinińizge kúmándanbańyz.

— Óte jaqsy! — dedi Atos daýystap. — Siz — aqyndardyń korolisiz, súıikti Aramıs. Siz tap apokalıpsıs sıaqty sóıleısiz, al, aqıqat shyndyqty injil sıaqty aıtasyz. Endi osy hattyń adresin jazýyńyz ǵana qaldy.

— Ony jazý ońaı, — dedi Aramıs.

Ol hatty oınaqylana búktedi de, syrtyna:

«Týrdaǵy kesteshi Mıshon bıkeshke», — dep jazdy.

Qýlyqtary júzege aspaı qalǵasyn, úsh dos jadyraı kúlip bir-birine qarasty.

— Bul hatty Týrǵa tek Bazen ǵana aparyp bere alatynyn siz endi túsingen bolarsyz, — dedi Aramıs. — Meniń nemere qaryndasym Bazendi ǵana biledi jáne jalǵyz soǵan ǵana senedi, basqa qyzmetshi bul isti búldiredi. Munyń ústine Bazen oqymysty jáne mansapqor: Bazen tarıhty jaqsy biledi, myrzalar, ol Sıkst Besinshiniń papa bolmaı turyp, áýeli shoshqa baǵýshy bolǵanyn kámil biledi. Al, menimen birge dinı dáreje qabyldaýǵa Bazen de talaptanyp júrgendikten, ol da bir kezde papa nemese kardınal bolýdan úmitin úzbeıdi. Osyndaı joǵary dárejege jetýdi oılap júrgen kisi ońaılyqpen qolǵa túspeıtinin ózderińiz de ańǵarǵan bolarsyz, al, eger ony ustap ala qoısa, qansha azapqa salsa da, eshteńeni moıyndamaıdy.

— Jaraıdy endeshe, — dedi d'Artanán kelisip, — men sizge Bazendi shyn kóńilden qıdym, al, maǵan Planshemdi berińiz. Mıledı kúni Plansheni kelistirip sabap, úıden qýyp jiberińder dep ámir etken ǵoı, al, Planshe zeıindi jigit, eger sol áıelden óshin alatyn múmkindik týsa, ondaı ǵanıbetten bas tartqansha, ol ólip ketkendi artyq kóredi, buǵan ımanym kámil. Eger Týrdaǵy istiń sizge qatysy bolsa, Aramıs, Londondaǵy is — meniń jeke basymnyń sharýasy. Sol sebepti de Plansheni qalap alýyńyzdy suraımyn, buǵan qosa, menimen birge Londonǵa barǵan jáne: London, sir if you please, «Wy master lord d'Aptagnan —degen sózderdi minsiz aıta alady. Qam jemeı-aq qoıyńyz, osyndaı bilimmen ol barar joldy da, kaıtar joldy da aınytpaı tabady.

— Olaı bolsa, Plansheniń barý jolyna jeti júz lıvr, qaıtyp kelgesin jeti júz lıvr beremiz, al Bazenge — júrerinde úsh júz lıır, qaıtyp oralǵasyn úsh júz lıvr beremiz, — dedi Atos. — Bul — bizdiń baılyǵymyzdy kemitip, bes myń lıvrge túsiredi. Endi árqaısymyz myń lıvrden alaıyq ta, oıymyzǵa ne kelse, soǵan jumsaıyq, al, qalǵan myń lıvrdi oqys bir jáıtterge, jalpy muqtajymyzǵa jumsaý úshin qor etip, abatqa saqtaýǵa bereıik. Sizder buǵan kelisesizder me?

— Súıikti Atos, — dedi Aramıs, — siz sóılegende Nestor sıaqty tolǵaısyz, al, Nestor grektiń asa uly danasy bolǵany jurtqa málim ǵoı.

Hosh, sóıtip, Planshe men Bazen jolǵa attanatyn boldy, dedi Atos sózdi túıip. — Shynymdy aıtaıyn, Grımonyń qasymda qalǵanyna qýanamyn: ol maǵan ábden daǵdylanyp alǵan, sol sebepti de men ony qatty qasterleımin. Keshegi kún ony ábden qaljyratqan bolýǵa tıis, al, myna saıahat baıǵustyń túbine jeter edi.

Dostar Plansheni shaqyryp alyp, oǵan qajetti nusqaý berdi, buǵan deıin d'Artanán oǵan birinshiden, dańqyń shyǵady, ekinshiden, aqshaǵa jarısyń, deı kelip, sosyn baryp qaýip-qater jáıin sóz etip, eskertip qoıǵan edi.

— Men hatty jeńimniń qaıyrmasyna jasyramyn, al, eger ustalǵandaı bolsam, jutyp jiberemin, — dedi Planshe.

— Onda sen tapsyrmany oryndaı almaısyń, — dedi d'Artanán.

— Búgin keshke maǵan hattyń kóshirmesin berińiz, erteńge deıin jattap alaıyn.

D'Artanán: «Qalaı? Men sizderge shyndyqty aıtyppyn ba?»- degisi kelgendeı dostaryna qarady.

— Bir nárseni bilip qoı, — dedi ol Planshege, — lord Vıntern baryp jetý úshin saǵan segiz kún, qaıtar jolyńa segiz kún, sonda barlyǵy on alty kún beriledi. Eger jolǵa shyǵyp ketkennen keıin on altynshy kúni keshki saǵat segizde dálme-dál kelip jetpeseń tipti segizden bes mınýt ótkende kelseń de, qalǵan aqshańdy ala almaısyń.

— Olaı bolsa, sýdar, maǵan saǵat satyp áperińiz? — dedi Planshe.

— Mynany al endeshe, sosyn er-azamattyǵyńnan tanba, — dedi Atos, ózine tán beıqam jomarttyqpen Planshege saǵatyn berip jatyp. — Esińde bolsyn: eger sen syryńdy ashyp qoısań, bósip otyryp aıtyp qoısań nemese bir jerde sandalyp júrip qalsań, seniń adaldyǵyna shek keltirmeı, sen úshin bizge kepildik bergen myrzanyń túbine jetesin. Taǵy esinde bolatyn bir jáıt: eger seniń kesirińnen de'Artanán bir bálege ushyrap qalsa, onda ishek-qarnyn aqtaryp tastaý úshin men seni qaıda joǵalyp ketseń de tabamyn.

— E, sýdar! — dedi Planshe, mýshketerdiń kúdiktengenine renjip jáne onyń sazarǵan túrinen shoshyp.

— Al, men terińdi tirideı sypyryp alamyn! — dedi Portos sózin alaqtatyp.

— Ah, sýdar!

Al, men seni adam taǵylarynyń ádisimen otqa salyp qaqtaımyn, esińde bolsyn! — dedi Aramıs áýezdi únimen momaqansyp.

— Oh, sýdar! Sol arada Planshe eńirep jylap jiberdi; ol osy qoqan-loqqydan qorqyp jylady ma, álde myna tórteýiniń janqıar dostyǵyn kórip, eljirep jylady ma — ol jaǵyn biz ashyp aıta almaımyz.

D'Artanán ony qolynan qysyp, qushyrlana qushaqtady.

— Uqtyń ba, Planshe, —dedi jigit oǵan, — bul myrzalar osynyń bárin meni jaqsy kórgendikten aıtyp otyr, al, shyndap kelgende olar seni de jek kórmeıdi.

— Ah, sýdar, olar meni keskilep tastamasa, tapsyrmany kaıta oryndaımyn, — dedi Planshe daýystap. — Al, eger keskileı qalsa, bir japyraq etim de bir aýyz sóz aıtpaıdy.

Sonymen Planshe tún boıy hatty jattap, kelesi kúni erteńgi saǵat segizde jolǵa shyǵatyn bolyp kelisildi. Ol sóıtip óz paıdasyna týra on eki saǵat túsirip aldy, óıtkeni osy altynshy kúni keshki saǵat segizde kelip jetýi kerek-ti.

Erteńgilik, dáıekshisi, atqa qonǵasyn, júreginiń bir túkpirinde Bekıngemdi jek kórmeıtin d'Artanán Plansheni shetkerirek alyp shyqty.

— Áı! — dedi ol qyzmetshisine, — hatty lord Vınterge aparyp qolma-qol tapsyryp, ol ony oqyp shyqqasyn, sen oǵan taǵy da: .Sharapatty myrza, lord Bekıngemdi qorǵańyz: bireýlerdiń ony óltirgisi keledi», — dep aıtqaısyn. Biraq, Planshe, esińde bolsyn, munyń asa mańyzdy jáne salmaqty másele ekendigi sonsha, osy qupıany saǵan senip tapsyratynymdy tipti dostaryma da bildirgen joqpyn, eger meni kapıtan shenine kóteremiz dep ýáde berse de, ony hatqa da túsirmes edim.

— Alań bolmańyz, sýdar, maǵan ár ýaqytta ábden senýge bolatynyna ózińizdiń de kózińiz jetedi áli.

Jeldeı júırikke qarǵyp mingen Planshe, á degennen-aq dúbirletip shaba jóneldi, ol bul atty lagerden jıyrma ledeı shyqqasyn tastap, ári qaraı pochta kóligimen ketýi kerek-ti; mýshketerlerdiń úsh serti esine túskende, júregi syzdap qoıa beretin bolsa da, onyń kóńili kóterińki edi.

Bazen kelesi kúni erteńgilik Týrǵa júrip ketti; júktelgen tapsyrmany oryndaý úshin oǵan segiz kúnge ruqsat berildi.

Shabarmandary attanyp ketkennen keıingi uzaq kúnderde tórt dos, árıne, burynǵydan beter saqtanyp, tóńiregine kóz-qulaǵyn tigip júrdi.

Olar kúni boıy aınalasynda aıtylyp jatqan sózderdi muqıat tyńdap, kardınaldyń árbir is-áreketin andyp, Rıshelege bir shabarman sýyt kelgen joq pa eken dep oqys habar kútýmen boldy. Eger ózderin oılamaǵan jerden qyzmet, mindetin atqarýǵa tosyn shaqyra qalsa, olar dirildep, shoshyp ketetindi shyǵardy. Sonymen birge olar ózderiniń qaýipsizdigin de oılady; óıtkeni mıledı degen arýaq eles sıaqty, kisige bir kórinse, ony endi qaıtyp alańsyz uıyqtatpaıtyn bir bále-tin.

Segizinshi kúni erteńgilik, ámanda jınaqty, shıraq júretin Bazen, úırenshikti ádeti boıynsha, jymıa kúlip, tórt dos tańǵy asyna endi otyra bergende, «Dinsiz» sharaphanasyna kelip kirdi, sosyn kelisilgen shart boıynsha:

— Aramıs myrza, kýzınańyzdyń jaýaby minekı, — dedi jáıimen.

Dostar qýanǵanynan bir-birine qarasty: istiń teń jartysy bitken-di; ras, sharýanyń bul jartysy jeńil-tin jáne oǵan ýaqyt ta az ketetin.

Aramıs erkinen tys qyzaryp, árip qateleri kóp, arbaq-sarbaq jazylǵan hatty ala berdi.

— O, qudaıym-aı! Mıshon beıbaq, Výatúr myrza sıaqty, eshqashan da saýatty jazýdy úırene qoımas, — dedi ol daýystaı kúlip.

— Mıshon peıpaq tegeniń ne? — dedi, hat kelgen kezde tórt dospen áńgimelesip turǵan shveısarlyq.

— Ah, qudaıym-aı, ol eshteńe de emes! — dedi Aramıs. — Bir jaınań qaǵyp turǵan jas kesteshi áıel ǵoı, men ony janymdaı jaqsy kórýshi edim, sol sebepti de eskertkish retinde maǵan shaǵyn bir hat jazyp jiberersiń dep ótingenmin.

— Chaıtan alsyn, eger ol ózi jazǵan arıpteri sıaqty, úlken báıbishe bolsa, sen baqytty ekensiń, joldas! — dedi shveısarlyq.

Aramıs hatty uqyptap oqydy da, ony Atosqa berdi.

— Onyń ne jazǵanyn oqyńyzshy, Atos,  — dedi ol dosyna.

Atos hatty kózin júgirtip oqyp shyqty da, jurt kóńilinde kúdik týa qalsa, sony seıiltkisi kelgendeıin, estirtip oqı bastady:

«Súıikti kýzen, biz apaıymmen ekeýmiz tústi jaqsy jorımyz jáne biz odan sumdyq qorqamyz, biraq, sizdiń túsińiz jóninde: túske senbe, tús — aldamshy saǵym, dep aıtýǵa bolady ǵoı dep oılaımyn. Qosh, saý bolyńyz jáne oqtyn-oqtyn ózińiz jáıli habar berip turyńyz.

Aglaıa Mıshon».

— Ol qaıdaǵy tústi aıtqan? — dedi hatty oqyp jatqanda kelgen dragýn.

— Ia, qaıdaǵy tús? — dedi shveısarlyq ile-shala.

— Ah, qudaıym-aı, ol jáı birdeńe: men bir jaman tús kórip, ony soǵan aıtqanmyn, — dedi Aramıs.

— Aı, qudaı-aı, tústi aıtqanǵa ne jetsin, biraq men ómirde tús kórmeımin.

— Siz baqytty ekensiz onda, — dedi Atos stol basynan turyp jatyp. — Eger siz sıaqty tús kórmedim deı alsam, qýanar edim.

— Eshqashan da! Eshqashan da! — dedi shveısarlyq, Atos sıaqty kisiniń osyndaı nársege qyzyǵa, qyzǵana qaraǵanyna máz bolyp.

D'Artanán Atostyń túregelgenin kórip, ornynan turdy da, ony qoltyǵynan alyp, dalaǵa shyqty.

Portos pen Aramıs dragýn men shveısarlyqtyń dóreki áziline jaýap berip otyryp qaldy.

Al, Bazen bolsa, úıine kelip, saban tósekke jambasy tıer-tımesten uıyqtap ketti, shveısarlyq jigitke qaraǵanda, qıaly júırik Bazen uıyqtap jatyp tús kórdi, túsinde" — Aramıs papa bolyp, muny kardınal dárejesine joǵarylatyp júr eken.

Alaıda, biz álgide aıtqandaıyn, aman-esen qaıtyp kelgen Bazen, tórt dostyń mazasyn alǵan qaýip-qaterdi sál ǵana azaıtqan edi. Sarǵaıa túsken kezde kúnder de uzaq bolady, ony ásirese d'Artanán qatty sezdi, qazir tipti bir táýlikte qyryq segiz saǵat bar dep bástesýge de ázir-di. Ol teńiz saparynyń óte baıaý bolatynyn umytyp, mıledıdiń qudiretin ishteı kúsheıtip jiberdi. Ózine tajal bolyp kórinetin osy áıeldi, ol oı-qıalymen, sol áıel sıaqty, ǵajaıyp sıqyrly kúshi jyn-perilermen sybaılastyryp qoıdy; bireýdiń tyqyryn estise bolǵany: endi meni qamaýǵa kelgen eken jáne meniń ózimmen, dostarymmen bettestirip tergeý úshin Plansheni ákelgen eken dep oılaıtyn boldy. Jigittiń qorqynyshy kúsheıip, qasyndaǵy Portos pen Aramıske de áserin tıgizdi. Aınalasynda eshbir qaýip-qater joqtaı-aq jáne úırenshikti tirlikte záredeı de ózgeris bolmaǵandaı-aq, tek Atos qana burynǵy sabyrly-salmaqty qalpynan tanbady.

On altynshy kúni, osynaý beımaza jan tolqyny d'Artanán men onyń dostaryn birjolata bılep alǵany sondaı, olar bir orynda tura almaı, Planshe keletin jolǵa shyǵyp, arýaq sıaqty sendelip júrdi de qoıdy.

— Eger bir surqıa sizderdiń úreılerińizdi tap osylaı ushyratyn bolsa, onda sizder er emes, bala ekensizder! — dedi Atos olar — Shynynda da biz qaýiptenetindeı ne boldy sonshama? Túrmege qamalýdan qorqamyz ba? Odan bizdi shyǵaryp alady ǵoı! Bonase bıkeni shyǵaryp aldy emes pe! Basymyzdy shabady dep qorqamyz ba? Biraq kún saıyn oınap-kúlip, janymyzdy shúberekke túıip júrgen joqpyz ba, óıtkeni ıadro aıaǵymyzdy ýatyp ketýi múmkin, meniń bir kámil biletinim, sonda hırýrg aıaǵymyzdy kesip jatyp, basymyzdy alatyn jendetten góri, janymyzdy kóbirek azaptaıdy. abyr aılap, tosa turaıyq: endi bir eki, tórt saǵattan keıin, kóp keshikse — alty saǵattan keıin Planshe aramyzda bolady. Ol bizge sert berdi ǵoı, men Plansheniń sertine senemin, ol maǵan jaqsy jigit bolyp kórinedi.

— Ol eger kelmese qaıtemiz? — dedi d'Artanán.

— Kelmese, bir sebeptermen keshigip jatqany, bar bolǵany sol. Ol attan aýyp qalýy, kópirden qulap ketýi múmkin, quıyndatyp bara jatqanda ókpesine sýyq tıgizip alýy múmkin. E, myrzalar, tirliktegi kezdeısoq nárselerdiń bárin esepteý kerek! Ómir degen — ýaq-túıek qıyndyqtan tiziletin tásbi, fılosoftar kúlip júrip sol tásbini sanaıdy. Myrzalar, tirlikte men sıaqty fılosof bolyńyzdar, káne, dastarqanǵa kelińizder, ishelik: bolashaqqa bip bokal shamberten arqyly qarasan, ol ámanda jaınap, qulpyryp sala beredi.

— Óte durys aıttyńyz, biraq árbir shynyny ashqan saıyn, osy mıledıdiń pogrebinen emes pe eken dep, qaýiptene-qaýiptene jalyǵyp bittim, — dedi d'Artanán.

— Siz asa talǵampaz jigitsiz. Ol keremetteı sulý áıel! — dedi Atos.

— Jurt tańbalap tastaǵan áıel! — dep Portos bir dókir ázil qashyrdy da, úırenshikti ádetimen, qarqyldap kúlip jiberdi.

Atos selk etip, terin súrtken bolyp mańdaıyn bir sıpap tastap, jasyp qalǵanyn jurt kózinen jasyra almaı, ornynan turyp ketti.

Sonymen taǵy bir kún etti. Kesh ádettegiden baıaýlap batpaı qoıdy, aqyrynda sozalańdap tún de jetti, sharaphanalar kisilerge tola bastady. Satylǵan almastan óz úlesin alǵan Atos «Dinsizden» shyqpaı qoıdy. Iini kelgende aıta ketelik, bizdiń dostardy tamasha túski aspen syılaǵan de Búzını myrza, Atosqa laıyqty sharap serik bolyp aldy. Sonymen, saǵat jetini soqqan kezde, úırenshikti ádeti boıynsha, olar súıek tastap oınap otyrǵan; kúzet postylaryn kúsheıtýge bet alǵan patrúlderdiń ótip ketken dybysy estildi; jeti jarym kezinde keshki dabyl qaǵyldy.

— Biz qurydyq! — dedi d'Artanán Atosqa sybyrlap.

— Siz aqshamyz qurydy demek bolǵan shyǵarsyz? — dedi Atos onyń sózin jáıimen túzetip, sosyn qaltasynan tórt pıstol alyp, stol ústine tastaı saldy, — Qoı, myrzalar, ketelik, keshki nuǵrany soǵyp jatyr, baryp uıyqtalyq, — dedi Atos.

Sosyn Atos d'Artanándy qasyna ertip, sharaphanadan shyqty. Olardyń sońynan qoltyqtasyp Aramıs pen Portos kele jatty. Aramıs bir óleńdi kúbirleı aıtyp, Portos jany kúıgesin óz murtyn ózi aıaýsyz julqylaı berdi.

Kenet ymyrt qarańǵylyǵynan bireýdiń sulbasy kórindi, onyń syrtqy nobaıy d'Artanánǵa tanys-ty, sol mezette qulaqqa úırenshikti bir daýys:

— Men sizge plashyńyzdy ákeldim, sýdar: búgingi kesh salqyn eken,  dedi jáı ǵana.

— Planshe! — dedi daýystap d'Artanán, qýanǵannan júregi jarylyp kete jazdady.

— Planshe! — dedi Portos pen Aramıs qosarlanyp.

— Iá, bul Planshe, — dedi Atos. — Onyń nesine tań qaldyńyzdar? Ol dál saǵat segizde kelemin dep ýáde bergen, áne, saǵat segizdi soǵyp jatyr. Jaraısyń, Planshe, siz sertińizge berik jigit ekensiz! Eger siz bir kezde qojańyzdan ketip qalatyn bolsańyz men sizdi ózime atqosshylyqqa alamyn.

— O, joq, eshqashanda! — dedi Planshe azarda-bezer bolyp — Men eshqashan da d'Artanán myrzany tastap ketpeımin.

— Sol mınýtta d'Artanán óz qolyna Plansheniń bir hatty qystyra salǵanyn sezdi.

D'Artanán jolǵa shyǵar aldynda Plansheni qalaı qushaqtasa, taǵy da solaı qushaqtaǵysy kelip edi, biraq ol kósheniń tap ortasynda qyzmetshisin eljireı qushaqtap jatqany bireý bolmasa bireýge ersi kóriner dep ózin-ózi ustap qaldy.

— Hat mende, — dedi ol Atos pen dostaryna.

— Bárekelde. Úıge baryp oqylyq, — dedi Atos.

Hat d'Artanánnyń qolyn kúıdirip barady, ol júrisin jyldamdataıyn dep edi, biraq Atos ony qoltyǵynan ustady, sol sebepti de jas jigit dosymen bir júrýge eriksiz kóndi.

Aqyrynda olar shatyrǵa kirip, shyraq jaqty. Dostardyń ústine eshkim oqys kirip kelmes úshin, Planshe esik aldynda turyp qaldy, al, d'Artanán qoly dirildep, sarǵaıa kútken hattyń qatyrǵyshyn syndyryp, asha berdi.

Bul — naǵyz aǵylshynnyń qolymen jazylǵan jarty joldyq sholaq hat bolyp shyqty:

«Thank you, ve easy». Bul —«Sizderge alǵys aıtamyn, qam jemeńizder» — degen sóz edi.

Atos hatty d'Artanánnyń qolynan alyp shyraqqa aparyp jaqty da, qashan kúl bolǵansha ustap turdy.

Sosyn ol Plansheni shaqyryp alyp:

— Al, baýyrym, endi ózińe tıisti jeti júz lıvrdi talap etýińe bolady, biraq mynadaı hattan saǵan keletin qaýip az edi, — dedi.

— Alaıda, sony aman-esen osynda jetkizý úshin men jasamaǵan qýlyq bar ma, — dedi Planshe.

— Káne, bizge bastan keshken hıkaıańdy aıtshy! — dedi d'Artanán oǵan.

— Ol uzaq-sonar áńgime ǵoı, sýdar.

— Sen jón aıttyń, Planshe. Munyń ústine álgide ǵana keshki qońyraý qaǵylǵan-dy, al, bizdiń shamymyz ózgelerden keshirek janyp tursa, kózge túsip qalamyz.

— Solaı-aq bolsyn, uıyqtalyq. Planshe, alańsyz jatyp uıyqtaıdy — dedi d'Artanán.

— Qudaı aqy, sýdar, sońǵy on alty kúnde tuńǵysh ret alańsyz uıyqtaıtyn shyǵarmyn.

— Men de, — dedi d'Artanán.

— Men de, — dedi Portos daýystap.

— Men de, — dedi Aramıs báseń.

— Shynymdy aıtaıyn, men de, — dedi Atos.

XIX

ZULYM TAǴDYR

Kemege ákelip qamaǵan ashýly arystandaı bolyp, mıledı bul kezde palýba ústinde yzaǵa býlyǵyp - janyǵyp júrdi; ol teńizge tireý qoıyp ketip, jaǵaǵa júzip ketkisi keldi: áıel d'Artanánnyń ózin qorlaǵanyn, Atostyń dóńaıbat shekkenin, al, óziniń olardan ishin ala almaı, Fransıadan ketip bara. jatqanyn oılaǵanda jyndanyp kete jazdaıdy. Kóp uzamaı osy oıdyń azabyna shydamaı ketken mıledı, basyna tónip turǵan qaýip-qaterge qaramastan, kapıtanǵa meni jaǵaǵa túsirip ketińiz dep jalyna bastady. Biraq aǵylshyn men fransýz soǵys kemeleriniń qyspaǵynda qalyp — tyshqan da emes, qus ta emes, jarqanat sıaqty aýyr halge túsken kapıtan, sodan qutylyp, tezirek Anglıa jaǵalaýyna jetpekshi bolǵam. Sol sebepti de muny áıeldiń kesirligi dep uǵyp, oǵan baǵynýdan úzildi-kesildi bas tartty. Degenmen ol, kardınal aıryqsha qamqorlyǵyńa al, dep ádeıi tapsyrǵan jolaýshysyna, eger teńiz ben fransýzdar múmkindik berse, sizdi Breton porttarynyń birinde — Lorıanda ma, álde Breste me, áıteýir bireýinde túsirip ketemin dep ýáde etti. Biraq jel qarsy aldynan yshqyna soǵyp, teńiz qutyryp atqasyn, ol amaldap ázer kele jatty. Sharantadan júzip shyqqannan keıin, arada toǵyz kún ótkende renish-kúıinishten, ashý-yzadan qýaryp ketken mıledı alystan Fınısterdiń kógildir tartqan jaǵalaýyn kórdi.

Fransıanyń osy túkpirinen kardınalǵa jetý úshin oǵan eń kem degende úsh kún kerek ekenin ol eseptep shyǵaryp qoıdy. Oǵan jaǵaǵa túsýge qajet bir kúndi qossa tórt kún bolady, al, osy tórt kúnge tekke ótken toǵyz kúndi qossaq — on úsh kún qur bosqa ketken bolyp shyǵady! Osy on úsh kún ishinde Londonda talaı mańyzdy oqıǵalar bolǵan shyǵar! Eger mıledı qaıtyp barsa, kardınaldyń sózsiz qaharyna minetinin, demek, munyń bireýdi aıyptaǵan sózinen góri, basqanyń ózine aıtqan shaǵymyna qulaq qoıatynyn sezip bildi. Sol sebepti de, keme Lorıan men Bresti janaı ótip bara jatqanda kapıtannan meni túsirip ketińiz dep suramady, al, kapıtan bolsa, muny áıeldiń esine ádeıi salmady. Sonymen mıledı sapar-saıahatyn jalǵaı berdi, Planshe Portsmýtke kelip, Fransıaǵa baratyn kemege otyrǵanda, mártebeli taqsyrdyń shabarmany osy portki saltanatpen kelip kirgen edi.

Búkil qala abyr-sabyr bolyp, ábigerge túsip jatyr eken: jańa ǵana jasalyp bitken tórt kemeni teńizge túsirip jatty, qaırańda tula boıy altynǵa, ádettegishe jarqyraǵan almas pen asyl tastarǵa malynyp, qalpaǵynyń aq qaýyrsyndary ıyǵyna tógilip Bekıngem tur, ony ózi sıaqty sary ala kıimdi nókeri qorshap alypty.

Qystyń asa sırek kezdesetin tańǵajaıyp bir shýaqty kúni tamyljyp turdy, osyndaı kúnderi Anglıa álemde kún bar ekenin esine aldy. Jylýy qaıta bastaǵan, biraq áli de bolsa jaınap turǵan sulý kún aspan men teńizge jolaq-jolaq ot joldar qaldyryp, qalanyń munaralary men kóne úılerine altyn shapaq nuryn tógip, terezelerdi órtteı alaýlatyp, domalanyp uıasyna aýnap bara jatty.

Jaǵaǵa jaqyndaǵan saıyn salqyn tartyp, jupar ıis jetkizip jatqan teńiz aýasymen keýdesin kere tynystaǵan mıledı, ózi qurtyp jiberý jóninde arnaıy tapsyrma alǵan, osy bir aıbarly ázirlikti, birneshe qap altyndy kózin taýyp jumsap, kúl-talqan etýge tıis, qudiretti armıany syrttaı baqylap kele jatyp, — jalǵyzdan-jalǵyz, áıel basymen, — ózin oısha Iýdıfpen salystyrdy. Iýdıf assırıalyqtardyń lagerine astyrtyn enip, sansyz kep jaýyngerlerdi, arbalardy, attar men qarý-jaraqty kórip, qolyn bir sermep, sonyń bárin tútin sıaqty seıiltip jibergen deıdi ǵoı.

Keme aılaqqa kelip toqtady. Biraq ol zákirin tastaýǵa ázirlenip bastaǵan kezde, óń boıy qarý-jaraqpen qursanǵan bir qater taıap kelip, ózin kúzet kemesimiz dep tanystyryp, sýǵa qaıyq túsirdi, ol birden tarapqa qaraı bettedi; qaıyqta ofıser, bosman men segiz eskekshi bar edi. Ofıser bortqa kóterildi, áskerı formany qurmetteıtin daǵdy boıynsha, ony da zor qurmetpen qarsy aldy.

Ofıser birneshe mınýt kapıtanmen ońasha sóılesip, oǵan bir qaǵazdy usyndy, sodan keıin, kapıtannyń buıryǵy boıynsha, kemeniń kúlli komandasy men jolaýshylary palýbaǵa shaqyryldy.

Olar palýbaǵa qaz qatar turǵasyn, ofıser daýsyn kóterip: Keme qaıdan shyqty, qalaı qaraı bettedi, jolaı qaı jerge toqtady dep surady, onyń suraýlarynyń bárine kapıtan qınalmaı, erkin jaýap berdi. Ofıser sosyn palýbada turǵan kisilerge túgel birinen soń birine úńilip qaraı bastady, mıledıge jetken kezde oǵan ábden anyqtap qarasa da, lám dep sóz qatpady.

Osydan keıin ol kapıtanǵa baryp, taǵy birdeńe dep kúbir etti de, kúlli mindetti ózine alǵandaı, manevr jasaýǵa komanda berdi, ekıpaj ony qolma-qol oryndady. Shaǵyn katermen birge keme ilgeri qaraı júrip ketti, kater alty zeńbireginiń aýyzdaryn úńireıte kezenip, kememen búıirlesip júzip keledi, al, qaıyq bolsa, keme sońymnan ere berdi, kememen salystyrǵanda qaıyq kómeski bir núkte sıaqty edi.

Ofıser mıledıge qarap jatqanda, áıeldiń de ony kózimen iship-jep turǵanyn birden ańǵarǵan bolarsyz. Jurttyń júregindegisin kitaptaǵydaı oqı beretin osy bir ot kózdi sulý kelinshek, qansha sezgish, baıqaǵysh bolǵanymen, osy joly sazarǵan jigit júzine tesile qarasa da, eshteńeni ańǵara almady. Aldynda turyp, áıeldiń syrt beınesin kúlli zeıin-zerdesin salyp, únsiz zerttep bilgeli jatqan ofıser jıyrma bes — jıyrma alty jas shamasynda edi; óńi bop-boz, kilbıgen kógildir kózdi jigit eken. Ádemi qaımyjyqtaı ernin jymqyryp alypty; shyǵyńqy ıegine qaraǵanda, erik-jigeri mol, ádette brıtannyń qaımana halqy qaısar dep tanıtyn, bir-bir qalsha kisi bolsa kerek-ti, aqyndardyń, qıalılar men soldattardyń mańdaıy tárizdi taıpaqtaý mańdaıy men ıegin jyltyraǵan qara qońyr tústi suıyq qysqa shash pen saqal jaýyp tur.

Keme men onyń qasyna ergen qater gavanǵa kelip kirgende ymyrt úıirilgen edi. Dińgekterdegi dabyl shamdary men qaırań ústindegi ottardy búrkep tastaǵan tumannan tún qarańǵylyǵy qoıýlana túsken-di, jaýyn bolar aldynda ádette aı tap osylaı qoralanar edi. Aýa dymqyl da sýyq-tyn.

Mıledı, osy bir eshteńege moıymaıtyn, batyl áıel, eriksiz túrshigip dirildep ketkenin sezdi.

Ofıser mıledıdiń zattaryn kórsetińiz dep ámir etti de, sosyn qaıyqqa aparyp salýǵa buıyrdy, osy is aıaqtalǵannan keıin, áıelge sol jaqqa qaraı júrińiz dep, qolyn usyna berdi.

Mıledı oǵan bir qarap, kúmiljip turyp qaldy.

— Siz kimsiz, marhabatty myrza? Maǵan osynsha nazar aýdaryp, ólip-óship jatqanyńyzǵa jol bolsyn? — dedi mıledı.

— Siz ony meniń mýndırimnen de baıqap tursyz ǵoı, sýdaryná, men — aǵylshyn flotynyń ofıserimin, — dedi jas jigit.

— Biraq úırenshikti ádetińiz osylaı ma edi? Aǵylshyn flotynyń ofıserleri shynymen-aq Uly Brıtanıanyń belgili bir gavanine kelgen otandastaryna ıilip qyzmet etip, ınabatpen jaǵaǵa aparyp salýshy ma edi?

— Iá, mıledı, biraq bul ınabattan týyp jatqan joq, saqtyq oılap jasalyp jatqan is: soǵys kezinde sheteldikterdi solarǵa arnalǵan qonaq úılerge aparady da, ózderi jáıli naqty málimetter jınalyp bitkenshe, olar sol arada baqylaýda bola turady.

Osynaý sózder asa sypaıy, sabyrly únmen jaıbaraqat aıtyldy. Biraq mıledı oǵan tipti de senbedi.

— Biraq men sheteldik áıel emespin, marhabatty myrza, — dedi mıledı, Portsmýttan Manchesterge deıin ejelden estilip kele jatqan, eń taza aǵylshyn tilimen sóılep. — Meni ledı Klarık dep ataıdy, al, myna sharalaryńyz...

— Osy shara jurttyń bárine birdeı, mıledı, sol sebepti de ózińizge elden erek jaǵdaı jasa dep áýre bolmaı-aq qoıyńyz.

— Endeshe sońyńyzdan erdim, marhabatty myrza.

Ofıserdiń qolyna súıenip, áıel trappen tómen túse bastady, tómende ony qaıyq kútip tur eken, ofıser mıledıdiń izinshe qaıyqqa tústi. Munda úlken plash tóseýli jatyr eken; ol sonyń ústine mıledıdi otyrǵyzyp, ózi qasyna otyrdy.

— Esińder, — dep buıyrdy ol matrostarǵa.

Bes mınýtten keıin qaıyq jıekke kelip tireldi.

Ofıser jaǵaǵa sekirip shyǵyp, mıledıge qolyn usyndy. Bulardy kúıme kútip tur eken.

— Myna kúıme bizge kelgen be? — dedi mıledı..

— Iá, sýdaryná, — dedi ofıser.

— Qonaq úı sonsha qashyqta ma edi?

— Qalanyń ekinshi shetinde.

— Kettik, — dedi mıledı, kúımege kidirissiz otyryp jatyp.

Ofıser, jolaýshy áıeldiń zattaryn kúımeniń artyna muqıat bekitip, baılaǵanyna qarap turdy da, sodan keıin baryp, mıledıdiń qasyna kelip otyryp, esikti japty.

Kóshir eshbir ámirdi kútpesten, tipti qaıda baramyz dep te suramastan, attarǵa qamshy basty, sol-aq eken, kúıme qala kóshelerimen zaýlap ala jóneldi.

Osyndaı bir ózgeshe qabyldaýdan keıin mıledı shyndap oılanýǵa májbúr boldy. Jas ofıserdiń munymen sóılesýge tipti de zaýqy joq ekenin baıqap, ol kúımeniń buryshyna shalqaıa túsip, oıyna kelgen ár alýan boljamdy aqylǵa salyp, ólshep-pishe bastady.

Biraq arada shırek saǵat ótkennen keıin, sonsha uzaq júrgenine tań qalyp, ózin qaıda apara jatqanyn bilmek bolyp, mıledı eńkeıip kúımeniń terezesinen syǵalady. Sóıtse, syrttan úıler kórinbeıdi, tek arbıǵan dáý aǵashtar birin-biri qýalap, kúımemen jarysyp kele jatqan qara eles sıaqty bolyp kórinedi eken.

Mıledı shoshyp ketti.

— Biz qala syrtyna shyǵyp ketippiz ǵoı, — dedi ol.

Jas ofıser úndemedi.

— Meni qaıda apara jatqanyńyzdy aıtpasańyz, budan ári júrmeımin. Ádeıi eskertetinim osy, marhabatty myrza!

Áıeldiń bul qoqan-loqqysy da jaýapsyz qaldy.

— O, munyńyzǵa tózbeımin! Kómektesińder! Kómektesińder!- dedi mıledı bajyldap.

Onyń aıqaıyna eshkim jaýap qatpady, kúıme kúre jolmen burynǵysha zyrlap keledi, al, ofıser tas músinge aınalyp ketkendeı.

Mıledı ofıserge yzǵarlana kóz tastady, keıde ózine tán ózge bir qasıetpen osylaı qaraǵanynda jurt, ilýde biri bolmasa, taıqyp, yǵyp ketetin: bu joly da onyń kózi ashý-yzadan qarańǵyda jarqyrap tur edi.

Jas jigit sazaryp otyra berdi.

Mıledı esikti ashyp, sekirip túskisi keldi.

— Baıqańyz, sýdaryná, ólimshi bolyp jaralanyp qalasyz, — dedi jas jigit sýyq syńaı tanytyp.

Mıledı sharasyz yzaǵa býlyǵyp, qaıtadan otyra ketti. Ofıser eńkeıip, onyń betine qarady; álgide ǵana jaınap otyrǵan sulýdyń túsi ashýdan buzylyp, kespirsizdenip ketkenin kórgende, ol qatty tańdanǵan tárizdi. Zalym áıel eger ańlamaı jigitti ishki saraıyna úńiltip alsa, sý túbine ketetinin birden túsine qoıdy. Ol endi montansyp, shaǵyna til qatty:

— Qudaı úshin, aıtyńyzshy, maǵan degen osy bir zorlyq-zombylyqty kim jasady — siz be, úkimetińiz be, álde qaı jaýym jasady dep bilýim kerek?

— Sizge eshkim zorlyq jasaǵan joq, sýdaryná, al, myna jasalyp jatqan nárse, Anglıaǵa kelip jatqan jurttyń bárine birdeı qoldanylatyn kádimgi saqtyq sharasy bolyp tabylady.

— Báli, siz meni tipti de bilmeısiz be?

— Men sizdi birinshi ret qana kórý qurmetine ıe bolyp otyrǵan adammyn.

— Shynyńyzdy aıtyńyzshy, meni óshige jek kóretin eshbir dálelińiz joq pa?

Ant-sý isheıin, eshbir dálelim joq.

Jas jigittiń sabyrly salqyn qandy, beıjaı, tipti jibekteı jumsaq únine qarap, mıledıdiń júregi ornyna tústi.

Shamamen, bir saǵat júrgennen keıin, kúıme kúre jol kelip tirelgen temir tordyń qasyna toqtaı berdi, al, jol odan ári syrt nobaıy qaharly, ońasharaq tunjyrap turǵan bir qomaqty qamal - saraıǵa qaraı ketedi eken. Kúıme dóńgelegi qıyrshyq qum ústimen ótti, mıledı gúrildep jatqan bir qýatty úndi esitti de, onyń jer asty jaǵalaýǵa soǵyp jatqan teńiz shýy ekenin bile qoıdy.

Kúıme qos arqanyń astynan ótip, aqyrynda tórt buryshty qarańǵy bir aýlaǵa kelip toqtady. Kúımeniń esigi dereý ashyldy, jas jigit lyp etip, atyp shyǵyp, mıledıge qolyn usyndy; ol jigit qolyna súıenip, baısaldy qalpyn saqtap syrtqa shyqty.

— Qansha aıtqanmen, — dedi mıledı tóńiregin kózimen sholyp, tosyn jas ofıserge qarap, aqsıa kúlip, — men tutqynmyn, Biraq bul uzaqqa sozyla qoımas, meniń ar-uıatym men sizdiń ádeptiligińiz — maǵan sonyń kepili sıaqty, — dedi ol taǵy da.

Osy bir qolpashtaǵan sózge eshteńe dep jaýap qatpastan, ofıser, soǵys kemelerinde bosmandar paıdalanatyn ysqyryq sıaqty bir kúmis ysqyryqty beldiginen alyp, úsh ret ysqyrdy, úsh retinde de árqıly áýezben qubyltyp ysqyrdy. Qyzmetshiler júgirip kelip aq kóbik bolǵan attardy bosatyp kúımeni saraıǵa aparyp qoıdy.

Ofıser burynǵysha sypaıy sabyrmen tutqyndy úıge kirýge shaqyrdy. Áıel de aqsıa kúlgen qalpy jigitti qoltyǵynan ustap, sonymen birge alasa bir esikten kire berdi, sol aradan bastap, tóbesi jarty sheńber sıaqty ıile salynǵan, áregirik bir túkpirine jaryq jaǵylyp qoıylǵan dáliz, burmaly tas basqyshqa aparady eken. Sol basqyshpen kóterilip, mıledı men ofıser bir aýyr esiktiń aldyna kelip toqtady; jas jigit kilt alyp qulypqa salǵanda, esik salmaqpen baıaý jyljyp, mıledıge arnalǵan bólmeni asha berdi.

Tutqyn áıel bir qaraǵannan-aq, bólmeni ýaq-túıek zattaryna deıin, túgeldeı sholyp shyqty.

Onyń ishindegi dúnıe-múlik, túrme úshin de, basy bos kisiniń turǵyn úıine de birdeı jaraıtyn tárizdi, biraq terezelerdegi temir torlar men esik syrtyndaǵy ilmek-bastyrǵy kisi oıyn túrme deýge beıimdep turǵandaı.

Talaı-talaı aýyr synnan ótip shyńdalǵan áıel bir sát ál-dármennen aırylyp qalǵandaı boldy, ol kresloǵa qulaı ketti de, aldyna qolyn aıqastyryp, unjyrǵasy túsip otyra berdi, endi munda sýdıa kelip, ózin tergeı bastaıdy eken, dep oılady.

Biraq teńiz jaıaý áskeriniń eki-úsh soldatynan basqa eshkim de kirmedi, olar sandyqtar men býynshaq-túıinshikterdi kirgizip, buryshqa aparyp qoıdy da, ún-túnsiz shyǵyp ketti.

Ofıser sol burynǵy baısaldy qalpynan bir aınymaı, lám dep sóz aıtpaı, ámirin qolymen ymdap, ysqyryp kórsetip, soldattarǵa degenin jasatty.

Tipti, myna kisi men oǵan baǵynyshty soldattarǵa til-sóz degeniń múlde joǵalǵan, nemese qajetsiz nárse bolyp qalǵan eken dep oılaýǵa bolatyn edi.

Aqyrynda, mıledı shydamaı, jym-jyrt únsizdikti buzyp jiberdi:

— Marhabatty myrza, qudaı úshin, túsindirip berińizshi, osynyń bárin ne dep uǵamyz? — dedi ol. — Ańqaý basym, túkke túsinsem — buıyrmasyn! Qandaı qaýip-qater tónip tursa da, qandaı baqytsyzdyq bolsa da, men ony aqylymmen túsinýge de, basymnan ótkerýge de batyldyǵym jetedi ǵoı dep oılaımyn. Men qazir qaıda keldim jáne osy arada kim retinde otyrmyn? Eger men basym bos, azat bolsam, onda myna temir torlar men esikter nege qajet? Eger men tutqyn bolsam, qylmysym qandaı?

Siz ózińizge arnaıy taǵaıyndalǵan bólmede otyrsyz, sýdaryná. Men sizdi teńizden qarsy alýǵa shyǵyp, osynda — qamal-saraıǵa ákelý jóninen buıryq alǵanmyn. Menińshe, sol buıryqty óz basym soldatqa tán qaısarlyqpen jáne dvoránınge tán sypaıy ádeptilikpen oryndadym dep esepteımin. Tap qazir sizge qamqorlyq kórsetý jónindegi meniń mindetim, ázirshe osymenen bitedi, endi qalǵany — basqa kisiniń sharýasy.

— Al, sol basqa kisińiz kim? Siz onyń aty-jónin maǵan aıta alasyz ba? — dedi mıledı jalma-jan.

Sol sátte basqyshpen shpordyń syńǵyry, bireýlerdiń dabyrlaǵan daýystary estilip baryp, tyna qaldy da, sosyn esikke jaqyndap kele jatqan bireýdiń tyqyry keldi.

— Basqa kisi, mine osy, sýdaryná, — dedi ofıser esikten shettep baryp, sony qoshemetteı qaqshıyp turyp qaldy.

Esik shalqaıa ashylyp, tabaldyryqtan bir kisi kórindi.

Onyń basynda qalpaǵy joq eken, kemerine shpagasyn ilipti, ózi bet oramalyn ýmajdaı berdi.

Mıledı ala kóleńkede turǵan kisiniń keskin-keıpin tanyǵandaı boldy; ol kreslonyń jaqtaýyna súıenip, ol boljamynyń durystyǵyna kózin jetkizý úshin, ilgeri umsyna berdi.

Beıtanys jáıimen jaqyndaı berdi, ol shamnan túsken jaryqqa jaqyndaǵan saıyn, mıledı erkinen tys kresloǵa shalqaıa tústi.

Óziniń eshbir kúmáni qalmaǵan kezde, áıel qatty abyrjyp, asyp-sasyp qaldy:

— Qalaı! Lord Vınter? Bul — sizsiz be? — dedi daýystap.

— Iá, ásem hanym! — dedi lord Vıster jartylaı qurmettep, jartylaı ajýalap tájim etip. — Tap sonyń ózimin.

— Endeshe, myna saraı-qamal...

— Meniki.

— Myna bólme she?

— Sizdiki.

— Sóıtip, men sizdiń tutqynyńyz boldym ba?

— Solaı deýge de bolady.

— Biraq bul masqara zorlyq qoı!

Dabyrlasyp qaıtemiz, odan da ekeýmiz apaly-sińlili bolyp, asyqpaı jaıbaraqat otyryp sóıleselik.

Ol esikke burylyp qarap, jas ofıserdiń ámir kútip turǵanyn kórip:

— Jaraıdy, sizge alǵys aıtamyn! Al, endi, Felton myrza, bizdi ońasha qaldyryńyz, — dedi ol.

XX

İNİSİ MEN ÁPKESİNİŃ ÁŃGİMESİ

Lord Vınter esikti jaýyp, tereze qaqpaqtaryn bekitip, oryndyqty jeńgesiniń kreslosyna jaqyndatyp jatqanda, mıledı oıy on saqqa júgirip, talaı-talaı boljam jasap, aqyrynda, ózine qarsy baǵyttalǵan jasyryn árekettiń mánisine túsingendeı boldy, kimniń qolyna túskeni ózine de bımálim bolyp turǵanda, ol muny kúni buryn bilýi tipti múmkin emes-ti. Qaınysymen tanysqaly mıledı: ol naǵyz dvoránın, aıtýly ańshy, qajymaıtyn-talmaıtyn oıynshy, áıelderdi aınaldyrýdy jaqsy kóretin er jigit, biraq aıla-sharǵy júrgizýge yńǵaıy joq epsiz kisi dep qorytyndy jasaǵan-dy. Mine, sol kisi munyń keletinin qalaı kún ilgeri bilip, ustap aldy? Ózin nege qamaýda ustap otyr?

Ras, Atostyń júrdim-bardym aıtqan bir-eki sózinen mıledı, kardınalmen ekeýiniń áńgimesin bógde bireýlerdiń esitip qalǵanyn sezgen, biraq ol Atos tap osylaı tez jáne batyl túrde qarsy áreket jasaı qoıady ǵoı dep tipti de oılamaǵan.

Mıledı bárinen buryn óziniń Anglıada budan buryn jasaǵan aıla-amaldary ashylyp qalady eken dep qoryqqan-dy. Eki almas sholpyny osynyń kesip alǵanyn Bekıngemniń sezip qalýy múmkin edi jáne usaq opasyzdyǵy úshin budan esh alýy yqtımal-dy; biraq Bekıngem áıel ataýlyǵa kúsh kórsete almaıtyn, ásirese, eger ol áıel sondaı qylyqqa qyzǵanysh ústinde barypty dep esepteıtin bolsa, tipti kúsh kórsete almaıtyn.

Osy bir boljam mıledıdiń oılaýynsha kóńilge qonymdy bolyp kórindi: ol bolashaq qylmysty boldyrmaı tastaý úshin emes, menen ótken kinálarym úshin ósh alǵaly júr eken dep oılady.

Endi ne bolsa, o bolsyn, mıledı naǵyz aqyldy dushpannyń qolyna túskennen góri, óz qaınysynyń qolyna túskenine qýandy, ózgelerge qaraǵanda, odan ońaı qutylamyn ǵoı dep dámelendi.

— Iá, sóıleseıik, súıikti inim, — dedi jadyrap mıledı, lord Vınter oıyn qansha jasyrǵanymen, osy áńgimeden ol óziniń budan bylaıǵy is-áreketine qajetti nárseni qazbalap bilip almaqshy boldy.

— Eshqashan da meniń aıaǵym endi qaıtip Uly Brıtanıanyń jerin baspaıdy dep, Parıjde júrgende maǵan talaı ret aıtqan edińiz, endi sol sertińizge qaramastan, Anglıaǵa qaıtyp oraldym deńiz, — dedi lord Vınter sez bastap.

Mıledı suraýǵa suraýmen jaýap qaıtardy:

— Meniń osynda keletinimdi kúni buryn bilip qana qoımaı, qaı kúni, qaı saǵatta, qaı gavanǵa keletinimdi anyq biletindeı etip, maǵan qalaısha qatal ańdý qoıǵansyz, eń áýeli mine osy jáıtti túsindirińizshi!

Lord Vınter mıledı qalap alǵan tásildi qoldandy, eger jeńeshem osyny qoldansa, bul, shamasy, eń táýir tásil shyǵar dep oılady.

— Súıikti apaı, Anglıaǵa nege kelgenińizdi áýeli ózińiz aıtyńyz? — dedi ol áıelge qarsy dálel aıtyp.

— Men sizben kórisýge keldim, — dedi mıledı, ol osy jaýabymen, d'Artanánnyń hatynan qaınysynyń júreginde týlaǵan kúdikti kúsheıte túsetinin bilmedi, osy ótirigimen sóılesip otyrǵan kisiniń kóńilin aýlaımyn dep oılady.

— Báli, menimen kórisýge deısiz be? — dedi lord Vınter suraǵyn tunjyraı qaıtalap.

— Iá, sizben kóriskeli keldim, árıne. Onyń nesine tańyrqap qaldyńyz.

— Sóıtip, Anglıaǵa menimen kórisý úshin ǵana keldińiz be, basqa maqsatyńyz joq qoı?

— Joq.

— Demek, men úshin ǵana sonsha ábigerge túsip, La-Manshtan kekteı etip kelgensiz be?

— Tek siz úshin ǵana.

— Shaıtan alsyn! Ózińiz názik jandy ekensiz ǵoı, jeńeshe-aı.

— Sizdiń eń jaqyn týysyńyz, shynynda da men emespin be? — dedi mıledı ańqaý baladaı múláıimsip.

— Tipti meniń birden-bir muragerim de sizsiz, solaı emes pe? — dedi lord Vınter qolma-qol mıledıge tesile qaraı.

Qansha sabyrly bolǵanymen mıledı eriksiz selk ete tústi, al, lord Vınter álgi sózdi aıtqan kezde jeńgesiniń ıyǵyna qolyn salǵan, sol sebepti osy dirildi ol birden sezdi.

Soqqy kózdegen jerinen tıip, janyna qatty batty. Mıledı á degende ony Kettı kórsetken eken dep oılady, ol áziniń bas paıdasy úshin barondy jek kóretinin kánızaginiń kózinshe ańlamaı sezdirip qoıǵan, sony Kettı baronǵa aıtqan boldy; d'Artaná qaınysynyń ómirin saqtap qalǵanda, mıledı qatty yzalanyp, sol jigitke qarsy bir shaıpaý sóz aıtqan edi, endi sony da esine aldy.

— Men sizdiń ne aıtqaly otyrǵanyńyzdy túsinbedim, mılord. Sizdiń sózińizdiń astarly bir maǵynasy joq pa osy? — dedi áıel ýaqytty sozyp, dushpanyn sóılete túspek bolyp.

— Álbette, joq, — dedi lord Vınter kólgirsı jadyraı.— Siz meni kórgińiz kelgen eken-daǵy, salyp uryp, Anglıaǵa kelipsiz. Men sizdiń sol tilegińizdi bildim de, durysyn aıtsam, boljap shamaladym da, túndeletip portqa kelýdiń kúlli qıyndyǵynan, jaǵaǵa túsýdiń bar aýyrtpalyǵynan qutqarý úshin, sizdi qarsy alýǵa bir ofıserimdi jiberdim. Men onyń qaraýyna kúıme berdim, ol sizdi osynda, ózim komendant bolyp isteıtin qamal-saraıǵa ákeldi, men munda kún saıyn kelip turamyn, ekeýmizdiń bir-birimizben kórisýge degen tilegimizdi iske asyrý úshin, sizge arnaýly bólme daıyndaýǵa ámir ettim; Osylardyń bári sizdiń maǵan aıtqan sózińizden de góri, shynymen-aq, tańdanarlyq bolyp kórindi me, qalaı?

— Joq, meniń tań qalarlyq dep otyrǵanym, sizdiń meniń keletinimdi kúni buryn bilgenińiz.

— Jaqsy jeńeshe, ony túsindirý tipti ońaı: sizdiń kemeniń kapıtany reıdke kelip turmastan buryn, portqa kirýge ruqsat alý úshin, shaǵyn bir qaıyqty, keme jýrnalyn, komanda men jolaýshylardyń tizimin qosyp, ilgeri jibergenin siz baıqamaı qalǵansyz ba? Men — portyń bastyǵymen, maǵan álgi tizimdi ákelip kórsetti, sodan sizdiń atyńyzdy kórdim. Sizdiń álginde aýyzsha aıtqanyńyzdy meniń júregim seze qoıdy: teńizben júrýdiń qazirgideı qıyn kezinde, ne úshin osyndaı qaýip-qaterge basyńyzdy baılaǵanyńyzdy sezip, aldyńyzdan ózimniń qaterimdi jiberdim. Qalǵany ózińizge málim.

Mıledı lord Vınterdiń ótirik aıtyp turǵanyn sezdi, ony qatty qorqytqan da osy jáıt.

— Súıikti qaınym-aý, — dedi mıledı taǵy da, — búgin keshkilik Siz gavanǵa kirip kele jatqanda, qaırannyń ústinen men osy mılord Bekıngemdi kórdim be?

— Iá, sonyń tap ózin kórdińiz... Á, men oǵan túsindim! Ony kórgende siz abyrjyp qalǵan bolarsyz: óıtkeni siz mılord týraly oı, shamasy, jurttyń kókeıinen ketpeıtin elden keldińiz ǵoı jáne onyń Fransıamen soǵysqa ázirlenip jatqany álgi kardınal dosymyzdy qaýiptendiretinin bilemin.

— Meniń kardınal dosymdy? — dedi mıledı daýystap, ol lord Vınter bul jáıtti jaqsy biletin shyǵar dep qaldy.

— Ol sizdiń dosyńyz emes pe edi? — dedi baron salǵyrt únmen. — Eger men qatelessem — keshirersiz: maǵan solaı kóringen edi. Biraq biz mılord gersog jáıli sózge keıin taǵy da oralarmyn, al qazir ekeýmizge ortaq áńgimeniń ózimizge tıetin tustarynan qashyqtamalyq. Siz meni bir kórý úshin keldim dedińiz ǵoı?

— Iá.

— Olaı bolsa, men sizge, bári de ózińizdiń tilegińizge saı jasaldy, biz endi kún saıyn kórisip turamyz dep ýáde beremin.

— Sonda men osy arada máńgi-baqı qalmaqpyn ba? — dedi mıledı shoshyp ketip.

— Bálkim, osy arada sizge qolaısyz birdeńeler bar shyǵar, jeńeshe? Ózińizge bir nárse jetpeıtin bolsa, sony aıtyńyz, men ony jetkizip berýge tyrysaıyn.

— Meniń kútýshilerim de, malaılarym da joq...

— Onyń bári bolady, sýdaryná. Birinshi kúıeýińizdiń tusynda úıińizdiń jasaýy qandaı edi, aıtyńyzshy, men sizge tek qaıny bolsam-daǵy, tap qazir bárin de tap solaı etip jasandyraıyn.

— Meniń birinshi kúıeýimniń tusynda? — dedi de, mıledı lord Vınterge abyrjyp qaraı berdi.

Mıledıdiń mańdaıynan sýyq ter burq etti.

— Siz ázildep otyrsyz ba? — dedi áıel báseń ǵana.

— Men ázilqoı kisige uqsaımyn ba? — dedi baron ornynan turyp, bir qadamdaı keıin sheginip.

— Nemese, dálirek aıtsam, siz meni qorlap turǵan bolarsyz? - dedi mıledı, kreslonyń jaqtaýyn qolymen jantalasa qysyp, sál kóterilip qoıdy.

— Sizdi qorladym ba? — dedi lord Vınter jıirkene myrs etip. — Sýdaryná, siz shynymen-aq solaı etý múmkin dep oılaısyz ba?

— Siz, marhabatty myrza, álde massyz, álde jyndanyp tursyz, — dedi mıledı. — Jónińizge ketińiz de, maǵan qyzmet etetin bir áıel jiberińiz.

— Áıelder súıreńdegen sózýar keledi, jeńeshe! Kútýshiniń ornyna ózim-aq jarap qalarmyn? Sonda bizdiń úı ishimizdiń syryn eshkim de bilmeıtin bolady.

— Arsyz! — dedi mıledı yzaǵa býlyǵyp, sosyn baronǵa qarap tura umtyldy, baron bir qolymen shpagasyn sabynan ustap, qasqaıyp tura berdi.

— Ehe! Sizdiń jurtty qalaı óltiretinińizdi bilemin, biraq eskertip qoıaıyn: áıel demeı, sizden qorǵanamyn, — dedi ol.

— O, siz durys aıtasyz, áıelge qol kóterýden taıynbaıtyn jeksuryn siz bolarsyz, — dedi mıledı.

— Iá, bálkim, bolsam — bolarmyn. Munyń ústine ózimdi aqtaıtyn dálel de tabylady: meniń qolym, sizge qarsy kóterilgen birinshi erkektiń qoly emes shyǵar dep oılaımyn.

Osydan keıin baron qolyn baıaý kóterip, mıledıdiń sol ıyǵyna saýsaǵyn tıer-tıgizbes etip, ony kózge shuqyǵandaı túrtip qaldy.

Mıledı, jyrtqyshtaı yryldap, yshqyna bir yńyranyp, atylýǵa ázirlengen qabylan sıaqty bólmeniń alys túkpirine qaraı sheginip ketti.

— Yryldasań — yryldaı ber, — dedi lord Vınter daýystap, — biraq azýdy salamyn dep áýre bolmańyz! Eskertip qoıaıyn, ol sizdi tek bir bálege aparyp uryndyrady: bul arada muragerlik pravosyn kúni buryn anyqtap qoıatyn prokýrorlar joq, bul jerde ózim tas qamaýǵa salyp tastaǵan tańǵajaıyp sulý kelinshek úshin, meni jekpe-jek saıysqa shaqyratyn saıahatshy sal-seri joq, biraq meniń qaraýymda ońtaıly sýdıalar bar, olar, eger qajet bola qalsa, tiri kúıeýiniń kózin ala berip, meniń aǵam — lord Vınterdiń adal tósegine urlanyp kirip alǵan arsyz áıeldi áshkerelep, masqaralaı aldy, taǵy da bir eskertip qoıaıyn, sol sýdıalar sizdiń bir ıyǵyńyzdy ekinshi ıyǵyńyzǵa uqsas etý úshin, jendettiń qolyna beredi.

Lord Vınter erkek basymen, qarýsyz áıel aldynda qarý-jaraqpen tursa da, jaı oǵyndaı jaltyldaǵan mıledıdiń kózin kórgende, keýdesine bir qorqynyshty úreıdiń urlanyp kirgenin sezdi de, oǵan qaramastan qany qaınap, sózin jalǵaı berdi:

— Iá, meniń aǵamnan qalǵan murany ıemdenip alǵannan keıin, endi siz meniń bar baılyǵyma murager bolyp qalǵandy qalaıtyn shyǵarsyz, ol pıǵylyńyz túsinikti. Biraq áýelden bilip qoıatyn bir jáıt: siz meni óltiresiz be, álde maǵan kisi óltirýshini jumsaısyz ba — oǵan qarsy biraz saqtyq sharalaryn eskerip qoıǵanmyn. Áıteýir, meniń qolymdaǵy dúnıeden siz kók tıyn da (bir pennı de) ala almaısyz! Jaýyzdyqty jasaýǵa qansha toımaıtyn bolsańyz da, endi osy apatty joldan qaıtatyn kezińiz kelgen joq pa?! eger armanda ketken aǵamnyń arýaǵyn qasıettep qasterlemeıtin bolsam, ımandaı sózime senińiz, men sizdi memleket túrmeleriniń birinde shiriter edim nemese erikken jurtqa ermek bolý úshin Taıbernge6 jónelter edim! Men syrtqa syr shashpaımyn, endeshe siz de tutqyn ekenińizdi ún-túnsiz moıyndap júre berińiz. Endi bir on bes — jıyrma kúnnen keıin men áskermen birge La-Roshelge attanamyn, biraq keter aldynda arnaýly keme kelip, sizdi meniń kózimshe mingizip alyp júrip ketedi de, bizdiń ońtústiktegi otarlarymyzdyń birine aparyp tastaıdy. Qasyńyzǵa bir kisini kúzetke qoıamyn, esińizde bolsyn, eger siz Anglıaǵa nemese Evropa qurlyǵyna qaıtýǵa áreket jasasańyz boldy, ol mańdaıyńyzdan bir oqty qadaıdy.

Mıledı ony yqylaspen tyńdady jáne tyńdaǵan saıyn jarqyraǵan ot kóziniń qarashyǵy úlkeıe berdi.

— Iá, siz endi osy qamal-saraıda turasyz, — dedi lord Vınter sózin sabaqtap. — Munyń qabyrǵasy qalyń, esikteri zildeı, terezelerindegi tory berik; onyń ústine sizdiń terezeńiz teńizdiń ústinde. Meniń ekıpajymnyń músheleri ózime shyn kóńilmen berilgen kisiler, osy bólmeniń esigin, aýlaǵa shyǵatyn esikterdiń bárin solar kúzetedi. Eger siz ebin taýyp aýlaǵa jetken kúnniń ózinde taǵy úsh temir torly qaqpadan ótýińiz kerek. Mundaǵy buıryq qataıa qashýǵa beıimdelip, oqys qımyl, bir qadam jasasańyz nemese bir aýyz sóz aıtsańyz boldy — sizdi tabanda atady. Eger sizdi jazataıym óltirip qoısa, aǵylshynnyń ádil soty, ózin biraz áýre-sarsańnan qutqarǵanym úshin, maǵan razy bolady ǵoı dep senemin... A, sizdiń bet-álpetińizde burynǵy óz kúshine kámil senetin baısaldy pishin qaıta paıda boldy ma! Siz ishińizden: «On bes — jıyrma kún, eshteńe etpeıdi, zerek aqyl-oıym aman bolsa, oǵan deıin bir deneni oılap tabarmyn! Ázázildeı aıla-tásilim bar, ózime qurbandyqqa bireýdi shalarmyn! Endi on bes kúnnen keıin — men bul arada bolmaspyn...» dep tolǵanyp turǵan bolarsyz. Jaraıdy endi kúshińizdi synap kórińiz!

Lord Vınter kókeıindegi oıyn dál basqannan keıin, mıledı qolyn tyrnaǵy alaqanyna kirgenshe qushyrlana qysyp, bet-júzinde zaryǵyp-toryǵý, úrkip-qorqý seziminen basqa eshteńeniń izin qaldyrmaýǵa tyrysty.

Lord Vınter sózin sabaqtaı tústi:

— Men ketkesin osynda bastyq bolyp qalatyn ofıserdi buǵan deıin kórgen shyǵarsyz, demek, ony bilesiz. Onyń buıryqty buljytpaı oryndaıtynyna ózińizdiń de kózińiz jetken shyǵar Portsmýttan osynda keler jolda siz onymen, árıne, sóılespek bolǵan shyǵarsyz (men sizdi jaqsy bilemin ǵoı). Endi oǵan ne der ekensiz? Tipti tas músinniń ózi sondaı bolyp, únsiz bedireıip tura almaıdy emes pe? Siz óz sıqyryńyzben talaı sabazdy synap kórdińiz, so baıǵustardyń soryna qaraı, udaıy jolyńyz bolyp júrdi. Endi sol sıqyryńyzdy osa adamǵa bir salyp kórińizshi, shaıtan atsyn, eger siz degenińizge jetseńiz, onda, jan-ımanym kýá, men sizdi ibilistiń tap ózi dep bilemin!

Lord Vınter esikke baryp, ony shalqaıtyp ashyp tastady.

— Maǵan Felton myrzany shaqyryńyz! — dedi ol áldekimge, sosyn mıledıge qarap: — Qazir men ony sizge tanystyramyn, — dedi baıaý.

Sosyn ekeýi toń-teris úndemeı qaldy; jym-jyrt tynyshtyq ta osy bólmege bireýdiń asyqpaı baıaý basyp kele jatqan dybystary estildi. Uzamaı kúńgirt dálizden qaraıyp bir kisiniń sulbasy kórindi de, ózimizge tanys jas leıtenant baronnyń buıryǵyn kútip, esik aldynda turyp qaldy.

— Kirińiz, súıikti Djon. Kirińiz de, esikti jabyńyz, — dedi lord Vınter.

Ofıser ishke kirdi.

— Hosh, endi myna áıelge jaqsylap qarap al, — dedi baron áńgimesin jalǵap. — Munyń ózi jas, sulý, áıelge tán sıqyr qylyqtyń bári bir basynan tabylady. Biraq odan ne paıda! Osynaý jıyrma bes jastaǵy zulym áıeldiń qylmysynyń kóptigi sondaı, bizdiń sottarymyzdyń bir jyldyq arhıvinen sonsha qylmysty izdeseńiz de taba almaısyz. Onyń daýysy qandaı áýezdi, taǵyny qyzyqtyratyn jem sıaqty, kórki qandaı kóz tartady, al, táni kisini lázzat-ǵanıbetke shaqyrady, obaly ne, ol jaǵynan min tappaısyz. Ol sizdi aınaldyryp, aınytýǵa tyrysar, bálkim, tipti óltirip tastaýǵa da tyrysar. Men sizdi qaıyrshylyqtan qutqaryp, leıtenant shenin berdim, tipti bir kezde ajaldan da aman alyp qaldym — onyń qandaı jaǵdaıda bolǵanyn ózińiz bilesiz. Men qamqorshyńyz ǵana emes, dosyńyzbyn; jarylqaýshyńyz ǵana emes, ákeńizbin. Bul áıel meniń ómirime qastandyq jasaý úshin Anglıaǵa qaıtyp kelgen. Endi men osy sur jylandy ýysymda ustap, seni kómekke shaqyryp, ótinip otyrmyn: dosym Felton, perzentim Djon, meni qorǵa demekpin, ásirese, osy áıelden óziń de saqtan! — demekpin. Osy áıeldi tıisti jazasyn alǵansha saqtaımyn dep jan-ımanyńmen ant etkiń! Djon Felton, men seniń sózińe senemin! Djon Felton, men seniń adaldyǵyńa senemin!

— Mılord... — dedi jas ofıser mıledıge keýdesindegi kúlki kek-óshpendiligimen atyla qaraı, — mılord, bári de sizdiń qalaǵanyńyzdaı bolady dep ant etemin!

Mıledı jigittiń ala kózimen atqanyna únsiz kónip, mólıip otyra berdi; onyń tańǵajaıyp sulý júzinde: «taǵdyr saldy — biz kóndik» degen bir momaqan, jýas oıdyń izi bar edi. Tipti lord Vınterdiń ózi osydan birer mınýt buryn ǵana munymen aıqasa ketýge daıar turǵan jolbarys-qatyndy tanymaı qaldy.

— Djon, estip tursyz ba, bul áıel osy bólmeden shyqpaýǵa tıis, — dedi lord Vınter sózin jalǵap, — ol eshkimmen hat jazyspaýy kerek, ózińizden basqa tiri janmen sóılespeýi kerek, árıne, eger siz onymen sóılesip, qurmet kórsetseńiz ǵana.

— Men ant berdim, mılord, sonyń ózi jetkilikti.

— Al endi, sýdaryná, qudaıǵa syıyna berińiz, óıtkeni adamnyń soty sizge jasaryn jasady.

Osy úkimdi ábden moıyndaǵan kisideı, mıledı basy salbyrap otyryp qaldy.

Lord Vınter qolymen sońyma er degendeı, Feltonǵa belgi berdi, bólmeden shyǵyp ketti. Felton onyń sońynan erip, esikti ashty.

Sálden keıin beline aıbalta qystyryp, qolyna mýshket ustap, qaraýylda turǵan teńiz jaıaý áskeri soldatynyń dúrs-dúrs basqan dybysy estildi.

Mıledı ózin qulyptyń sańylaýynan ańdyp tur eken dep oılap, birneshe mınýtke deıin burynǵy kúıinde otyra berdi, sosyn ol jáıimen basyn kóterdi, bet-júzi túnerip, qatýlanyp qaharyna mingen ol júgirip esik aldyna baryp, qulaǵyn tosty, sosyn terezege qarady da, ol aradan ketip, úlken kresloǵa kelip otyryp, bir qalyń oıǵa shomdy.

XXI

OFISER

Al, osy kezde kardınal Anglıadan bir habardy sarǵaıa kútti, biraq ol jaqtan asa qaýipti, jaısyz habardan basqa eshteńe de kelmedi.

La-Roshel qurysh qamaýǵa alynsa da, qoldanylǵan sharalardyń nátıjesinde, ásirese qorshaýdaǵy qalaǵa jaý qaıyqtaryn ótkizbeı tastaǵan tas bógettiń nátıjesinde, tabys qamtamasyz etilse de, koról áskerlerin el-jurt aldynda masqara etip jáne kardınaldyń namysyna tıip bul qorshaýdyń áli de uzaqqa sozylatyn túri bar-dy, munyń ústine kardınalǵa endi Lúdovık XIII men Anna Avstrııskaıany urystyrýdyń qajeti joq-ty, óıtkeni ekeýi onsyz da ıt pen mysyqtaı-dy, biraq gersog Angýlemskıımen janjaldasyp qalǵan Bassomperdi qaıtadan tabystyrý kerek boldy.

Al, koróldiń týysyna keletin bolsaq, ol tek qorshaýdy bastap berdi de, ony aıaqtap shyǵýdy kardınaldyń úlesine qaldyrdy.

Merdiń asqan tabandylyǵyna, qaısarlyǵyna qaramastan, qala, dushpanǵa berilmek bolǵan, sol sebepti de shataq shyǵaryp, bas kótergisi kelgen, biraq mer búlikshilerdi qolma-qoldarǵa asýǵa ámir etti. Osy jaza eń qyzý qyzyl kóz tentekterdiń ózin sabasyna túsirdi de, olar budan góri ashtan qyrylǵandy artyq sanady: mundaı ólim olarǵa, dereý darǵa tartylǵannan góri, bolar-bolmasy bımaǵulym, sozalańdaǵan baıaý ajal bolyp kórindi.

Qalany qorshaýshylar oqta-tekte larosheldikterdiń Bekıngemge jóneltken shabarmandaryn nemese Bekıngemniń larosheldikterge jibergen shpıondaryn ustap alady. Mundaı kezderi sot qysqa bolady, kardınal: «Asyńdar!» degen bir-aq sózdi aıtady. Jazany kórýge koróldi de shaqyryp júrdi. Koról ilbip keledi de, yńǵaıly bir orynǵa otyryp, jazalaýdy basynan aıaǵyna deıin túgel kórip shyǵady. Bul onyń qatty zerigip ketpeýine, sóıtip ár mınýt saıyn Parıjge ketemin dep qylqyldamaýyna sebin tıgizedi, azdap ta bolsa, kóńilin kóterip, keýdesine uıalaǵan ókpe-renishti umytýyna jaǵdaı jasaıdy; sonymen, eger ustalǵan shabarmandar men shpıondar bolmasa, qansha tapqyr ónerpaz degenmen, joǵary mártebeli taqsyrdyń jaǵdaıy múlde qıyndap keter edi.

Hosh, osylaı ýaqyt óte berdi, larosheldikter ońaılyqpen berile qoımady. Qalany qamaýshylardyń eń sońǵy ustap alǵan shabarmany Bekıngemge hat áketip bara jatyr eken. Hatta shynynda da qalanyń háli múshkil delinipti, biraq onyń qorytyndysynda: «Eger endi bir-eki apta ishinde sizderdiń kómegińiz kelip jetpese, biz berilemiz», — dep aıtylmapty. Qarapaıym sózdermen: «Eger sizdiń kómegińiz eki apta ishinde kelip jetpese, ol kelip jetem degenshe, bizdiń bárimiz de ashtan qatamyz», — dep jazylypty.

Sóıtip, larosheldikterdiń kúlli úmit-senimi Bekıngemde eken. Bekıngem — olardyń ǵaıyptan keletin qutqarýshysy. Al, eger Bekıngemnen eshbir qaıran bolmaıtynyna shynnan kózi jetse, olar úmit-senimine qosa batyl erliginen de aırylyp qalar edi.

Sol sebepti de kardınal Anglıadan: Bekıngem La-Rosheldiń túbine kelmeıdi, degen habardy dyzaqtap, asyǵa kútti.

Qalany shabýylmen alý jónindegi másele koról keńsesinde jıi-jıi talqylanyp jatty, biraq ony ámanda qabyldamaı tastaıtyn: birinshiden, La-Roshel bularǵa alynbas qamal bolyp kórdi; ekinshiden, qansha aıtqanmen, fransýzdar bir-birine qarsy shaıqasyp, qan tógiletin bolsa, onyń saıasatta alpys jylǵa keıin sheginý ekenin kardınal óte jaqsy túsinetin, al qazirgi sózben aıtsaq, kardınal ozyq oıly adam bolatyn. Shynynda da, La-Rosheldi talqandap, úsh nemese tórt myń gýgenotty qyryp salý (árıne, olar bas ıgennen góri ólgendi artyq sanaıdy), bul 1628 jyl, 1572 jylǵy Varfolomeı túnine qatty uqsar edi; buǵan qosa, koróldiń óz basy, shyn mánindegi katolık retinde, osynaý eń aýyr jazaǵa ket ári bolmasa da, qalany qamaýshy generaldar ol jospardy udaıy ysyryp tastap otyrdy, olar: La-Rosheldi tek ashyqtyryp baryp almasaq bolmaıdy, — degen dáleldi alǵa tartty.

Kardınal óz qolymen jumsaǵan kek doly qatynnan eriksiz qaımyǵatynyn bir sát te esinen shyǵara almaı qoıdy: osynaý áıeldiń birde jylan, birde qabylan bolyp kórinetin ózgeshe qasıetin ol da baıqady. Sol áıel buǵan opasyzdyq jasaǵan joq pa? Álde, ólip qaldy ma eken? Ne degenmen, ol mıledıdi talaı synap kórgen, bes saýsaǵyndaı jaqsy biledi, ol munyń paıdasyna bola áreket etip júr me nemese qarsy áreket etip júr me, buǵan dos bolyp júr me, álde qas bolyp júrme — báribir, eger bir kesirli kedergiden lajsyz qoly baılanyp qalmasa, ol is-áreketsiz qarap otyra almaıdy. Biraq ondaı kedergi qaıdan shyǵa qoıady? Kardınal ony bilmeıtin de edi.

Degenmen ol mıledıge qatty senedi, oǵan dáıekti negizi de bar: kardınal sol áıeldiń ótken ómirinde jan túrshigerlik sumdyqtar bolǵanyn sezedi, sony jurt kózinen munyń qyzyl mantıasy ǵana búrkep-jasyryp qala alady jáne ne sebep ekenin ózi de bilmeıdi, biraq áıteýir, sol áıeldiń ózine sheksiz berilgenin ańǵarady, óıtkeni ony basyna tónip turǵan qaýipten qorǵap qalatyn da, qoltyǵynan demep-jebeıtin de osy kisiniń ózi ǵana.

Sonymen, ol soǵysty jalǵyz júrgize berýge bel baılady, al, bógde bir kómek bola qalsa, ony ǵaıyptan sáti túsken is demek-ti. Ol áıgili bógetti saldyra berdi, bul La-Rosheldiń halqyn ashtan qıraýǵa tıis edi. Talaı-talaı uly kúızelister men qaharmandyq isterdi bastarynan ótkergen baqytsyz qalanyń múshkil haline kóz tastaı otyryp, ol óziniń saıasat jónindegi izashary Lúdovık XI sózderin (sol sıaqty munyń óz basy Robesperdiń izashary ǵoı), Trıstannyń qamqorshysynyń: «Bıleý úshin — bólshekte» degen erejesin esine túsirdi.

Genrıh IV Parıjdi qamaýǵa alǵanda, qala dýalynyń ishine jandy jáne basqa azyq-túlik taǵamdaryn tastaýǵa jarlyq berge eken; al, kardınal bolsa, qala ishine hat-qaǵazdar tastaýǵa ámir etti, sol hattarynda ol larosheldikterge bastyqtarynyń is-áreketi ádiletten aýlaq, qatal ekenin, olardyń qara bastarynyń qamynan basqany oılamaıtynyn túsindirdi. Basshylarynda azyq-túlik mol, biraq olar sony halyqqa bermeıdi, delindi. Olar: áıelder, qarttar men balalar, meıli, ólse — óle bersin, tek óz qalasyn jaýdan qorǵaıtyn erkekter aman-saý, baqýatty bolsa bolǵany degen erejeni ustanǵan (olardyń da óz erejesi bolǵan). Ol kezde bul ereje áli de bolsa jappaı qoldanylmaǵan-dy, biraq qala turǵyndary buǵan ashyq qarsy shyǵa almaı dármensizdik jasady ma álde olar bul qurbandyqqa ádeıi bardy ma, bilmeımiz, áıteýir, osy ereje teorıadan praktıkaǵa aınaldy; kardınaldyń atalmysh hattary bunyń durystyǵyna kúmán keltire bastady; hattar er-azamattarǵa ólýge tıis balalar, áıelder men shaldar — solardyń ózderiniń balalary, áıelderi men ákeleri ekenin esterine saldy; eger ortaq aýyrtpalyqty bári birdeı kórse — áldeqaıda ádilirek bolar edi, sonda báriniń hal-ahýaly birdeı bolǵasyn, turǵyn halyqtyń sheshimi bir aýyzdan qabyldanar edi.

Osynaý jádigóı hattar, ony jazǵan kisiniń dittegen maqsatynda jetkizdi: turǵyn halyqtyń kóbisin koról áskerimen ońasha kelissóz júrgizýge beıimdeı berdi.

Biraq tap sol kezde, kardınal óziniń synnan ótken tásili jemisin bere bastaǵanyn kórip, ony iske keńinen jarattym dep qýana bastaǵan kezde, La-Rosheldiń, koról jaýyngerleriniń sheginip jasyryn ótip ketken bir turǵyny — Bassomperdiń, Shomberg pen gersog Angýlemskııdiń qyraǵy kózine qalaı túspeı ketkenin bir qudaıdyń ózi ǵana biledi jáne joǵarydaǵy myrzalardy kardınaldyń ózi jiti baqylap otyrǵan ǵoı, — ıá, La-Roshel turǵyndarynyń bireýi, deımiz biz, qalaǵa Portsmýttiń tap ózinen kelip kiredi de, endi bir aptadan qalmaı osynda kelýge ázir turǵan aıbarly tutas bir flotty óz kózimen kórgenin habarlaıdy. Tipti buǵan qosa, Bekıngem qala merine aqyrynda, Fransıaǵa qarsy uly odaq jasalatyn boldy, endi fransýz koróldigine bir mezgilde aǵylshyn, ımperıa jáne ıspan áskerleri basa-kóktep kiredi degen habar jiberedi. Bul hat qalanyń kúlli alańdarynda kópshilikke jar salynyp oqylady, onyń kóshirmeleri kóshe-kósheniń toǵysqan jerlerine ilinip qoıylady, osydan keıin koról áskerimen kelissózder júrgize bastaǵan jurttyń ózi, osyndaı saltanatty túrde jiberiletin kómekti kútpekshi bolyp, joǵarydaǵy áreketterin úzip tastaıdy.

Osy bir kútpegen jáıt Rısheleniń burynǵy mazasyzdyǵyn qaıta qozdyrdy jáne teńizdiń ar jaǵyna eriksiz kóz tigýge májbúr etti.

Al, bul kezde koról áskeriniń naǵyz, birden-bir bastyǵynyń qaýip-qaterinen beıhabar armıa kóńildi darqan tirlikti basynan ótkerip jatty. Lagerde ishim-jem de, aqta da bastan asady; kúlli ásker bólimderi kózsiz batyrlyq, kóńil kóteretin san alýan oıyn-saýyq jóninen bir-birimen básekelese jarysyp jatty.

Shpıondardy ustap alyp, darǵa asý, bóget basyna, teńizge qaýipti bip jortýyl jasaý, aqylǵa sıa bermeıtin bir áreketterdi oılastyryp, olardy shimirikpeı oryndaý — armıa kúlli ýaqytyn, mine, osylaı emin-erkin ótkize berdi, bul uzaq-sonar kúnderdiń eleýsiz ótýine sebin tıgizdi; osynaý kúnder ashtyqtyń, sarǵaıa kútýdiń azabyn tartqan larosheldikterge ǵana taýsylmaıtyn uzaq bolyp kóringen joq, sol baıǵustardy qaısar-qajyrmen qamap jatqan kardınalǵa da uzaq bolyp kórindi.

Qatardaǵy atty ásker sıaqty, salt atpen kez kelgen jaqqa júrip kete beretin kardınal, ózine óte baıaý salynyp jatqandaı bolyp kórinetin bekinisterge oılana kóz tastap óte beredi, ol osy bekinisterge ózi tikeleı basshylyq etip, Fransıanyń túkpir-túkpirinen ádeıi shaqyrtyp aldyrǵan ınjenerlerge saldyryp jatqandy. Eger osylaı jortýyldap júrgen kezderi ol de Trevıl polkiniń bir mýshketerin kezdestire qalsa bolǵany, oǵan jaqyndap baryp, muqıat kóz tastap qaraıtyn da, bizdiń tórt dosymyzdyń birde-bireýi bolyp shyqpaǵasyn, óziniń jiti kózin basqa bir nársege aýdara qoıatyn.

Bir kúni ábden ólerdeı bolyp zerigip ketken kardınal, qalamen kelissóz júrgizýden úmiti kesilip, Anglıadan burynǵysha eshbir habar kelmegesin, qasyna Kaıýzak pen La Ýdınerdi ǵana ertip, úıinen shyǵyp ketti jáne eshbir maqsatsyz, tek áıteýir seıildep, kóńil kóterip qaıtý úshin ǵana shyqty. Ol qumdaýyt jaǵalaýmen, shetsiz-sheksiz qıalǵa berilip, muhıttyń shetsiz-sheksiz aıdynyna asyqpaı kóz tastap kele jatty. Bir tóbeniń basyna jáıimen shyǵyp qarap, taıaý jerden sheten-qorshaýdyń ar jaǵynda, jyldyń osy ýaǵynda sırek kórinetin kún sáýlesine shýaqtap, qyzdyrynyp jatqan jeti adamdy kórdi jáne olardyń aınalasynda bos shynylar shashylyp jatyr eken. Sol kisilerdiń tórteýi mýshketerler edi, olar álgide ǵana bireýine kelgen hatty oqymaq bolyp ázirlenip jatqan-dy. Bul hattyń mańyzdylyǵy sondaı, soǵan bolar bular oıyn kartasy men súıekterin baraban ústine shashyp tastaı salǵan-dy.

Qalǵan úsheýi kolıýr sharaby quıylyp, syrty saban jippen torlanǵan nán shynynyń aýzyndaǵy qatqan qumdy túsirip jatty; Bular — bizdiń jas jigitterdiń qyzmetshileri edi.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, kardınal tunjyrap, kóńilsiz kele jatqan-dy, al, osyndaı kezderi ol bireýlerdiń jadyrap, kóńil kótergenderin kórse, tipti túnerip, ytyrynyp alatyn. Munyń ústine onyń kisi tań qalarlyq bir túsinigi bolatyn: ol árqashanda bireýlerdiń jadyrap qýanatyn sebebin ózin qaıǵyratyn nárseden izdeıtin. Kaıýzak pen La Ýdınerge toqta degen belgi berip, kardınal mynan tústi de, kúmándi shat kisilerge qaraı bettedi, shege qumnan basqan aıaǵynyń dybysy estilmeıtinin jáne sheten-qorany panalap, kózge túspeıtinin eskerip, ol ózin qyzyqtyrǵan áńgimeniń shet-jaǵasyn esitermin dep oılady. Qoraǵa on qadamdaı qalǵan kezde gaskon jigittiń daýysyn birden tanydy, al, bulardyń mýshketerler ekeniń burynyraq anyqtap kórip alǵan taqsyr endi qalǵan úsheýiniń jurt aırylmas dos dep sanaıtyn — Atos, Portos, Aramıster ekenine kúmán keltirmedi.

Osy jańalyqtan keıin, bulardyń áńgimesin estýge burynǵydan beter qumartqanyn ózderińiz de sezgen bolarsyzdar; onyń kózi bir túrli kilmıip, aıaǵyn mysyqsha basyp, urlanyp qoraǵa jaqyndaı berdi. Biraq ol eshbir mán-maǵynasy joq dabyr-dubyr kómeski dybysty esiter-estimes kezde, bireýdiń shańq etken ashshy daýysynan selk etip shoshyp ketti, sol daýys mýshketerlerdiń nazaryn aýdardy.

— Ofıser, — dedi Grımo aıqaılap.

— Sizdiń tilińiz shyǵaıyn degen eken, sumyraı! — dedi Atos shyntaǵyna súıenip, basyn kóterip, Grımony ala kózimen bir atyp.

Grımo endi qaıtip jumǵan aýzyn ashpady, tek suq saýsaǵyn shoshaıtyp, qora jaqty megzedi, sóıtip osy ısharatymen kardınal men onyń nókeriniń kelgenin bildirdi.

Mýshketerler jatqan jerinen sekirip turysyp, ony qurmettep, ıilip izet kórsetti.

Kardınal qatty ashýlanǵan tárizdi.

— Mýshketer myrzalar, ózderin kúzettirip qoıatyn tárizdi me qalaı? — dedi ol. — Qurlyqtaǵy jolmen bizge aǵylshyndar kelip qalǵan joq pa eken osy? Álde mýshketerler ózderin aǵa ofıserlermiz dep esepteı me eken?

— Sharapatty myrza... — dedi Atos, óıtkeni jurt jappaı asyp-sasyp jatqanda, naǵyz bekzat sıaqty, sabyrly, baısaldy qalpyn saqtap qalǵan tek osy ǵana edi, ol tipti osy qalpynan ómirde aınymaıtyn, — sharapatty myrza, mýshketerler qyzmetin atqarmaı júrgen kezde nemese qyzmeti aıaqtalǵannan keıin sharap iship, súıek oınaıdy, al, ózderiniń dáıekshilerine olar — joǵary dárejeli ofıserler bolyp kórinedi.

— Dáıekshileri deısiz be?! — dedi kardınal burqyldap. — Bireýler tustarynan ótip bara jatqanda, myrzalaryn eskertip otyrýǵa ámir berilip qoıylǵan dáıekshiler, shynynda da dáıekshiler emes, saqshylar ǵoı.

— Joǵary mártebeli taqsyr, ózińiz de kórip tursyz ǵoı, eger biz osyndaı saqtyq jasamasaq, qara basyp, sizdi qatty qurmet tutatynymyzdy bildire almaı qalatyn edik jáne shapaǵatyńyz túsip, bárimizdiń basymyzdy bir jerge qosqanyńyz úshin sizge alǵys aıta almaıtyn edik... D'Artanán, — dedi ol sózin jalǵap, — siz álgidi: ǵana bir qolaıly sátti taýyp, sharapatty myrzaǵa rızalyǵyńyzdy bildirmek bolǵanyńyzdy aıtyp edińiz: mine, qolaıly sát týdy, sony paıdalanyp qalyńyz endi.

Qaýip-qater tóngende Atos tipti taý qozǵalmas salqyn qandy bolyp ketetin, osynaý sózderdi ol aspaı-saspaı, meılinshe sypaıy aıtty, osyndaı sypaıy syrbazdyǵymen ol keıbir kezderi týma korólderdiń ózinen beter aıbyndanyp keter edi.

D'Artanán jaqyn kelip, birer sózben alǵys aıta berdi de, kardınaldyń túnere qarap turǵanyn kórip tyıyla qaldy.

— Sonda da báribir, myrzalar, — dedi Rıshele, shamasy, Atos sózi ony áýelgi oıynan qaıtara almaǵan tárizdi, — báribir myrzalar, keıbir qarapaıym soldattardyń artyqshylyǵy bar bólimderde qyzmet atqaratynyn paıdalanyp, asyl tekti bekzattar sıaqtanyp júretinin óz basym jaqsy kórmeımin: ózgeler sıaqty olar da ortaq tártipti saqtaýy kerek.

Atos, kardınal osy sózin aıtyp bitirgenshe sabyr tutyp, sosyn ony qostap, basyn ızep, tómendegishe til qatty:

— Sharapatty myrza, biz tártipti tipti de buzǵanymyz joq qoı dep senemin. Biz bolsaq qazir qyzmetten bospyz, sol sebepti de, ne istesek te ózimizdiń erkimizde ǵoı dep oılaǵanbyz. Eger siz, mártebeli taqsyr, tap qazir ózgeshe bir buıryq berseńiz, biz oǵan qýana - qýana moıynsunýǵa ázirmiz. — Ózińiz de kórip tursyz, sharapatty myrza, — dedi ol qabaǵyn túıip, óıtkeni bul tergeý onyń shydamyn taýysa bastaǵan edi. — Bolmashy bir shý shyqsa ázir turý úshin myltyqtarymyzdy ala keldik.

Sosyn ol ústinde qarttar men súıekter shashylyp jatqan barabannyń qasynda bir-birine súıelip qoıylǵan tórt mýshketti kardınalǵa saýsaǵymen megzep kórsetti.

— Eger osyndaı az nókermen kele jatqan siz ekenińizdi bilgenimizde, mártebeli taqsyr, biz dereý aldyńyzdan shyǵatyn edik, oǵan kámil senýińizge bolady, — dedi d'Artanán.

Kardınal murty men ernin jymqyryp alyp, tisteleı berdi.

— Tap qazirgideı qarýlanyp, qyzmetshilerińizdi qaraýylǵa qosyp, bas qosqan kezderińizde, ózderińizdiń kimge uqsas ekenderińizdi bilesizder me? — dedi kardınal. — Sizder tórt qaskúnemge uqsaısyz.

— Siz óte durys aıtasyz, sharapatty myrza, — dedi Atos, ony qolma-qol qostap, — bizdiń shynynda da qaskúnemdik oılap júrgenimiz ras, oǵan, mártebeli taqsyr, áneýgúni erteńgilik ózińizdiń de ishińiz jetken, biraq bizdiń qaskúnemdigimiz larosheldikterge qarsy baǵyttalǵan.

— Á, saıasatshy myrzalar, — dedi kardınal da qabaǵyn túıip bularǵa qarsy daý aıtyp, — eger sizderdi álgide ǵana meni kórip, jasyra salǵan hatyńyz sıaqty op-ońaı oqı alatyn bolsaq, sizderdiń mılaryńyzdan kóptegen qupıa jáıtterdiń sheshimi tabylar edi!

Atostyń bet-júzi dýyldap, kardınalǵa qaraı bir basyp toqtaı qaldy:

— Osy siz shynymen-aq bizge kúdiktenip, naǵyz tergeý júrgizip jatqannan saýmysyz, sharapatty myrza. Olaı bolsa, mártebeli taqsyr, bizge jáı-jaǵdaıatty anyqtap túsindirseńiz eken, sonda biz tym bolmasa ne isteıtinimizdi biler edik.

— Eger bul shyn mánindegi tergeý bola qalsa ne ister edińiz? Sizderden ótken kisiler de talaı tergeýge alynǵan jáne jaýap ta bergen, mýshketer myrza, — dedi kardınal.

— Mine, sol sebepti de, mártebeli taqsyr, men sizge qalaı tergeımin deseńiz de erkińizde dep aıtqanmyn, al, biz jaýap berýge daıynbyz.

— Siz álgide ǵana oqı túsip, sosyn jasyra salǵan hatynyń nendeı hat, Aramıs myrza?

— Áıelden kelgen hat, sharapatty myrza.

— O, men ony túsinemin! — dedi kardınal. — Ondaı hat jóninde úndemeı qalǵannyń ózi durys. Biraq ol hatty dýagóı pirińizge kórsetýge bolady, ózderińizge málim, men din adamymyn ǵoı.

— Sharapatty myrza, — dedi Atos sumdyq ustamdylyqpen, mundaı jaýap úshin onyń basy ketýi múmkin edi, — ol shynynda da áıelden kelgen hat, biraq oǵan qol qoıǵan Marıon Delorm de, d'Egılon hanym da emes.

Kardınal qanyn ishine tartyp, sazaryp sala berdi, kózi yzalana jarq etti. Ol Kaıýzak pen La Ýdınerge ámir etkisi kelgendeı artyna buryldy. Atos onyń osy qımylyn qalt jibermeı, ózi de myltyǵyna qaraı bir attady, ózderin tutqyndatqysy kelmegen úsh dosynyń da esil-derti osy qarýda bolatyn. Kardınaldyń jaqtastary, ózin qosqanda úsh-aq adam edi, al, qyzmetshilerin qosa eseptegende mýshketerler jeti kisi-tin. Atos pen onyń joldastary shynynda da birdeńe dep qupıa sóz baılasyp jatqan, sol sebepti de kardınal kúshtiń teń túspeıtinin oılap, ámanda kóńiliniń bir túkpirinde saqtap júretin tosyn aıla-tásilimen jalt berdi: ol ashýyn jumsaq kúlkige jeńdirdi.

— Jaraıdy, osy da jeter! — dedi ol. — Siz qaıtpas qaısar jas batyrsyzdar: kúndiz — ór keýde tákapparsyz, tas qarańǵy túnde — adal berilgen alamansyz. Ózge kisilerdi jaqsy qorǵaıtyn kisiniń, ózin de qorǵaı bilgeni abzal. Myrzalar, men álgi «Qyzyl kepter uıasyna» baratyn túni jolaı meni qalaı qorǵaǵanyńyzdy umytqan joqpyn. Eger qazirgi bara jatqan jolymda bir qaýip bola qalsa, sizderden maǵan erip júrińizder dep ótingen bolar edim. Biraq tónip turǵan qater joq eken, sizder osy arada qala berińizder, sharaptaryńyzdy taýysyp, oıyndaryńyzdy aıaqtap, hatyńyzdy oqı berińizder. Qosh, myrzalar!

Kaıýzak jetelep ákelip, kóldeneń tartqan atyna qondy da, ol bularmen qolyn bir bulǵap qoshtasyp, shaýyp ala jóneldi.

Tórt jas jigit oryndarynda ún-túnsiz sileıip turǵan kúıi, ol ábden kórinbeı ketkenshe artynan telmire qarap, kózimen uzatyp saldy.

Sosyn olar bir-birine qarasty.

Bárinin de túsi buzylyp ketipti: dos peıilmen qoshtassa da, kardınaldyń qatty yzalanyp ketkenin bular túsinip tur.

Tek Atos qana óktem ıinimen, tyjyryna jymıyp turdy. Kardınal bulardy estip, kóre almaıtyndaı jerge jetkende, ashýyn kimnen alaryn bilmeı turǵan Portos:

— Ana aqymaq Grımo keshigip qaldy! — dedi daýystap.

Grımo aqtalý úshin birdeńe degisi kelip edi, Atos saýsaǵyn shoshaıtyp, eskertkendeı boldy, Grımo tabanda jym boldy.

— Siz álgide hatty berer me edińiz, Aramıs? — dedi d'Artanán.

— Men mynadaı bir sheshimge kelgen edim, — dedi Aramıs, ásem daýysyn náshine keltire sóılep. — Eger kardınal hatty ákel dep lap etkende, bir qolymmen hatty berip jatyp, ekinshi qolymmen shpagamen túırep tastaıtyn edim.

— Men de solaı oılap edim, — dedi Atos. — Sizdiń sózińizge talasqanym da sodan. Er jigittermen tap álgideı óktem sóılesip, ol kisi tym ańǵyrt ketti. Tipti sonyń ózi ómir boıy áıeldermen, balalarmen ǵana istes bolyp júrgen eken dep te oılap qalýǵa bolatyndaı.

— Súıikti Atos, men sizge qatty tánti boldym, biraq túptep, kelgende biz durys jasamadyq, — dedi d'Artanán ony quptamaı.

— Durys jasamaǵany qalaı! — dedi Atos yzalanyp. — Myna ózimiz tynystap turǵan aýanyń ıesi kim? Ózimiz kózimizdi almaıtyn ana muhıt kimdiki? Aýnap-qýnap jatqan yspa qum kimdiki? Ǵashyǵyńyz jazǵan hattyń ıesi kim? Kardınal ma? Ar-ujdanymmen ant eteıin, sol kisi osy kúlli álemniń bıleýshisi bir ózim dep oılaıtyn bolýǵa tıis! Siz sonyń aldynda esińiz shyǵyp, jerge kirip keterdeı bolyp, birdeńe dep mińgirledińiz... Tipti sizdiń kóz aldyńyzǵa Bastılıa kelip elestegen eken, orasan zor Medýza sizdi qara tas etip qatyryp tastaǵaly jatyr eken dep te oılap qalýǵa bolatyn edi. Káne, ózińiz-aq aıtyńyzshy, ǵashyq bolý — qaskúnemdik jasaýǵa serttesý degen sóz be? Siz kardınal túrmege aparyp tyǵyp tastaıtyn áıelge ǵashyqsyz, sol áıeldi kardınaldyń qolynan qutqarǵyńyz keledi. Siz mártebeli taqsyrmen arbasyp kelesiz myna hat — qolyńyzdaǵy kózirińiz. Dushpanyńyzǵa kartańyzdy kórsetýdiń qajeti qansha? Bulaı etýge bolmaıdy. Sol kartany oıyń ózi boljap bile bersin, iske sát! Biz onyń oıynyn taýyp shyǵaramyz ǵoı.

— Shynynda da, sizdiń aıtqanyńyzdyń bári ras, Atos, — dep D'Artanán onymen kelise ketti.

Endeshe álgide bolǵan oqıǵa jóninen lám dep sóz aıtpalyq, Aramıs nemere qaryndasynyń hatyn, kardınal úzip jibergen jerinen oqysyn.

Aramıs hatty qaltasynan aldy da, úsh joldasy oǵan jaqyndap otyrysty, al, dáıekshileri taǵy da nán shynynyń qasyna baryn úımeledi.

— Siz bir jolyn ba, álde eki jolyn ba oqydyńyz, odan da jasynan qaıta bastańyz, — dedi d'Artanán.

— Maqul, — dedi Aramıs.

«Súıikti kýzen, men shamasy Stene qalasyna ketetin shyǵarmyn, apaıym sonda karmelıt áıelderdiń jergilikti monastyrine jas kútýshimizdi ornalastyrǵan edi. Ol baıǵus óz taǵdyryna moıynsunǵan kórinedi, basqa jerde tursa, kúnáli haram jolǵa túsip ketý qaýip bar ekenin jaqsy biledi. Biraq úı ishindik isimiz tilegenimizdeı bolyp oryndalsa, onda ol bıkeni bálege qalatynyn sezgende, táýekelge bel baılap, ańsaǵan adamyna qaıtyp barady, óıtkeni onyń ózin kún-tún demeı oılap júrgenin biledi. Al, ázirge ol onsha baqytsyz da emes: onyń esil-derti — ashynasynan hat-habar alý. Ol tárizdi dúnıeniń monastyrdyń temir torynan óte qoıýy asa qıyn ekenin bilemin, biraq kýzen, meniń onsha olaq emes ekenime talaı ret kózińiz jetti ǵoı, endeshe sol tapsyrmany oryndaýdy óz qolyma alamyn. Apaıym sizdiń ony umytpaı, kóńilińizde udaıy saqtap júrgenińizge alǵys aıtady. Ol bir kezderi qatty abyrjyǵan edi, biraq tosyn birdeńe bolyp qalmas úshin, sol jaqqa óziniń senimdi kisisin jibergesin, kóńili biraz baıyz tapty.

Qosh, súıikti kýzen, ózińiz jáıli jıi-jıi hat jazyp turyńyz ıaǵnı bizge bir hat-habar jiberýge senimdi jaǵdaı týǵan saıyn jazyp turyńyz. Sizdi súıdim.

Marı Mıshon».

— O, men saǵan boryshtymyn, Aramıs! — dedi d'Artanán daýystap. — Qymbatty Konstansıa! Aqyrynda bir habaryń kelip jetti-aý áıteýir! Tiri ekensiń, Steneda júr ekensiń! Atos, siz qalaı oılaısyz, ol qala qaı jerde?

— Lotarıngıada, Elzas shekarasynan birneshe le jerde. Qamaý aıaqtalysymen, biz ol jaqqa serýendep baryp qaıta alamyz.

— Ony endi kóp kútpespiz dep senemin, — dedi Portos. — Búgin bir shpıondy darǵa asty, onyń aıtýynsha, larosheldikter etikteriniń bylǵarysyn jep jatqan kórinedi. Olar bylǵaryny jep bitirgesin, ultanyna aýyz salady, odan keıin... olar biriniń etin biri jemese, ne isteıtinin bilmeımin.

— Esýas baıǵustar! — dedi Atos tamasha bordos sharabynyń bir stakanyn qaǵyp salyp, ol kezde so sharap tap qazirgideı áıgili bolmaǵanmen, maqtaýǵa tatıtyn sharap-ty. — Esýas baıǵustar! Kúlli dinderdiń ishindegi eń qolaıly, eń janǵa jaıly jaǵymdysy katolıktik din ekenin bilmeı me eken!.. Degenmen, — dedi ol sharabyn taýysyp, tańdaıyn qaǵyp, — naǵyz sabaz solar... shaıtan soqsyn sizdi, ne jasap jatyrsyz, Aramıs? — dedi ol sózin jalǵap. — Ana hatty qaltańyzǵa tyǵyp jatyrsyz ba?

— Iá, — dedi d'Artanán onyń sózin rastap. — Atos durys aıtady: ony órteý kerek. Degenmen, kim bilgen... kardınaldyń kúlge de til bitiretin bir qupıasy bar shyǵar?

— Bolýy da múmkin, — dedi Atos.

— Ol hatqa ne isteıin dep edińizder? — dedi Portos.

— Beri kelshi, Grımo, — dedi Atos.

Grımo ornynan atyp turyp jetip keldi.

— Ruqsatsyz sóılegenińiz úshin, dosym, siz myna bir japyraq qaǵazdy jeısiz. Sosyn bizge jasaǵan qyzmetińizdiń syıy retinde myna bir stakan sharapty iship qoıasyz. Áýeli myna hatty aldaǵy, jaqsylap turyp shaına!

Grımo jymıyp bir kúldi de, Atos jıegine deıin móltildetin sharap quıǵan stakannan kózin almaı, qaǵazdy shaınap-shaınap, jutyp jiberdi.

— Bravo! Jaraısyń, Grımo! — dedi Atos ony maqtap. — Al, endi stakandy alyńyz. Jetti, alǵys aıtpasań da bolady.

Grımo ún-túnsiz bir stakan bordos sharabyn qaǵyp saldy, biraq bir ǵanıbet sezimdi onyń kókke kóterilgen kózi, anyq bildirgen edi.

— Al endi, — dedi Atos, — kardınaldyń basyna, Grımonyń qarnyn jaryp; aqtaryp kóreıinshi degen bir zymıan oı kelmese, biz endi qam jemesek te bolady...

Bul kezderi mártebeli taqsyr kóńili bir túrli jabyǵyp seıil - serýenin qura berdi, sonda jolaı:

— Osy bir tórt dos qaıtse de maǵan qyzmetke kelýi kerek! — dep kúbirlep bara jatty.

XXII

QAMAÝDAǴY BİRİNSHİ KÚN

Fransıanyń jaǵalaýyna kóz júgirtemiz dep júrgende, bir sát nazarymyzdan shyǵaryp alǵan mıledı jáıine kóshelik endi.

Biz ony taǵy da sol baıaǵy asa qıyn hal ústinde kóremiz — ol bir qarańǵy oı tuńǵıyǵyna, tamuqtyń zulmat túnegine shym batyp, kúlli úmit-senimin sonyń qaqpasynyń aldyna qaldyryp ketti: ómirinde tuńǵysh ret kúdiktenip, tuńǵysh ret qorqaıyn dedi.

Baqyt qusy oǵan eki ret opasyzdyq jasady, onyń oıyn eki ret bilip qoıyp, eki ret satyp ketti, osy eki jaǵdaıdyń ekeýinde de jolynyń bolmaýyna bir ǵana jyn-shaıtan sebepshi boldy, muny moıytý úshin táńirim ony óz qolymen jibergen bolýǵa tıis: d'Artanán bul áıeldi, ómirinde jeńilip kórmegen zulym kúshti jeńdi.

Ol munyń mahabbatyn mazaq etip, tákappar ár keýdesin basyp qorlady, kókeıindegi mansapqumar oı-armanyn boldyrmaı tastady, endi mine baqytyn da birjolata qurtyp jibermek, azattyǵyna aýyz salyp, tipti ómirine de qater tóndirip otyr. Buǵan qosa, ol áıeldiń bet perdesiniń, ádette sony búrkep, syrtqa meılinshe aıbarly bolyp kórinetin tylsym qudirettiń syryn ashqandaı edi.

Korolevaǵa qaharyn tikken Rıshele Bekıngemniń basyna daýyldy tóndirgen kezde, d'Artanán sol daýyldy seıiltip jiberdi, — burynǵy jaqsy kórgen kisileriniń bárine óshigip alǵan mıledıdiń Bekıngemge de jany qas. Qyzýly, lázzatqumar áıelge tán minezben ólekshedeı alasuryp, bir sát de Vardqa jany qumartyp, ańsary aýyp edi, d'Artanán sol jigittiń ornyn kelip basty. Munyń sumdyq qupıasy d'Artanánǵa belgili, al, sol qupıany bilgen kisi mert bolady dep bul kezinde ant etken. Eń aqyrynda, kepildeme qaǵaz alyp, sonyń kómegimen dushpanynan kegin qaıtarmaq bolyp edi, ol qaǵazdy munyń qolynan julyp áketti. Mine, sol d'Artanın tap qazir ózin tas qamaýda ustap otyr, endi ony qaıdaǵy bir qyrsyq shalǵan Botanıbeıge, Úndi muhıtyndaǵy kisi jıirkenetin bir Taıbernge jer aýdarady.

Sóz joq, osynyń bári d'Artanánnyń áreketimen istelip jatyr — muny basqa eshkim de tap osylaı masqaralaı almaıdy. Osy qorqynyshty qupıalardyń bárin lord Vınterge habarlaǵan da sol jigit, tiri jan bilmeıtin qupıalardyń birinen soń birin jazmyshtyń ámirindeı etip ashyp júrgen de sol jigit. Ol qaınymdy jaqsy biledi, bárin de móldiretip jazyp jibergen ǵoı.

Áıeldiń keýdesinde kek saqyldap qaınap jatyr!

Qańyraǵan bólmeniń alys túkpirine otty kózin qadap, ol qımylsyz otyr; tek anda-sanda keýdesinen tynystap bir yńyranyp aýyr kúrsingen dybysy estiledi, osy bir tunjyraǵan tákappar qamal-saraı salynǵan quz-jartasqa býyrqanyp-bursanyp kelip, ókire soǵyp, máńgi-baqı úzilgen úmitteı ál-dármensiz byt-shyt jarylyp shashyrap jatqan tolqyn shýyna onyń osy yńyranǵan dybysy qosylǵandaı edi.

Ashý-yzasy lapyldap otyrsa da, áıeldiń aqyl-oıy tynym tappaı, bolashaq ýaqytta Bonase bıkeden, Bekıngemnen, ásirese d'Artanánnan ósh alýdyń keremet joba-josparlaryn jasaıdy!

Hosh, biraq ósh alý úshin azat bolý kerek, al, tas qamalda jatqan kisi azat bolý úshin qabyrǵany qaýsatyp, temir tordy keskilep, edendi talqandaý kerek. Mundaı isti tek tózimdi, qajyrly da qaıratty erkek qana aqyr aıaǵyna deıin jetkize alady, biraq bezgek buǵan kisideı alasuryp júrgen, áıeldiń qolynan ne keledi! Sonymen birge buǵan uzaq ýaqyt — aılar men jyldar qajet, al... qaharly týysy, túrmeshisi lord Vınter aıtqandaıyn, onyń qaraýynda on nemese on eki-aq kún qaldy.

Oǵan qaramastan, eger erkek-kindik bolsa, ol baǵyn bir synap kórer edi, bálkim, degenine jeter edi. O jaratqan, náýetek te názik áıelge er júregin berip, tálkek etpese qaıtedi!

Sonymen, qamaýdyń alǵashqy sáti sumdyq qıyn boldy: mıledı ashýlanǵannan tula boıy qaltyrap-dirildep, ózine ózi ıe bola almady, áıeldiń álsiz tabıǵaty syr bildirip qoıdy. Degenmen ol birte-birte ashý-yzasyn aýyzdyqtap, qalshyldap-selkildeýin qoıdy, qajyǵan jylan sıaqty tynys alyp, kúsh jınamaqshy bolyp, búktetilip jata ketti.

— Jaraıdy, jetti endi, jetti. Sonsha qutyrynatyndaı jyndanyp ketken joqpyn ba osy, — dedi ol ózine ózi suraý qoıyp, otty kózi shaǵylysqan aınaǵa qarap. — Qoı, endi qaıtyp ashýlanbaıyn. Ashý — álsizdiktiń belgisi. Onyń ústine bul — meniń qarýym emes. Eger áıelmen arbasyp, kúsh jumsasam, jolym bolyp, jeńiske jeter edim. Biraq men erkektermen jaǵalasyp kettim, álsiz áıel basymmen olarǵa qaıdan teń keleıin. Odanda áıel qarýyn jumsaı kóreıin: meniń kúshim — álsizdigimde ǵoı.

Asa keskindi, qubylmaly sulý júzin qalaı ózgertkeni jón bolatynyn tabanda óz kózimen baıqap kórmekshi bolyp, mıledı bet - pishinin: túsin múlde buzyp jiberetin ashý-yzadan bastap, asa bir uıań, bıazy da ıbaly sıqyr kúlkige deıin qyryq qubyltyp, oınatyp, synaı kórdi. Bet ajaryn ashyp, qulpyra túsý úshin onyń naqty qoly shashyn sıpalap taraı bastady. Aqyrynda, óz keıpine ózi razy bolǵan áıel:

— Úmitsiz shaıtan bolsyn. Áli kesh qalǵanym joq: burynǵydaı sulýmyn, — dedi kúbirlep.

Keshki saǵat segizdiń kezi-tin. Mıledı bólmeden bir kerýetti kórdi; ol biraz tynyǵyp alsam, oı-sanam da, kóńilim de ashylyp qalar, óńim de kirer dep oılady. Biraq jatpaı turǵanda, onyń keýdesinde taǵy bir sátti oı jylt etti. Ol syrttan keshki taǵam jáıin sóz etip jatqanyn estidi. Onyń bul bólmege kelip kirgenine bip saǵattan asqan, endi, shamasy, buǵan keshki as ákelip berýge tıis shyǵar.

Tutqyn áıel ýaqytty tekke ótkizgisi kelmedi de, osy keshten bastap, ózin kúzetý tapsyrylǵan kisilerdiń minez-qulqyn shym-shymdap bilý, zertteý isimen shuǵyldanyp kórmekshi boldy.

Esiktiń astynan syzattap jaryq kórindi; bul — túrmeshilerdiń kelgeninen habar berdi. Mıledı ornynan tura berip, qaıtadan kresloǵa asyǵys otyra ketti; onyń basy keıin shalqaıyp, tolqyndy shashy ıyǵyna tógildi, ýqalanǵan shilterligi ysyrylyp, keýdesi sál ashyla tústi, bir qolymen júregin basyp, ekinshi qolyn kreslodan jansyz túsirip jiberdi.

Esiktiń temir bastyrǵyshy tarsyldap, topsasy syqyrlap ashyla berdi, bólme ishinen basqan aıaqtyń tyqyry estildi.

— Myna stoldy ana jerge qoıyńyz, — dedi bireý.

Mıledı so zamat Feltonnyń daýsyn tanydy.

Buıryq buljymaı oryndaldy.

— Shyraǵdandy ákelip, saqshyny aýystyryńyz, — dedi Felton taǵy da.

Jas leıtenanttyń qaraýyndaǵy kisilerine bergen osynaý eki dúrkin buıryǵynan mıledı ózin kúzetetin kisilerdiń ıaǵnı soldattardyń, muny kúzetýmen birge, qyzmet etetinine de kózi jetti.

Feltonnyń buıryǵy zamatynda ún-túnsiz oryndalyp jatty, soǵan qaraǵanda, qaraýyndaǵy soldattar oǵan qaltqysyz baǵynatyn tárizdi.

Buǵan deıin mıledıge nazar aýdarmaǵan Felton, aqyrynda oǵan burylyp qarady.

— A-a! O kisi uıyqtap qalypty. Jaraıdy, keıin — oıanǵasyn aýqattanar, — dedi ol.

Sosyn ol esikke qaraı betteı berdi.

— Jo-joq, leıtenant myrza, ol áıel uıyqtap jatqan joq, — dedi mıledıge jaqyn kelgen soldat Feltondy toqtatyp, ol bastyǵyndaı meıirimsiz bezbúırek emes eken.

— Uıyqtamaǵany qalaı? Sonda ol ne istep jatyr? — dedi Felton.

— Ol talyp qalǵan. Óńi appaq, qulaǵymdy qansha tossam da, tynysyn estı almaı turmyn.

— Sizdiń sózińiz ras shyǵar, — dep kelise ketti Felton turǵan jerinen moınyn buryp, áıelge bir qadam da jaqyndamaı. — Tutqynyńyz talyp qaldy dep lord Vınterge aıtyńyz. Bul tóten jáıt, men ne isterimdi bilmeı turmyn!

Soldat ofıseriniń buıryǵyn oryndamaq bolyp shyǵyp ketti, Felton esik aldynda turǵan kresloǵa otyra ketti de, lám dep til qatpaı, qımyldamaı bastyǵyn tosa berdi. Mıledı áıelderge kánigi bir ónerdi jete ıgergen edi: ol kózin ashpaı-aq qoıý kirpiginiń arasynan aınalasyn kóre beretin. Ol buǵan tý syrtymen otyrǵam Feltondy kórdi; áıel oǵan kóz jazbastan on mınýtteı qarady, biraq onyń shimirikpes tas músin kúzetshisi oǵan bir ret te burylyp qaramady.

Áıel qazir lord Vınterdiń keletinin esine aldy da, ol kelgesin munyń túrmeshisi kúsheıe túsetinin sezdi. Onyń birinshi tájirıbesi sátsiz aıaqtaldy, biraq zapasta áli talaı amal-aılasy bar áıel sıaqty, buǵan ońaı moıynsundy, basyn kóterip, kózin ashyp, jeńil ǵana kúrsindi.

Osy kúrsinisti estip, Felton burylyp qarady-aý áıteýir.

— A, mine, siz de oıandyńyz, sýdaryná. Endi men bul aradan ketsem de bolady. Eger sizge birdeńe qajet bola qalsa, — qońyraý soǵarsyz, — dedi ol.

— Ah, qudaı-aı, qudaıym-aı, jany qurǵyrdyń qınalýyn! — dedi mıledı syńǵyrlaı sybyrlap, ejelgi zamannyń meker áıelderi sıaqty, bul da kimniń kózin joıǵysy kelse, tap osylaı sıqyrlap tastaýǵa tyrysyp.

Osydan keıin kresloda boıyn túzep jóndelip otyrdy, endi ol burynǵysynan da tartymdy, ásem bolyp qulpyryp shyǵa keldi.

Felton ornynan turdy.

— Sizge asty kúnine úsh ret beredi, sýdaryná, — dedi ol. — Erteńgisin saǵat onda, sosyn túski saǵat birde, keshqurym saǵat segiz kezinde. Eger bul tártip unamaıtyn bolsa, onda men aıtqan mezgil ornyna, kóńilińiz qalaǵan ýaqytyńyzdy aıtyńyz, sosyn biz sizdiń tilegińizdi eskerýge tyrysamyz.

— Osynaý tunjyraǵan abajadaı bólmede udaıy jalǵyzdan-jalǵyz otyra bermekpin be? — dedi mıledı muńaıyp.

— Kórshi turatyn bir áıel shaqyryldy. Erteń ol qamal-saraıǵa keledi, sosyn sizge qajet bolǵan kezde, osynda kelip-ketip júredi.

— Kóp rahmet, — dedi tutqyn áıel montansyp.

Felton sál ǵana basyp ıip, shyǵyp ketti. Ol tabaldyryqtan attaı bergen kezde, álgide mıledı talyp qaldy dep aıtýǵa jiberilgen soldatty ertip, lord Vınter dálizben jaqyndaı berdi. Onyń qolynda ıisketetin tuz bar eken.

— Bul ne? Ne bolyp qaldy? — dedi ol kekesindi únmen, tutqyn áıeldiń turǵanyn, Feltonnyń ketpek bolyp jatqanyn kórip. — Óli áıel tirilgen be qalaı? Shaıtan atsyn, Felton shyraǵym, seni ship-shıki jas sanap, aldyńnan qyzyq bir komedıanyń alǵashqy sahnasyn oınap jatqanyn túsinbegensiń be, biz ol komedıanyń áli aıaǵyna deıin kórip, rahatqa batamyz.

— Men ózim de solaı oılap edim, mılord, — dedi Felton. — Biraq tutqynymyz áıel bolǵasyn, oǵan azdap ta bolsa nazar aydarmaqshy edim, óıtkeni árbir tárbıeli, kórgendi kisi, áıel qamyn oılamasa da, óz parasatyn oılap, oǵan kóńil bólýge mindetti ǵoı.

Mıledıdiń jany túrshigip ketti. Feltonnyń sózinen arqasyn aıaz qaryp ótkendeı boldy.

— Sonymen, myna sheber qolmen tógildirip qoıǵan qolań shash, ýyzdaı appaq dene, ıbaly kózqaras seni áli joldan taıdyra qoıǵan joq shyǵar, tas júrek?

— Joq, mılord, senseńiz, meni kináli etý úshin áıel qýlyǵy men qylyǵynan da kúshtirek birdeńe kerek shyǵar, — dedi ol.

— Olaı bolsa, batyr leıtenantym, basqa bir qýlyq oılap tabýdy mıledıge qaldyraıyq ta, ózimiz keshki asqa baralyq. O, qam jemeı-aq qoı, onyń oıy júırik, komedıanyń ekinshi áreketi birinshisiniń izin ala kórsetiletin shyǵar!

Osyny aıtty da, lord Vınter Feltondy qoltyqtap, kúlgen kúıi syrtqa shyǵyp ketti.

— O, seniń de ebińdi tabarmyn! — dedi mıledı tistene sybyrlap. — Qam jeme, monah bola almaı qalǵan baıǵus, soldattyqqa áreń qoly jetken sorly! Saǵan mýndırden góri rása jarasar edi!

— Aıtpaqshy, — dedi Vınter tabaldyryq qasynda sál aıaldap, — mıledı, osy joly jolyń bolmaǵanyna renjip, tamaqqa zaýqyń shappaı qalyp júrmesin: balyq pen balapan etin tatyp kór. Arym kámil, men olarǵa ý qos dep ámir bergen joqpyn! Men aspazyma razymyn, ol men ketsem, muradan dámetip, ıegi qyshymaıdy, sol sebepti de oǵan tolyq jáne sheksiz senemin. Menen úlgi alyńyz. Qosh, súıikti jeńeshem! Endi taǵy bir talyp qalǵanynsha saý bol!

Mıledı buǵan shydaı almady; tula boıy qalshyldap, kresloǵa jarmasty, tisin shaqyrlatyp, lord Vınter men Felton shyqqan esiktiń ashylyp-jabylǵanyn baqylady. Ońasha qalǵasyn taǵy da qatty toryqty. Stolǵa kózin tastap, jyltyrap jatqan pyshaqty kórip, júgirip baryp ustaı aldy; biraq taýy shaǵylyp qaldy: pyshaqtyń ushy dobaldaý, maıysqaq jumsaq kúmisten jasalǵan eken.

Shala jabylǵan esik syrtynan jamyraǵan kúlki úni estildi de, esik qaıta ashyldy.

— Ha-ha! — lord Vınter daýystap jiberdi. — Ha-ha-ha! Kórdiń be, súıikti Felton, saǵan ne aıtyp edim: myna pyshaqty saǵan kezener edi de, óltire salar edi. Bilesiń be, bul onyń kánigi ádisteriniń biri: ár túrli amal-aıla jasap, kedergi jasaǵan kisilerdiń kózin joǵaltyp jiberedi. Eger men seniń aıtqanyńdy tyńdap, oǵan pikir bolat pyshaq jibergenimizde, Feltonnyń sharýasy biter edi: ol áýeli seni baýyzdap, artynan bárimizdi jamsatatyn edi. Áne, qarashy, Djon, pyshaqty qolynda oınatyp turǵan joq pa!.

Shynynda da, mıledı osynaý sýyq qarýdy áli de qolyna qushyrlana qysyp tur edi, biraq mynadaı sumdyq qorlyqtan ol ál - dármeninen aırylyp, qolyn sharasyzdana jazyp jiberdi.

Pyshaq tars etip edenge tústi.

— Siz ádilin aıtypsyz, mılord. Siz ádilin aıtypsyz, men qatelesippin, — dedi Felton jıirkenishti únmen, bul mıledıdiń júregine oqtaı qadaldy.

Ekeýi de qaıtadan shyǵyp ketti.

Bu joly mıledı áýelgiden góri syrtqa qulaǵyn abaılaı tosyp, olar ábden alystap, aıaqtarynyń tyqyry dálizdiń arǵy túkpirine baryp estilmeı ketkenshe, qozǵalmaı otyra berdi.

— Men qurydym! Kimniń qolyna túskenmin, kúlli qýlyq-sumdyǵym qola nemese tas músinge qalaı áser etpese, bularǵa da solaı áser etpeıdi. Olar meni bes saýsaǵyndaı biledi, qandaı qarý jumsasam da, bularǵa darymaıdy. Biraq, qansha qıyn bolsa da, bulardyń oıyna alǵanyn boldyrmaı tastaýǵa tyrysý kerek!

Rasynda da, mıledıdiń sońǵy tolǵanǵanyna jáne úmit-senimin qaıta jandyrǵanyna qaraǵanda, osynaý er minezdi qaıratty áıel úreı-qorqynyshqa, dármensizdikke kóp boı aldyrmaıtyn. Mıledı stol basyna otyryp, ár túrli taǵamnan alyp, azdap ıspan sharabyn ishti, sosyn qaıtadan qýattanyp, jigerlene túskenin sezdi.

Tósekke jatpaı turyp, ol kúlli jáıtti jan-jaqty oılastyryp, aqyl tarazysyna salyp salmaqtap, zerttep, ábden taldap aldy ózimen sóılesken kisilerdiń sózin, áreket-qylyǵy, ym-ısharatyn, bolar-bolmas qımyly men úndemeı qalǵanyna deıin nazarynan tys qaldyrmady. Osyndaı asa sheber muqıat zertteýden keıin ol eki azaptaýshysyn salystyrǵanda, Felton álsizdeý, qolǵa ońaı túser degen bir toqtamǵa keldi. Lord Vınterdiń Feltonǵa: «Eger men seniń aıtqanyńdy tyńdap...» degen sózi tutqyn áıeldiń esine qaıta-qaıta túse berdi.

Eger lord Vınter ony tyńdamaı qoısa, Felton munyń paıdasyna birdeńe degen boldy.

«Demek, bul adamda záredeı de bolsa, maǵan degen aıaýshylyq seziminiń ushqyny bar eken, — dedi mıledı ózine ózi. — Sol ushqyndy úrlep, bir otty alaýlatyp kóreıin, sosyn ol so jigittiń ishinde laýlasyn da jatsyn. Al, lord Vınter bolsa, meni jaqsy biledi, ekinshi jaǵynan qorqady da, eger záýimenen sonyń qolynan aman esen qutylyp ketetin bolsam, menen jaqsylyq kórmeıtinin biledi, sol sebepti de ony aınaldyryp áýre bolýdyń qajeti de joq... Biraq Feltonnyń jóni basqa: ol áli kóńiline daq túspegen taza jandy, ańqaý jas jigit, shamasy, meıirimdi de bolar, ony azǵyryp kórýge bolady».

Osydan keıin mıledı kúlimsirep jatyp uıyqtap ketti, eger onyń uıyqtap jatqanyn kórgen kisi bolsa, bul bir beıkúná ýyzdaı qyz eken, aldaǵy toıda ózin ásemdeıtin bir gúl shoǵy túsip ónip jatyr-aý dep oılap qalar edi.

XXIII

QAMAÝDAǴY EKİNSHİ KÚN

Mıledı túsinde d'Artanán aqyry qolǵa kelip túskenin, endi sonyń qalaı jazalaǵanyn óz kezimen kórip jatyr eken, jendettiń baltasynan onyń qany dirdektep saýlaı jónelgende, munyń aıyzy qanyp, jymıyp bir kúlgen edi.

Ol alǵash ret úmit oty jylt etken tutqyndaı rahattanyp, maýjyrap uıyqtap jatty.

Erteńgilik bólmesine jurt kirgen kezde kelinshek áli tósekte jatyr eken. Felton dálizde qaldy; ol keshe aıtqan áıel kórinisimen, osynda ertip ákelgen edi. Endi sol áıel bólmege kirip, mıledıdiń qasyna kelip, qyzmet etýge ázir ekenin bildirdi.

Ádette mıledıdiń júzi qýqyl tartyp júretin, sol sebepti de ony birinshi kórgen kisi syrqat pa dep aldanyp qalatyn.

— Men bezgek bolyp qaldym, — dedi ol. — Uzaq túnge kez ilsem buıyrmasyn, qazir de janym kózime kórinip jatyr... Maǵan keshegiden góri adamsha qarap, aıaýshylyq bildirer me ekensiz? Bar tilegim — tósekte jata berýime ruqsat etse bolǵany.

— Dárigerdi shaqyrýǵa qalaı qaraısyz? — dedi áıel.

Felton osy áńgimeni únsiz tyńdap tura berdi.

Mıledı: eger jurt neǵurlym kóp jınalsa, soǵurlym men de talaı kisiniń kóńilin eljiretermin, biraq lord Vınterdiń de kúdigin, kúzetin kúsheıtemin ǵoı dep oılady; munyń ústine dárigerdiń: bul aýrý emes, kólgirsip jatyr, — dep aıtýy da múmkin, endeshe, mıledı birinshi oıynda utylyp qalyp, ekinshi oıynnan taǵy da utylǵysy kelmedi.

— Dárigerdi shaqyrtamyz deısiz be? Onyń qajeti qansha? Ana myrzalar keshe meniń aýrýymdy komedıa dep jarıalady. Búgin de tap solaı bolmasyna kim kepil: olar kesheden beri dárigerdi de eseńgiretip qoıǵan shyǵar, — dedi mıledı.

— Olaı bolsa, sýdaryná, qalaı emdeletinińizdi ózińiz aıtamyz, — dedi Felton shydamy taýsylǵasyn.

— Ah, qudaıym-aı, qalaı emdelýdi qaıdan bileıin, áıteýir syrqat ekenimdi ǵana bilemin, basqa eshteńede isim joq. Maǵan neni berse, sony bere bersin, báribir.

— Baryp, lord Vınterdi shaqyryp kelińizshi, — dedi Felton, áıel jón-josyqsyz shaǵyna bergesin jalyǵyp ketip.

— O joq, joq! — dedi mıledı shyryldap. — Joq, shaqyrmańyz, jalynamyn sizge! Qazir hal-ahýalym jaqsy, maǵan eshteńeniń de keregi joq, tek lordty shaqyrmasańyz bolǵany!

Áıeldiń muny shyr-pyry shyǵyp, jan-tánimen jalyna aıtqany sondaı, Felton erkinen tys ishke kirip kelip, birer attap baryp toqtady.

«Ol meniń ústime kirdi», — dedi ishteı mıledı.

— Sýdaryná, — dedi Felton, — eger siz shynymen syrqattanyp qalsańyz, biz dárigerge kisi jumsaımyz, al, eger bizdi aldasańyz — onda óz obalyńyz ózińizge, biraq keıin áttegen-aı dep ókinbeıtin bolamyz.

Mıledı jaýap qatpady, tek ádemi basyn jastyqqa jasyryp, egilip jylaı berdi.

Felton ózine tán sabyrmen bir sát oǵan ózara qarap turdy da, onyń ustamaly derti jýyr mańda tarqamaıtynyn sezip shyǵyp ketti. Onyń izin ala kútýshi de shyqty. Lord Vınter áli kórinbeıdi.

«Men muny endi-endi ǵana túsine bastaǵan sıaqtymyn», — dedi mıledı júregi jarylardaı qýanyp, sosyn kóńiliniń osylaı bir kónshigenin, syrttaı ańdyp turǵan kisi bolsa sezdirmeıin degendeı kórpeni búrkene qoıdy.

Arada eki saǵat ótti.

«Endi syrqattanbasaq ta bolady. Ornymyzdan turaıyq-taǵy, tap búgin birdeńeni jasaýǵa tyrysyp kórelik. Meniń on kúnge ǵana pursatym bar, onyń ekinshi kúni búgin keshke bitedi», — degen bir túıinge keldi mıledı.

Erteńgisin mıledıdiń bólmesine kirgen kezde, tańǵy taǵamdy ákelip qoıǵan; endi stoldy jınaýǵa keletinin, sonda Feltondı taǵy da kóretinin mıledı bile qoıdy.

Mıledı qatelespepti: Felton qaıta keldi, kelisimen mıledıdiń taǵamnyń dámin tatqan-tatpaǵanyna qaramastan, ádette, as ákelinetin stoldy alyp ketýge ámir etti.

Soldattar syrtqa shyǵar kezde Felton olardy ilgeri jiberdi de, ózi bólmede aıaldaı berdi; qolynda bir kitap bar.

Kamın aldyndaǵy kresloda shyntaqtap, shólmekteı bop bozaryp otyrǵan momyn sulý azapty ajalyn asyǵa kútken qasıetti beıkúná qyzǵa uqsaıdy.

Felton oǵan jaqyndap keldi.

— Lord Vınter — siz sıaqty katolık, sýdaryná — o kisi sizdi óz shirkeýińizdiń ádet-ǵurpyn saqtap, duǵa-namazǵa bara almaı, púsháıman bolyp júrgenińizge kóp tolǵandy. Sol sebepti de ol kún saıyn óz duǵańyzdy oqyp otyrýyńyzǵa yqylas bildirdi. Siz ony myna kitaptan tabasyz.

Feltonnyń álgi kitapty áıel aldyndaǵy shaǵyn stol ústine qalaı qoıǵanyn, «óz duǵańyz» degen sózdi qalaı kekete aıtqanyn jáne sol kezde onyń jıirkene bir jymıǵanyn kórip, mıledı basyn kóterip, ofıserge oı toqtata bir qarap aldy.

Sonda ǵana ol ofıserdiń shashyn tyrashtana taraǵanyna, jupyny kostúmine, mármár tastaı tep-tegis, biraq sol tastaı bedireıip, syr aldyrmaıtyn mańdaıyna qarap otyryp, áıel onyń qatygez pýrıtandardyń biri ekenin bile qoıdy, mundaılardy ol koról Iakovtyń saraıynan da, sol sıaqty fransýz koroliniń saraıynan da jolyqtyrǵan, Varfolomeı túni esten shyqpasa da, olar keıde fransýz koroliniń saraıyna baryp panalaıtyn.

Mıledıdiń boıyn kıeli bir shabyt bılep ketti, kúrt ózgeris kezinde, taǵdyry nemese ómir súrer-súrmesi sheshiletin syn saǵattarynda, danyshpan adamdar osyndaı bir kúıge túsedi.

«Óz duǵańyz» degen eki sózben Feltonǵa kóz qıyǵyn bir tastaǵannan-aq mıledı endi bári de óziniń oǵan qaıtarar jaýabyna baılanysty ekenin seze qoıdy.

Qansha aıtqanmen, oıǵa júırik aqmyltyq áıel emes pe, aıtar sózi qas qaǵymda ázir boldy.

— Men be? — dedi mıledı tyjyrynyp, munyń daýsy da jas ofıserdiń, áıel baıqap qalǵan, tyjyrynǵan daýsymen úndes shyqty. — Men be, sýdar... meniń duǵalarym bar? Álgi bir buzylǵan katolık lord Vınter, meniń ózimen dindes emes ekenimdi jaqsy biledi. Ol meni óstip torǵa túsirgisi keledi ǵoı.

— Siz qaı dindesiz, sýdaryná? — dedi Felton ań-tań qalyp, ol ózin qansha tejep ustaǵanymen, osy joly syr aldyryp qoıdy.

— Men ony óz dinime bola ábden qasiret-qapa shegip bolǵasyn baryp aıtamyn! — dedi áıel shamyrqana til qatyp.

Feltonnyń kózqarasynan áıel osy bir aýyz sózben nysanaǵa dál soqqanyn bile qoıdy.

Biraq jas ofıser bir aýyz da sóz aıtpady, qybyr etip qozǵalmady, tek aıtaryn kózimen aıtyp turdy.

— Men has jaýlarymnyń sheńgelinde otyrmyn! — dedi mıledı, pýrıtandardyń úrdisimen lepire sóılep. — Qudaı degen bir beıbaqpyn! Iá, jaratqannyń maǵan raqymy túsip qutqarady, ıá men onyń aq jolynda qaza tabamyn! Meniń berer jaýabym osy, bir ótinishim — osyny lord Vınterge aıta baryńyz. Al, myna kitap, — dedi áıel, duǵalyqty saýsaǵymen megzep, biraq haramdanyp qalatyn kisi sıaqty oǵan qolyn tıgizbedi, — alyp kettińizdaǵy, ózderińiz qajetińizge jarata berińiz, óıtkeni siz lord Vınterdiń shyǵarda janyńyz basqa sybaılasy ekensiz — jurtty qýǵyn-súrginge salý jóninen jáne din buzar sandyraqtan sybaılas bolyp júrsiz.

Felton jaýap qatpady, úırenshikti ádetimen, kitapty jıirkene alyp, oılana basyp, syrtqa shyǵyp ketti.

Keshki saǵat bestiń kezinde lord Vınter keldi. Uzaqty kún mıledı óziniń budan bylaı ne istep, ne qoıatynyn ábden oılastyryp qoıýǵa ýaqyty jetip artylǵan edi. Ol qaınysyn ózine ózi kelip, aqyl-esin jıǵan áıel retinde qarsy aldy.

— Shamasy... — dedi baron mıledıdiń qarsy aldyndaǵy kresloǵa jantaıyp otyra ketip, kamın janyndaǵy kilemge aıaǵyn sozyp jiberdi, — shamasy, biz azdap ta bolsa alǵan betten taıdyq pa, qalaı?

— Munymen ne aıtpaqshysyz, meıirimdi myrza?

— Meniń aıtaıyn degenim, ózińizben sońǵy ret kezdeskeli beri siz dinińizdi ózgertipsiz. Siz osy úshinshi ret protestantqa kúıeýge shyqqan joqsyz ba?

— Túsindirińizshi, mılord, — dedi tutqyn áıel tákappar únmen. — Sizge aıtarym, sózińizdi estigenmen, túsinip otyrǵan joqpyn.

— Onda siz dinge múlde senbeıtin bolyp shyqtyńyz ǵoı — maǵan osynyńyz kóbirek unaıdy, — dedi lord Vınter keketip.

— Árıne, bul sizdiń salt-sanańyzǵa saı kelip jatyr, — dedi mıledı sýyq únmen.

— O, nesin jasyraıyn, maǵan onyń báribir!

— Eger din máselesine enjar qaraıtynyńyzdy moıyndamaǵan kúnniń ózinde, mılord, sizdiń zınaqorlyǵyńyz ben zańsyzdyǵyńyz ózińizdi óltire áshkereler edi.

— him... Messalına bıkesh, ledı Makbet, zınaqorlyq jáıin siz de aıtady ekensiz-aý! Men sizdi jańsaq estidim be, álde ar-uıattan jurdaı bolǵan naǵyz malǵunnyń ózisiz be?

— Ekeýmizdiń sózimizdi jurttyń tyńdaı turǵanyn bilgendikten de, osylaı dep tursyz ǵoı jáne ana túrmeshilerińiz ben jendetterińizdi maǵan aıdap salǵyńyz keledi ǵoı, — dedi mıledı sýyq raı tanytyp.

— Túrmeshilerdi? Jendetterdi? Solaı deńiz, sýdaryná! Siz tym lepirip kettińiz jáne keshegi komedıańyz búgin tragedıaǵa aınalyp barady. Nesin aıtasyz, endi bir aptadan keıin tıisti jerge jetesiz, sóıtip meniń oıyma alǵan is oryndalady.

— Jeksuryn is! Haram is! — dedi mıledı ashynǵan kisiniń taısalmaı, óz qazysyna til tıgizetini sıaqty býyrqanyp.

— Qudaı aqy, menińshe, myna saıqal jyndanǵan shyǵar! — dedi lord Vınter ornynan turyp. — Jetti endi, pýrıtanka hanym, sabyr et, áıtpese sizdi túrmege qamaýǵa jarlyq beremin! Eger meniń ıspan sharabym osy joly basyńyzǵa shyqpasa — ant atsyn meni. Biraq saspańyz: mundaı mastyqtyń zıany joq, arty apatqa aparyp soqpaıdy.

Sosyn lord Vınter muny boqtap-boqtap ketip qaldy, ol zaman da joǵary qaýym kisileriniń ózi beıpil aýyz bolyp daǵdylanǵan edi.

Felton shynynda da esik syrtynda turyp, kúlli áńgimeni túgel estigen bolatyn.

Mıledı ony áýelden sezgen.

— Iá, bar, baryńyz! — dedi kúbirlep áıel qaınysynyń sońynan. — Ózińe jazylmas dert bolyp jabysatyn jáıt kóp uzamaı-aq keler, biraq sen ony, aqymaq neme, tipti de qutyla almaıtyn kezde baryp bilesiń ǵoı.

Aınala taǵy da tynyshtala qaldy. Taǵy da eki saǵattaı ýaqyt etti. Soldattar keshki asty ákeldi, sóıtse, mıledı bir duǵany sýdyratyp oqyp jatyr eken, ol kelinshektiń ekinshi kúıeýiniń qyzmetshisi, qatygez pýrıtanın úıretken duǵa-tyn. Ol ózin ózi umytyp tóńireginde ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn da sezbeıtin tárizdi Felton áıelge bóget jasamańdar dep belgi berdi de, dastarqan ázir bolǵasyn, soldattar men birge yn-shyńsyz shyǵyp ketti.

Mıledı esiktegi shaǵyn terezeden ózin syrttan ańdıtynyn biletin, sol sebepti de duǵasyn aıaǵyna deıin asyqpaı oqydy, oǵan kúzetshi de burynǵydan ózgeshe, áldenege qulaǵyn tigip, abaılap basyp júretindeı bolyp kórindi.

Bul keshte oǵan budan artyq eshteńeniń de keregi joq-ty; ol ornynan turyp, stol basyna kelip otyrdy da, azdap taǵam alyp, qara sý ishti.

Bir saǵattan keıin soldattar stoldy alyp ketpekshi bolyp ishke kirdi, mıledı Feltonnyń bul joly olarmen birge kelmegenin kórdi.

Demek, ol muny jıi kórýden jasqanady.

Mıledı qabyrǵaǵa burylyp, jymıyp kúlip jiberdi: kóńiliniń qosh-ýaǵyn bildiretin osynaý kúlki ony dushpandaryna ustap berýi múmkin edi.

Áıel taǵy da jarty saǵattaı otyrdy. Kóne qamal-saraı tynyshtyq qushaǵynda, uly muhıttyń shetsiz-sheksiz tynysyndaı bolyp, tolqynnyń tynymsyz shýyly estiledi. Óziniń syńǵyrlaǵan saf taza áýezdi daýysymen mıledı pýrıtandardyń ózgeshe jaqsy kóretin aıatynyń birinshi óleńin aıta bastady:

Bizden bezip, jahan kezip, japparym,

Pendelerim qaıter eken dediń be?

Endi kelip — silesi ábden qatqanyn

Jelep-jebep turǵandaısyń kógińde.

Árıne, bul óleńdi sonshalyq bir minsiz jyr deýge kelmeıdi, biraq pýrıtandardyń óleńge onsha sheber bolmaǵany jurtqa málim ǵoı.

Mıledı aıat aıtyp otyryp, syrtqa qulaǵyn túredi. Esiginiń aldyndaǵy kúzetshi seltıip turyp qaldy; osynyń ózinen mıledı óleńiniń qalaı áser etkenin seze qoıdy.

Sol-aq eken, áıeldiń búıiri qyzyp, aıatty jan-tánimen berile aıtty; oǵan áýezdi daýsy saraıdy aralap, tamyljyǵan sıqyrly kúı sıaqty, túrmeshilerdiń tas júregin jibitip jatqan sıaqty bolyp kórindi. Biraq kúzetshi, ózi shamasy ójet bir katolık bolsa kerek, tula boıy eljirep bara jatqasyn, boıyn jınap, dúr silkinip, esikten bylaı dep aıqaı saldy:

— Únińizdi óshirińiz,. sýdaryná! Ólikti joqtaǵandaı-aq, myna óleńińiz kisini jabyrqatyp jiberedi eken, al, eger osy jerdegi garnızonda júrip-turǵan qyzyǵymyzdyń ústine mynadaı nárseni tyńdasaq, tipti eńsemiz túsip-aq keter...

— Jap aýzyńdy! — degen bir qatal ámir estildi sol zamat, mıledı Feltonnyń daýysyn qolma-qol tanydy. — Óz sharýańyz bolmasa, jurtta ne jumysyńyz bar, jyn soqqan? Ol áıelge óleń aıtqyzba dep kim sizge buıryq berip edi? Buıryq bergen joq, sizge: ony muqıat kúzetińiz, eger qashpaq bolsa — atyńyz dep ámir etti. Ony kúzetińiz; eger qashqysy kelse, tabanda óltirińiz, biraq ózińizge berilgen buıryqtan tanbańyz!

Najaǵaıdyń jarq etkenindeı bir zor qýanysh mıledıdiń júzin bip sát jaınatyp jiberdi, osy áńgimeniń birde-bir sózin shashaý shyǵarmaı tyńdap alsa da, sony estimegen kisideı, tutqyn áıel aıatty qaıta aıta bastady, sonda ázázil shaıtan boıyna darytqan ásem áýezdi únin tamyljytyp, onyń kisini elitip, eljiretip jiberetinin sıqyrly kúshin qyryq qubyltyp, meılinshe paıdalanyp baqty:

Qandy jas pen qandy aıqasqa et ólgen,

Jasyta almas qapas zyndan, buǵaýlar.

Qasirettiń kún men túnin kótergen

Jas ǵumyr bar, demeıtuǵyn duǵań bar.

Mıledıdiń asa sırek kezdesetin quıqyljyǵan qýatty úni yntyzar shabytpen shyrqaı jónelgende, aıattyń irkes-tirkes, dórekileý óleńi ǵajaıyp bir sıqyrly kúshke ıe bolyp, ózgeshe áser etedi eken, ádette jany eljirep, elpildep ushyp turatyn aqkóńil pýrıtandardyń ózi baýyrlary qıal qanatynda sharyqtap qansha tamyljytyp aıtqanymen, ilýde bir bolmasa, tap osyndaı áser ala almaıtyn. Felton tap qazir tozaq otynda kúıip jatqan evreıdiń úsh jetkinshegin jubatyp óleń aıtatyn perishteniń únin estigendeı boldy.

Mıledı aıat óleńin aıta berdi:

O, jaratqan, bar ǵalamnyń arnasy,

Kún de týar, ylǵı túnek jabylmas,

Erkindiktiń eser jeli aldasyn,

Ajal, jazmysh jazǵanynan jańylmas

Kimniń de bolsa saı-súıegin syrqyratatyn ándi sıqyrshy áıel janyn salyp aıtqasyn ba, áıteýir, osy óleń jas ofıserdiń kóńilin nildeı buzdy; ol esikti julqa tartyp ashty da, óńi burynǵysha qýaryp turǵanymen, kózi qyzaryp, alaqtap kirip keldi.

— Siz nege osy óleńdi aıtasyz jáne nege osyndaı daýyspep aıtasyz? — dedi ol demigip.

— Raqym etińiz, — dedi mıledı montansyp, — bul úıde óleń aıtýdyń ersi ekenin umytyp ketippin. Bálkim, men sizdiń dinı sezim-senimińizge de tıisken shyǵarmyn, biraq sony qasaqana aıtsam — ant atsyn! Kinám bolsa, keshirińiz, bálkim, kinám kóp shyǵar, biraq erkimnen tys kiná...

Mıledı sol sátte tańǵajaıyp sulý edi, dinı sezimge balqyp, ózin ózi umytyp ketken áıel peıishtegi hor qyzyna uqsap ketti, sol sebepti de aı nurly arýdan janary jasyp qalǵan Feltonǵa aldyndaǵy adam emes, perishte bolyp kórindi, álgide ǵana sol perishteniń ánin estigendeı boldy.

— Iá, ıa.. Siz qamal-saraıda turatyn kisilerdiń kóńilin qobaljytyp, janyn tebirentesiz... — dedi ol.

Esalań baıǵus óz sóziniń pyshyrap, úılespeı jatqanyn da baıqamady, al, mıledı bolsa, jiti kóz — zırek kóńilmen jigit júreginiń túkpirinde jatqan kókeıkesti oıyn bilmekshi boldy.

— Men endigári óleń aıtpaımyn, — dedi mıledı meılinshe uıań únmen mólıip tómen qarap, búkil bolmysymen momyn da kónbis bolyp kórinýge tyrysyp.

— Jo-joq-joq, sýdaryná, aıta berińiz, biraq jáıimen aıtyńyz, ásirese túnde abaı bolyńyz, — dedi ol.

Osy sózderdi aıtqannan keıin, tutqyn áıelge endi kóp ýaqyt qatal qaraı almaıtynyn sezgen Felton dereý syrtqa shyǵyp ketti.

— Siz jaqsy jasadyńyz, leıtenant myrza! Onyń óleńi kisiniń súıegin syrqyratady. Biraq uzamaı úırenip ketedi ekensiń — óziniń daýysy qandaı keremet, — dedi soldat.

XXIV

QAMAÝDAǴY ÚSHİNSHİ KÚN

Felton taǵy da keldi, endi ilgeri taǵy bir qadam basqan jón: jigitti osy arada ustap qalý kerek, nemese eń durysy, ony ózi tilenip qalatyndaı halge jetkizý kerek, biraq mıledı sony qalaı jasaıtynyn áli de anyq bile bermeıdi.

Áıteýir bir pármendi áreket jasamasa bolmaıdy: jigitpen til qatysý úshin ony qaıtsede sóıletýi kerek, mıledı óz úni, óz daýsynyń kimdi de bolsa arbap alatynyn jaqsy biletin, ol daýsyn myń qubyltyp, kádimgi qarapaıym sózden bastap, ujmaq perishtesiniń únine deıin tamyljytyp aıta alar edi.

Biraq qansha azǵyryp-azdyrǵysy kelgenimen mıledıdiń sátsizdikke ushyraýy múmkin, óıtkeni Felton záredeı de bolsa kezdeısoq jáıtter bolmas úshin kúni ilgeri eskertilip qoıylǵan edi. Sol sebepti de ol óziniń árbir qımyl-qylyǵyn, árbir sózin, qarapaıym kózqarasy men ym-ısharatyna, tipti kúrsinis sıaqty bolyp kórinetini tynys-lebine deıin qatty qadaǵalaı bastady. Qysqartyp aıtqanda, ózine ózgeshe bir jańa roldi endi ǵana tapsyrǵan sheber akter sıaqty, áıel de qajetti nárseniń bárin aqylǵa salyp zertteı berdi.

Lord Vınterdiń kózinshe ózin qalaı ustaý áıelge onsha qıyn emes, ony keshe-aq oılastyryp qoıǵan, qaınysy kelgende ózin baısaldy ustap, ún shyǵarmaýǵa, tek anda-sanda ony ádeıi kózge ilmeı, mensinbeý, bir ýsoıqy sózdermen shamyna tıip, ózine qoqan-loqqy jasatpaqqa, zorlyq-zombylyqqa ıtermeleýge bel baılaǵan, sonda munyń múláıim momyndyǵy, uıańdyǵy kózge uryp turady. Sonyń bárine Felton kýá bolady; bálkim, ol buǵan tis jaryp til qatpas al, biraq bárin kózimen kóredi ǵoı.

Felton erteńgisin daǵdyly ýaqytynda keldi, biraq tańǵy asqa ázirlik máselesimen aınalysyp júrgen kezde mıledı jumǵan aýzyn ashpady. Biraq ol keter sátte áıelmen ózi sóıleskisi kelgen sıaqty bolyp kórindi de, mıledıdiń keýdesinde úmit oty jylt etti, biraq onyń erni jybyrlaǵany bolmasa, eshbir dybys shyǵarmady; ol tasmetin bolyp bekinip, aýzynan shyqqaly turǵan sózdi júreginde saqtap qaldy da, bedireıip shyǵyp ketti.

Tús áletinde lord Vınter keldi.

Qystyń bir ádemi kúni edi, Anglıanyń jaryq berse de, jylytpaıtyn júdeý kúniniń sáýlesi temir tordan mıledı abaqtysynyń ishine tógildi.

Áıel terezege qarap turyp, esiktiń ashylǵanyn estimegen syńaı tanytty.

— Báli! Biz áýeli komedıany, sosyn tragedıany oınap, eshteńe shyqpaǵasyn, endi toryǵýǵa kóshkenbiz be, — dedi lord Vınter myrs etip kúlip.

Tutqyn áıel jaýap qatpady.

— Iá, ıá, jáı-kúıińizdi túsinemin-aq, — dedi lord Vınter sózin jalǵap. — Osy jaǵalaýda siz bir erkin kósilip júrýdi ańsaısyz, berik bir kemege otyryp alyp, myna teńizdiń kók-shýlan tolqynyn tilgilegińiz keledi, sý betinde me, qurlyqta ma, áıteýir meni bir myqtap arandatqyńyz keledi, ondaı soıqandyqqa kelgende aldyńyzǵa jan salmaısyz ǵoı. Shydańyz! Azǵana ýaqyt shydańyz. Endi tórt kúnnen keıin jaǵalaýǵa da shyǵasyz, aldyńyzdan teńiz joly da ashylady, ashylǵanda qandaı, oılaǵanyńyzdan da asyp túsedi, óıtkeni endi tórt kúnnen keıin Anglıa sizden birjolata qutylady.

Mıledı qolyn keýdesine basyp, móldir kózin kókke kóterip, perishtedeı pák múláıim únmen jalbaryna til qatty:

— O, jaratýshy jan ıem! Bul adamnyń kúnásin men qalaı keshsem, sen de solaı kesh!

— Iá, osylaı jalynyp-jalbarynyp qal, júziqara! — dedi baron aıqaılap. — Seniń duǵa oqymasyńa bolmaıdy, óıtkeni ótirik aıtsam ant atsyn, sen óz kúnáńdi ólgenshe keshirmeıtin adamnyń qolynda otyrsyń!

Ol shyǵyp ketti.

Lord syrtqa shyǵyp bara jatqan kezde, bireý jartylaı ashylǵan esikten ishke qadala bir qarady, sol zamat mıledıdiń kózi Feltondy shalyp qaldy, ol áıel kórip qalmasyn degendeı dereý bir jaǵyna jalt berdi.

Sol-aq eken, áıel tizerlep otyra ketti de, daýystap minájat aıta bastady.

— Qudaı-aı! Qudaıym-aı! Qandaı qasıetti is úshin qasiret tartyp jatqanymdy óziń de bilesiń, endeshe sol qasiretten moıymaıtyn qaırat-jiger ber maǵan, — dedi áıel zarlanyp.

Esik jáıimen ashyla berdi, duǵa oqyp jatqan sulý esik syqyryn estimegen kisideı, kóz jasy kómeıine tyǵylyp, minájatyn jalǵaı berdi.

— Jarylqaýshy jan ıem! Jazalaýshy jan ıem! Myna malǵunnyń qara nıetiniń oryndalýyna qalaı ǵana jol beresiń?..

Osyny aıtyp bolǵannan keıin ǵana ol Feltonnyń tyqyryn estigendeı, ornynan ushyp turdy, tizerlep duǵa oqyp otyrǵan ústine kirip kelgen kisiden uıalǵandaıyn, eki beti dýyldap qyzaryp ketti.

— Sýdaryná, men duǵa qaıyryp otyrǵan kisige bóget jasaýdy jek kóremin, sol sebepti de sizge degen bir ótinishim menen qysylmaı-aq qoıyńyz, — dedi Felton salmaqpen.

— Siz meni duǵa oqydy dep oılaısyz ba? Men duǵa oqyǵan joqpyn, siz qatelesip tursyz, — dedi mıledı tamaǵyna jas tyǵylǵasyn sybyrlaı sóılep.

— Sýdaryná, siz meni shynymen-aq qarapaıym pendeniń Jaratýshy Jasaǵan aldynda quldyq urýyna kedergi jasaýǵa haqy bar dep oılaısyz ba? — dedi Felton sabyrmen, biraq burynǵydan jumsara sóılep. — Qudaı saqtasyn! Munyń ústine kúnáli kisiniń raıdan qaıtqany da bir ǵanıbet. Qylmysy qansha aýyr bolsa da, qylmysty kisiniń táńirige tabynyp, quldyq uryp jatqan kezin óz basym qasıetti sát dep esepteımin.

— Kinálimin, shynymen-aq kinálimin! — dedi mıledı kúlimsirep, myna túrimen ol Qıamet-qaıymdaǵy perishteniń ózin eljiretip jiberer edi. — O, toba, munyń solaı emes ekeni ózine ǵana aıan. Meni jazalansyn deseńiz — durys, biraq alla taǵalamnyń azapty kóp kórgen kisilerdi unatatynyn, keıde jazyqsyz kisini jazalaıtynyn ózińiz de bilesiz ǵoı.

— Siz qylmysty surqıasyz ba, álde jazyqsyz azap shekken jansyz ba, báribir, qalaı bolǵan kúnde de duǵa oqyp, jaratqanǵa jalbarynǵanyńyz jón, siz úshin men de duǵa qaıyraıyn.

— O, siz áýlıe ekensiz! — dedi mıledı endi sizden syrymdy jasyra almaımyn: syn saǵaty soǵyp, kúres-tartys kúsheıip, óz dinimdi ashyqtan-ashyq ýaǵyzdaý kezegi kelgende kúsh-qaıratym jetpeı qala ma dep qorqamyn. Beti qaıtyp, úmiti kesilgen sorly áıeldiń zaryn da tyńdap kórińizshi! Sizdi jurt adastyryp qoıǵan, biraq gáp onda emes, meniń ózińizden suraıtyn bir ǵana ótinishim bar, eger ony oryndasańyz, sizge eki dúnıede de razy bolyp, alǵysymdy jaýdyryp ótpekpin!

— Bastyǵymmen tildesip kórińiz, sýdaryná, bir jaqsy jeri, maǵan ózge bireýdi keshirý nemese jazalaý pravosy berilmegen. Ol jaýapkershilikti qudaı menen joǵary turǵan kisige júktegen, — dedi Felton.

— Joq, sizge, tek jalǵyz sizge ǵana júktegen! Men sorlyny aranyn ashqan ajalǵa ıtergińiz kelmese, ar-namysymdy taptaýǵa arasha turǵyńyz kelmese, zar sózimdi tyńdańyz!

— Ózińiz sol qorlyqqa laıyq is jasaǵan ekensiz, ar-abyroıyńyzdy tógýdi basyńyzǵa tilep alǵan ekensiz, endeshe qudaıdyń jazǵanyn kórip, kónesiz-daǵy.

— Siz ne aıtyp tursyz? O, siz meni áli túsinbepsiz! Ar-abyroıdy tógý degendi aıtqanda siz, shamasy, meniń qaıdaǵy bir qatal jazany, túrme nemese álimdi aıtyp tur dep oılap qalǵan sıaqtysyz. Meniń bir qudaıdan suraıtynym da sol! Ólim, túrme degen ne táıiri!

— Sizdiń sózińizge túsinsem buıyrmasyn, sýdaryná.

— Álde, ádeıi túsinbegen bolyp turǵan shyǵarsyz, — dedi tutqyn áıel shúbálanyp.

— Joq, sýdaryná, soldat namysymen, adal hrıstıannyń ar-ojdanymen ant etemin!

— Qalaısha! Lord Vınterdiń men jónindegi pıǵyl-pikirin siz áli bilmeıdi ekensiz-aý?

— Joq, bilmeımin.

— Múmkin emes, siz — onyń senimdi adamysyz!

— Men eshqashanda ótirik aıtpaıtyn kisimin, sýdaryná.

— Ah, ol óz pıǵylyn jasyryp, áýre bolyp júrgen joq, ony bilý qıyn emes!

— Men basy artyq eshteńeni bilgim de kelmeıdi, sýdaryná, al jurttyń ózime sengenin ańsaımyn, lord Vınter bolsa, ózińizdiń aldyńyzda aıtqanynan basqa esh nárseni maǵan senip aıtqan emes.

— Iapyrmaı, sonda siz onyń sybaılasy bolmadyńyz ǵoı? — dedi mıledı shyn kóńilimen daýystap. — Iapyrmaı, siz sonda onyń maǵan jer betindegi jaza ataýly shenine de kele almaıtyn sumdyq bir qorlyqty ázirlep jatqanynan beıhabar ekensiz ǵoı.

— Siz qatelesesiz, sýdaryná. Lord Vınter ondaı zulymdyqqa baspaıdy, — dedi Felton qyzaraqtap.

«Tamasha! — dep oılady mıledı. — Máseleniń ne ekenin bilmeı jatyp, bul ony zulymdyq dep atady».

Sosyn estirtip:

— Jaman kisiniń dosy jamandyqtan taıynady deısiz be? — dedi ol jáıimen.

— Siz kimdi jaman kisi dep tursyz? — dedi Felton.

— Tap osylaı dep atarlyqtaı Anglıada sodan basqa kisi bar ma.

— Siz Djordj Vıllersti aıtyp tursyz ba?.. — dedi Felton saýalyn qaıtalap, so zamat kózi jaltyldap ketti.

— ...Ony mejýsıler men dinsizder gersog Bekıngzm dep ataıdy, — dedi mıledı sózin sabaqtap. — Meniń kimdi aıtyp turǵanymdy sonshalyqty uzaq aıtyp uǵyndyratyndaı bir aǵylshyn Anglıadan tabylady ǵoı dep oılamap edim!

— Qudaı oǵan qasyn tikti bilem, ol eshqaıda da qashyp qutylmas, tıisti jazasyn alady.

Felton osy sózimen kúlli aǵylshyn ataýlynyń gersogke degen jerkenishti sezimin bildirdi, katolıkter ony jýan bilek zorlyqshy, qanisher qaraqshy, zınaqor buzyq dese, pýrıtandar — dıý-peri sanaıtyn.

— O qudaı! Qudaıym-aı! — dedi mıledı kúńirenip. — Osy adamnyń ózine laıyq jazasyn ber, jasaǵan, dep jalbarynǵanymda, men odan jeke basymnyń kegin qaıtarý úshin emes, tutas bir halyqty qutqarý úshin jalynyp, jalbarynamyn!

— Siz ony bilýshi me edińiz? — dedi Felton.

«Aqyrynda ol maǵan saýal berip sóılesti-aý, áıteýir!» — dep oılady mıledı, osyndaı nátıjege jedel jetkenine júregi jaryla qýanyp ketti.

— Ony men bilmegende kim biledi! Bilemin! Óz soryma, súıegime óle-ólgenshe tańba bolyp ketetin baqytsyz sorlylyǵyma qarap bilemin!

Aıyqpas bir qasiret qamaǵandaı mıledı óz qolyn ózi satyrlatyp ýqalaı bastady. Felton erkinen aırylyp, eljirep bara jatqanyn sezdi me qalaı, esikke qaraı betteı berdi; odan kóz jazbaı baǵyp otyrǵan tutqyn áıel ornynan turyp, júgirip baryp, jigitti toqtata qoıdy.

— Felton myrza, raqym etip, meıirim kórsetip, meniń zarymdy bir tyńdap kórińizshi, — dedi daýystap. — Jazmysh pa, áıteýir, baron saqtyq jasap, tartyp alǵan pyshaqty ózime qaıtyp berińizshi, óıtkeni ony qandaı qajetke asyratynymdy baron biledi... O, meniń sózimdi aqyryna deıin tyńdańyzshy! Bir mınýtqa bolsa da, maǵan pyshaqty berińizshi, álde meni músirkep beresiz be, álde aıap beresiz be, erkińiz bilsin! Qarańyzshy, men sizdiń aıaǵyńyzdy qushyp jatyrmyn! Senseńiz, óz basym sizge tipti de jamandyq oılamaımyn. Qudaıym-aı! Ómirde kezdestirgen bir ádil, meıirimdi, ózime jany ashyǵan kisige óshigip, meni jyn uryp pa! Bálkim, meni qutqaratyn da siz bolarsyz!.. Ony bir ǵana mınýtqa, tek jalǵyz ǵana mınýtqa berińizshi, sosyn esiktiń terezesi arqyly qaıtyp bereıin. Tek bir mınýtqa ǵana berseńiz boldy, Felton myrza, sonda siz meniń ar-namysymdy saqtap qalasyz!

— Siz nemene, ómirmen qoshtasqyńyz kele me? — dedi Felton záre-quty qalmaı, ol óz qolyn tutqyn áıeldiń qolynan bosatyp ta almady..

— Men syrymdy bildirip qoıdym-aý! — dedi mıledı sybyrlap, sosyn ál-dármeni quryǵan kisideı sylq etip otyra ketti. — Men cyrymdy bildirip qoıdym! Endi ol bárin de biledi... Qudaı-aı, men qurydym!

Felton ne isterin bilmeı, sileıip turyp qaldy.

«Ol áli shúbálanyp tur, men shamasy tabıǵı qalpymdy saqtaı almasam kerek», — dep oılady mıledı.

Olar bireýdiń dálizben kele jatqanyn estidi. Mıledı júrisine qarap lord Vınter ekenin bile qoıdy, ony Felton da tanyp, esikke qaraı umsyna berdi.

Mıledı oǵan qaraı tura umtyldy.

— Eshteńeni de aıtpańyz... men aıtqan sózdiń birde-birin ana kisige aıta kórmeńiz, áıtpese, men qurydym, sonda oǵan siz, myna siz... — dedi áıel tyǵyla sóılep.

Aıaq tyqyry jaqyndaı berdi. Áıel daýsymyzdy estip qoıar dep qaýiptenip úndemeı qaldy, sosyn sumdyq úreılenip, súırikteı saýsaǵymen Feltonnyń ernin basa qoıdy. Felton jáıimen mıledıdi keıin ıterdi; ol sheginip baryp, kresloǵa qulaı ketti.

Lord Vınter esik aldyna aıaldamaı óte shyqty, onyń aıaǵynyń tyqyry alystaı baryp basyldy.

Felton ólik sıaqty qýaryp, azǵana ýaqyt syrtqa qulaǵyn túrip turdy da, aıaq tyqyry basylǵasyn, uıqydan oıanǵan kisideıin kúrsine bir dem alyp, bólmeden atyp shyqty.

— A! Aqyrynda mendik boldyń ba! — dedi mıledı syrtqa qulaǵyn túrip, Feltonnyń lord Vınter ketken jaqtan basqa, qarama-qarsy jaqqa ketkenine kózi jetkesin.

Sosyn áıel júzi qaıtadan tunjyrap ketti.

«Eger ol baronǵa syr shashyp qoısa qurydym, — dep oılady mıledı, — baron meniń ózimdi óltirmeıtinimdi biledi, biledi de, onyń kózinshe pyshaqty qolyma ustata salady, sonda meniń álgi qoryqqanymnyń, qınalysymnyń bári kólgirlik ekenine Feltonnyń kózi jetedi».

Ol aınaǵa baryp qarady: ol ómirinde tap qazirgideı sulý bolyp kórgen emesti.

— O joq! Ol, árıne, baronǵa jumǵan aýzyn ashpaıdy, — dedi áıel jymıyp.

Keshqurym, as ákelgen kezde, lord Vınter keldi.

— Meıirimdi myrza, meni qamaýǵa alǵanda sizdi udaıy meniń qasymnan qalmaýǵa -mindettep pe edi, — dedi mıledı oǵan. — Siz kelgende men qatty qysylyp, qınalyp qalamyn, sodan meni qutqara almas pa ekensiz?

— Munyńyz qalaı, apataı-aý! — dedi lord Vınter. — Tap búgip asa qatal sóz estigen myna ásem, oımaq aýzyńyzben siz kezinde Anglıaǵa tek meni kórip, kóńilińizdi bir demdep, qýaný úshin kelgenińizdi aıtyp edińiz, sózińizge qaraǵanda, sol qýanyshtan aırylǵasyn ony qatty ańsaǵan kórinesiz, sol sebepti de eshteńeden; teńiz dertinen de, daýyl-jaýynnan da, tutqynǵa túsý qaýpinen taıynbaı ekolǵa shyǵypsyz. Mine, endi men sizdiń aldyńyzǵa kelip turmyn, kóńilińiz hosh alatyn shyǵar. Munyń ústine osy kelgende men belgili bir maqsatpen keldim.

Mıledı selk ete tústi: ol Felton ózin satqan eken dep oılady; ǵumyrynda bir-birine qarama-qaıshy, nebir, sumdyq jan tebirenisterin basynan ótkergen osy bir áıeldiń júregi tap qazirgideı qobaljyp kórgen emes.

Áıel miz baqpaı otyr. Lord Vınter kreslony jaqyndatyp, mıledıdiń qasyna jaıǵasty, sosyn qaltasynan bir qaǵazdy alyp, ony jáıimen asha bastady.

— Beri qarańyzshy! — dedi ol. — Osy dokýmentti sizge ádeıi kórseteıin dep keldim, ony jazǵan ózimmin, budan bylaı osy qaǵaz sizdiń mekenjaıyńyzdyń kýáligi bolmaq, óıtkeni men sizdiń ómirińizdi saqtamaq boldym. — Ol kózin mıledıden taıdyryp, qaǵazǵa úńilip, ony estirte oqyp shyqty: — «Jer aýdarý jónindegi jarlyq...» — qaı jer ekenin naqty jazý úshin bos oryn qaldyrylǵan, — dedi Vınter sózin buzyp. — Eger sizdiń jaqsy kóretin bir jerińiz bolsa, maǵan aıtyńyz, ol tek Londonnan myń mıldeı qashyqta jatsa bolǵany, aıtqan tilegińizdi qolma-qol oryndaımyn. Hosh, endi qaıta oqıyn: «Fransýz soty qarǵys tańbasyn basyp, jazasyn ótegennen keıin bosatylǵan Sharlotta Bakson degendi pálen jaqqa jetkizý jónindegi jarlyq; ol sol aradan úsh mılden artyq jer aýlaq ketpeı, sol jerde máńgi-baqı turady. Eger qashýǵa áreket jasasa, ólim jazasyna kesiledi. Páteraqy men aýqaty úshin oǵan ár kúnge bes shılıńten aqsha taǵaıyndalady».

— Bul jarlyqtyń maǵan qatysy joq, oǵan meniń esimim qoıylmaǵan, — dedi mıledı sýyq.

— Esim! Sizdiń esimińiz bar ma edi?

— Men sizdiń baýyryńyzdyń famılıasyn ıemdenip júrmin.

— Siz qatelesesiz: meniń baýyrym sizdiń ekinshi kúıeýińiz bolatyn, al, sizdiń birinshi kúıeýińiz áli tiri. Maǵan sonyń atyn aıtyńyzshy. Sharlotta Bakson degenniń ornyna sony jaza salaıyn...

Ony qalamaısyz ba? Qalamaısyz ǵoı?.. Nege úndemeısiz? Maqul. Siz tutqyndar tizimine Sharlota Bakson degen atpen tirkelesiz.

Mıledı ún qatpaı, melshıip otyra berdi, biraq bul joly ádeıi kólgirsip emes, qatty qoryqqannan úndemeı otyrǵan: ol bul jarlyq dereý júzege asyrylady eken dep oılady. Lord Vınter meni jóneltýdi tezdetken eken dep qaldy: búgin keshkilik ketip qalmasam dep qoryqty. Bir sát oǵan dúnıeniń bári bitkendeı bolyp kórindi, biraq kenet ol dokýmentke qol qoıylmaǵanyn baıqap qaldy.

Osy jańalyqqa qatty qýanyp ketkeni sondaı, áıel sol qýanyshyn jasyra almady.

— Iá, ıá... — dedi lord Vınter áıeldiń ne oılap otyrǵanyn sezip qalyp, — ıá, siz qoıylǵan qoly qaıda? — dep otyrsyz jáne ózińizge «Myna buıryqqa áli qol qoıylmaǵan eken, endeshe «úmitsiz — shaıtan»; muny meni qorqytý úshin kórsetti», — dep otyrsyz ǵoı. Siz qatelesesiz: erteń bul buıryq lord Bekıngemge jiberiledi, arǵy kúni sonyń óz qoly qoıylyp, móri basylyp, osynda qaıtyp keledi, sosyn arada taǵy bir jıyrma tórt saǵat ótkesin, onyń sózsiz oryndalatynyna kepildik bere alamyn. Qosh, sýdaryná. Meniń, sizge aıtaıyn degen habarym osy edi.

— Endeshe meniń de sizge aıtar jaýabym ázir, meıirimdi myrza, muny — qoldaǵy bılikti qara bastyń qamyna jaratý deıdi, muny — oıdan shyǵarylǵan atpen aıdap jiberý — ońbaǵandyq deıdi!

— Siz, nemene, ózińizdiń naǵyz atyńyzben darǵa asylǵandy jaqsy kóresiz be, mıledı? Aǵylshyn zańynyń neke buzatyn qylmysty raqymsyz jazalaıtyny ózińizge málim emes pe. Káne, ashyqtan-ashyq kinálasyp kórelikshi: meniń esimim, dálirek aıtsaq, Aǵamnyń esimi osynaý masqara jáıtpen shatysyp-bytysyp jatsa, óz basymdy ábden arashalap alý úshin, sizden birjolata qutylý úshin qalyń jurt aldynda daýlasýdan taısalmaımyn.

Mıledıdiń arýaqtaı bozaryp ketkeni bolmasa, jaýap qatpady.

— Á, báse, men sizdiń alysqa saıahat shegýdi táýir kóretinińizdi bilgenmin! Bárekelde, sýdaryná. Saıahat-sapar jastyń kóńil-kózin ashady, deıdi eski mátel. Imandaı shynym,túptep kelgende sizdiki durys! Shirkin, ámirden qymbat ne bar! Meniń janyǵyp júrgenim de — siz meniń jas ámirimdi qıyp jiberer degen qaýip. Demek, endi biz bes shılıń jáıli kelisýimiz kerek. Men, shamasy, sarań jigit bolyp kórinip otyrmyn ǵoı deımin? Bul — meniń kúzettegi kisilerdi siz satyp almasyn degenim. Biraq olardy qyzyqtyryp, azǵyryp basyn aınaldyrý úshin kúlli ázázil sıqyrshyńyz ózińizben birge qalady. Eger Feltonnan opyq jep, ondaı qylyqtan bezinbeıtin bolsańyz, aıla-sharǵyńyzdy keıin qoldana beresiz-daǵy.

«Felton meni satpaǵan eken. Endeshe bári qaz qalpynda», — dep oılady mıledı.

— Hosh, endi kóriskenshe cay bolyńyz, sýdaryná. Erteń sizge shabarmanymnyń júrip ketkenin aıtý úshin taǵy da bir soǵarmyn.

Lord Vınter ornynan turyp, mıledıge mysqyldaı tájim etip, shyǵyp ketti.

Mıledı ıyǵynan júk túskendeı, «ýh» dep bir kúrsindi: aldynda áli tórt kúni bar eken; Feltondy azǵyryp, birjolata ózine qaratyp alý úshin tórt kún kámil jetedi.

Biraq buıryqqa qol qoıdyrý úshin lord Vınter Bekıngemgo Feltondy jiberýi yqtımal-aý degen bir sumdyq oı qyltıyp taǵy shyǵa keldi; ondaı jaǵdaıda Felton munyń qolynan syrǵyp ketkeni; al, degenine jetý úshin tutqyn áıel arasyn úzbeı jigitti eliktirip-elitip, arbaı túsýi kerek-ti.

Degenmen, joǵaryda aıtqanymyzdaı, bir jáıt mıledıdi sabasyna túsire berdi: Felton oǵan opasyzdyq jasamapty.

Tutqyn áıel lord Vınterdiń qoqan-loqqysynan qoryqqanyn sezdirmes úshin stolǵa otyryp, asyqpaı aýqattanyp aldy.

Sosyn keshegi ádetine basyp, tizerlep otyrdy da, daýystap duǵa qaıyrdy. Keshegi sıaqty, soldat júrýin qoıyp, qulaǵyn túrip, tyńdaı bastady.

Uzamaı ol kúzetshi aıaǵynyń tyqyrynan góri jeńildeý bireýdiń kele jatqanyn esitti; ol dáliz túkpirinen beri qaraı jaqyndap kelip, esik aldyna toqtady.

«Bul sonyń ózi ǵoı», — dep oılady mıledı.

Sol-aq eken, áıel keshe Feltondy jadyratyp-jaınatyp jibergen gımn-ándi qaıta aıta bastady.

Biraq kelinshektiń áýezdi, móldir daýysy eshqashanda kisiniń quıqa-tamyryn shymyrlatyp, tap osylaı tamyljı shyqqanymen, esik ashylmady. Mıledı urlanyp esiktegi shaǵyn terezege kóz qıyǵyn salyp edi, temir tor qansha jıi bolsa da, sodan jas jigittiń otty kózin kórgendeı boldy; bul shynynda da solaı boldy ma, álde, áıelge solaı kórindi me, — mıledı ony anyqtap bile almady: osy joly jigit ózin ózi tejep, bólmege kirer emes.

Degenmen, mıledı báıitti aıtyp bolǵasyn, sálden keıin áldekimniń aýyr kúrsingenin estigendeı boldy; sosyn álgide ǵana munyń esiginiń aldyna kelip turǵan kisi, osy aradan ketkisi kelmegendeı, jáı basyp ári qaraı uzaı berdi.

XXV

QAMAÝDAǴY TÓRTİNSHİ KÚN

Kelesi kúni Felton mıledıdiń bólmesine kirgende onyń kreslo ústinde qolyna bir jipti ustap turǵanyn kórdi, sóıtse ol bátes oramaldardy jyrtyp, ony shırata esip, bir-birine jalǵap jip jasapty. Felton ashqan esik syqyryn estisimen, mıledı kreslodan qarǵyp túsip, qolyna ustap turǵan jipti artyna tyǵa salmaqshy boldy.

Jas jigit ádettegisinen de appaq bolyp, qýaryp ketken tárizdi, uıqy qashqan kózi qyzaryp ketkenine qaraǵanda, mazasyz tún keshken sıaqty.

Biraq túksıgen túrine qarap, onyń ishteı bekinip, qataıyp alǵanyn baıqaýǵa bolatyn edi.

Ol kresloǵa otyryp alǵan mıledıge jáıimen jaqyndap kelip, ajal sebep shymyr jiptiń áıel ańdamaı ashyq qaldyrǵan ushyn sony ádeıi qaldyrdy ma, kim bilgen, qolyna alyp:

— Mynaýyńyz ne, sýdaryná? — dep surady salqyn únmen.

— Mynaý ma? Eshteńe emes, — dedi ol muńaıa jymıyp, áıel kúlkisin qasiret etip kórsetýge sheber-tin. — Zerigý — tutqynǵa túsken kisiniń ata jaýy. Men zerigip ketkesin osy jipti esip, kóńilimdi kóterip otyrǵanmyn.

Mıledıdiń kreslosy qasynda turǵan qabyrǵaǵa kóz tastaǵanda Felton odan shyǵyp turǵan, altyn jalatylǵan ilmekti kórdi, ol kıim-keshek, qarý-jaraq ilýge arnalǵan edi.

Ol dir etip, shoshyp ketti, bul tutqyn áıeldiń nazarynan tys qalmady, ózi tómen qarap otyrsa da, ol bárin kórdi.

— Kresloǵa shyqqanda ne istedińiz? — dedi Felton.

— Ony qaıtesiz?

— Bilgim keledi, — dedi Felton shuqshıyp.

— Kóp surap áýre bolmańyz. Biz sıaqty naǵyz hrıstıandarǵa jalǵan sóıleýge tyıym salynǵanyn ózińiz de bilesiz.

— Endeshe sizdiń ne istegenińizdi, ne istemek bolǵanyńyzdy men-aq aıtyp bereıin: siz kókeıińizde uıalap qalǵan bir haram oıdy júzege asyrmaq boldyńyz. Esińizge túsirińizshi, sýdaryná, eger qudaı taǵala ótirikke tyıym salsa, ol ózin-ózi óltirýge odan da beter tyıym salady!

— Kóp pendesiniń bireýi ádiletsiz qýǵyn-súrginge ushyrap jatqanyn jáne onyń ózin ózi óltirýmen, ar-abyroıyn aırandaı tógýdiń ekeýiniń bireýin qalap alýǵa májbúr bolyp otyrǵanyn kózimen kórse, alla taǵalam pendesiniń ózin ózi óltirgenin kúmánsiz keshedi. Mundaı jaǵdaıda — kisiniń ózin ózi óltirýi — azapty ajalmen birdeı, — dedi mıledı tereń senimmen qarsy daý aıtyp.

— Siz qazir ne asyryp, ne jasyryp aıtyp tursyz. Endi oıyńyzdy tolyq aıtyp berińizshi, sýdaryná, qudaı úshin máseleniń mán-jaıyn jaqsylap túsindirińizshi.

— Men bastan keshken baqytsyz kúnderimdi aıtsam — ol sizge oıdan shyǵarylǵan ótirik bolyp kóriner, kóńilimdegi kókeıtesti oıymdy ortaǵa salsam — siz ony meniń qýǵynshyma jetkizersiz — joq, meıirimdi myrzam, aıta almaımyn! Onyń ústine aıyptalyp, áshkere bolǵan baqytsyz sorly áıeldiń ómiri sizge qajet bola qoıar ma eken? Siz meniń tek tánime ǵana jaýap beresiz, solaı emes pe? Siz bir ólikti kórsetseńiz boldy, sol ólikten meni tanysa, ózińizden basqa eshteńeni suramaıdy ǵoı. Bálkim, siz sol úshin syılyqty eki ese artyq alarsyz.

— Myna men be, men? — dedi Felton yshqynyp. — Siz sonda shynymen-aq myna sizdiń ómirińizdi qıyp, meni bir syılyq alýǵa barady dep oılaısyz ba? Siz ózińizdiń ne sóılep, ne qoıǵanyńyzdy bilmeıdi ekensiz!

— Maǵan bóget bolmańyz, Felton, bóget bolmańyz, — dedi mıledı shabyttanyp. — Árbir soldat namysqor, mansapqor bolmaq kerek, solaı ǵoı? Siz — leıtenantsyz, al, meniń tabytymnyń sońynan júrgende kapıtan shenimen júresiz.

— Qudaı aldynda, adam aldynda sonsha aıyp artyp, qaralaıtyndaı sizge ne istep edim? — dedi Felton onyń sózinen aza boıy qaza turyp. — Endi birneshe kúnnen keıin siz osy qamal-saraıdan ketesiz, sýdaryná, sosyn sizdiń ómirińizge men jaýap bermeıtin bolamyn, sodan keıin... — dedi ol bir kúrsinip, — oıyńyzǵa ne kelse, sony isteı berińiz.

— Páli, — dedi mıledı ashylyp, keýdesin kernegen izgi sezimdi tejeı almaǵandaı-aq, — jurttyń áýlıe dep júrgen, qudaı degen bir zarlyq dep júrgen kisisi, myna siz bir-aq nárseni tileıdi ekensiz ǵoı, — ol — áıteýir, sizdi meniń ajalyma sebepker dep aıyptamasa bolǵany, mazańyzdy almasa bolǵany.

— Men sizdiń ómirińizdi saqtaýǵa tıispin, sýdaryná jáne ony saqtaý qolymnan keledi de.

— Biraq siz ózińizdiń ne mindet atqaryp júrgenińizdi bilesiz be? Eger men tipti aıypty bolǵan kúnniń ózinde sizdiń jasap júrgenderińiz baryp turǵan qatygezdik, al, eger men tipti kinásiz bolsam, siz ózińizdiń osy qylyǵyńyzdy ne dep atar edińiz, ony qudaı ne dep atar edi?

— Men soldatpyn, sýdaryná, berilgen buıryqty ǵana oryndaımyn.

— Qıametqaıym kezinde Jaratýshy jan ıem mindetine kózsiz moıynsunǵan jendetterdi qıanatshyl sottardan ajyratyp alady dep oılaısyz ba? Siz meniń óz tánimdi óltirýime qarsy shyǵasyz, al, sonymen birge meniń janymdy, arymdy joıǵysy keletinderdiń yrqyna kónesiz!

— Qaıtalap aıtamyn, sizge tónip turǵan eshbir qaýip joq jáne men ózime qalaı jaýap bersem, lord Vınter úshin de solaı jaýap beremin.

Esýas! — dedi mıledı shatynap. — Allanyń nury jaýǵan kemeńger kisiler jurt túgil ózine ózi kepildik berýden júreksinip, qaımyǵyp jatqanda, bireý úshin kepildik berýge dáti barǵan kisiden ótken esýas joq! Álsiz de dármensiz, sorly áıelge jábir-japa kórsetý úshin qudiretti de baqytty kisige jaqtasqannan ótken esýas joq!

— Múmkin emes ol, sýdaryná, múmkin emes! — dedi Felton báseńsip, bul dáleldiń meılinshe ádil ekenin ishteı moıyndap. — Siz ázirge tutqyn ekensiz — endeshe men arqyly bostandyqqa shyǵa almaısyz; ázirge tiri júrsiz be, endeshe men arqyly ómirmen qoshtasa almaısyz.

— Iá, solaı-aq bolsyn, biraq men ómirden de qymbat nárseden — arymnan aırylamyn! Sonda myna sizdi, Felton, ózimniń ar-uıattan jurdaı bolyp, qorlanǵanym úshin qudaı men adam aldynda jaýapty qunykerim dep bilemin!

Qansha salqyn, qansha beıtarap bolǵanymen nemese meılinshe beıtarap bolyp kóringisi kelgenimen, Felton osy joly bir qupıa tylsym yqpalǵa qarsy tura almady, ol buǵan ishteı baǵyna da (quptaǵandaı: osynaý tańǵajaıyp áıeldi, bıkúná perishte tárizdi tap-taza áıeldi — birde kóz jasyn tógip, egilip otyrǵan kúıde, endi birde aıbar shashyp, aıbattanyp otyrǵan kúıde kórý, kórip qana qoımaı, bir mezet, bir sátte onyń has sulýlyǵyna syıynyp, qaıǵy-qasiretine tánti bolyp bas ıý — mine osynyń bári qıalı jigit kótere almaıtyn aýyr syn, jan-tánimen dinge ǵana berilgen aqyl - oı jete bermeıtin tylsym, qudaıǵa qushtar bolyp quldyq uryp jaqsy kórse, adam ataýlyny ólerdeı jek kóretin júrek shydaı almaıtyn bir alapat sezim edi.

Mıledı jas fanatıktiń osylaı kúmiljip turǵanyn birden baıqap, onyń qan tamyrlarynda alaýlap jatqan qarama-qaıshy qushtarlyq jalynyn túısinip seze qoıdy; jaý qolynyń shegingeli jatqanyn kórgende bilikti qolbasshy oǵan atoılap lap qoıatyn bolsa, áıel de ejelgi jrısa sıaqty qulpyryp, hrıstıannyń aıaýly bıkúná arýy sıaqty shabyttanyp, dúr silkinip shyǵa keldi; aqqý moıny jalańashtanyp, shashy dýdyrap, kózi ot shashyp, jas pýrıtanın kóńilin astan-kesten etti; bir qolymen kóıleginiń ashyq omyraýyn uıala ustap, ekinshi qolyn ilgeri sozyp jiberip, jigitke qaraı bir attap, óziniń ásem daýysyn syńǵyrlatyp ándetip jiberdi, keıbir qalaǵan sátinde ol daýysyn quıqyljyta qubyltyp, aıbarly áýenge de kóshetin.

Muńlyǵyńdy tasta Vaaldyń aýzyna

Arystannyń aranyna jemge ber,

Bir qudaıǵa tapsyrdym men qan jylap,

Aqyr túbi jazańdy da sol berer!..

Ózine baǵyshtalǵan osy bir ózgeshe ánnen keıin Felton oılamaǵan jerden oqys turyp qaldy.

— Siz kimsiz, siz kimsiz? — dedi ol jalynyshty únmen alaqanyn alaqanyna qoıyp. — Siz kókten túsken elshisiz be, tamuqtyń qyzmetshisiz be, perishtesiz be, álde jyn-perisiz be, esimińiz Elsa ma, álde Astarta ma?

— Sen meni áli tanyǵan joqsyń ba, Felton? Men perishte de, jyn-peri de emespin, jer-ananyń qyzymyn jáne myna seniń dindes týysyńmyn, bar bolǵany osy.

— Iá, ıá. Buryn kúmándanǵan bolsam, endi sendim...

— Senýin senesiń-aý, biraq óziń álgi lord Vınter dep atalatyn, Velıal sybaılasysyń! Senýin senesiń-aý, biraq meni qanquıly jaýlarymnyń, Anglıanyń jaýynyń, qudaıdyń jaýynyń sheńgeline salyp qoıyp otyrsyń. Senýin senesiń-aý, biraq álemdi óziniń dinsizdigimen, zınaqor-buzaqylyǵymen bylǵap búldirip jatqan kisige, jıirkenishti Sardanapalǵa opasyzdyqpen tapsyrǵaly otyrsyń, kóz-kóńili soqyr jurt ony gersog Bekıngem, al, dinshil ǵazızdar ony dinsiz dep ataıdy!

— Men sizdi Bekıngemge tapsyrady deısiz be? Men be? Siz ne aıtyp tursyz?

— Kózi barlar — kórmeıdi! Qulaǵy barlar — estimeıdi! — dedi mıledı daýystap.

— Iá, ıá! — dedi Felton kóńilindegi sońǵy kúdikti túp-tamyrymen julyp tastaǵysy kelgendeı, tershigen mańdaıyn sıpalap. — Iá, túsimde aıan bergen daýysty tanyǵan sıaqtymyn. Iá, men tún qurǵatpaı túsime enip, uıyqtaýdy bilmeıtin dertti janyma: «Báleniń basyn kes, Anglıany qutqar, ózińdi qutqar, áıtpese sen Jaratqannyń qaharyna ushyrap mert bolasyń!» — dep sańqyldaıtyn perishteniń keskin-keıpin tanyp turǵandaımyn. Sóıleńiz, sóıleńiz, men sizdi endi uqtym! — dedi Felton daýystap.

Mıledıdiń kózinen kisiniń tóbe shashy tik turatyn bir sumdyq qýanysh jaı oǵyndaı jalt etti.

Qýanyshtyń osy bir úreıli sáýlesi bir sát jalt etse de, áıel júreginiń tuńǵıyq bir qarańǵy túkpirine jaryq túsirgendeı-aq Felton ony múlt ketirmeı baıqap, jany túrshigip ketti.

Felton kenet lord Vınterdiń mıledıdiń sıqyrynan saqtandyrǵanyn, áıeldiń ózin alǵash ret arbaǵysy kelgenin esine aldy; ol eńsesi túsip, bir adym keıin shegindi, biraq áıelden kózin almady: osynaý ǵajaıyp jan ózin dýalap tastaǵandaı, mıledıden kózin aıyrýǵa ál-dármeni jetpedi.

Mıledı ár nárseni baıqaǵysh zerek áıel-di, sol sebepti de onyń - nelikten kúmiljip turǵanyn birden bile qoıdy. Syrt kózge áıel qansha tebirenip, tolqyp turǵandaı bolyp kórinse de, salqyn qandy qatygez qasıetinen bir sát te aırylǵan emes.

Felton qaıta sóılep, munyń burynǵy syr-jyryn sol lepirgen qalpynda aıtqyza bermesin degendeı-aq (árıne, ol buǵan óte aýyr tıer edi), mıledı áıel baıǵustyń álsizdigi shabyt alaýyn basyp tastaǵandaı-aq, qolyn sylq etkizip túsirip jiberdi.

— Joq, — dedi ol, — Vetýlııdi Olofernniń qolynan azat etetin Iýdıf bola almaımyn men. Táńiriniń kıeli semserin meniń qolym kótere almaıdy. Ar-namysymdy qorlatqansha ajal ber maǵan, azapty elimnen arasha tabýyma ruqsat et! Qylmysty áıel sıaqty men sizden bostandyq tilemeımin, májýsı áıelge uqsap, ósh alýyma kómektes dep te suramaımyn. Meniń tilegim — tynysh ólýime bóget jasama, bar bolǵany sol ǵana. Meniń sizge jalynyp, aıaǵyńyzdy qushyp jalbarynatynym: ajalyma arasha turma, sonda men aqyrǵy kúrsinis-tynysymen ózińdi shyn qutqarýshym dep alǵys batamdy beremin!

Osynaý jasyq, jalynyshty daýysty estip, áıeldiń ózine mólıip, ımene qarap turǵanyn kórgende Felton oǵan taǵy da jaqyndap bardy.

Sıqyrly sylqym kelinshek birte-birte jigit basyn qaıta aınaldyryp, dýaly bir kıim kıgendeı, onyń aldyna qubylyp shyǵa keldi jáne óz qalaýynsha osy bir sıqyryn birde ádeıi kórsetse, endi birde jym-jylas jasyra qoıady, ǵajaıyp sulýlyq, montansyǵan momyndyq, botalaǵan kóz jasy, ásirese, qumarlyq-qushtarlyq ataýlynyń eń obyry — lázzat qumarlyqtyń tylsym bir ıirimdi kúshi jınalyp kelip, osy áıeldiń sıqyrly beıne, kórkin jasar edi.

— Qaıteıin! Eger siz shyn qurban ekenińizge kózimdi jetkizgen kúnniń ózinde men sizdi aıaǵannan basqa eshteńe de jasaı almaımyn. Biraq lord Vınterdiń sizge taǵatyn aıyby aýyr. Siz hrıstıan áıelsiz jáne menimen dindes týyssyz. Ózimdi jarylqaǵan kisiden ózge eshkimdi jaqsy kórmegen, ómirde opasyzdar men dinnen bezgenderden basqa eshkimdi de kezdestirmegen jazǵan basym, sizge yntyq bolyp qalǵan sıaqtymyn! Biraq siz bar ǵoı, sýdaryná, túrińizge qaraǵanda, kúnádan pák jansyz jáne tańǵajaıyp sulýsyz! Lord Vınterdiń izińizge sonsha túsip júrýi tegin emes sıaqty, bálkim, siz bir aýyr qylmys jasaǵan bolarsyz...

— Kózi barlar — kórmeıdi, qulaǵy barlar — estimeıdi, — dedi mıledı bir sumdyq qasiretti únmen zarlanyp.

— Olaı bolsa, sóıleńiz, sóıleńizshi! — dedi jas ofıser daýystap.

— Óz masqaramdy sizge qaıtip aıtaıyn! — dedi mıledı uıala qyzaryp. — Tirlikte bir adam qylmys jasasa, ekinshi adam qorlyq kóredi... Áıel basymmen siz sıaqty erkekke masqara bolǵanymdy aıta almaımyn! O... — dedi ol ásem kózin qolymen uıala kólegeılep, — o, joq, men ony eshqashanda, eshqashanda dátim shydap aıta almaımyn!

— Maǵan da, baýyryńyzǵa da aıta almaısyz ba?

Mıledı oǵan uzaq ýaqyt oılana qarady, jas ofıser ony júregi daýalamaı, kúmiljip tur eken dep uqty; al, shynynda da bul mıledıdiń ony ábden baqylap-barlap alyp, baýryna tartqysy kelgeni edi.

Felton jalynyshty keıippen qolyn keýdesine basty.

— Maqul endeshe, baýyryma sendim, táýekel! — dedi mıledı.

Sol mezette lord Vınterdiń aıaǵynyń tyqyry estildi, biraq qaharly qaınysy osy joly keshegideı esikti janaı ótip ketpedi, ádeıi toqtap, kúzetshimen til qatysty; sosyn esik ashyldy da, onyń ózi de kórindi.

Esik syrtyndaǵy qysqa áńgime kezinde Felton bir shetke yǵysa qoıǵan, lord Vınter kirgen kezde ol tutqyn áıelden birneshe qadam jerde turǵan-dy.

Baron jáıimen kirip, tutqyn men jas jigitke synaı bir qarap ótti.

— Siz, Djon, osy arada kóp turyp qaldyńyz bilem, — dedi ol. — Myna áıel sizge óziniń qylmystaryn aıtyp jatqan joq pa? Olaı bolsa áńgime-sózderińizdiń uzaqqa sozylǵanyna tań qalmaımyn.

Felton yrshyp ketti, eger abyrjyp sasyp qalǵan pýrıtan jigitke qol ushyn bermese, sý túbine ketetinin mıledı seze qoıdy.

— Á, bálem, tutqyn áıel qolyńyzdan shyǵyp ketedi dep qorqamyn dedińiz be! Meniń odan nendeı nársege keńshilik etińiz dep jańa ǵana jalynǵanymdy myna bezbúırek túrmeshińizden surańyz, — dedi ol.

— Siz ne, keńshilik et dep suradyńyz ba? — dedi baron kúdiktenip.

— Iá, mılord, — dedi jas jigit qysylyp.

Sonda nendeı keńshilik surady? — dedi lord Vınter.

Mıledı menen pyshaq surady jáne bir mınýtten keıin ony esiktiń terezesinen qaıtaryp beremin dep ýáde etti, — dep jaýap qaıyrdy Felton.

— Bul súıikti bıkesh soıa salatyn kisi osy arada jasyrynyp jatyr ma edi? — dedi lord Vınter tyjyryna keketip.

— Bul ara meniń mekenim, — dedi mıledı.

— Men ózi tańdap alsyn dep sizdiń huzyryńyzǵa Amerıka men Taıberndi usynǵanmyn. — Taıberndi qalańyz, mıledı: esińizde bolsyn, arqan pyshaqtan góri senimdirek, — dedi lord Vınter selqos.

Álgide, bólmege kirgen kezde mıledıdiń jip ustap turǵany esine túsip ketti de, Felton qany qashyp surlanyp, ilgeri qaraı bir attap baryp toqtady.

— Siz durys aıtasyz, men ony oılastyryp qoıǵanmyn, — dedi áıel. Sosyn ókpesi qysylǵandaı sybyrlap: — taǵy da oılastyraıyn, — dedi jáıimen.

Felton ón boıy shymyrlap, dirildep ketkenin sezdi; shamasy, jigittiń osy qımyly lord Vınterdiń nazarynan tys qalmasa kerek.

— Bul báleketke senbe, Djon, — dedi ol. — Djon, dosym, men saǵan kámil senetin kisimin! Baıqas bol, saqtan, aıtpady deme! Qysqasy, berik bol, qarǵam: endi úsh kúnnen keıin biz bul bıkeshten qutylamyz, al, meniń jer aýdarǵan jaǵymda ol eshkimge de zıanyn tıgize almaıdy.

— Sen esittiń be! — dedi mıledı shańq etip, áıeldiń sonda baron muny qudaıdyń tóreligin tilep jatyr eken dep oılasyn, al, Felton ózine aıtyp jatyr eken dep túsinsin, degen aılasy edi.

Felton tómen qarap oılanyp qaldy.

Baron ofıserdi qoltyǵynan ustap, esikke qaraı betteı berdi, bólmeden shyǵyp ketkenshe moınyn buryp, mıledıden kózin jazbaı qoıdy.

«Men óz sharýamdy áli jarytpaǵan ekenmin, burynǵy oılaǵanym beker eken, — dep túıdi oıyn tutqyn, esik jabylǵannan keıin. — Vınter úırenshikti eserligin qoıyp, keremet saq bolyp alypty. Keýdesinde kek qaınady degen osy da! Kek kisiniń minez-qulqyn shyńdaıdy! Al, Felton she?.. Felton kúmiljip júr! Ah, dúnıe, ol álgi qarǵys atqan d'Artanándaı bolsa! Pýrıtanın búlinbegen qyzdarǵa qumar keledi,- sonda ózi mólıip duǵa oqyp turatynyn qaıtersiń! Al, mýshketer bolsa, áıelderdi jaqsy kóredi, biraq solardy qushyrlana qushaqtap jatqanda tipti jaqsy kóredi».

Degenmen, mıledı Feltonnyń qaıtyp kelýin shydamsyzdana kútti, ol búgin jigitpen taǵy kórisetinine kámil sendi. Aqyrynda, joǵaryda jazylǵan jáıtten keıin arada bir saǵat ótken shamada áıel esik aldynda áldekimderdiń jáıimen áńgimelesip turǵanym esitti.Uzamaı esik ashyldy da, munyń kózine Felton shalyndy.

Esikti jartylaı ashyq qaldyryp, jas jigit bólmege kirip keldi, sosyn mıledıge úndemeńiz dep belgi berdi, túrinen qatty qaýiptenip turǵany kórinedi.

Sizge ne kerek osy? — dedi mıledı.

— Tyńdańyzshy, — dedi Felton báseń, — meniń osynda kelgenimdi eshkim bilmesin jáne bizdiń áńgimemizdi tiri jan tyńdamasyn dep kúzetshini jumsap jiberdim. Baron álgide maǵan bir sumdyq oqıǵany aıtyp berdi...

Mıledı qaı qurbandyqqa shalsa da kónbispin degendeı muńaıa bir kúlimsirep, basyn shaıqady da qoıdy.

— Ne siz ázázil shaıtansyz, — dedi Felton sózin jalǵap, — ne meniń jarylqaýshym, ákemdeı bolǵan baron baryp turǵan jalmaýyz! Men sizdi tek eki kúnnen beri ǵana bilemin. al, ony eki jyldan beri jaqsy kóremin. Mine, sol sebepti de ekeýińizdiń bireýińizdi qalap alýǵa kelgende solqyldaqtyq jasasam — ony keshirýge bolady. Meniń sózimnen shoshymaı-aq qoıyńyz, biraq men siz aıtqan jáıttiń ras-ótirigine kózimdi jetkizýim kerek. Búgin tún ortasy aýa sizge kelemin, sosyn siz meni aıtqanyńyzǵa sendirersiz.

— Joq, Felton, joq baýyrym! — dedi mıledı — siz janyńyzdy shúberekke túıip kelip otyrsyz, ony jaqsy túsinemin! Joq, men báribir quryǵan janmyn, al, siz menimen birge ózińizdi qurban etpeńiz! Meniń ólimim ómirimnen góri áserlirek te dáleldirek bolady, únsiz ólik tili sizdi tutqyn áıeldiń sózinen artyq sendiredi áli...

— Únińizdi óshirińiz, sýdaryná! — dedi Felton shart etip. — Ondaı sózdi estirtpeńiz maǵan! Men munda kelgende sizden óz ómirińizge qaýip tóndirmeımin degen ýáde-sertińizdi, adal sózińizdi alýǵa keldim, eń qasıetti-qasiret áýlıe-ánbıelerdi atap, ant-sý ishýińizdi qalap keldim.

— Men ondaı ýádeni bere almaımyn. Antty tap men sıaqty qadirleıtin kisi bu dúnıede joq, al, men sert bersem, ony oryndaýǵa tıispin, — dedi mıledı.

— Oıpyrmaı, tym bolmasa, biz qaıta keriskenshe ózime ózim qastandyq jasamaımyn, tosa turamyn degen sózińizdi berińizshi! Al, eger siz menimen júzdeskennen keıin de sol burynǵy oıyńyzdan, raıyńyzdan qasarysyp qaıtpasańyz, onda amal qansha... ne jasaımyn deseńiz de eriktisiz, suraǵan qarýyńyzdy so zamat qolyńyzǵa ustatamyn.

— Qaıteıin, siz úshin kúte turamyn-daǵy.

— Ant etińizshi!

— Qudaıymyzdyń atymen ant etemin! Kóńilińiz kónshidi me?

— Jaraıdy, aldaǵy túnge deıin saý bolyńyz.

Sosyn ol bólmeden atyp shyǵyp, esikti japty da, kúzettegi saqshyny almastyrǵan kisideıin, qolyna soldattyń kók naızasyn ustap, ol kelgenshe dálizde kúte turdy.

Soldat qaıtyp kelgesin, Felton onyń qarýyn qaıtaryp berdi.

Esiktiń shaǵyn terezesine kelip, mıledı Feltonnyń jany qalmaı shoqynyp jatqanyn, sosyn tóbesi kókke tıgendeı jadyrap dálizben ári ketip qalǵanyn kórdi.

Sosyn ol aıyzy qanǵandaı tistene, tyjyryna kúlip, ornyna qaıtyp keldi, álgide ǵana atymen ant etken qudaıdan tipti esh habary bolmasa da, sonyń esimin kúbirlep qaıtalaı berdi.

— Meniń qudaıym kim? Esýas kórsoqyr sol! Meniń qudaıym — myna ózim jáne kegimdi qaıtarýǵa qol ushyn beretin adam! — dedi mıledı bezerip.

XXVI

QAMAÝDAǴY BESİNSHİ KÚN

Álhıssa, sonymen qazirdiń ózinde jarty jeńiske jettim ǵoı dep mıledıdiń kóńili kádimgideı hosh-ýaqtanyp qaldy jáne qoly jetken tabys onyń kúshine kúsh qosty.

Ol osy ýaqytqa deıin erkek ataýlyny op-ońaı eliktirip, aldap-arbap, degenine kóndirip keldi, saraı tóńireginiń tym sypaıy syrbaz tárbıesi jigitterdi osy áıeldiń toryna jetelep ákelip túsirip jatatyn; mıledıdiń sulýlyǵy sondaı, erkekterdi sıqyrlap kóndirýge kelgende tán lázzaty tarapynan kedergi-bóget degendi bilgen emes, al onyń jymysqy jylpostyǵy sondaı, aqyl-sana jasaıtyn bógetten janyn qınamaı-aq erkin óte shyǵatyn.

Biraq ol osy joly ózin-ózi ishteı aıaýsyz jazalaýdy ádetke aınaldyrǵan tarpan da tuıyq minezdi, sezim-túısiksiz janmen jekpe-jek aıqasqa shyqty. Din jáne dinniń qatal tártibi Feltondy áıeldiń daǵdyly aldap-arbaýyna kónbeıtin bezbúırek jan etkendi. Osynaý lapyldaǵan aqyl-oıdyń ıesiniń kóńilinde sheksiz keń josparlar qurylyp, búlikshil maqsat-múddelerdiń býyrqanyp jatatyny sondaı, lázzat qyzyǵynan týatyn kezdeısoq mahabbatqa adamgershilik ar-namystyń buzylýynan, eńbeksiz yrdý-dyrdýmen ótken tirlikten nár alatyn mahabbatqa múlde oryn qalmaǵan-dy. Mıledı osy bekinisti buzyp edi: ol kólgirsigen ysqaıaq adamgershiligimen, izgi qylyǵymen áıel týraly teris uǵymda bolǵan kisini óz pikirine ózi kúmán keltiretin dárejege jetkizse, asqan sulýlyǵymen áli búlinbegen taza jandy, aq jumyrtqa, sary aýyz kisiniń jan-júregin, sezimin bılep alǵan bolatyn. Aqyrynda, tabıǵat pen din osy áıeldiń qolyna ádeıi zerttep bilýge bergen, osy bir júgen-quryq tımegen asaý, tarpań jigitke tájirıbe jasaý barysynda mıledı, kúni búginge deıin ózine de bımálim bolyp kelgen, kúlli kúsh-jigeri men qabilet-darynyn aıamaı jumsady!

Degenmen osynaý uzaq-sonar kesh boıy kelinshek óz taǵdyrynan da, ózinen de san ret túńilip, san ret úmitin úzdi; ras, ol sondaı qıyn shaqta demep-jebe dep qudaıǵa jalynyp-jalbarynbady, qaıta jamandyq pen jaýyzdyq rýhynyń kómegine qatty sendi, óıtkeni adam balasy tirliginiń ýaq-túıek. qubylystaryna deıin aralasyp, basqaryp júretin qudiretti kúsh sol jamandyq pen jaýyzdyq; arab ertegisiniń aıtýyna qaraǵanda, quryp ketken tutas álemdi qaıta týdyrý úshin granattyń bir dáni jetip jatyr.

Mıledı Feltonnyń kelýine qapysyz ázirlendi, sol jolyǵý kezinde ne istep, ne qoıatynyn aqylmen salmaqtap, muqıat oılastyrdy. Ol óz qaraýynda eki-aq kún qalǵanyn, Bekıngem buıryqqa qol qoıysymen (Bekıngemniń oǵan oılanbaı qol qoıatyn taǵy bir sebebi — buıryqta onyń jalǵan aty jazylypty, demek, ol áńgimeniń qaı áıel jáıli bolyp jatqanyn bilmeıdi), ıá, qaıtalap aıtamyn, buıryqqa qol qoıysymen, baron ony dereý jer aýdaryp jiberedi. Jer aýdarýǵa kesilgen áıelder, sypaıy-zıaly qaýymda jaqsy atalyp júrgen áıelderge qaraǵanda, kóp qadir-qasıetinen aırylyp, aınalasyndaǵylardy eliktirip, elitýge kelgende dármensiz bolyp qalady; álgi tórt qubylasy túgel, dáýletti áıelderdiń ajary joǵary qaýymnyń jaryǵymen nurlanyp, ýaqyt modasynyń ýáli aýzymen maqtalyp, aqsúıek ata-tegi dańqymen shuǵylalanyp, kórkeıip-kórkemdenip jatady. Áıeldi saǵyn syndyratyn qor, masqara jazamen aıyptaý, árıne, ony ajar-kórkinen aıyrmaıdy, biraq qudirettiler qataryna qaıta qosylý jolynda ótkel bermes tuńǵıyqqa aınalady. Shyn mánindegi daryndy kisiler sıaqty, mıledı de óz bolmasyna, tabıǵat bergen qabiletine qandaı ortanyń saı keletinin óte jaqsy biletin. Ol kedeılikten qatty qorqatyn, keltektep qorlyqpenen kún keshse, báseńdep jasyp qalatynyn anyq sezetin. Mıledı tek korolevalardyń arasynda ǵana naǵyz koroleva bolatyn. Shyn óktemdik, shyn bılik júrgizý úshin oǵan eń áýeli tákappar kóńiliniń qanaǵat-toıymy kerek-ti. Al, ózinen tómen adamdarǵa óktemdik júrgizýden ol lázzat alýdyń ornyna, arlanatyn da qorlanatyn.

Árıne, ol osy aıdaýdan túbinde qaıtyp oralady, oǵan bir sát te shúbálanbaıdy, biraq aıdalýdyń arty qansha ýaqytqa sozylady, sony bilmeı qınalady. Mıledı sıaqty bılik qumar, qajyrly da jigerli jandarǵa asqaqtap shyrqamaǵan kúnderi baqytsyz, sorly kúnder bolyp kórinedi. Kisiniń baǵy taıyp,tómen quldyraǵan kúnderin ne dep ataýǵa bolady! Bir jyl, eki jyl, úsh jyldyń tekke etýi — kúlli ómiriniń ótýimen birdeı. D'Artanán óz dostarymen sán-saltanat quryp, baqyt-qýanyshqa bólenip, korolevanyń shapaǵatty qolynan syı-sıapatyn alyp bolǵannan keıin, súmireıip qaıtyp kelý degen oılar — mıledı sıaqty áıel ólse de shydamaıtyn azapty aýyr oılar edi. Al, osy kezde onyń keýdesinde býyrqanyp-bursanǵan daýyl áıeldiń qaırat-jigerin tasytyp jiberdi, eger onyń qara kúshi, bir sátke bolsa da, aqyl-esimen tepe-teń túsip jatsa, mıledı ózi otyrǵan tas qamaldyń qabyrǵasyn qaýsatyp kúl-talqan eter edi.

Sonymen birge áıel kardınal jáıin oılap, kóp qınaldy. Munyń ún-túnsiz jatqany jáıli tiri janǵa senbeıtin, kúdikshil de mazasyz kardınal ne oılap, ne qoıyp jatyr eken, mıledıdiń búgingi tirshiliginiń birden-bir tiregi, birden-bir demep-jebeýshisi, birden-bip qamqorshysy ǵana emes, onyń bolashaq baqyty men dushpandaryna ketken kegin qaıtarý jolyndaǵy basty qarýy sol kardınal ǵoı. Ol kardınaldy jaqsy biledi, eger ol osy sapardan sátsiz oralyp, túrmege túsip qalǵanyn, basynan keshken azap-tozaǵyn qansha jyrǵyp aıtyp berse de, onysy qur áýreshilik ekenine de jaqsy túsinedi, óziniń óktem bıligimen de, aqyl-oıymen de qudiretti kórinetin kardınal eshteńege senbeıtin bezbúırektigine basyp, jaıbaraqat jymıa kúlip: «Qolǵa túspeý kerek edi!» — dep qoıa salady ǵoı.

Osyndaı qıyn sátterde mıledı kúlli kúsh-jigerin jınap, tistenip alyp, Feltonnyń esimin qaıtalaı beredi, óıtkeni ózi jatqan tamuqtyń túbine jyltyrap túsken jalǵyz jaryq sáýle sol edi; óziniń qaırat-qajyryn synap kórý úshin, jıyrylyp-jazylyp jatatyn jylan sıaqty, bul surqıa da Feltondy zırek aqyl-oıymen kún ilgeri orap, shyrmaı berdi.

Al, ýaqyt ótip jatty, zyryldaǵan saǵat tili andamaı qońyraýdy túrtip oıatyp jibergendeı bolady, onyń jez kómeıinen kúmbirleı shyqqan áýezdi úni tutqyn áıeldiń júregin tilgilep jatqandaı. Kúndegi ádeti boıynsha, saǵat toǵyzda lord Vınter, keldi ol terezeni, temir tordyń árbir shybyǵyn ustap kórdi, edendi, qabyrǵalardy, kamın men esikti baıyptap qarap shyqty, uzaqqa sozylǵan osy bir tıanaqty tekseris kezinde lord ta, mıledı de tis jaryp, til qatpady.

Esil ýaqytty paıdasyz qur sóz ben kózsiz ashý-yzaǵa rásýa etýge bolmaıtynyn, jáı-jaǵdaıattyń qıyndap, asqynyp ketkenin ekeýi de anyq túsinetin tárizdi.

— Jo-joq, siz qaıtkende de búgin tún qashyp kete almaısyz! — dedi baron mıledıdiń bólmesinen shyǵyp bara jatyp.

Saǵat onda saqshyny kúzetke qoıý úshin Felton keldi, mıledı onyń júrisin birden tanydy ǵashyq áıel kóńildesiniń júrisin qalaı biletin bolsa, bul da ony solaı biletin, al, shyndap kelgende mıledı osy bir jasyq minezdi fanatıkti mensinbeı, meılinshe jek kórip ketken-di.

Ýádeli ýaqyt áli alda edi, sol sebepti de Felton ishke kirmedi.

Arada eki saǵat ótip, tún ortasy bolǵan kezde, saqshyny aýystyrdy.

Endi ýádeli ýaqyt ta jetti, mıledı jigitti shydamsyzdana kútti.

Jańa saqshy dálizben árli-berli júre bastady.

Endi bir on mınýt ótken shamada Felton keldi.

Mıledı qulaǵyn tigip tura qaldy.

— Áı, — dedi jas jigit saqshyǵa, — myna esikti ólip bara jatsań da tastap ketpe. Óziń bilesin, ótken túnde, mılord, qaraýylynyń soldaty postyn bir sátke ǵana tastap ketkeni úshin qatty jazalady, ol qas qaǵymdaı ýaqyt bolmaı qalǵan kezde qaraýylǵa ózim tura qalǵan edim.

— Iá, ony bilemin, — dedi soldat.

— Endeshe saǵan osy esikten kóz jazba dep ámir etemin. Al men, — dedi Felton, — ishke kirip, áıeldiń bólmesin taǵy bir ret qarap shyǵaıyn: sonyń ózin ózi óltirem degen bir jaman oıy bar ma dep qorqamyn jáne osy áıelge abaı bol degen buıryq alǵanmyn.

— Tamasha, qatal pýrıtanınniń ózi ótirik aıta bastady ǵoı, — dedi mıledı kúbirlep.

Soldat myrs etip kúldi de qoıdy.

— Shaıtan atsyn, leıtenant myrza, eger mılord sizge myna áıeldiń tósegin de tekser dep ámir etse, siz ondaı tapsyrmany jaman dep aıta almaıtyn shyǵarsyz.

Felton qyp-qyzyl bolyp ketti, eger basqa ýaqyt bolsa, tap osyndaı ázil aıtqany úshin soldatqa qatty eskertý jasar edi; biraq ar-uıaty asaýdaı týlap turǵasyn birdeńe aıtýǵa dáti shydamady.

— Eger men shaqyra qalsam — ishke kir. Tap sol sıaqty, eger. bireý kele qalsa — meni shaqyr, — dedi ol.

— Qup bolady, leıtenant myrza, — dedi soldat.

Felton mıledıdiń bólmesine kirdi. Mıledı ornynan túregeldi.

— Bul — sizbisiz? — dedi áıel.

— Men sizge kelemin dep edim, keldim.

— Siz maǵan taǵy birdeńege ýáde bergensiz.

— Ol ne? Túý, qudaı-aı! — dedi jas jigit, ózin ózi qansha tejep ustaımyn dese de, onyń dirildep, mańdaıynan sýyq teri burq etti.

— Siz maǵan pyshaq ákelip beremin, áńgimelesip bolǵannan keıin ony maǵan tastap ketemin degensiz.

— Sony aıtpaı-aq qoıyńyzshy, sýdaryná! Qansha jan tózgisiz jaman bolǵanymen, bul ǵalamda qudaı taǵalamnyń quly ózin ózi óltiretindeı jaǵdaı joq. Men kóp oılanyp, kóp tolǵanyp, mundaı aýyr kúnáni óz moınyma almaýym kerek degen qorytyndyǵa keldim.

— Ah, siz oılandym deńiz! Men de kóp oılanyp, kóp tolǵanyp, qandaı qorytyndyǵa kelgenmin.

— Qandaı qorytyndyǵa?

— Sózinde turmaıtyn kisige eshteńe de aıta almaımyn.

— O qudaıym-aı! — dedi Felton kúbirlep.

— Júre berýińizge bolady, sizge men jumǵan aýzymdy ashpaımyn.

— Mine pyshaq! — dedi Felton qaltasynan qarýdy sýyryp alyp, ol ýáde boıynsha qanjardy ákelgenimen, birden bere salýdan ımengen edi.

— Berińizshi, qarap kóreıin.

— Nesin qaraısyz?

— Qolma-qol qaıtyp bermesem, ant atsyn! Siz pyshaqty myna stol ústine qoıyńyz-daǵy, ony men meniń arama kelip turyńyz.

Felton pyshaqty mıledıge berdi; ol pyshaq júzin baıyptaı qarap, ushyn saýsaǵymen ustap kórdi.

— Jaqsy-aq eken, shar bolattan jasalypty... Siz adal dossyz, Felton, — dedi ol pyshaqty jas ofıserge qaıtaryp berip jatyp.

Felton pyshaqty alyp, ýáde boıynsha, stol ústine qoıdy.

Mıledı Feltonnan kózin almastan yrzalyǵyn bildirip basyn ızedi...

— Endi meni tyńdańyz, — dedi ol.

Ol bul nıetin aıtpasa da bolatyn edi: jas ofıser qarsy aldynda turyp alyp, onyń áńgimesin qumarlana kútken-di.

— Felton... — mıledı sózin saltanatpen muńaıa otyryp bastady. — Felton, mynadaı bir jáıtti kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi: týǵan qaryndasyńyz, ákeńizdiń qyzy bir kúni sizge bir áńgimeni aıtty delik: balǵyn jas kezimde, soryma qaraı, óte sulý boldym, aldap júrip meni birde torǵa túsirdi, biraq moıymadym. shydadym... Maǵan degen qaranıet qastandyqty, zorlyq-zombylyqty kúsheıtti, oǵan da shydadym, moıymadym. Ustanatyn dinim, syıynatyn qudaıyma til tıgizip mazaqtady. Óıtkeni men ózimdi demep-jebep jiber, dep qudaı taǵala men din-ımanymdy kómekke shaqyrǵan edim, — bu joly da moıymadym, shydadym. Sodan keıin olar meniń ózimdi masqaralap, namysyma tıe bastady, arym men janymdy aramdaı almaǵasyn, olar meniń tánimdi aramdap máńgi qor etpekshi boldy, Aqyrynda...

Mıledı demigip toqtap qaldy, júzinen qasiretti kúlki taby bilindi.

— Aqyrynda, — dedi Felton onyń sózin qaıtalap, — sonymen aqyrynda ne boldy?

— Aqyrynda, bir kúni keshkilik qasarysyp kónbeı qoıǵan men jazǵandy birjola syndyrmaq bolady... sóıtip, bir kúni keshkilik maǵan qatty uıyqtatyp tastaıtyn bir dárini sýǵa qosyp ishkizedi. Keshki asty iship jatyp, tula boıym birte-birte del-sal bolyp, bir túrli ár-dármennen aırylyp bara jatqandaı boldym. Oıymda eshteńe joq bolsa da, áldeneden shoshyp, elegzip, eńsemdi basqan uıqyny qashyrýǵa tyrystym. Ornymnan turyp, terezege júgirip baryp, jurtty kómekke shaqyrmaq boldym, biraq aıaǵymdy basa almaı qoıdym. Maǵan úıdiń tóbesi ústime qulap, basyp qalatyndaı bolyp kórindi. Qolymdy sozyp, birdeńe aıtqym kelip edi, tilim kúrmelip sóıleı almadym. Meń-zeń, meńireıgen náýmez bir kúıdemin, qazir tabanda qulaıtynymdy sezip, jantalasyp kreslodan ustaımyn, biraq kóp uzamaı álsiz qolyma kreslo da tirek bola almady — áýeli bir tizerlep, sosyn qos tizerlep otyra kettim. Duǵa qaıyraıyn desem tilsiz mylqaý bolyp qalyppyn. Jaratýshy jan ıemniń so joly meni kórmegeni de, estimegeni de anyq, hosh, sosyn uıqy jeńip, óli kisi sıaqtanyp, edenge es-tússiz qulap qalyppyn.

Sol qalyń uıqynyń kezinde ne bolyp, ne qoıdy, uıqynyń ol qansha ýaqytqa sozyldy, — onyń birde-biri esimde qalmapty. Tek áıteýir ishi dúnıe-jıhazǵa malynǵan, bir dóńgelek bólme ishinde mamyq tósekte jatqan jerimnen oıanyp kettim, bólmege jaryq tóbedegi sańylaýdan túsip tur eken. Munyń ústine bólmeniń birden bir esigi joq sıaqty. Onyń ózin ǵajaıyp bir zyndan dep oılaýǵa bolatyn.

Men kópke deıin ózimniń qaıda jatqanyma da túsinbedim jáne ol kezde álgide ǵana sizge aıtqan nárselerdiń birde-birin de aıyra almadym: aqyl-esimdi jınap, osynaý aýyr uıqydan qalǵan zil qara tas túnekti ysyryp-aq tastaǵym keledi, biraq oǵan ál-dármenim jetpeıdi. Áıteýir túnde kúımemen júrgenimdi, sumdyq bir qorqynyshty tús kórip, kúsh-jigerim qum bolyp, álsirep qalǵanymdy emis-emis sezemin, biraq osynyń bári maǵan úzdik-sozdyq, irkes-tirkes bolyp, bir bulyńǵyr tuman arasynan kóringen sıaqtanady jáne osy oqıǵalar óz basymnan emes, basqa bireýdiń basynan ótken bolyp seziledi, biraq sana-sezimim tylsym bir kúshpen ekige jarylǵandyqtan ba, qaıdam, áıteýir, meniń ómir-tirligimmen birge esilip, órilip qalypty.

Biraz ýaqytqa deıin ózgeshe bir meń-zeń kúıde jatqandyqtan ba bilmeımin, osynyń bárin túsimde kórip jatyrmyn ǵoı dep oıladym... Men táltirektep ornymnan turdym. Kıimim qasymdaǵy oryndyq ústinde jatyr eken, al, ózim qalaı sheship, qaıtip jatqanymdy bilmeımin. Osydan keıin baryp birte-birte tam-tumdap, myna sum dúnıeniń kúlli sumdyǵy kóz aldyma kelip tura qaldy da, úıimnen múlde basqa jerde ekenimdi túsindim. Bólmege túsken kún shuǵylasyna qarap, aqsham kezi-aý dep shamaladym, al, ózim keshe keshqurym uıyqtap qalǵanmyn, demek, meniń uıqym bir táýlikke sozylypty! Osynaý uzaq uıqynyń kezinde ne boldy?

Ál-qadarym jetkenshe jedel kıingendeı boldym. Biraq ybyljyǵan baıaý qımylyma qaraı, uıyqtatatyn dári zardabynyń áli seıilmegenin baıqaýǵa bolatyn edi. İshindegi dúnıe-múlikke qaraǵanda, bul bólme áıeldi qabyldaýǵa arnalypty, al, eń qylyqty erke kelinshektiń ózi osy bólmeni kózimen bir sholyp shyqqasyn, kúlli tilek-talaby, kerek-jaraǵy kún ilgeri daıyndalyp qoıǵanyn kórer edi.

Osynaý baı jıhazdy túrmege túsip, qamalyp qalǵan birinshi tutqyn - áıel men ǵana bolmasam kerek, biraq siz bilesiz be, Felton óz zyndanymnyń ǵajaıyp jasaýyna kózim kóbirek túsken saıyn, qorqynyshym da kúsheıe tústi. Iá, ol naǵyz baryp turǵan qapas zyndannyń ózi-tin, óıtkeni odan qansha qarmansam da shyǵa almaı qor boldym. Esikti tabamyn dep kúlli qabyrǵany sıpalap, qarap shyqtym, tyqyldatyp uryp kórip edim, sonyń bárinen dúk - dúk etip, biteý dybys shyqty.

Syrtqa shyǵatyn esik izdep, men bólmeni jıyrma shaqty ret aınalyp shyqqan bolarmyn, — eshbir sańylaý joq eken. Ón boıymdy qorqynysh bılep, ábden qaljyrap sharshaǵasyn kresloǵa kelip qulaı kettim.

Sonymen, lezde álemdi tún kelip basty, túnmen birge meniń qorqynyshym da ulǵaıdy. Burynǵy ornymda qybyrsyz otyra beretinimdi, ne otyra bermesimdi bilmeı, dal boldym: maǵan aınalamnyń bápi antalap turǵan bir qater, qozǵalsam boldy, bir bálege urynarmyn dep qoryqtym. Kesheden beri nár tatpasam da, qoryqqanymnan ashtyqty umytyp kettim.

Syrttan bir bolmashy dybys shyqsa, soǵan qarap ýaqytty shamalarmyn dep oılaǵanmyn, biraq maǵan eshbir dybys estilmedi. Ýaqyt keshki jeti-segizderdiń kezi shyǵar dep joramaldadym: ol jaǵdaı oktábrde bolǵan, dala tastaı qarańǵy edi.

Kenet esik syqyr etti, men eriksiz yrshyp tústim. Tóbedegi áınekti sańylaýdan otty shar tárizdi jaǵylǵan sham kórindi. Bólmeni samaladaı jarqyratyp jiberdi. Men ózimnen qol sozym jerde bir kisiniń turǵanyn kórip, zárem ushyp ketti.

Keshki asqa eki kisige laıyqtalyp ázirlengen stol, bir sıqyrshynyń dýasymen bólmeniń dál ortasyna kelip tura qalypty.

Ol — tutas bir jyl boıy meniń izimnen qalmaı, qaıtsem de seniń abyroıyńdy aırandaı tógemin dep ant-sý ishken kisi-tin, mine endi sonyń alǵashqy sózderinen-aq ótken túnde aram pıǵylyn júzege asyrǵanyn bile qoıdym...

— Sumyraı! — dedi Felton kúbirlep.

— O ıá, naǵyz sumyraı! — dedi mıledı tistenip, jas ofıserdiń buǵan jany ashyp, osynaý sumdyq áńgimeni yntyǵa tyńdap otyrǵanyn kórip. — Iá, sumyraı! Ol men uıyqtap jatqanda bolar isti boldyrǵasyn, bar sharýany bitirdim dep oılasa kerek. Ol so joly kelgende: bir masqara bolýyn boldy, endi sol masqarany bul bıkesh moıyndap, kóndiger dep úmittenip kelipti. Ol meniń mahabbatymnyń esesine óziniń kúlli baılyǵyn usynbaqshy bolyp kelipti.

Men sol adamǵa áıel ataýlynyń júreginde bolatyn kúlli jıirkenish pen ashý-yzany aıamaı tóktim. Shamasy, mundaı qarǵysqa onyń ábden eti ólip ketse kerek; ol aspaı-saspaı, qolyn keýdesine aıqastyra ustap, meniń sózimdi jaıbaraqat, jymıa kúlip turyp tyńdady; sosyn meni sózin támamdady dep oılady ma, qasyma jaqyndap kele berdi. Men stolǵa júgirip baryp, pyshaqty aldym da, tósime taqaı qoıdym.

«Endi bir qadam attasańyz, — dedim ashynyp, — ózińizdi meniń arymdy aramdaǵanyńyz úshin ǵana emes, oǵan qosa meni óltirgenińiz úshin de kinalaıtyn bolasyz!»

Meniń kózimnen, daýsymnan, kúlli keıpimnen, barsha bádenimnen jankeshti táýekeldi anyq sezse kerek, tipti álgi jeksuryn sıaqty buzylǵan kisiniń ózi kúmiljip turyp qaldy.

«Sizdi óltirgenim úshin deısiz be? — ol muny qaıtalap surady. — O joq! Siz sıaqty tym súıkimdi, shyryn kóńildesten, aq tósinen bir ret lázzat alý baqytyna ıe bolǵannan keıin, aıyrylyp qalýǵa shynymen-aq kelisim beredi dep oılaısyz ba? Joq! Kóriskenshe qosh, sulýym! Sizdiń kóńil kúıińiz kóterilgenshe tosa turaıyn, keıinirek kelermin».

Osylaı dedi de, bir ysqyryp qaldy. Bólmege jaryq tógip turǵan alaýly shar tóbeden joǵary kóterilip baryp, ǵaıyp boldy. Men taǵy da qarańǵyda qaldym. Bir sátten keıin ashylyp, jabylǵan esiktiń álgidegi syqyry qaıtadan estildi, alaýly shar qaıtadan tómen tústi, sosyn men taǵy da jalǵyz qaldym.

Sol mınýtte jyndanyp kete jazdadym. Buryn osy baqytsyz kúıge ushyraǵanyma shúbálansam, endi onyń izi de qalmady, qatal shyndyq sol: men ózim ólerdeı jek kóretin kisiniń qolyna, eshteńeden de shimirikpeıtin qatygez kisiniń qolyna túsippin, ol qolynan ne keletinin meniń soryma qaraı kórsetti de...

— Ol kisi kim? — dedi Felton.

Men birdeńe tyqyr etse shoshyp ketip, uzaq túndi oryndyqta otyryp ótkizdim, óıtkeni tún ortasy kezinde sham taǵy sónip, qarańǵyda jalǵyz qaldym. Qýǵynshym meni sol túnde endi qaıtyp mazalaǵan joq. Tań atyp, kún shyqty, stol ǵaıyp boldy, tek qolymda pyshaq qana qaldy.

Meniń jalǵyz senetinim osy pyshaq.

Ózim de ábden sharshadym, uıqy kórmegen kózim túıiledi, sonda da sál myzǵyp alýdan seskenemin. Jaryq molaıǵasyn janym tynyshtalǵandaı boldy, pyshaqty tastamaı, ony jastyqtyń astyna tyqtym da, kerýetke qulaı kettim.

Oıana kelsem, stol ázir tur.

Bu joly qansha qorqyp, qapalansam da, ábden ashyqqanymdy sezdim: aýzyma as barmaǵaly eki táýlik bolǵan. Shydamaı, azǵana nan, jemis jedim. Sosyn buryn iship, aýzym kúıip qalǵasyn, sýǵa aralastyrylyp beretin uıqy dárisin oılap, stol ústindegi sýdy tatpaı qoıdym, qoljýǵyshtyń ústińgi jaǵynda, qabyrǵaǵa jasalǵan mármár fontannan stakanyma sý toltyryp aldym.

Osy saqtyǵyma qaramastan, áýelgi kezde kóńilim kúpti bolyp, ornyqpaı qoıdy, biraq bul joly beker qaýiptenippin: kún de taýsyldy, kókeıimdegi qorqynyshyma uqsas eshteńe bola qoımady. Kóńilimdegi kúdigimdi olarǵa bildirmes úshin grafındegi sýdyń jartysyn tógip tastadym.

Tunjyrap kesh te keldi, keshpen birge dúnıeni qarańǵylyq basty. Biraq qarańǵyǵa kózim kádimgideı úırenip qalypty; men tas túnekte stoldyń tómen túsip, jarty saǵattan keıin maǵan degen keshki asty alyp kóterilgenin kórdim, arada bir mınýt ótkesin úırenshikti sham paıda bolyp, bólme ishin jarqyratyp jiberdi.

Men uıqy dárisin aralastyrýǵa bolmaıtyn taǵamdy ǵana tatyp kórmek boldym. Eki jumyrtqa men azǵana jemis alyp, keshki asty támamdadym. Sosyn álgi fontannan stakanmen sý ishtim.

Ony bir jutqannan-aq, dámi tańerteńgi sýdan ózgeshe ekenin sezdim. Keýdeme kúdik kirgesin sý ishýdi qoıdym, biraq jarty stakandaıyn iship qoıyppyn.

Sýdyń qalǵanyn jıirkene tógip tastadym da, tula boıymdy sýyq ter basyp, endi ne bolatynyn kúttim.

Sóz joq, kózge kórinbeıtin bireý meniń fontannan sý alǵanymdy kórip, meni tezirek qurtý úshin aq kóńil ańqaýlyǵymdy paıdalana qoısa kerek, jalpy, meniń kózimdi joıý, kúni buryn sheshilip, endi raqymsyz qataldyqpen júzege asyrylyp jatqan tárizdi.

Arada jarty saǵat ótpeı jatyp, dáriniń buryn kórgen belgileri biline bastady. Bul joly jarty stakanyn ǵana ishkendikten be áıteýir, qasarysyp uıyqtamaı qoıdym, biraq uıqyly-oıaý bir meń-zeń kúıge tústim. Tóńiregimde ne bolyp, ne qoıyp jatqanyna túsinemin, al, alysyp-julysyp qorǵanýǵa, qashyp ketýge ál-dármenim jetpeıdi.

Meniń birden-bir qorǵanatyn qarýym, kóńilimdegi medeýim — jastyq astyndaǵy pyshaqty alý úshin kerýetke eńbektep jetpek boldym, biraq tósektiń bas jaǵyna jete almadym, qol-aıaǵym dirildep, kerýettiń aıaǵynan ustap, tizerlep qulaı kettim. Shyn quryǵanymdy sonda ǵana túsindim...

Felton appaq bolyp, tula boıy qalshyldap ketti.

— Eń sumdyǵy — sol sátte ózime tónip turǵan qaýipti anyq bildim, — dedi mıledı sózin jalǵap, daýysy jaryqshaqtanyp, ol so bir qıyn mınýtta jan ushyra qoryqqanyn taǵy basynan ótkizgendeı. — Taǵy da aıtaıyn, tánim uıyqtap qaldy da, janym shıryǵyp, sergip ketkendeı boldym, sol sebepti de bárin kórip, bilip jattym. Ras, bári de túsimde bolyp jatqan sıaqty, biraq eń jamany sol eken...

Men shamnyń baıaýlap joǵary kóterilgenin, ózimniń birtindep qap-qara tuńǵıyqqa batyp bara jatqanymdy kórdim. Esik buryn bar bolǵany eki-aq ret ashylsa da, ózime tanys esik syqyryn esittim.

Áldekimniń ózime qaraı jaqyndap kele jatqanyn soqyr sezik pen bile qoıdym — Amerıkanyń qulazyǵan shólinde adasyp ketip álsireı qulaǵan baıǵus ózine ýly jylannyń jyljyp kelip qalǵanyn osylaı sezedi, deıdi ǵoı.

Ózimniń dármensizdigimdi jeńip, aıqaılap jibergim keldi. Boıymdaǵy bar kúsh-jigerimdi jınap, qınalyp ázer turdym, biraq odan ne paıda, qolma-qol qulap tústim... qýǵynshymnyń qushaǵyna qulap tústim...

— Aıtyńyzshy, ol kisi kim edi? — dedi jas ofıser tistenip.

Bastan keshkeniniń bárin táptishtep túgel aıtyp, Feltondy jan azabyna salyp otyrǵanyn mıledı á degennen-aq baıqaǵam biraq onyń sol qasiretin jeńildetkisi kelmedi. Jigittiń júregi neǵurlym qatty jaralaǵan saıyn, onyń áıel kegin qaıtaratynyna degen senimi de kúsheıe túsedi. Sol sebepti de jigit saýalyn estimegen kisi sıaqtandy ma, álde oǵan jaýap beretin sát kelmedi dep eseptedi me, áıteýir, mıledı áńgimesin jalǵaı berdi:

— Álgi jeksuryn bu joly ólik tárizdi shalajansar, sezim-túsiniksiz qur súldermen kezdesken joq. Óz denemdi, jan-júregimdi saý kezdegideı erkin ıgere almasam da, basyma tóngen qaýipti anyq sezdim dep joǵaryda aıttym ǵoı. Men onymen aıanbaı alysyp, shamam kelgenshe, qasarysyp qarsylassam kerek, óıtkeni onyń:

«Osy ońbaǵan pýrıtan áıelder-aı! Olar jendetterin de dińkeletedi degendi bilýshi edim, al, kóńildesterine osylaı qarsylyq jasaıtynyn kim kórgen», — dep daýystap jibergenin esittim.

O sum dúnıe, janyńdy shúberekke túıip alyp, jaǵalasa berýshi kúsh qaıda! Ózimniń álsirep qalǵanymdy sezdim, ol sumyraı endi meniń uıyqtap qalǵanymdy emes, talyp túskenimdi paıdalandy...

Felton anda-sanda aýyr kúrsinip, yńyrsyp qoıǵany bolmasa, bul áńgimeni tis jarmastan tyńdady; tek mármár mańdaıynan sýyq ter tamshylap, qolymen keýdesin qysa berdi.

— Esimdi jınaǵannan keıin eń áýeli umtylyp baryp, jastyqtyń astyndaǵy pyshaqty taptym, buǵan deıin oǵan qolym jetpeı qoıǵan: ol álgide maǵan qorǵan bola almasa da, endi men óz arymnyń aldynda aqtalatyndaı bir kádege asýy kerek qoı.

Biraq sol pyshaqty qolyma alysymen, Felton, meniń basyma bir jaman oı kele qaldy. Men sizge eshteńeni búkpeı aıtamyn dep ant etkenmin, endi bárin de aıtamyn. Men sizge shyndyqty ashamyn dep ýáde bergenmin, sol úshin aýyr kúnáǵa batsam da, endi sony ashamyn!

— Sizdiń basyńyzǵa sol adamnan kek alý jónindegi oı keldi ǵoı — dedi Felton shydamaı.

— Qaıteıin, ol ras, — dedi mıledı. — Mundaı oıdyń hrıstıankaǵa laıyq emes ekenin bilemin. Bul oıdy bizdiń janymyzdyń ejelgi jaýy, aınalamyzda arystandaı tynymsyz aqyryp júretin sol bir ázázildiń esime salǵanynda sóz bar ma. Qysqasy, Felton, sizden nesin jasyraıyn, basyma kelgen sol bir oı kókeıimde turyp qaldy, — dep sózin jalǵaı berdi mıledı, óz qylmysyn ózi aıyptaıtyn áıelge uqsap. — Sol bir kúnám úshin tap qazir jazalanyp otyrmyn.

— Aıtyńyz, aıta berińiz? — dedi Felton qıylyp. — Men sizdiń kegińizdi qalaı qaıtarǵanyńyzdy bilgim keledi.

— Men kegimdi dereý qaıtarǵym keldi; onyń aldaǵy túnde keletinine eshbir kúmándanbadym. Kúndiz qaýiptenbesem de bolady.

Sol sebepti de, tańǵy as mezgili bolǵanda, alańsyz iship, jeýge kiristim: keshkilik tek syrttaı aýqattanǵan bolyp, eshteńeni tatpaýǵa bel baıladym, keshke salym ashyǵyp qalmas úshin erteńgisin sylqıyp toıyp alýym kerek boldy.

Tańǵy astan tek bir stakan sýdy ǵana tyǵyp qoıdym, óıtkeni eki kún udaıy as-sý tatpaǵan kezde shól qysyp, qatty azaptanǵanym esimde.

Kúni boıy oılanyp-tolǵana kele, sol burynǵy baılam-toqtamymnyń durys ekenine kózim jetti. Ózimdi syrtymnan bireýlerdiń baqylap júrgenine záredeı de shúbá keltirmeı, bet-pishinimnen ishki syrymdy sezdirmeýge tyrystym, tipti áldeneshe ret ózimniń jymıyp kúlip júrgenimdi sezip qaldym. Felton, nendeı oımen kúlgenimdi sizge aıta almaımyn, jırenip ketýińiz múmkin.

— Aıtyńyz, aıta berińiz! — dedi Felton ótinip. — Kórip otyrǵanyńyzdaı, men sizdi yntyǵa tyńdap, osynyń aıaǵy nemen bitetinin tezirek bilgim kelip otyr.

— Kesh boldy, bári de belgili tártippen júrip jatty. Daǵdy boıynsha, maǵan keshki asty qarańǵyda ákeldi, sosyn sham jaǵyldy da, stol basyna kelip otyrdym.

Biraz jemis jedim, ózime grafınnen sý quıǵan boldym, biraq tańǵy astan qalǵan sýdy ishtim. Muny sheber jasaǵanym sondaı, egep ańdýshy tyńshylar bolsa, olar eshteńeden de seziktengen joq shyǵar dep oılaımyn.

Keshki astan keıin taǵy da keshegideı del-sal súlesoq kúıge túsken syńaı tanyttym da, ábden qaljyraǵan kisi sıaqtanyp nemese qaýip-katerge eti úırengen kisi sıaqtanyp, kerýetke bardym daǵy, kóılegimdi sheship tastap, jatyp qaldym.

Men uıyqtaǵan kisige uqsap kózimdi jumdym daǵy, jastyqtyń astynan pyshaqty taýyp alyp, sabynan qysa berdim.

Eshbir ózgerissiz eki saǵattaı ýaqyt ótti, men endi ol kelmeıdi eken dep qorqa bastadym, qudaı saqtasyn, osydan bir kún buryn ózim de senbes edim!

Aqyrynda, shamnyń tóbeden joǵary kóterilip baryp, joǵalyp ketkenin kórdim. Bólme ishi qap-qarańǵy bolyp túnerip sala berdi biraq kózim úırene kele qarańǵyda da kóretin boldym.

Taǵy da on mınýtteı ýaqyt ótti. Bólme qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh, óz júregimniń lúpilin ǵana estımin.

Sol bir kisi kelse eken dep, bir qudaıǵa minájat etip jatyrmyn.

Aqyrynda ózime jaqsy tanys esiktiń ashylyp, jabylǵan dybysy, qalyń túkti kilem tóseýli jatsa da, edendi syqyrlata basyp bireýdiń kele jatqan tyqyry estildi. Qarańǵydan bireýdiń ózim jatqan tósekke jaqyndap qalǵan nobaıyn kórdim...

— Tez, tezirek aıtyńyzshy! Sizdiń árbir sózińiz meni balqyǵan qorǵasyndaı kúıdirip bara jatqanyn kórmeı otyrsyz ba? — dedi Felton janyǵyp.

— Sol kezde, — dedi mıledı sózin sabaqtap, — boıymdaǵy kúsh - jigerimdi jınap alyp, ózime ózim: kek alatyn sát, dálirek aıtsam, ádil sottyń sáti soqty, — dedim, men ózimdi jana Iýdıf dep bildim. Táýekelge bel baılap, pyshaqty qysyp ustap, ol maǵan jaqyndaı kelip, qolyn sozyp, qarańǵyny qarmalap, óz qurbanyn izdep jatqan kezde, ashyna, kúıine aıqaılap jiberdim de, keýdesine qanjardy saldym kelip.

Zalym neme, bárin de eskergen eken, keýdesine saýyt kıip alypty, pyshaqtyń ushy ketilip, synyp tústi.

«Ah, solaı ma! — dedi ol kárlenip, qolymdaǵy syǵymdaı ustap, kádege aspaı qalǵan pyshaqty julyp aldy. — Siz meniń ómirime qastandyq jasamaq boldyńyz bilem, sulý pýrıtanka? Bul óshpendilik qana emes, bul jaqsylyqty bilmeıtin kisiniń kórgensizdigi! Já, já, sabyr, sabyr et, súıikti sábıim! Men sizdi jumsardy ǵoı dep oılasam... Men áıelderdi kúshtep ustaıtyn qatygez tırandar qatarynan emespin. Siz meni súımeıdi ekensiz, ózime tán er kókirek menmendigim ustap, oǵan qatty shúbálanyp júrgenmin. Endi, mine, kózim jetti, erteń sizdi bosatyp jiberemin».

Meniń esil-dertim — ózimdi qazir óltirip ketse degen oı edi.

«Saqtanyńyz, azat bolsam — aryńyz tógiledi!» — dedim men.

«Túsindirińizshi káne, súıkimdi sıvıllam».

«Maqul, túsindireıin. Osy jerden shyǵysymen bárin de aıtamyn: maǵan jasaǵan qorlyq-zorlyǵyńyzdy, qamaýda ustaǵanyńyzdy túgel aıtamyn. Talaı-talaı jıirkenishti, pasyq ister jasalyp jatqan myna saraıdyń mán-jáıin jurtqa jaıamyn. Siz qol jetpeıtin bıikte tursyz, mılord, biraq asyp-taspańyz: sizden joǵary Koról bar, al korólden bıik qudaı bar!»

Meniń jendetim qansha syr bermeımin dese de, ashýyn jasyra almady. Men onyń túr-poshymyna qarap jatpadym, tek óz qolymdy ustap turǵan qolynyń dir ete túskenin baıqadym.

«Olaı bolsa, siz bul úıden shyqpaısyz!»

«Óte jaqsy. Azap kórgen jerim — kórim bolsyn. Tamasha! Men osynda óleıin, sosyn tiri adamnyń aıbat shekkeninen de aıyptaýshy arýaqtyń qorqynyshty ekenin ózińiz de kórersiz»

«Sizge eshbir qarý qaldyrmaıdy».

«Meniń bir-aq qarýym bar, ol — jany kúıip, ashynǵan árbir pendeniń qysylǵan kezde qoldanatyn qarýy: men ózimdi ashtan qatyramyn».

«Osyndaı janjaldan bitimniń ózi artyq emes pe, a? — dedi álgi jeksuryn. — Men sizge dereý erkindik beremin, sizdi jany izgi, jaqsy adam dep jarıalaımyn da, Anglıanyń Lýkresıasy dep kókke kóteremin».

«Onda men sizdi sol arýdyń Seksti dep jarıalaımyn da, qudaı aldynda qalaı áshkerelesem, endi qalyń halaıyq aldynda áshkereleımin, eger osy aıyptaǵan sózimdi, Lýkresıa sıaqty, qan-janymmen dáleldeý kerek bolsa, men oǵan ázirmin!»

«Ah, solaı deńiz!—dedi qas jaýym kekep. — Endeshe sóz basqa. Shynyńyzdy aıtyńyzshy, mundaǵy hal-jaǵdaıyńyz jaqsy ǵoı, ishkenińiz — aldyńyzda, ishpegenińiz — artyńyzda, al, eger ózińizdi ózińiz ashtan qatyramyn deseńiz, kináli ózińiz bolasyz».

Osyny aıtyp, ol ketip qaldy. Men esiktiń qaıta ashylyp, jabylǵanyn esittim, shynymdy aıtaıyn, qaıǵy-qasiretten emes, kegimdi qaıtara almaǵanyma uıalǵannan kirerge jer tappaı, ish qusta bolyp qala berdim.

Ol ýádesine berik eken. Arada kún etti, taǵy bir tún ótti jyljyp, biraq ol. kórinbedi. Men de ýádemde turdym: nár tatpaı qoıaıyn. Sol soıqanǵa aıtqanymdaı, ashtan ólmek boldym.

Kún-tún demeı duǵadan bas almadym: qudaı taǵalam, ózime qol salǵanymdy raqymy túsip, keshetin shyǵar dep oıladym.

Kelesi túni esik ashyldy. Men ál-qýattan aırylyp, edende jatqanmyn.

Esiktiń syqyryn estigesin, qolyma súıenip basymdy kóterdim.

«Qalaı, biz azdap ta bolsa, raıdan qaıttyq pa? — dedi qulaǵymdy jaryp jiberetindeı bolyp bir qaharly daýys, men ony tanı qoıdym. — Tek: úndemeımin, dep ýáde berip, azattyqty satyp alýǵa qalaı qaraımyz. Bilesiz be, men qaıyrymdy adammyn, — dedi ol taǵy da, pýrıtandardy jek kórsem de, ádilin aıtaıyn, olardy dattamaımyn, eger ásem bolyp kelse, pýrıtankalarǵa da olaı qaraımyn. Káne, raspátıeni ustap, ant etińizshi, sizge odan ózge eshbir talap qoımaıyn».

«Raspátıeni ustap ant eteıin be sizge? — dedim ornymnan turyp: álgi jıirkenishti daýysty estisimen bar kúshim boıyma qaıta oralǵandaı boldy. — Raspátıeni ustap! Eshbir ýáde, qoqan-loqqy, eshbir azap-tozaq meniń aýzymdy jaba almaıtynyna ant etemin!.. Raspátıeni ustap ant et! Kóringen jerde sizdi kisi óltirýshi, ar-namysty aramdaýshy esebinde, ońbaǵan esebinde áshkerelemesem, ant atsyn!.. Raspátıe deıdi!.. Eger bir kezde osy qamaýdan qutylǵan bolsam, kúlli adam ataýlyǵa sizden kek alyńdar dep jalynamyn».

«Abaılańyz! — dedi ol maǵan qatýlanyp, onyń bulaı syzdanǵanyn áli kórgen de estigen de joq edim. — Sizdiń aýzyńyzdy biri jolata jabýǵa, tym bolmasa, myna siz aıtatyn birde-bir sózge jurtty sendirmeýge aıla-tásilim jetedi, biraq men ony is asqynyp bara jatqanda ǵana qoldanamyn».

Boıymda qalǵan-qutqan kúsh-jigerimdi jınap, onyń bul aıbatyna qaırat kórsetip, saqyldap kúlip jiberdim.

Ol endi budan bylaı ekeýmizdiń aramyzda ólispeı berispeıtinim, máńgi bitispes qysastyq bastalatynyn anyq túsindi.

«Aıtqanǵa qulaq asyńyz, men sizge áli de oılanyp-tolǵanýǵa osy túnniń qalǵan ýaqyty men erteńgi kúndi bereıin, — dedi ol. Eger siz úndemeýge ýáde berseńiz, baılyq ta, baqyt ta, qurmet te tipti syı-sıapat ta shylaýyńyzda bolady; eger siz meni qorqytyp, aıbat jasaı berseńiz, onda ózińizdi el-jurt aldynda masqara etemin».

«Siz be! Siz be!» — dedim shapyldap.

«Esińizden máńgi ketpeıtindeı etip masqaralaımyn!»

«Siz be!..» — dedim men qaıtalap.

O, ımandaı shynym, Felton, men ony jyndy eken dep qaldym.

«Iá, men», — dedi ol.

«Ah, qoıyńyzshy! — dedim oǵan. — Eger kóz aldyńyzda basymdy qabyrǵaǵa soǵyp ólmesin deseńiz, dereý ketińiz!»

«Maqul, — dedi ol, — aıtqanyńyz bolsyn. Erteńgi keshke deıin saý bolyńyz».

«Ertedegi keshke deıin!» — dedim edenge qulap túsip, yzalanyp kilemdi tistelep jatyp...

Felton kresloǵa súıenip ázer otyr, meniń áńgimemdi aqyryna deıin tyńdaýǵa onyń kúshi de jetpeıtin shyǵar, — dep oılady mıledı bir ázázil qýanyshpen.

XXVII

KLASIKALYQ TRAGEDIANYŃ SYNNAN ÓTKEN ÁDISI

Bir mınýttaı únsiz otyrǵanda mıledı ózin tyńdaýshy jas jigitti urlanyp biraz baqylap alǵasyn, áńgimesin jalǵaı berdi:

— Sonymen, úsh kúndeı nár tatpadym. Meniń bastan ótkergen azabymdy adam balasyna bermesin: keıde basym aınalyp, shekem qysyp, kóz aldym munarlanyp ketedi — bul sandyraqtaýymnyń bastalǵany.

Kesh te boldy. Álsiregenim sondaı, sát saıyn aqylymnan jańylyp qala beremin jáne sondaı kezderi endi óletin shyǵarmyn bir qudaıǵa myń alǵys jaýdyramyn.

Osylaı bir talyp ketken kezde esiktiń ashylǵan dybysyn esittim. Shoshynǵannan esimdi jıyp aldym.

Ol qasyna betin maskamen búrkep alǵan bir adamdy ertip keldi; ózi de maska kıip alypty, men ony júrisinen, daýysynan tanydym, adam ataýlynyń soryna ma, áıteýir sonshalyq kelisti kelgen keskin-keıpinen be, joq pa?»

«Qalaı, — dedi ol maǵan,— álgi ózińizden talap etken antty berýge kelisesiz be, joq pa?»

«Pýrıtandar bergen ýádesinen taımaıdy dep ózińiz aıtqansyz. Men — bul dúnıede sizdi adamnyń sotyna, al, o dúnıede — qudaıdyń sotyna beremin dep sert etkenmin, ony ózińiz de estigensiz».

«Demek, siz qasarysa beresiz ǵoı?»

«Osy zarymdy estip otyrǵan qudaı atymen ant eteıin, sizdiń qylmysyńyzǵa kúlli zıaly qaýymdy kýá bolýǵa shaqyramyn jáne qashan kegimdi qaıtaratyn bir azamat tabylǵansha zarlaı beremin!»

«Siz jezókshe saıqalsyz, — dedi ol kúrkirep, — sondaı áıelderge qoldanylatyn jaza sizge de qoldanylady! Sol ózińiz arasha surap turǵan aqsúıek zıaly qaýym aldynda qarǵys tańbasy bir basylsa, sol qaýymǵa ózińizdiń qylmysty jáne jyndy emes ekenińizdi dáleldep kórińizshi, káne!»

Sosyn maskaly kisige buryldy.

«Jendet, iske kiris!» — dep ámir etti ol.

— O! Onyń aty kim! Aty! — dedi Felton qalshyldap. — Maǵan sonyń atyn aıtyńyzshy!

— Hosh, sosyn meniń aıqaılaǵanyma, qarsylasqanyma qaramastan, jendet tarpa bas salyp, edenge alyp uryp, tyrp etkizbeı janshyp tastady — men ózim ólimnen de jaman bir sumdyq jazany qoldanaıyn dep jatqanyn sezdim. Óksip jylap jatyp, esimnen jańylyp qala jazdadym, kenet jendettiń ysytylǵan temiri ıyǵymdy qaryp ketkende, ári shoshynyp, ári uıattan órtenip, yshqyna shyńǵyryp jiberdim...

Felton shydamaı, qyr ete tústi.

— Mine qarańyzshy, — dedi mıledı, koroleva sıaqty pańdana ornynan turyp, — qarańyzshy, Felton, naǵyz jaýyzdyń zorlyq - zombylyǵyna jem bolǵan, beıkúná balań qyzǵa qandaı azapty oılap tapqanyn! Kisiniń jan-júregin tanı bilseńizshi, janym, budan bylaı solardyń ádiletsiz zalym kegin joqtaıtyn kózsiz shoqpar bolmasańyzshy!

Mıledı bir bulqynyp, kóılegin ashyp, keýdesin japqan bátesti dar etkizip jyrtyp jiberdi de, jalǵan uıat pen ashý-yzadan qyp-qyzyl bolyp, jas jigitke jaltyraǵan ásem ıyǵyn aramdaǵan, endi eshqashan da óshpeıtin laǵnat tańbasyn kórsetti.

— Aý, mynaýyńyz tuńǵıyq gúl ǵoı! — dedi Felton tańyrqap.

— Bar sumdyq osynda jatyr! — dedi mıledı. — Bul aǵylshynnyń tańbasy bolsa etti!.. Onda meni qandaı sot osy jazaǵa keskenin dáleldeý kerek bolar edi, demek, men memlekettiń kúlli sottaryna shaǵym aıta alatyn edim. Al, Fransýz tańbasy... O, sol tańbany maǵan máńgi óshpeıtindeı etip basypty!.»

Felton buǵan tipti shydamaı ketti.

Óziniń jalańash denesin arsyzdyqpen ashyp kórsetken áıeldiń aǵat qylyǵyn onyń jan-júreginiń izgi, uly bir qasıeti dep bilgen jáne mıledıdiń sumdyq áńgimesinen aza boıy qaza turyp shoshynǵan, ári onyń ǵajaıyp sulýlyǵynyń mysy basqan jigit appaq bolyp, biraz ýaqyt sileıip otyryp qaldy da, azap shekken sharapatty áýlıeler aldynda hrıstıandar qalaı qulasa, kenet ol da áıel aldynda tizesin búgip, qulaı ketti; al,álgi áýlıelerdi, hrıstıandy qýdalaýshy ımperatorlar bir kezde sırktegi qanqumar qara tobyrlardyń mazaǵyna tastaıtyn bolǵan ǵoı, Ol tańbany umytyp, sulýlyqqa ǵana tabynyp qalǵan-dy.

— Raqym etińiz! Raqym etińiz! — dedi Felton daýystap.  —O, keshirińiz meni!

Mıledı onyń kózinen: «Súıemin, súıemin!» — degen sózdi oqydy,

— Keshir deısiz — neni? — dedi ol.

— Sizdi qýǵyndaǵan kisilerge qosylǵanymdy keshirińiz.

Mıledı oǵan qolyn sozdy.

— Osyndaı ǵajaıyp, osyndaı balǵyn sulý — dedi Felton onyń qolyn shópildete súıip jatyp.

Mıledı oǵan jáýdireı bir qarady, mundaı kózqarastan quldyń ózi han bolyp keter edi.

Felton pýrıtanın edi. Ol áıeldiń qolyn qoıyp, aıaǵyn óbe berdi.

Jigit endi áıeldi tek jaqsy kórip qana koımaı, oǵan qudaıdaı tabyna bastaǵan-dy.

Jan júrektiń osyndaı túleı ushar tulpar sáti ótip, mıledı ózin ózi ustaıtyn baıypty qalpyna kelgendeı bolyp kóringende (ol ustamdy qalpynan bir mınýt te aınymaǵan-dy), Felton uıat perdesiniń mahabbat-lázzat qymbatyn taǵy búrkeı salǵanyn baıqady, qylyqty áıel qylymsyp, nazdana qymsynǵan saıyn, er jigit te nápsige erip, elirip ketedi.

— Meniń endi sizden bir ǵana tilegim bar: sizdiń shyn jendetińizdiń aty kim? Menińshe, bir kisi naǵyz jendet bolǵandaǵy, ekinshi kisi onyń shoqpary bolǵan, — dedi Felton.

— Baýyrym-aý, munyń qalaı, men taǵy onyń atyn ataýym kerek pe? Kim ekenin áli bilgen joqsyń ba? — dedi mıledı tańyrqap.

— Qalaı, — dedi Felton, — bul da sol ma?.. Taǵy da sonyń ózi!.,. Qaıda barsań, sol... Qalaı! Naǵyz aıypty...

— Naǵyz aıypty sol — Anglıany zar ıletken, naǵyz dinshilderdi qýǵyn-súrginge salǵan, talaı áıelderdiń aryn tógip, sorlatqan, erigip-zerikkennen sansyz aǵylshynnyń qanyn shashqaly otyrǵan qanypezer qara júrek, búgin protestanttarǵa qamqor bolsa, erteń olarǵa opasyzdyq jasaıtyn jaýyz...

— Bekıngem! Ol Bekıngem ǵoı? — dedi Felton qalshyldap.

Osy bir jeksuryn esimdi esitýdiń ózine jany qınalatyn kisideı, mıledı betin qolymen basa qoıdy.

— Osynaý perishtedeı pák jannyń jendeti — Bekıngem eken ǵoı! — dedi Felton daýystap. — Sen ony sonda jaı oǵymen jaıratpaǵansyń ba, jasaǵan! Bizdiń bárimizdiń sorymyzǵa bola sen ony el qurmetine bólep, baq-dáýletin, qaırat-kúshin asyryp, masaıratyp qoıǵanyń qalaı!

— Ózinen ózi bezgen kisiden qudaı da bezedi! — dedi mıledı.

— Endeshe ol jábir-japa shekkender tartatyn jazany óz basyna tóndirgisi kele me?! Táńiriniń ádil jazasynan adamnyń kegi buryn júrsin degeni me! — dedi Felton órekpip.

— Jurt odan qorqady, sosyn tımeıdi.

— O, men odan qoryqpaımyn, sol sebepti de aıamaımyn! — dedi Felton óshigip.

Mıledı keýdesin qýanysh kernep, jany jadyrap bara jatqanyn sezdi.

— Aıtpaqshy, meniń qamqorshym, ákemdeı bolǵan lord Vınterdiń buǵan qandaı qatysy bar? — dedi Felton.

— Bilesiz be, Felton, bul dúnıede zymıan da jeksuryn kisilermen birge jomart jandy, degdar kisiler de bar. Meniń atastyrylyp qoıǵan jigitim bar edi, ony janymdaı jaqsy kóretinmin, ol da meni jaqsy kórýshi edi, siz sıaqty er júrekti, izgi jan edi, Felton. Men oǵan kelip, bar syrymdy jasyrmaı aıttym. Ol meni jete biletin, sol sebepti de maǵan záredeı de kúmán keltirmedi. Ol bir asyl tekti bekzat, qaı jaǵynan alsań da, Bekıngemnen kem túspeıtin kisi-tin. Ol lám dep til qatpady, shpagasyn baılap, plashyna oranyp, Bekıngemniń saraıyna ketip qaldy...

— Iá, ıá, túsindim. Biraq ondaı adamdarmen shaıqasarda shpagasy emes, qanjar kerek, — dedi Felton.

— Bekıngem sonyń aldynda ǵana, ol kezde áli hanzada Ýelskıı atanyp júrgen koról Karl Birinshige koról qyzyn aıttyryp qaıtý úshin Ispanıaǵa júrip ketken-di. Meniń bolashaq kúıeýim beker baryp, qaıtyp keldi. «Qaıteıin, o kázzap ketip qalypty, ázirge odan kegimdi qaıtara almaımyn. Ol qaıtyp kelem degenshe, burynǵy ýáde boıynsha, ekeýmiz nekemizdi qıyp, turmys quralyq, al, ar jaǵynda lord Vınterge sene berińiz, ol óziniń namysyn da áıeliniń namysyn da qorǵaı alady, — dedi ol maǵan».

— Lord Vınterge deısiz' be? — dedi Felton daýystap.

— Iá, lord Vınterge, — dedi mıledı ony maquldap. — Endi sizge bári de túsinikti bolar, solaı ma? Bekıngem sol saparda bir jyldaı boldy. Ol qaıtyp kelerden bir apta buryn lord Vınter kenet qaıtys boldy, onyń birden-bir murageri bolyp men qaldym ańyrap. Bul zaýaldyń ıesi kim? Ol jalǵyz ǵana jaratqanǵa aıan shyǵar, óz basym eshkimdi de kinálamaımyn...

— O, ábden azǵan eken! Azǵan eken! — dedi Felton jany túrshigip.

— Lord Vınter inisine bir aýyz sóz aıtpaı úzilip ketti. Bul sumdyq syr, kináli kisi jaı oǵy túsip ólgenshe, qudaıdyń tiri janyna aıtylmaı, tylsym qupıa bolyp qala bermek-ti. Sizdiń qamqorshyńyz aǵasynyń baq-dáýletsiz, jalańash-jalpy jas qyzǵa úılengenine qatty qaıǵyryp júrdi. Aǵa murasyn alamyn dep, aldanyp qalǵan kisiden eshbir demeý bolmasyna kózim jetti. Sosyn qalǵan ómirimdi Fransıada ótkizeıin dep sol elge ketip qaldym. Biraq meniń bar dáýletim Anglıada bolatyn. Soǵystyń áleginen eki eldiń arasyndaǵy qarym-qatynas úzildi, men taryǵyp-toryǵa bastadym, sosyn lajsyzdan osynda keldim. Osydan alty kún buryn Portsmýtten kelip tústim.

— Odan ári ne boldy? — dedi Felton.

— Odan ári deısiz be? Bekıngem, shamasy, meniń qaıtyp kele jatqanymdy bilip, lord Vıntermen sóılesken bolýǵa tıis, al, ol kisi meni burynnan jaqtyrmaıtyn, sosyn gersog oǵan: jeńgeńiz jezókshe, laǵnat tańbasy basylǵan qylmysty áıel dep aıtqan. Óziniń adal, izgi daýysyn kóterip, meni qorǵaıtyn kúıeýim joq, Lord Vınter aıtylǵan sózge túgel sengen jáne senetin de jóni bar, óıtkeni bul oǵan paıdaly. Ol meni tutqynǵa alyp, osynda jetkizýge ámir bergen, sóıtip, meni sizdiń qaraýyńyzǵa tapsyrdy, Qalǵany ózińizge málim: arǵy kúni meni aıdatyp jiberedi, jer aýdarady, arǵy kúni ol meni ómir-baqı qýylyp, alastalǵandardyń arasyna aparyp tastaıdy! O, senseńiz, jaýyz maqsat jaqsy oılastyrylǵan! Tory jaıýly, ar-namysym taptaýly! Ózińiz kórip otyrsyz ǵoı, Felton, meniń ólýim kerek... Felton, maǵan pyshaq berińizshi!

Osy sózderdi aıtqasyn, ál-dármeni quryǵandaı, mıledı jas ofıserdiń qushaǵyna qaljyrap qulaı ketti, al, jigit súıispenshiligi aralas ashý-yzaǵa, ómirde tatyp kórmegen bir rahat sezimge eligip, eltip qalǵan-dy. Ol osynaý tańǵajaıyp shyryn erinniń tynysynan tula boıy shymyrlap, bir kóterilip, bir basylǵan bıik keýdi tósine kelip tıgende esi shyǵyp, áıeldi qatty qysyp, júregine basty.

— Joq, joq! — dedi ol daýystap. — Joq, seniń aq júzińdi kirbiń shalmaı, jurttyń qurmet-qoshametine bólenip, ómir súresiń áli, jaýlaryńdy jeńip, sán-saltanat qurý úshin ómir súresiń!

Mıledı ony qolymen jáı ǵana ıterip shegindirse de, kózimen qaıta shaqyrady; Felton ony qaıtadan qushyrlana qushaqtap áıel júzine táńirige tabynǵandaı jalbaryna qaraıdy.

— Ah, ajal! Ajal qaıda! — dedi mıledı manaýraǵan únmen kózin jumyp. — Ah, mundaı qorlyqtan ólgen artyq! Felton, baýyrym, dosym, jalynamyn saǵan!

— Joq! — Felton julqynyp. — Sen ómir súresiń, kegińdi alyp, ómir súresiń!

— Felton, men aınalamdaǵy kisilerdi baqytsyz etetin beıbaqpyn. Meni tastap ket, Felton! Ólýime mursat ber!

— Olaı bolsa, biz birge ólemiz! — dedi Felton, tutqyndy erninen súıip.

Esikti tarsyldatyp qaǵa bastady. Bul joly mıledı Feltondy shyndap ıterip jiberdi.

— Esittiń be? Bizdiń sózimizdi tyńdapty, osynda kele jatyr. Bári de bitti, biz qurydyq! — dedi ol.

— Joq, bul kúzetshi esikti qaǵyp jatqan. Ol dozor kelip qaldy dep meni eskertip jatyr, — dedi Felton.

— Olaı bolsa, júgirip, baryp, esikti ózińiz ashyńyz. Felton eki aıtqyzbady — bul áıel onyń oı-pikirin, jan júregin túgel bılep alǵan-dy.

Ol esikti shalqaıta ashyp, kúzet patrýlin basqaratyn serjantpen betpe-bet dıdarlasyp qaldy.

— Ne bolyp qaldy? — dedi jas leıtenant.

— Eger meniń kómekke shaqyrǵanymdy esitseń, esikti ash dep ámir berip edińiz, biraq siz maǵan kiltti berýdi umytyp ketipsiz.

Sizdiń daýsyńyzdy esittim de, ne aıtqanyńyzǵa túsinbeı qaldym. Esikti ashaıyn dep edim, ishinen bekitýli tur eken. Sosyn men serjantty shaqyrdym...— dedi soldat sampyldap.

— Mine, men de keldim, — dedi serjant.

Abyrjyp, aqylynan adasyp qalǵan Felton til qata almaı, sileıip turyp qaldy.

Mıledı kóptiń nazaryn ózine aýdarmasa bolmaıtynyn bile qoıdy, ol stolǵa júgirip baryp, Felton qoıyp ketken pyshaqty alyp:

— Meniń ólýime bóget bolýǵa qandaı haqylaryń bar! — dep aıqaılap jiberdi.

— Qudaıym-aı! — dedi Felton áıeldiń qolynda jarq etken pyshaqty kórip.

Sol sátte dálizden mysqyldaı kúlgen bir daýys estildi. Ý-shý daýysty esitkesin baron halatyn kıip, qoltyǵyna shpagasyn qysyp, esik aldyna jetken eken.

— A-a... — dedi ol daýsyn sozyp. — Mine, biz tragedıanyń sońǵy aktisin de kórdik! Kórip tursyz ba, Felton, men aıtqandaıyn, drama oqıǵasy satylap otyryp, tıisti kezeńiniń bárinen ótti. Biraq asyp-saspańyzdar, qan tógilmeıdi.

Eger tap qazir nar táýekel dep, bir sumdyq qorqynyshty áreket jasap, óziniń erjúrektigine Feltonnyń kózin jetkizbese, sý túbine ketetinin mıledı birden seze qoıdy.

— Siz qatelesesiz, mılord, qan bir tógilýin tógiledi, biraq sol jazyqsyz qan sony tógýge májbúr etken sumdardyń basyna tógilsin!

Felton qyshqyryp jiberdi de, mıledıge qaraı tura umtyldy... Jigit keshigip qaldy — mıledı ózine pyshaq salyp úlgirgen edi.

Biraq kezdeısoq bir sáti tústi me, álde, mıledıdiń shalt sheberligi me, áıteýir, pyshaq korsettiń qurysh planshetkasyna baryp tıedi, ol zamanda áıel keýdesin sondaı bir saýytpen tartyp tastaıtyn. Pyshaq odan taıyp ketip, kóılekti jyrtyp, qabyrǵa ústin qıǵashtap tilip túsedi.

Sonymen mıledıdiń kóılegi qanǵa boıalyp shyǵa keldi. Mıledı shalqasynan qulap, esinen tanyp qalǵandaı boldy.

Felton pyshaqty julyp aldy.

— Qarańyzshy, mılord, men kúzette turǵanda ózin-ózi óltirgen áıel, mine, osy, — dedi ol tunjyrap.

Felton, qam jemeńiz, ol ólgen joq. Jyn-periler ońaılyqpen ólmeıdi. Abyrjymańyz, meniń bólmeme baryńyz daǵy, kúte turyńyz, — dedi lord Vınter ony quptamaı.

— Degenmen, mılord...

— Baryńyz, buıyramyn. Felton bastyǵynyń ámirine kóndi, biraq bólmeden shyqqasyn pyshaqty qoınyna tyǵa saldy.

Al lord Vınter bolsa, ol áýeli mıledıge qyzmet etip júrgen áıeldi shaqyrtyp aldy; áıel kelgennen keıin, talyp jatqan tutqyndy sonyń qamqorlyǵyna tapsyryp, ekeýin ońasha qaldyryp, shyǵyp ketti.

Biraq jaraqat munyń oılaǵanyndaı jeńil emes, aýyr bolyp shyǵýy da yqtımal-aý dep, shabarmandy qolma-qol dárigerge jumsady.

XXVIII

QASHYP KETÝ

Lord Vınterdiń shamalaǵanyndaı, mıledıdiń jarasy qaýipsiz bolyp shyqty; baron shaqyrtyp aldyrǵan áıelmen ekeýi jalǵyz qalyp, kútýshi muny dereý sheshindire bastaǵan kezde, mıledı kózin ashty.

Biraq ál-dármensiz aýrý bolyp, kólgirsip jata turý kerek boldy, mıledıdeı komedıant áıelge bul onsha qıyn emes-ti; kútýshi baıǵusty tutqyn áıeldiń arbaǵany sonsha, ol júre berińiz, dep qansha ótinse de, túnimen onyń qasynda kúzetip otyrmaqshy boldy.

Degenmen bul áıel qasynda otyrsa da, mıledıdiń oılanýyna eshbir bóget jasamady.

Endi munyń sóziniń rastyǵyna Feltonnyń senetinine daý joq, Felton buǵan jan-tánimen berilgen, eger tap qazir sol jigiti kókten bir perishte kelip, mıledıdi aıyptaı bastasa, jany jańǵyryp, rýhanı túlep turǵan jigit, bálkim, sol perishteniń ózin caıtannyń sapalaǵy dep qalýy ǵajap emes.

Osyny oılaǵan kezde mıledı jymıyp bir kúldi, óıtkeni búginnen bastap, Felton munyń birden-bir úmitine, tutqynnan qutylýdyń birden-bir quralyna aınalǵan bolatyn.

Biraq lord Vınter Feltonǵa kúdiktenip, sońynan ańdytyp qoıýy múmkin.

Tańǵy saǵat tórttiń kezinde dáriger keldi, biraq mıledıdiń jarasynyń aýzy tartylyp, jabylyp qalypty, sol sebepti de dáriger jaraqattyń aýyr-jeńildigin qapelimde dál basyp aıta almady, tek tamyryn ustap kórip, naýqastyń ál-ahýaly onsha qaýipti emes degen túıin jasady.

Erteńgisin mıledı ózin kútken áıeldi túnimen kóz ilmedi, tynyqsyn degen syltaýmen qaıtaryp jiberdi.

Ol tańǵy asty ákelgende Felton da keletin shyǵar dep oılaǵan, biraq Felton kelmedi.

Shynymen-aq kúdiginiń ras bolyp shyqqany ma? Shynymen-aq, baron seziktenip, Felton naq sheshýshi sátte buǵan qol ushyn bere almaı ma? Ketýine endi bir-aq kún qaldy: lord Vınter oǵan attanys jıyrma tórtinshi kúnge taǵaıyndaldy dep málimdegen, al, qazip aıdyń jıyrma ekinshi kúniniń tańy atty ǵoı.

Basqa ne amal, mıledı túske deıin sarǵaıa kútti.

Erteńgi astan aýyz tımese de, túski taǵamdy daǵdyly ýaqytynda ákeldi, sol mezette ol ózin kúzetip turǵan soldattardyń formasy múlde basqa ekenin baıqap, záresi ushyp ketti. Degenmen júregin toqtatyp, Felton qaıda dep surady. Oǵan Felton osydan bir saǵat buryn atqa qonyp, bir jaqqa ketip qaldy dep jaýap berdi.

Mıledı baron áli qamal-saraıda ma dep saýal qoıdy. Soldat: osynda, — dep jaýap berip, onyń: eger tutqyn áıel sóıleskisi kelse maǵan habarlańdar, — dep ámir etkenin aıtty.

Mıledı óziniń qatty álsirep qalǵanyn, endigi esil-derti ońasha qalyp, tynyǵý ekenin bildirdi.

Soldat stolǵa túski asty qoıyp shyǵyp ketti.

Feltondy qyzmetinen syrǵytyp, teńiz jaıaý áskeriniń soldattaryn aýystyrypty, demek, Feltonǵa senbeıtin bolǵany ǵoı!

Bul tutqyn áıelge tıgen sońǵy soqqy edi.

Bólmede jalǵyz qalǵasyn mıledı ornynan turdy: kúzettegiler aýyr jaraly eken, dál oılasyn dep, saqtyq jasap, tańerteńnen tóseginen turmaı qoıǵan, sol tósegi endi ony tandyrdaı kúıdirip para jatty. Ol esikke qarap edi — oımaqtaı terezeni bitep tastapty. Baron, shamasy, osy surqıa kelinshek ázázil bir aıla taýyp, ... bolmashy sańylaý arqyly kúzetti arbap alyp júrmesin dep shıryqqan bolýǵa tıis.

Mıledı qýanǵannan kúlip jiberdi: endi ol bireý syrttan baqylap tur eken dep qaýiptenbeı, oı-sezimin syrtqa erkin shyǵaratyn boldy! Ashý-yzadan keýdesinde kek qaınap, áıel temir torǵa qamalǵan ólekshindeı, bólme ishin árli-berli keze berdi. Eger onyń qolynda pyshaǵy bolsa, ol tap qazir ózin emes, barondy jazym etý jáıin izdestirer edi.

Keshki saǵat altyda lord Vınter keldi. Ózi baqaıshaǵyna deıin qarýlanyp alypty. Mıledı dál búginge deıin osy bir kisini saraı tóńiregindegi aqymaq tórelerdiń biri dep oılaıtyn, endi ol keremet túrmeshi bolyp shyǵa keldi: bárin kún ilgeri kórip, ne bolatynyn boljap, aldyn alyp qoıǵan tárizdi.

Mıledıge bir qaraǵannan-aq, baron áıel ishinde ne bolyp jatqanyn seze qoıdy.

— Solaı-aq bolsyn, — dedi ol, — biraq siz búgin meni óltire almaısyz: áýeli qolyńyzda qarýyńyz joq, onyń ústine, men saq júrmin. Siz Felton baıǵusty arbap, buza bastadyńyz, ol sizdiń ázázildikpen jasaǵan áserińizge beıim syńaı tanytty, biraq men ony báleden qutqarmaq boldym: ol sizdi endi qaıtyp kórmeıdi, sonymen is tamam. Ol-pulyńyzdy jınaı berińiz — erteń jol-saparǵa shyǵasyz. Men áýeli sizdiń júzip ketetin merzimińizdi jıyrma tórtine dep belgilep edim, biraq sosyn is neǵurlym tezirek bitse, soǵurlym durys bolar dep oıladym. Erteń túste sizdi jer aýdarý jónindegi buıryq, Bekıngemniń qoly qoıylyp, qaıtyp keledi. Eger siz kemege baryp otyrǵanǵa deıin, bireýge bir aýyz sóz aıtsańyz boldy, meniń serjantym sizdi tabanda atyp tastaıdy — oǵan sondaı buıryq berilgen. Eger siz keme ústinde kapıtannyń ruqsatynsyz kez kelgen bireýge bir aýyz sóz aıtsańyz boldy —kapıtan sizdi teńizge laqtyryp tastaýǵa ámir etedi — oǵan sondaı jarlyq berilgen. Kóriskenshe qosh. Meniń sizge búgin aıtaıyn degen sezim ocy. Erteń sizdi taǵy da kóremin — qoshtasýǵa kelemin.

Osy sózderdi aıtyp, baron ketip qaldy.

Mıledı osy bir qaharly sózderdi ernin shúıire kúlimsirep otyryp tyńdady, biraq ishteı qany qaınap, jyndanyp kete jazdady.

Keshki asty ákeldi. Mıledı biraz as iship áldenip almasa bolmaıtynyn sezdi: osynaý túnde ne bolyp, ne qoıatyny áli bımálim, Bul túnniń tas qarańǵy daýyldy-jaýyndy bolatyn túri bar: barqyn aspanda órkesh-órkesh bulttar jóńkile kóship barady, alystan jalt-jult etken naızaǵaı ottaryna qaraǵanda, qatty jańbyr jaýatyn tárizdi.

Túngi saǵat onnyń kezinde jańbyr quıyp ketti. Tap ózi sıaqty tabıǵattyń da býyrqanyp, bursanyp jatqanyna mıledı qýana kóz tastady. Ózi sıaqty ashý-yzasy tasyp, kún de kúrkirep tur, qutyrynǵan qatty jel aǵashtardy álem-tapyryq etip, butaqtaryn maıystyryp, japyraqtaryn julyp jatqany sıaqty, bet qaratpaı buǵan da soǵyp turǵan tárizdi; áıel túz taǵysyndaı ulyp jiberdi, onyń daýysy ishin tartyp, yńyranyp, bulqan-talqan bolyp jatqan tabıǵattyń qudiretti únimen ulasyp ketkendeı boldy.

Mıledı kenet terezeni qaqqan dybysty esitti, naızaǵaıdyń kómeski jaryǵymen tor syrtynda turǵan bireýdiń betin kórdi.

— Felton! Men endi qutyldym! — dedi ol daýystap.

— Iá, — dep dybys berdi Felton, — aqyryn sóıleńiz! Men áli temir tor shybyǵyn aramen kesýim kerek. Olar sizdi esiktegi terezeden kórip qoımasyn, abaı bolyńyz.

— Qudaıdyń bizdi qoldaıtynynyń taǵy bir belgisi osy olar terezeni taqtaımen shegelep tastady, — dedi mıledı.

— Onysy jaqsy bolǵan... Qudaı olardy aqylynan adastyrǵan eken! — dedi Felton.

— Men endi ne isteýim kerek? — dedi mıledı.

— Eshteńe, tipti eshteńe de istemeńiz, tek terezeni jabyńyz. Tósekke baryp jatyńyz, tym bolmasa, kıimsheń qısaıa turyńyz. Men isti bitirgesin terezeni qaǵamyn. Biraq siz maǵan erip júre ala syz ba?

— O álbette!

— Jaraqatyńyz she?

— Aýyrady, biraq júrýge bóget emes.

— Belgi bergende ázir jatarsyz.

Mıledı Feltonnyń aıtqanyn istedi, terezeni jaýyp, shamdy óshirip, Feltonnyń sózin tyńdap, kórpeni jamylyp jatyp qaldy. Ol sarnaǵan daýyl arasynan temir tordy shyqyrlata egep jatqan ara dybysyn esitip, naızaǵaı jalt etken saıyn tereze áıneginiń syrtynan Feltonnyń qaraıǵan tulǵasyn aıyryp jatty.

Ol uzaq bir saǵat boıy tynysyn ishine tartyp, sýyq terge malynyp, dálizden bolmashy bir tyqyr estilse, qoryqqanynan júregi toqtap qalǵandaı bolyp, eleńdep jatty da qoıdy. Uzaqtyǵy jyldan beter bir saǵattar bolady... Bir saǵattan keıin Felton taǵy da terezeni qaqty. Mıledı ornynan ushyp turyp, terezeni ashyp jiberdi. Tordyń ishki shybyǵy kesilip, adam syǵalap óte alatyndaı sańylaý paıda bolypty.

— Daıynsyz ba? — dedi Felton.

— Iá. Ózimmen birge birdeńe alaıyn ba?

— Eger bar bolsa, altyn alyńyz.

— Abyroı bolǵanda, janymdaǵy altyndy alyp qoımap edi, áıteýir.

— Tipten jaqsy. Men bar aqshamdy keme jaldaýǵa jumsap qoıyp edim.

— Má, alyńyz, — dedi mıledı Feltonǵa altyn teńgeler salynǵan qaltany berip.

Felton qaltany alyp, ony tómenge, qabyrǵanyń túbine tastaı saldy.

— Al, endi tómen túselik, — dedi ol.

— Maqul.

Mıledı kreslonyń ústine shyǵyp, terezeden suǵynyp, syrtqa qarady. Ol jas ofıserdiń quz ústinde arqan basqyshta terbelip turǵanyn kórdi.

Ómirinde tuńǵysh ret ol qorqaıyn dedi jáne óziniń áıel ekenin esine aldy. Onyń túpsiz quzdan basy aınalǵan-dy.

— Men de osydan qorqyp edim, — dedi Felton.

— Eshteńe etpes... eshteńe etpes... — dedi mıledı. — Kózimdi tars jumyp túsemin.

— Siz maǵan senesiz be? — dedi Felton.

— Sony suramaı-aq qoıyńyzshy!

— Qolyńyzdy beri sozyńyzshy. Endi aıqastyryńyz. Soza túsińiz. Bárekelde, bolady.

Felton ony bileginen áýeli óziniń oramalymen, onyń syrtynan jippen myqtap baılap tastady.

— Siz ne istep jatyrsyz? — dedi mıledı tańyrqap.

— Endi qolyńyzdy meniń moınyma salyńyz-daǵy, eshteńeden qam jemeńiz.

— Biraq meniń kesirimnen siz bir jaǵyna aýyp ketesiz de, sodan ekeýmiz de qulap mert bolamyz ǵoı.

— Qoryqpańyz, men — teńizshimin.

Endi bir sát te turýǵa bolmaıdy; mıledı Feltondy moınynan qushaqtap aldy, sosyn jigittiń demeýimen terezeden syp etip syrtqa shyqty.

Felton basqyshtyń tepkisheginen tepkishegine abaılap túse bastady. Ekeýiniń salmaǵyna qaramastan, qutyrynǵan jel basqyshty yrǵaı terbep turdy.

Kenet Felton tym-tyrys tura qaldy.

— Ne boldy? — dedi mıledı.

— Ts-s! Men bireýdiń júrgen dybysyn esittim, — dedi Felton.

— Bizdi kórip qalǵan shyǵar!

Olar bir sát ún shyǵarmaı, eleńdep turyp qaldy.

— Joq qorqatyn eshteńe joq eken, — dedi Felton bir kezde.

— Bul júrgen kimder eken?

— Bul — qamal-saraıdy aınalyp qarap júrgen kúzettegi saqshylar ǵoı.

— Olar qaı jermen ótýi kerek

— Tap bizdiń astymyzdan.

— Bizdi kórip qoımas pa eken..

— Naızaǵaı jarqyldamasa kórmeıdi.

— Basqyshtyń tómengi jaǵy olarǵa tımes pe eken?

— Sáti túskende, basqysh jerge alty fýttaı jetpeıdi.

— Áne, solar... qudaı-aı, saqtaı gór!

— Úndemeńiz!

Olar jerden jıyrma fýttaı bıikte, tynysyn tartyp, ún-túnsiz salbyrap tur, al tap sol mezette olardyń astynan ózara sóılesip, ázildese kúlisip, soldattar ótip bara jatty.

Qashqyndardyń basyna qater tóndi...

Kúzet ótip ketti. Olardyń basqan aıaqtarynyń tyqyry alystaı berdi, dabyrlasqan daýystary da birte-birte óshe berdi.

— Biz endi qutyldyq, — dedi Felton.

Mıledı bir kúrsinip, talyqsyp ketti.

Felton qaıtadan jáıimen túse bastady. Basqyshtyń tómen shetine deıin jetip, odan ári aıaǵyna tirek joǵyn sezgesin, ol tepki shekterdi qolymen ustap túse bastady; aqyrynda sońǵy tepkishekten ustap, salbyrap turyp qalǵanda aıaǵy jerge baryp tıdi; Ol eńkeıip, altyn aqsha salynǵan qaltany alyp, tisimen tistedi.

Sodan keıin ol mıledıdi qolymen kóterip aldy da, kúzetshiler ketken jaqqa emes, oǵan qarama-qarsy jaqqa qaraı jedeldetip júrip ketti.. Uzamaı ol kúzet jolynan burylyp, qara jartastar arasymen yldılap, jaǵalaýǵa jetti de, ysqyryp qaldy.

Buǵan jaýap retinde tap sondaı ysqyryq estildi, arada bes mınýt ótken shamada teńizden tórt eskekshisi bar qaıyq kórindi.

Qaıyq múmkin bolǵanynsha jıekke jaqyndap kelip toqtady taıyz bolǵasyn, tap jaǵalaýǵa kelip tirelip tura almady. Felton asa qymbat júgin eshkimge senip tapsyrǵysy kelmeı, belýarynan sý keshti.

Sáti túskende, daýyl báseńdeı berdi. Biraq teńiz áli býyrqanyp jatqan: shaǵyn qaıyqty jańǵaqtyń qabyǵyndaı laqtyryp, qaqpaqyl turdy.

— Kemege! Tezirek esińder! — dep buıryq berdi Felton.

Tórt matros jumylyp iske kiristi, biraq teńizdiń qatty tolqyp jatqany sonsha, qaıyqty esýdiń ózi qıyndap ketti.

Degenmen qashqyndar qamal-saraıdan birte-birte alystap bara jatty, bularǵa eń kereginiń ózi osy-tyn.

Tún tas qarańǵy, qaıyqtan jaǵalaýdy kórý qıyn edi, al, jaǵadan qaıyqty kórý tipti múmkin emes-ti.

Teńiz betinde birdeńe qaraıyp, yrǵalyp turdy.

Bul shhýna — shaǵyn keme edi.

Tórt matros bar kúshin salyp, sol kemege qaraı qaıyqty esip kele jatqanda, Felton áýeli mıledıdiń qoly baılanǵan jipti, sosyn oramaldy sheshti.

Áıeldiń qolyn bosatqasyn, ol alaqanymen teńiz sýyn alyp, kelinshektiń betine shashyp jiberdi.

Mıledı bir kúrsinip, kózin ashty.

— Men qaıdamyn? — dedi ol.

— Siz qutyldyńyz! — dedi jas ofıser

— O! Qutyldym ba! — dedi áıel daýystap. — Iá, qutylyppyn, mine aspan, mine teńiz! Tynystap otyrǵan aýa — azattyqtyń aýasy... Ah!... Sizge sheksiz alǵysymdy ǵana aıtamyn, Felton, myń rahmet!

Jas jigit áıeldi keýdesine basty.

— Biraq meniń qolyma ne bolǵan? Qos basynan birdeńemen qursap tastaǵan sıaqty, — dedi mıledı tań qalyp.

Mıledı qolyn kóterdi: saýsaqtary shynynda da jansyzdanyp, kógerip ketipti.

— Qap, áttegene-aı! — dedi Felton kúrsinip, osynaý balǵyn qolǵa qarap, erkelete basyn shaıqap.

— Ah, ol eshteńe etpeıdi, oqasy joq. Endi ǵana esime tústi! — dedi mıledı daýystap.

Mıledı kózimen tóńiregin tintkilep, birdeńeni izdeı bastady.

— Ol mynda, abyrjymańyz, — dedi Felton, altyn aqsha salynǵan qaltany aıaǵymen bir túrtip.

Bular shhýnaǵa taıap keldi. Vahtadaǵy matros qaıyqtaǵylarǵa ún qatty — bular da jaýap qatty.

— Bul qandaı keme? — dedi mıledı.

— Sizge arnaıy jaldap alǵan keme osy.

— Bul meni qaıda aparyp túsiredi.

— Qalaǵan jerińizge aparady, siz meni tek Portsmýtten túsirip ketseńiz bolǵany.

— Portsmýtten ne bitiresiz? — dedi mıledı.

— Lord Vınterdiń buıryǵyn oryndaýǵa baramyn, — dedi Felton túnere myrs etip.

— Qandaı buıryǵyn?

— Siz shynymen túsinbeı otyrsyz ba?

— Joq. Ótinemin, túsindirińizshi.

— Maǵan senbegesin, ol sizdi ózi kúzetpek boldy, al, meni, sizdi jep aýdarý jónindegi buıryqqa qol qoıdyryp ákelýge jumsady.

— Eger ol sizge shyn senbeıtin bolsa, buıryqty aparyp berýge jumsaǵany qalaı?

— Ne apara jatqanymdy bilýim qajet emes shyǵar?

— Munyńyz durys. Endi siz Portsmýtke ketip barasyz ba?

— Asyqpasa bolmaıdy: erteń jıyrma úshi, Bekıngem flotpen birge ketedi.

— Ol erteń attana ma? Qaıda?

— La-Roshelge.

— Ol attanbaýǵa tıis! — dedi mıledı shaptyǵyp, óziniń ádettegi ustamdy qalpynan aınyp.

— Qam jemeńiz, ol esh jaqqa da ketpeıdi, — dedi Felton.

Mıledı qýanyshtan ushyp kete jazdady, ol jas jigittiń jan júreginiń túkpirinde ne jazylǵanyn anyq kórgendeı: onda Bekıpgemniń ajaly jazýly edi.

— Felton, sen Iýda Makkaveı sıaqty uly adamsyń! Eger sen ólseń, senimen birge men de ólemin — saǵan bar aıtarym osy!

— Úndemeńiz! Biz keldik, — dedi Felton oǵan.

Shynynda da qaıyq kemege kelip tirelgen-di.

Felton trapqa birinshi bolyp kóterilip, mıledıge qolyn usyndy, al, matrostar áıeldi demeı berdi, óıtkeni, teńiz áli tolqyp jatqan.

Bir mınýtten keıin olar palýba ústinde turdy.

— Kapıtan, — dedi Felton, — meniń sizge aıtqan kisim osy, bul kisini qanattyǵa — qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa — shoqyttyrmaı, saý-salamat kúıinde Fransıaǵa jetkizý kerek.

— Myń pıstol úshin, — dedi kapıtan.

— Men sizge bes júzin bergenmin.

— Durys aıtasyz.

— Al, qalǵan bes júzi mynaý! — dedi mıledı altyn teńge salynǵan qaltany kórsetip.

— Joq, — dedi kapıtan oǵan qarsy daý aıtyp, — men eshqashanda aıtqanymnan qaıtpaıtyn adammyn, myna jas jigitke: qalǵan bes júz pıstol Býlonǵa barǵasyn tólenedi, — dep sert bergenmin.

Al, biz oǵan jete alamyz ba?

— Din aman, saý-salamat jetemiz, — dedi kapıtan. — Meni Djek Býtler dep ataıtyny ras bolsa, ol da sondaı ras.

— Endeshe, sertke-sert: siz ýádeńizde tursańyz, men sizge bes júz emes, myń pıstol beremin.

— Ýra, tańǵajaıyp áıel dep osyny aıt! Qudaı maǵan siz sıqty jomart jolaýshylardy kezdestire bersin! — dedi kapıtan kóńildenip.

— Al, ázirge bizdi ana bir qoınaýǵa jetkizińiz... esińizde me, sol qoınaýǵa bizdi jetkizetin bolyp keliskenbiz, — dedi Felton.

Buǵan jaýap retinde kapıtan qajetti baǵytqa qaraı bet aldym da, tańǵy saǵat jetiniń kezinde shaǵyn keme Felton aıtqan qonýǵa kelip, zákir tastady.

Osy araǵa kele jatqanda Felton mıledıge ne bolǵanyn aıtyp berdi: Londonǵa barýdyń ornyna osy kemeni jaldap alǵanyn, sosyn qaıtyp kelip, qabyrǵaǵa órmelep, bıiktegen saıyn tas-tastyń arasyndaǵy jikterge temir taǵalardy qaǵyp, olarǵa aıaǵyn tirep, kóterilgenin, aqyrynda tereze toryna jetkesin arqan-basqyshty baılaǵanyn sóz etti. Qalǵany mıledıge málim-di.

Mıledı Feltonnyń oıyna alǵan isin maquldap, qýattaýǵa tyrysty. Biraq onyń alǵashqy aıtqan sózinen mıledıdiń bir uqqany — jas fanatıkti jeliktire túsýdiń ornyna, qaıta tejeı turý qajet ekenine kózi jetti.

Olardyń kelisimi boıynsha, mıledı Feltondy saǵat onǵa deıin kútpek, eger ol onǵa deıin kelmese, áıel jolǵa shyqpaq boldy. Al, jigit qolǵa túspeı, aman-azat qalsa, bular Fransıada, Betúndegi karmelıt áıelderdiń monastyrinde kezdesedi.

XXIX

1623 JYLDYŃ 23 AVGÝSİNDE PORTSMÝTTE NE BOLDY

Serýenge shyǵarda aǵasy qaryndasymen qalaı qoshtasatyn bolsa, Felton da solaı, mıledıdiń qolyn súıip qoshtasty.

Syrtqy túrine qarasa, ol ádettegishe baısaldy da baıypty sıaqty, tek kózi ǵana jaltyldap jarq-jurq etedi. Óńi burynǵysynan qýaryp ketipti, erni jymqyrýly, ishi qazandaı qaınap, qanyna qaraıyp alǵandyǵy ma, áıteýir, sóılegende úzip-úzip qysqa sóıleıdi.

Kemeden jaǵaǵa shyǵaryp salyp bara jatqan qaıyqta otyrǵanda ol mıledıden kózin almaı qoıdy, áıel palýbaǵa shyǵyp, ony kózimen uzatyp turǵan-dy. Olardyń ekeýi de qýǵynnan aıylyn jıar emes: mıledıdiń bólmesine eshqashanda tańǵy toǵyzdan erte kirip kórmegen, al, qamal-saraıdan Portsmýtke deıin kólikpen úsh saǵat júrý kerek-ti.

Felton jaǵaǵa túskesin, bir úlken tóbeniń jonymen júrip otyryp, bıik jartastyń tóbesine shyqty, mıledıge sońǵy ret izet kórsetip, qalaǵa qaraı buryldy.

Jol yldıǵa qulaıdy eken, júz qadamdaı júrgesin oǵan tek kemeniń dińgegi ǵana kórindi.

Alǵy jaqtan, shamamen, jarty mıldeı jerden, tańǵy tumanǵa oranyp, Portsmýttyń úıleri men munaralary kórinedi, jigit solaı qaraı empeńdeı júrip keledi.

Portsmýttyń ar jaǵyndaǵy teńiz beti kemeden kórinbeıdi; olardyń dińgekteri, qys yzǵary japyraǵynan aıyrǵan terek ormany sıaqty, jel ótinde terbelip tur.

Asyǵys júrip kele jatyp, Felton Iakov İ men Karl İ-niń jaqsy kóretin kóńildesi Bekıngemge qarsy shyny-ótirigi aralas, kúlli aıyptaý men kinálaýlardy esine alyp, oılaýmen boldy, osy aıyptaýlar sońǵy eki jylda kóp nárseni kóńiline toqyp, tolǵanýdan jáne pýrıtandar arasynda uzaq ýaqyt bolý nátıjesinde jup - jumyr bolyp, jınaqtalyp qalǵan-dy.

Osynaý mınıstrdiń kópshilikke belgili, álemdi shýyldatqan áıgili qylmystaryn, eger bederli bir sózben aıtsaq, Evropaǵa málim qylmystaryn, mıledıdiń ony aıyptap aıtqan, eshkimge belgisiz, móltek qylmystarymen salystyra kele Felton, Bekıngemniń bir basyna qabat syıyp, tirlik keship júrgen eki adamnyń ishinen, tirlik-haraketi qalyń jurtqa múlde belgisiz bolyp kelgen adamnyń kúnási aýyr dep tapty. Jáı kózge áreń-áreń kórinetin tozań, tipti qumyrsqamen salystyrǵannyń ózinde, úlkeıtetin áınekpen qaraǵanda, bizge bir qorqynyshty qubyjyq bolyp kórinedi ǵoı, sol sıaqty, Feltonnyń ózgeshe tosyn, yntyzar mahabbaty ledı Vınterdiń oıynan shyǵaryp ótirik aıtqan jıirkenishti aıyptaýlaryn tym ulǵaıtyp, ásirelep kórsetkendeı boldy.

Jedeldete júrgesin keýdesindegi namys oty mazdaı túsken sıaqty; artynda qaskóı kek-óshpendilik ókshelep qýyp júrgen, janyndaı jaqsy kóretin, dálirek aıtqanda, áýlıe tutyp, tabynatyn áıel qalyp bara jatyr-aý degen oı, álginde ǵana basynan ótkergen qıamet jan tolqynysy, sharshap-shaldyǵý — osynyń bári qosylyp kelip, jigit janyna qanat bitirgendeı túletip jiberdi.

Ol Portsmýtke erteńgi saǵat segizdiń kezinde kelip kirdi. Qala halqy órip júr, kóshe-kósheden gavannan barabandar dúrsildeıdi, attanysqa shyǵatyn áskerler teńizge qaraı bettep barady.

Felton tula boıyn shań basyp, qara terge túsip, admıralteıstvoǵa keldi. Ánsheıinde bozaryp júretin jigittiń bet-aýzy ystyq pen ishki ashý-yzadan qyzaryp ketken. Saqshy ony jibergisi kelmep edi, biraq Felton qaraýyl basshysyn shaqyryp, ózine osynda jetkiz dep tapsyrylǵan buıryqty kórsetip:

— Lord Vınterdiń tyǵyz tapsyrmasy! — dedi nyǵyzdap.

Sharapatty myrzanyń jurtqa málim, eń jaqyn dostarynyń biri lord Vınterdiń esimin estigennen keıin jáne jigittiń ústindegi teńiz ofıseriniń mýndırin kórgesin, qaraýyl bastyǵy Feltondy kirgizińder dep ámir etti.

Felton saraıǵa qaraı tura umtyldy.

Ol vestıbúlge kire bergen sátte, osynda óne boıy shań-tozańnan kórinbeıtin bir kisi de entige basyp asyǵys kire berdi, jolaýshy osy araǵa deıin shaýyp kelip, zoryǵyp qulap túsken atyn kóshede qaldyryp kirgen beti eken. Felton men beıtanys kisi gersogtiń qatty senetin kamernderi Patrıkke bir mezgilde til qatty:

Felton ózin baron Vınter jibergenin aıtty; beıtanys kisi ózin jumsaǵan kisiniń aty-jónin aıtýdan bas tartty, ol óziniń kim ekenin tek jalǵyz gersogke ǵana aıtamyn dedi. Olardyń ekeýi de gersogke birinshi bolyp engisi keldi.

Lord Vınterdiń gersogpen qyzmet isterimen de, dostyq qarym - qatynastarymen de baılanysty ekenin jaqsy biletin Patrık, sol lord atynan kelgen kisini buryn jiberdi. Ekinshi shabarman kútip qala berdi, osy kidiriske onyń qatty narazy ekeni aıtpaı-aq kórinip turdy.

Kamerdıner Feltondy ertip, La-Roshel qalasy turǵyndarynyń prıns Sýbız bastaǵan delegasıasy qabyldaý kútip otyrǵan, úlken nilden ótip, bir bólme esiginiń aldyna ákeldi, jańa ǵana vanalap shyqqan Bekıngem osy bólmede kıinip jatqan, boıǵa sińgen ádeti boıynsha, ol kıinýge, taranyp-sylanýǵa aıryqsha mán beretin.

— Leıtenant Felton. Lord Vınterdiń tapsyrmasymen kelipti, — dedi Patrık.

— Lord Vınterdiń tapsyrmasymen? — dep qaıtalady Bekıngem. — Endeshe kirsin.

Felton kirip keldi. Tap sol mınýtte Bekıngem altynnan toqylǵan qymbat halatyn dıvannyń ústine laqtyryp tastap, ústine marjanmen kómkerilgen kók barqyt qamzolyn kıe bastady.

— Baronnyń ózi nege kelmedi? Men ony búgin erteńgisin kútken edim, — dedi Bekıngem.

— Sharapatty myrza, qamal-saraıdaǵy kúzetti ózi basqaryp, qoly tımeı jatqandyqtan da, sizge kelý qurmetinen osy joly kaple qalǵanyna qatty qynjylatynyn aıtýdy maǵan tapsyrǵan edi, — dedi Felton.

— Iá, ıá, bilemin. Onda bir tutqyn áıel bar-dy.

— Sol tutqyn áıel jóninde sizben sóıleseıin dep edim, sharapatty myrza.

— Káne, aıtyńyz.

— Meniń sizge aıtatyn sózimdi ózińizden basqa eshkim estimeýge tıis, mılord.

— Bizdi ońasha qaldyryńyz, Patrık, — dedi buıyryp Bekıngem, — biraq osy mańnan ketpeńiz, qońyraý daýsyna kelińiz. Men sizdi qazir shaqyramyn.

— Biz ońasha qaldyq, sýdar. Sóıleńiz, — dedi Bekıngem.

— Mılord, lord Vınter osydan birneshe kún buryn Sharlotta Bakson degen jas áıeldi jer aýdarý jónindegi buıryqqa qol qoıýdy ótinip, sizge hat jazǵan edi.

— Iá, sýdar, men oǵan sol buıryqty ózińiz alyp kelińiz nemese jiberińiz, sosyn qol qoıamyn dep jaýap bergenmin.

— Mine, sol buıryq, mılord.

— Ákelińiz.

Gersog Feltonnyń qolynan qaǵazdy alyp, kózin júgirtip qarap shyqty. Osynyń lord Vınter habarlaǵan buıryq ekenine kózi jetkesin, ony stol ústine qoıyp, qoltańbasyn basý úshin qalam aldy.

— Raqym etińiz, mılord..: — dedi Felton, gersogti toqtatyp. — Sharlota Bakson sol jas áıeldiń shyn aty emes ekenin bilesiz be?

— Iá, sýdar bilemin, — dedi gersog qalamyn sıaǵa malyp.

— Demek, sharapatty myrza, siz onyń shyn atyn biledi ekensiz ǵoı.

— Bilemin.

Gersog qalamyn qaǵazǵa jaqyndata berdi. Felton qanyn ishine tartyp, surlanyp ketti.

— Onyń aty-jónin bile tura, jaıbaraqat qol qoıa beresiz be, sharapatty myrza?

— Árıne, oılanbastan qol qoıamyn.

— Máseleniń ledı Vınter týraly bolyp otyrǵany sizge málim degenge sengim kelmeıdi... — dedi Felton qatqyl únmen, árbir sózin úzip-úzip sóılep.

— Men ony jaqsy bilemin, biraq ony sizdiń qalaı biletinińizge tańmyn?

— Sonda siz uıalmaı-qyzarmaı myna buıryqqa qol qoıa salasyz ba, sharapatty myrza?

Bekıngem jas jigitke tákapparlana bir qarady:

— Siz osy maǵan bir túrli qyzyq suraqtar qoıyp otyrsyz, solaryńyzǵa kádimgideı jaýap qaıtaryp, men sizge kishipeıildik jasap otyrmyn!

— Jaýap qatyńyz, sharapatty myrza! — dedi Felton. — Siz oılaǵannan góri jaǵdaı, bálkim, qıyndap ta bara jatqan shyǵar.

Lord Vınterdiń tapsyrmasymen kelgen jas jigit, árıne, sonyń atynan sóılep otyr ǵoı dep oılaǵan Bekıngem azdap jumsaraıyn dedi.

— Uıalmaı-qyzarmaı qol qoıamyn, — dedi ol sózin nyǵarlap. — Ledı Vınterdiń qaýipti qylmysty ekenin, men sıaqty, baron da jaqsy biledi, sol sebepti de onyń jazasyn jer aýdarýmen shektep qalý, áıelge keshirim jasaýmen birdeı.

Gersogtiń qalamy qaǵazǵa tıdi.

— Siz ol buıryqqa qol qoımaısyz, mılord! — dedi daýystap Felton, gersogke bir adym jaqyndap.

— Bul buıryqqa men nege qol qoımaımyn? Nelikten? — dedi Bekıngem tań qalyp.

— Óıtkeni siz óz janyńyzǵa, óz aryńyzǵa úńilseńiz, mıledıdiń ádil ekenine kózińiz jetedi.

— Ádildikke júginsek ol áıeldi Taıbernge jóneltý kerek. Mıledı — haram áıel.

— Sharapatty myrza, mıledı — perishte, ony ózińiz de jaqsy bilesiz, sol sebepti de baıǵusqa erkindik berýińizdi suraımyn!

— Siz jyndanǵan shyǵarsyz! Menimen bulaı sóılesýge dátińiz qalaı barady?

— Keshirińiz, mılord, budan sypaıy sóıleı almaımyn, qaıta ózimdi ózim tejep turmyn... Degenmen, mılord, ne istep, ne qoıatynyńyzdy áýeli jaqsylap oılastyryńyz jáne shekten shyǵyp ketýden saqtanyńyz!

— Ne deısiz?.. Aǵat ketsem, qudaıdyń ózi keshirer! Mynaý, shamasy, maǵan aıbat shegip turǵan sıaqty! — dedi Bekıngem aıqaılap.

— Joq, mılord, men sizden áli de ótinip turmyn jáne ózińizge: shydamnyń da shegi bar, jaratqan ıem sansyz qylmystaryna qaramastan osy kezge deıin músirkep kelgen pendesin jazalaımyn dese, endi bolmashy bir kinániń ózi-aq jetip jatyr!

— Felton myrza, qazir osy aradan shyǵyńyz da, dereý abaqtyǵa baryńyz! — dep buıyrdy Bekıngem.

— Siz meniń sózimdi aqyryna deıin tyńdańyz endi, mılord.Siz sol bir jas qyzdyń basyn aınaldyryp, qatty qorladyńyz, aryna óshpes tańba saldyńyz... Endi siz oǵan jasaǵan jamandyǵyńyzdy adamsha jóndep, áıeldiń óz betimen kedergisiz kete berýine jaǵdaı jasańyz, meniń osydan ózge tilegim joq.

— Osydan ózge tilegim joq? — dedi Bekıngem Feltonǵa tańyrqaı qarap jáne osynaý sózderiniń árbir býynyn bólip-bólip aıtyp.

— Mılord... — dedi Felton sózin jalǵap jáne sóılegen saıyn shabyttanyp. — Saqtanyńyz, mılord, sizdiń zańsyzdyqtaryńyzdan kúlli Anglıa sharshap bitti! Mılord, siz koróldiń bıligin zańsyz tartyp alǵandaı bolyp, elge qıanat jasap otyrsyz. Mılord, sizden adamdar da, qudaı da jıirkenip, bezip ketti! Jasaǵan sizdi keıin jazalaı jatar, al, men sizdi tap qazir jazalaımyn!

— Astamsyma! — dedi Bekıngem aıqaılap, sosyn esikke qaraı bir attady.

Felton onyń aldynan kes-kestep tura qaldy.

— Sadaǵańyz keteıin, mılord, ledı Vınterdi bosatý jónindegi buıryqqa qol qoıyńyzshy. Esińizde shyǵar, ol álgi ózińiz abyroıyn tógetin áıel.

— Joǵalyńyz, sýdar! Áıtpese, qazir kúzetti shaqyryp alamyn da, qol-aıaǵyńyzdy buǵaýlatýǵa ámir etemin!

— Siz eshkimdi de shaqyra almaısyz, — dedi Felton, gersog pen kúmistelgen shaǵyn stol ústine qoıylǵan qońyraý arasyna turyp alyp. — Saqtanyńyz, mılord, siz qazir qudaıdyń qolyna iliktińiz!

— Ázázil periniń qolyna iliktińiz, dep aıtqyńyz kelgen shyǵar! — dedi Bekıngem kórshi bólmedegi kóptiń kóńilin aýdarý úshin daýystap, biraq áli eshkimdi de kómekke shaqyrmady.

— Ledı Vınterdi bosatý jónindegi buıryqqa qol qoıyńyzshy, mılord, qol qoıyńyzshy! — dedi Felton gersogke bir qaǵazdy usynyp.

— Siz meni zorlaǵyńyz kele me? Siz meni mazaqtap tursyz ba osy!.. Eı, Patrık.

— Qol qoıyńyz, mılord!

— Eshqashanda!

— Eshqashanda?

— Kelińder beri! — dedi gersog aıqaılap, shpagasyna jarmasyp.

Biraq Felton oǵan shpagasyn sýyrýǵa mursat bermedi mıledı ózin jaraqattaǵan pyshaqty ol qoınyna tyǵa salǵan, endi sony jalaqtatyp, gersogke qaraı tura umtyldy.

Tap sol sátte Patrık kabınetke kirip kelip:

— Mılord, Fransıadan hat keldi! — dep habarlady.

— Fransıadan? — dedi Bekıngem daýystap, ol bul hat kimnen keldi eken dep, so zamat dúnıeniń bárin umytyp ketti.

Feltonǵa kereginiń ózi osy edi, ol gersogtiń búıirine pyshaqty sabyna deıin boılata salyp jiberdi.

— A, opasyz! — dedi gersog qınalyp. — Sen meni óltirdiń be...

— Óltirdi!.. — Patrık baj ete qaldy.

Felton endi qashyp qutylmaq bolyp, alaqtap jan-jaǵyna qarady, qarady da ashyq turǵan esikti kórip, kórshi zalǵa qaraı tura júgirdi, joǵaryda aıtqanymyzdaı, munda La-Roshel-qalasynyń ókilderi qabyldaý sátin kútip turǵan-dy, jigit sol betimen júgirip zaldan ótip, basqyshqa kelip jetti, biraq onyń birinshi tepkisheginde lord Vıntermen soqtyǵysyp qaldy. Feltonnyń ólikteı bolyp qýaryp, kóziniń alaqtap ketkenin, qoly men bet-aýzyna tamǵan qandy kórip, lord Vınter ony keńirdeginen ustap qylǵyndyra bastady:

— Osyny ózim de bilip edim! Osylaı bolaryn boljap edim, biraq amal qansha, sál keshigip qaldym! O sorly basym! Sorladym!..

Felton múlde qarsylyq kórsetpedi. Vınter ony tabanda kúzetshilerge tapsyrdy, Bekıngemniń kabınetine asyǵys kirip ketti al, kúzetshiler tıisti nusqaý kelgenshe, jigitti teńiz bettegi shaǵyn bir terasada ustap tura turmaqshy boldy.

Gersogtiń jan daýysyn, Patrıktiń shaqyrǵanyn estigen, álgi bir ázirde Feltonmen vestıbúlde kezdesetin beıtanys kisi kabınetke júgirip kire berdi.

Gersog dıvan ústinde, qalsh-qalsh etip, jarasynyń aýzyn basyp jatyr eken.

— La Port... — dedi gersog, úni úzilip bara jatqandaıyn. — La Port, sen onyń jumsaýymen keldiń be?

— Iá, sharapatty myrzam, — dedi Avstrııskaıanyń adal qyzmetshisi, — biraq keshigip qalǵan sıaqtymyn...

— Jáı sóıle, La Port, sózińdi bireý estip qalar... Patrık, tiri jandy jiberme... Ah, men onyń maǵan ne aıt degenin de bile almaıtyn boldym-aý!.. Qudaıym-aı, ólip baramyn!

Gersog talyp qaldy.

Sol arada lord Vınter, La-Rosheldiń elshileri, joryqqa shyǵatyn áskerlerdiń qolbasshylary, Bekıngem nókerindegi ofıserler topyrlasyp bólmege kirip-kirip kelisti; ár tustan toryqqan, ashynǵan daýystar estilip jatty. Osynaý qaıǵyly habar áýeli saraı ishin ahylap-úhilegen qasiretti únge toltyryp, sosyn lyqsyp syrtqa shyǵyp, kúlli qalaǵa jaıylyp ketti.

Zeńbirek gúrsildep, qalada bir mańyzdy tosyn oqıǵa bolǵanyn habarlady.

Lord Vınter óz shashyn ózi julyp jatty.

— Bir mınýtke ǵana keshiktim! Bir-aq mınýt! Qudaı-aı, mundaı da baqytsyzdyq bolady eken! — deıdi ol kúıinip.

Shynynda da, tańǵy saǵat jeti kezinde oǵan qamal-saraıdyń bir terezesinen arqan satynyń salbyrap turǵanyn habarlaıdy. Ol dereý júgirip mıledıdiń bólmesine kirse, bólmeniń terezesi ashyq tur, temir tordyń shybyqtary kesilipti, al, ózi qańyrap bos qalypty; lord d'Artanánnyń shabarman arqyly ózin aýyzsha qatty eskertip, saqtandyrǵanyn esine aldy, sol zamat gersogke bir qater tónbegeı dep qorqyp, at qoraǵa qaraı tura júgirdi; dáıekshileriniń atty erttep jatqanyna qaramastan, kózine birinshi túsken atqa qarǵyp minip, admıralteıstvony betke alyp, shaba jónelgen, sodan aýlaǵa kirip, kóliginen yrǵyp túsip, basqyshpen júgirip joǵary shyqqanda, álgide aıtqanymyzdaı, Feltonmen betpe-bet soqtyǵysyp qalǵan.

Biraq gersog áli tiri eken: ol esin jıyp, kózin ashty, sol-aq eken, tóńireginde turǵan kisilerdiń úzilgen úmiti qaıta janaıyn dedi.

— Myrzalar, — dedi ol, — meni myna La-Portpen, Patrıkpen ońasha qaldyryńyz... A, bul sizbisiz, Vınter! Siz búgin erteńgilik maǵan aqylynan adasqan esýas bireýdi jibergen ekensiz. Sonyń ne qylǵanyn, mine, qarańyzshy!

— O mılord, men endi ómir-baqı ókinishpen ótetin boldym! — dedi baron daýystap.

— Onyń durys bolmas, súıikti Vınter! — dedi Bekıngem oǵan qolyn sozyp. — Bógde bir kisi bireýdi sonshalyq ómir boıy joqtap, jylap ótetindeı adam bul dúnıede bar degenge óz basym senbeımin... Biraq, bir ótinishim, bizdi jalǵyz qaldyrshy.

Baron eńkildeı jylap, syrtqa shyǵyp ketti.

Bólmede jaraly gersog, La Port pen Patrık úsheýi ǵana qaldy.

Gersogtiń tóńiregindegi jaqyn-jýyq kisiler dárigerdi izdese de tappaı qoıdy.

— Siz ólmeısiz, tiri qalasyz, áli talaı qyzyqty kóresiz! — deıdi Anna Avstrııskaıanyń adal qyzmetshisi dıvan aldynda tizerlep otyrǵan kúıi.

— Ol maǵan ne jazdy eken? — dedi gersog álsiz daýyspen; ózi qansyrap, jany kózine kórinip jatsa da, ol ǵashyǵy jáıli til qatpaı qala almady. — Ol maǵan ne dep jazypty? Hanymnyń hatyn oqyshy.

— Qalaı oqımyn, mılord! — dedi La Port shoshyp.

— Aıtqanǵa moıynsun, La Port. Maǵan ýaqytty tekke ótkizýge bolmaıtynyn kórip turǵan joqsyz ba?

La Port hattyń mór basylǵan súrgishin syndyryp, pergamentti gersogtiń kóziniń aldyna aparyp ustaı berdi, biraq Bekıngem ony qansha oqyǵysy kelip tyrysqanymen oqı almady.

— Oqysańshy... — dedi ol buıyryp, — oqy, men qazir kóre almaı jatyrmyn. Oqy! Bálkim, men endi uzamaı túk estimeı de qalarmyn, sosyn onyń ne jazǵanyn bilmeı, o dúnıege jónep ketermin...

La Port endi qaıtyp qarsylyq jasamady, hatty zaýlatyp oqyp berdi:

«Mılord!

Ózińizdi kórip-bilgeli beri siz úshin, sizdiń kóńilińizdi kónshitý úshin bastan keshken kúlli qorlyq-zorlyq, zábir-japany jıyp tastap, jalbarynyp suraıtynym  — eger siz meniń tynyshtyǵymdy shyndap qasterleıtin bolsańyz, Fransıaǵa qarsy qarý-jaraqty qalyń qoldy qaptatqyzýdy qoıyp, soǵysqa tyıym salyńyz. Jurttyń bári: din — osy soǵystyń syrt kózge degen jeleýi ǵana, — dep estirtip aıtsa, onyń shyn sebebi — sizdiń maǵan degen mahabbatyńyz — dep jáıimen kúbirlesip aıtyp júr. Bul soǵys Fransıa men Anglıany orasan zor kúızeliske ushyratyp qana qoımaı, sizge de bir baqytsyzdyq ákele me dep qorqamyn, mılord, onda men máńgi egilip-eńirep ótemin ǵoı.

Óz ómirińizge saq bolǵaısyz, oǵan qaýip tónip tur, ózińizdi jaý dep eseptemeıtin mınýtten bastap, sizdiń ómirińiz maǵan burynǵydan da qymbat, burynǵydan da qasterli bola bermek.

Ózińizge degen shyn yqylaspen.

ANNA»:

Hat sózin aıaǵyna deıin tyńdaý úshin Bekıngem boıynda qalǵan bar kúshin jınady. Hat oqylyp bitkesin ol ózgeshe bir ókinishti únmen:

— Shynymen-aq, maǵan aýyzsha aıtatyn eshbir sózińiz bolmaǵany ma, La Port? — dedi ol.

— Iá, ondaı sálem bar, sharapatty myrzam! Koroleva maǵan sizge árdaıym saqtanyp júrsin degendi tapsyrdy: oǵan sizdi bireýler óltirgeli júr dep aıtsa kerek.

— Bary osy-aq pa? Bary osy ma? — dedi Bekıngem shydamsyzdanyp.

— Ol maǵan sizdi burynǵysynsha súıetinimdi aıtyńyz, — dedi.

— Ah!.. Qudaıdyń munysyna da shúkir! Men ólgende ǵashyǵym samarqaý qalmaıtyn boldy ǵoı áıteýir! — dedi kóńili hoshýaqtanyp.

La Porttyń kóz jasy betin jýyp ketti.

— Patrık, almas alqa jatqan qobdıshany beri ákelshi, — dedi gersog.

Patrık ony ákelgende, La Port korolevanyń qobdıshasyn birden tanydy.

— Al, endi álgi korolevanyń venzeli (aty-jóniniń bas árpi) marjan monshaqtarmen kestelenip jazylǵan aq atlas qaltany ákel.

Patrık bul buıryqty da oryndady.

— Mynany alyńyz, La Port! — dedi Bekıngem. — Onyń meni jaqsy kórgeniniń belgisi retinde óz qolynan alǵan nárseler, mine, myna qobdısha men myna bir eki hat qana. Osy zattardy uly mártebeli hanymǵa tapsyrǵaısyz jáne meniń kózimdeı kórip júrsin dep... — ol tóńireginen bir asyl zat izdegendeı aınalasyna qarady, — bularǵa áne bir...

Ol taǵy da kózimen birdeńeni izdeı bastady, biraq onyń aranyn ashyp, jaqyn kelip qalǵan ajaldan buldyrap, qaraýytqan kózine álgide Feltonnyń qolynan túsip ketip, júzinen jyly qannyń býy áli shyǵyp jatqan pyshaqtan ózge eshteńe túspedi..

— ...áne bir pyshaqty qosyńyz, — dedi gersog La Porttyń qolyn qysyp jatyp.

Ol áli de bolsa qaltany qobdıshanyń túbine óz qolymen saldy, pyshaqty da soǵan salyp jatyp, endi sóıleı almaımyn dep La Portqa ısharat bildirdi.

Sosyn ajalmen arpalysyp ketkendeı qol-aıaǵy typyrlap, yshqynyp baryp, dıvannan parket ústine domalap tústi.

Patrıktiń jan daýysy shyǵyp ketti.

Bekıngem sońǵy ret jymıyp kúlmekshi bolyp edi, biraq meırimsiz ajal onyń oıyn short kesti de, baıǵustyń júzinde mahabbattyń sońǵy súıisindeı bolyp, bir jyly reń qaldy.

Tap sol mezette kóńili qobaljyp, gersogtiń dárigeri kirip keldi; ol admıral kemesine baryp mingen eken, sonda otyrǵan jerinen shaqyrtyp alypty.

Ol gersogtiń qasyna baryp, qolyn ustap, tamyryn basyp kórdi de, qaıtadan jibere saldy.

— Endi keler paıda joq, gersog qaıtys boldy, — dedi ol.

— Qaıtys boldy, gersog qaza tapty! — dep daýys qyldy Patrık.

Onyń daýysynan jurt dúrligip, bólmege lap qoıdy, osy qaıǵy bulardy eseńgiretip ketkendeı, qalyń jurt ne isterin bilmeı ańtarylyp, toryǵyp, abdyrap sasyp qaldy.

Bekıngemniń úzilip ketkenin kórisimen lord Vınter Feltonǵa qaraı tura umtyldy, soldattar ony burynǵysha saraıdyń terasasynda kúzetip tur eken.

— O jaýyz! — dedi baron jas jigitke, Bekıngem qaza tapqannan keıin ol salqyn qandy sabyrly kúıin tapqan sıaqty, ol endi sol kúıinen bir tanbaı qoıǵan edi. — Ońbaǵan jaýyz! Sen ne istediń!

— Men óz kegimdi qaıtardym, — dedi Felton.

— Óz kegimdi? — dedi baron qaıtalap. — Odan da álgi qarǵys atqan áıeldiń qolyndaǵy qarýy boldym deseıshi! Biraq osy qylmys sol surqıanyń eń sońǵy jaýyzdyǵy bolmasa, ant atsyn meni!

— Sizdiń ne aıtqanyńyzǵa túsinbeı turmyn, — dedi Felton baıyppen, — jáne sizdiń kimdi megzep turǵanyńyzdy da bilmeımin, mılord. Gersog Bekıngemdi sizdiń maǵan kapıtan shenin berý jónindegi ótinishińizdi eki ret qabyldamaı tastaǵany úshin óltirdim. Men ony ádiletsizdigi úshin jazaladym, bar bolǵany osy!

Mundaı qatygezdikten Vınterdiń esi shyǵa qaıran qalyp, Feltondy qamaýǵa alǵan soldattarǵa qarap, sileıip turyp qaldy.

Feltonnyń sabyrly júzin tynymsyz oıdyń kirbeńi shaldy. İshten shý shyqqan kezde, ańqaý pýrıtanın mıledıdiń daýysyn, aıaǵynyń tyqyryn estigendeı boldy, ol so zamat: bul óz kinásin moıyndap, jigitpen qushaqtasyp birge ólmekke bel baılap, osynda jetip kelgen mıledı eken dep oılady.

Kenet ol tula boıy dir etip, ózi turǵan terasadan anyq kórinip, shalqyp jatqan teńiz aıdynyndaǵy bir núktege qadalyp qaraı berdi.

Teńizshiniń qyraǵy kózi Fransıa jaǵalaýyna qaraı júzip bara jatqan shhýna jelkenin birden shalyp qaldy, jáı adam ony mundaı qashyqtan tolqyn ústinde terbetilip turǵan shaǵala dep qalar edi.

Ol appaq bolyp, loblyp ketken júregin basa qoıdy, sol zamat mıledıdiń opasyzdyǵyna anyq kózi jetti.

— Sizge aıtatyn sońǵy bir ótinishim bar, mılord! — dedi ol baronǵa.

— Qandaı ótinish? — dedi Vınter.

— Saǵat qansha?

Baron saǵatyn sýyryp aldy.

— Toǵyzǵa on mınýt qaldy, — dep jaýap qaıtardy ol.

Mıledı ýádeli ýaqyttan bir jarym saǵat buryn ketipti; álgideı bir zaýal bolǵanyn atylǵan zeńbirek daýysynan sezgen áıel sol sát kemeniń zákirin kóterýge jarlyq bergen.

Keme jaǵalaýdan alysta, jaltyraǵan aspan astynda emin-erkin júzip bara jatty.

— Qudaıdyń jazýy solaı bolǵany da, — dedi Felton, jazmyshqa sózsiz senetin kónbistigine basyp, biraq sonaý tıtimdeı kemeden kózin taıdyra almady, sonyń palýbasynan buǵan endi ózi qurbandyǵyna shalynǵaly turǵan ánel elesi aǵarańdap kóringendeı boldy.

Lord Vınter Feltonnyń qarap turǵan jaǵyna bir kóz tastap, sosyn onyń ishteı azap shegip turǵan qasiretti júzine ańyra qarap, oıyna túsine qoıdy.

— Áýeli jazany myna óziń tartasyń, jaýyz! — dedi ol, soldattardyń aldyna túsip mólteńdeı jónelse de, teńizden kózin almaı qoıǵan Feltonǵa,: — biraq janymdaı jaqsy kórgen aǵamnyń arýaǵymen ant eteıin, seniń sybaılas surqıań da qashyp qutyla almaıdy.

Felton basyn tómen salyp, lám dep til qatpady.

Al, lord Vınter bolsa, basqyshpen tómen júgire túsip, gavanǵa qaraı asyǵys júrip ketti.

XXX

FRANSIADA

Anglıanyń koroli Karl I Bekıngemniń qaza tapqanyn estigen kezde, eń áýeli, osy sumdyq habar La-Roshel halqynyń eńsesin túsirip, jigerin qum eter dep qoryqty. Sol sebepti de, Rıshele «Memýarlarynda» aıtqandaı-aq, koról bu habardy qolynan kelgenshe olardan uzaq ýaqyt jasyrmaq boldy. Ol dereý memlekettiń kúlli gavandaryn jaýyp, Bekıngem jabdyqtaǵan armıa qashan júzip ketkenshe, birde-bir kemeniń teńizge shyǵyp ketpeýin qamal qadaǵalap otyrýǵa buıryq berdi, al, gersogtiń qazasynan keıin armıany jóneltý jáıin koról óz baqylaýyna alǵan edi.

Onyń bul buıryǵynyń qataldyǵy sondaı, tipti eline ketpekshi bolyp, ózimen qoshtasyp shyqqan Danıa elshilerin de, sol sıaqty Karl I Birikken Nıderlandtarǵa qaıtaryp bergen Ost Indıa kemelerin Flıssıngenge jetkizip tastaýǵa tıis goland elshisin de Anglıadan shyǵarmaı, ustap qaldy.

Biraq ol bul buıryqty qaıǵyly habardan bes saǵat keıin, ıaǵnı kúndizgi saǵat ekide bergesin, eki keme eleýsiz teńizge shyǵyp ketedi. Onyń bireýi mıledıdi alyp ketkenin biz jaqsy bilemiz, mıledı ne bolyp, ne qoıǵanyn birden ańǵarǵan bolatyn, al, admıral kemeniń dińgegine qara jalaý ilinisimen óz boljamynyń durys ekenine shyn kózi kámil jetti. Al ekinshi kemeniń jáıine keletin bolsaq, onda kim bolǵanyn jáne onyń qalaı júzip ketkenin keıinirek aıtamyz.

Bul kezderi La-Roshel túbindegi lagerde jańa oqıǵa bola qoımaǵan-dy; ár ýaqytta erigip-zerigip júretin, al, lagerde bolǵanda burynǵysynan beter jalyǵyp, ishi pysyp ketken koról sana Sen-Jermenge astyrtyn baryp, áýlıe Lúdovıktiń kúnin sonda ótkizip qaıtpaqshy boldy da, kardınaldyń nebári jıyrma mýshketerden nóker jasaqtap berýin surady. Koróldiń zerikpe derti keıbir kezderi ózine de juǵatynyn anyq biletin kardınal patsha-kómekshisine bul demalysty qýana-qýana berdi, ol 15 sentábrde lagerge qaıtyp oralmaqshy boldy.

Mártebeli taqsyrdan tıisti habar alǵannan keıin, de Trevıl myrza jolǵa ázirlendi, ózine belgisiz bir sebeptermen, dostarynyń Parıjge qaıtyp barǵysy keletinin, tipti soǵan yntyzar bolyp júrgenin biletin myrza, álbette, olardy koról nókeriniń qataryna qolma qol qosa saldy.

Tórt jigit bul jańalyqty de Trevıl myrzadan shırek saǵat qana keıin bildi, óıtkeni ol bu habardy dostaryna birinshi bolyp aıtqan edi. Kóp ýaqyt zaryqtyryp baryp, mýshketerler qataryna ótýge ruqsat bergen kardınaldyń sharapatty jaqsylyǵynyń qadirin d'Artanán tek sonda ǵana baryp bildi. Eger mundaı jaqsylyq bolmaǵanda, d'Artanán eki kózi jáýdirep lagerde qala berer edi, al, joldastary muny tastap jolǵa shyǵar edi.

Betún monastyrinde qanypezer qas jaýy — mıledımen jolyǵysyp qalsa, Bonase bıkege qandaı qaýip tónetinin oılaǵanda bulardyń Parıjge qanat baılap qaıta ushqysy kelgenderin aıtpasaq ta bolady. Sol sebepti de Aramıs Týr qalasyndaǵy álgi bir asa yqpaldy tanystary bar kesteshi áıelge tabanda hat jazyp, onyń korlevanyń Bonase bıkeniń monastyrden shyǵyp, Lotarııgıaǵa nemese Belgıaǵa ketip qalýyna ruqsat alyp berýin surady. Jaýap ta kóp kúttirmedi, arada toǵyz-aq kún etken shamada Aramıs mynadaı bir hat aldy:

Súıikti kýzen!

Meniń sińilimniń bizdiń jas kánızagimizdi Betún monastyrinen,alyp shyǵýǵa bergen ruqsat qaǵazy mynaý, sizdiń pikirińishze, monastyrdiń aýasy oǵan zıandy kórinedi. Meniń sińilim ruqsat qaǵazdy sizge shyn kóńilden razy bolǵasyn jiberip otyr, óıtkeni ol so bir ońdy qyzdy óte jaqsy kóredi jáne eger qajet bola qalsa, budan bylaı da oǵan qol ushyn berip turarmyn dep úmittenesiń.

Sizdi qushyrlana súıemin. AGLAIa MISHON

Osynaý hatqa qosa tómendegi sózder jazylǵan ruqsat qaǵaz jiberilipti:

«Betún monastyriniń hazyretshesi, monastyrge meniń usynýymmen túsken jáne meniń qamqorlyǵymda bolyp kelgen bıkeni úshbý hatty aparyp bergen kisiniń qaraýyna tapsyrýǵa tıisti.

Lývrde. 1628 jylǵy 10 avgýstta jazyldy.

ANNA

Korolevany sińlim dep sanaıtyn kesteshi áıelmen Aramıstiń tap osyndaı týys bolyp shyqqanyn jas jigitterdiń qalaı ázil-ospaqqa aınaldyryp, ilip-qaqqanyn, jadyraı kúlisip, bir máz bolyp qalǵanyn ózderińiz de kóz aldyńyzǵa bir elestetip ótken shyǵarsyz! Biraq Portostyń bir-eki ret aıtqan dóreki ázilinen qyp-qyzyl bolyp ketken Aramıs, óz dostarynyń budan bylaı osy taqyrypqa barmaýyn ótindi, eger osy jáıt týraly bir aýyz sóz aıtylatyn bolsa, onda men mundaı másele týa qalsa, kýzınamdy oǵan tipti de aralastyrmaımyn, dedi ol.

Sol sebepti de tórt mýshketerdiń áńgimesinde endi qaıtyp kesteshi áıeldiń aty atalmaıtyn boldy, munyń ústine olar degenine jetip edi: karmelıt áıelderdiń Betúndegi monastyrinen Bonase bıkeni áketý jáıli ruqsat qaǵaz alǵan-dy. Ras, olar La-Rosheldiń túbindegi lagerde, bylaısha aıtqanda, Fransıanyń ekinshi bir jaǵynda júrgen kezde, bul ruqsat qaǵazdan keler paıda az-tyn. Sol sebepti de d'Artanán lagerden ne sebepti ketkisi keletinin de Trevıl myrzaǵa ashyp aıtyp, odan demalys suraǵysy kelip tolqyp júrgende, de Travıl myrzanyń ózi buǵan, onyń úsh joldasyna koróldiń qasyna jıyrma mýshketerden nóker ertip, Parıjge baratynyn, sol nókerdiń quramyna bular da engizilgenin habarlady.

Dostar bul lebizge qatty qýanysty. Olar áýeli qyzmetshilerin kerek-jaraq júkterimen ilgeri jiberdi de, erteńine tan azannan ózderi de jolǵa shyqty.

Kardınal uly aǵzamdy Súrjerden Mozege deıin shyǵaryp saldy, osy araǵa kelgesin koról men ýáziri ekeýi ózara dos peıil bildirip qosh aıtysty.

Parıjge jıyrma úshinshi avgýstke deıin jetý maqsatymen koról meılinshe sýyt júrip ketti. Biraq jolaı kóńil kóterý úshin koról óziniń asa jaqsy kóretin kásibi — qarshyǵa saldyryp, ań aýlap oqtyn-oqtyn aıaldap qalyp otyrdy, bul qyzyqqa bir kezde ony gersog de Lúın baýlyǵan bolatyn. Osyndaı oqıǵa bolyp qalǵan kezderi jıyrma mýshketerdiń on altysy ýaqytty tap osylaı kóńildi ótkizgenderine qýanysyp jatatyn, al, qalǵan tórteýine, ásirese, d'Artanánǵa jaryq dúnıe qarańǵylanyp, qabaqtary túsip ketetin, onyń qulaǵy udaıy shýlap, shyńyldaıdy da turady, sonda ony Portos bylaı dep túsindiredi:

— Asa tekti-dáýletti bir hanymnyń aıtýyna qaraǵanda, ol — sizdi bireýdiń bir jerde esine alyp jatqany.

Aqyrynda jıyrma úshinshi avgýstke qaraǵan túnde koról nókerimen Parıjdi basyp ótip, tıisti jerine baryp, atbasyn tiredi. Koról de Trevıl myrzaǵa alǵys aıtyp, endi oǵan nókerindegi Mýshketerlerge kezek-kezegimen tórt kúnnen demalys berýge ruqsat etti, biraq osy qýanyshqa ıe bolǵan sarbazdar kópshilik bas qosatyn oryndarǵa qarasyn kórsetpesin, áıtpese, Bastılıaǵa qamalady dep qarsy qorqytyp ta qoıdy.

Áýeli tórt demalys bizdiń tórt dosymyzǵa berilgenin ózderińiz de op-ońaı sezip qoıǵan shyǵarsyz; buǵan qosa Atos de Trevıl myrzadan tórt kúnniń ornyna alty kún surap aldy, ıaǵnı demalysyna taǵy da eki túndi qosyp aldy — olar jıyrma tórti kúni keshki saǵat beste júrip ketti, al, de Trevıl myrza yqylasy túsip, demalysty jıyrma besinen dep belgiledi.

— Ah, qudaıym-aı, osy bir bolmashy nársege bola beker dúrligip júrmiz ǵoı deımin,— dedi, eshqashan da eshteńeden shúbálanyp kórmegen d'Artanán. — Eki kúnde, eki-úsh atty zoryqtyryp shaýyp otyryp, Betúnge jetemin — qudaıǵa shúkir, aqsha jetedi, ol maǵan jaqyn emes, sosyn hazyretshege korolevanyń hatyn tapsyramyn da, súıiktimdi Lotarıngıaǵa da emes, Belgıaǵa da emes, Parıjdiń tap inine ákelemin, bul arada ony jaqsylap jasyryp qoıýǵa bolady, ásirese, kardınal La-Roshel túbinde júrgende myqtap jasyrýǵa bolady. Al, jortýyl-joryqtan qaıtyp kelgennen keıin, biz korolevaǵa ne tilesek sony oryndatamyz, ol úshin hanymnyń kýzınasyn da jáne ózimizdiń oǵan kórsetken qyzmetimizdi de paıdaǵa asyramyz. Kúsh-jigerdi bosqa jumsamaı-aq, osynda qala berińizder! Mynadaı qarapaıym iske biz, Planshe ekeýmiz jetip jatyrmyz.

Buǵan Atos baıyppen qolma-qol jaýap berdi:

— Bizdiń de aqshamyz bar — álgi júzikten tıgen úlesimdi áli iship taýysqan joqpyn, al, Portos pen Aramıs te aqshalaryn áli jep bitire almaı júr. Demek, biz bir atty ǵana emes, tórt atty da qabat zoryqtyra alamyz. Biraq siz bir nárseni umytpańyz, d'Artanán...— dedi ol tunjyrap, sol-aq eken, d'Artanán selk etip shoshyp ketti — ıá, esińizde bolsyn, Betún — kardınaldyń álgi :jelmen kezdespek bolyp sóz baılasqan qalasy, al, ol áıel júrgen jeriniń bárine baqytsyzdyq ákeletin surqıa! Eger siz tórt erkekke qarsy jalǵyz shapsańyz, d'Artanán, men sizdi jalǵyz jibere salar edim. Biraq siz ana meker qatynǵa qarsy barasyz, endeshe tórteýimiz tize qosyp, birge baralyq, qudaı jolymyzdy ońǵaryp, qyzmetshilerimizben tórteýimiz birleskende oǵan álimiz jetse bolǵany!

— Siz meniń záremdi aldyńyz ǵoı, Atos! — dedi d'Artanán daýystap. — Siz neden qaýiptenip otyrsyz osy, saıtan atsyn?

— Bárinen de qaýiptenemin! — dedi Atos.

D'Artanán serikteriniń árqaısysyna kóz toqtatyp, baıyptap qarap edi, olar da Atos sıaqty qaýiptenip keledi eken; bir-birin til qatpastan, olar attaryna taqym basyp, ilgeri júre berdi.

Jıyrma besi kúni keshke salym, olar Arrasqa kelip kirip, d'Artanán «Altyn tyrmanyń» aldyna kelip attan túsip, osy meımanjaıdan bir stakan sharap ishpek bolǵan kezde, belgisiz bir atty pochta aýlasynan shyǵa berdi, ol osy aradan kólik aýystyryp, tyń arǵymaqqa qarǵyp minip, Parıjge aparatyn jolǵa túsip, quıǵyta jóneldi.

Qaqpadan kóshege sýyrylyp shyǵa bergen sátte, ýaqyt avgýst aıynyn ishi bolsa da, onyń oranyp alǵan plashyn jel ashyp, basyndaǵy qalpaǵyn ushyryp kete jazdady, biraq jolaýshy onyń ushyp túse jazdaǵan jerinen ustap alyp, jalma-jan kózine deıin mılyqtata kıip aldy.

Sol adamǵa tesireıe qarap otyrǵan d'Artanán kenet sup-sur bolyp, qolyndaǵy stakanyn túsirip aldy.

— Sizge ne boldy, sýdar? — dedi Planshe úrpıip. — Eı,myrzalar, munda kómekke kelińizder, meniń myrzam talyp qaldy!

Úsh dosy júgirip kelip, d'Artanánnyń talyp qalmaq túgil, atyna qaraı umtylyp bara jatqanyn kórdi. Olar jigitin jolyn bógeı berdi.

— Shaıtan atsyn, sen qaıda elirip bara jatyrsyń? — dedi Atos aıqaılap.

— Bul — sonyń ózi! — dedi d'Artanán bezektep. —Tap sol! Káne, men ony qýyp jeteıin!

— «Ol» degeniń kim? — dedi Atos.

— Sol, tap sol kisiniń ózi!

— Qaıdaǵy kisi?

Álgi bir ant atqan kisi — meniń basyma bir baqytsyzdyq kelip qonarda, árdaıym osy jaýyz aldymnan ushyrasady! Men alǵash ret kezdeskende álgi bir surqıanyń qasynda júrgen osy kisi bolatyn, ózimizdiń Atosty jekpe-jek saıysqa shaqyrarda osy soıqandy qýalap kele jatqanmyn, Bonase bıkeni urlap ketetin kúni erteńgisin osy sumyraıdy kórgenmin! Men ony anyq kórdim. Men ony birden tanydym!

— Shaıtan alsyn... — dedi Atos oılanyp turyp.

— Atqa, atqa qonyńdar, myrzalar! Artynan qýalaıyqshy, qazir-aq qýyp jetemiz!

— Súıikti dosym, esińizde bolsyn, — dedi Aramıs ony toqtatyp, — ol biz betke alyp bara jatqan jaqtan qarama-qarsy jaqqa ketip barady; onyń astyndaǵy aty tyń-daǵy, bizdiń atymyz ábden boldyrǵan, demek, biz ony qýyp jete almaımyz da, attarymyzdy qur tekke zoryqtyramyz. Bul erkekti jáıine qaldyraıyq, d'Artanán, odan da ana áıeldi qutqaraıyq!

— Áı, sýdar! — dedi atshy qaqpadan júgirip shyǵyp, belgisiz kisiniń artynan umtyla berip. — Áı, sýdar! Qalpaǵyńyzdan myna bir qaǵaz túsip qaldy... Áı, sýdar! Áı!

Dostym, osy qaǵazyńa jarty pıstol bersem, qalaı qaraısyń? — dedi d'Artanán ony kidirtip.

— Minekıińiz, sýdar, qýana-qýana bereıin! Mine, ala qoıyńyz.

Taban astynan sátti saýda jasaǵan atshy máz bolyp, pochta aýlasyna qaıtyp keldi, al, d'Artanán qaǵazdy jazyp qaraı berdi.

— Onda ne jazylypty? — dedi dostary qaýmalap.

— Bir ǵana sóz jazylypty! — dedi d'Artanán.

— Iá, — dedi Aramıs ony qoldap, — biraq sol sóz — qalanyń ba, álde derevnányń ba aty.

— «Armanter», — dep oqydy Portos. — Armanter... Mundaı jerdi estigen emespin...

— So qalanyń ba, álde derevnányń ba aty álgi áıeldiń qolymen jazylypty, — dedi Atos.

— Olaı bolsa, bul qaǵazdy jaqsylap turyp tyǵyp tastalyq, bálkim, men buǵan eń sońǵy jarty pıstolimdi bekerge bergen joq shyǵarmyn! —dedi d'Artanán sózdi túıindep. — Atqa qonalyq, dostar, káne, atqa qonalyq!

Sonymen tórt joldas Betún jolyna túsip, shaýyp bara jatty.

XXXI

KARMELIT ÁIELDERDİŃ BETÚNDEGİ MONASTYRİ

Qanquıly qylmystylardyń áýel bastan mańdaıyna jazylǵan bip joly bolady, sol jolmen júrip otyryp, olar kúlli kedergi - bógetterdiń bárinen de ótedi, qaýip-qaterlerdiń bárinen de aman - esen qutylady, biraq aqyrynda solardyń jaýyzdyǵynan ábden mezi bolǵan Jaratýshynyń kárine ushyrap, olar zańsyz tapqan rızyq-berekesinen aırylady.

Mıledı de osyndaı kúıge tústi: 9l eki memlekettiń qaraýylshy kemeleriniń ara-arasynan sátimen syrǵyp ótip, eshbir shyrǵalanǵa ushyramaı, Býlonǵa din-aman kelip jetti.

Portsmýtke baryp túsken kezde, mıledı ózin fransýzdar qýǵyndap, kún bermegesin, La-Rosheldi lajsyz tastap ketken aǵylshyn áıelimin dese, endi — eki kúndik teńiz saparynan keıin, Býlonǵa kelip túskesin, ózin aǵylshyndar Fransıaǵa óshikkesin, Portsmýtke syıǵyzbaı qoıǵan fransýz áıelimin dep tanystyrdy.

Munyń ústine mıledıdiń qolynda álemdegi eń senimdi, dáıekti pasport bar-tyn: ol keskin-keıpi kelisti kelgen sulý áıeldi jáne pıstolderdi ońdy-soldy shashyp júretin jomart jan-dy. Port bastyǵy bolǵan bir shaldyń buǵan yqylas-yntasy aýyp, kishipeıil minez-máner kórsetkendikten de, ol ádettegi shuqshıa tekserý-tergeý sıaqty bále-máterden birjola ada-juda qutyldy da, Býlonda tek tómende aıtylatyn hatty jazyp, pochta arqyly jiberýge ǵana aıaldap, azǵana ýaqyt boldy:

«Joǵary mártebeli taqsyr, monsener kardınal de Rıshelege, La-Roshel túbindegi lager.

P. S Mártebeli taqsyr, sizdiń tilegińizge sáıkes, men Betúnge karmelıt áıelderdiń monastyrine qaraı ketip baramyn, sol aradan buıryǵyńyzdy kútemin».

Shynynda da, sol kúni keshkilik mıledı jolǵa shyqty. Jolda kele jatqanynda tún qarańǵylyǵy kelip tústi; ol qonyp shyqpaq bolyp, meımanjaıǵa aıaldady, tańǵy saǵat beste jolǵa qalaı shyǵyp, arada úsh saǵat ótken shamada Betúnge kelip jetti.

Ol karmelıt áıelderdiń monastyri qaıda ekenin surap bildi de, birden sonda baryp tústi.

Hazyretshe (abat áıel) onyń aldynan shyqty. Mıledı oǵan kardınaldyń jarlyǵyn kórsetti; abat áıel kelgen meımanǵa bólme ázirlep, tańǵy asty aparyp berýge ámir etti.

Ótken oqıǵa bul kezde mıledıdiń esinen shyǵyp ta ketken ed. Tek keleshekke ǵana kóz tikken áıel, endi aldyńǵy kúnderden tek, kardınaldyń ózin qalaı jarylqaıtynyn ǵana anyq kórip turǵandaı, bul osynaý qandy oqıǵaǵa taqsyrdyń esimin múlde aralastyrmaı, oǵan sátimen myqtap bir qyzmet kórsetti ǵoı.

Jana qushtarlyqtar men qumarlyqtar jan-júregin jegideı jegen mıledıdiń ómir-tilegi, birde kógildir aspan túsine enip, bir de alaýlaı jalyn atyp, taǵy birde qara daýylǵa uqsap túnerip, shalqar aspanda tynyshsyz kezip júretin, sóıtip jer betin qulazytyp, azdyryp-tozdyryp, ajal sebetin zaýal bulttaryna uqsaýshy edi.

Erteńgi astan keıin abatısa oǵan sypaıy sálemdesip shyǵýǵa keldi; monastyrde sergip kóńil kóteretin kezder az bolady, sol sebepti de qaıyrymdy aqkóńil hazyretshe jańa meımanymen qashan tanysqansha asyqty.

Mıledı abat áıelge qaıtse de unamaq boldy, al, ózi sıaqty asa aqyldy, sulý da súıkimdi áıelge muny jasaý onsha qıyn emes-ti; ol asa tartymdy, meıirimdi bolyp kórinýge tyrysty, kóp uzamaı-aq qyzyq áńgimesimen, syzylyp turǵan kúlli ásem báden-bolmysymen aqkóńil hazyretsheniń basyn aınaldyryp, ózine tánti etip aldy.

Abatısa asyl tekti áýletten shyqqan áıel-di jáne saraı tóńiregindegi shytyrman hıkaıalardy janyndaı jaqsy kóretin, biraq ondaı áńgime-sózder koróldiktiń alys túkpirlerine azdap, tam - tumdap qana jetedi, al, dúnıaýı tirlik degenin tabaldyryǵyna jetpeı jatyp senip qalatyn, monastyrdiń qalyn dýalynan ol tipti ótpeıdi dese de bolady.

Aralarynda bes-alty jyl udaıy turǵandyqtan ba, áıteýir, mıledı aqsúıek qaýym ishindegi aıla-sharǵylarǵa jetik bolatyn; sol sebepti de qaıyrymdy abatısaǵa fransýz saraıynyń jeńil ádet-ǵurpy jáıli áńgimelerdi aıta bastady, bul koról aǵzamnyń taqýa dinshildigimen ulasyp-ushtasyp jatady eken, mıledı ony saraı mańyndaǵy hanymdar men bekzattardyń shyrǵalań ishki hıkaıalarymen tanystyrdy, abatısa olardyń esimine qanyq bolyp shyqty; qasynda otyrǵan hazyretsheni sóıletý úshin mıledı koroleva men Bekıngem mahabbatynyń bir ushtyǵyn shyǵardy da, sosyn taǵy da basqa tolyp jatqan ósek-aıańdardy sóz etip ketti.

Biraq abatısa lám demeı, mıledıdiń áńgimesin muqıat tyńdap, jymıa kúlip otyra berdi. Osyndaı áńgime sózdiń hazyretshege qatty unap qalǵanyn sezgen mıledı sózin sabaqtaı túsip, biraq endi áńgimeni kardınalǵa qaraı aýdardy.

Osy araǵa kelgende kelinshek qatty qysyldy: ol abatısanyń korldi nemese kardınaldy jaqtaıtynyn bile almaı, dal boldy, sol sebepti de shekten shyǵyp ketpeı, áńgimeni abaılap aıtpaqshy edi, biraq abatısa budan beter saqtyq jasap, jańa meımany mártebeli taqsyrdyń atyn ataǵan saıyn jasqanyp tómen qaraı berdi.

Mıledı osy monastyrde qatty zerigip, jabyǵyp ketermin dep oılady; sondyqtan da endi ne istep, ne qoıatynyn birden anyqtap almaqshy bolyp, nar táýekel dep, qaýipti bir qadam jasamaqqa bel baılady. Aqkóńil abatısanyń ustamdylyǵy qansha jerge deıin jetetinin baıqaý úshin, ol áýeli tuspaldap, sosyn ashyqtan-ashyq, kardınaldy jamandaı bastady, mınıstrdiń d'Egılon hanymmen, Marıon Delormmen, sol sıaqty basqa da jezókshelermen kóńildes ekenin jyr etip aıtyp berdi.

Abatısa áńgimeni burynǵydan yqylastana tyńdap, kóńili kóterilip, kúlimsirep, jandanyp qalǵandaı boldy.

«Báse, — dep oılady mıledı, — munyn ózi endi-endi jandana bastady bilem. Eger bul kardınaldy jaktasa da, soqyr senimniń adamy bolmasqa kerek».

Mıledı endi kardınaldyń óz dushpandaryn qalaı qýǵyn-súrginge salatynyn sóz ete bastady.

Abatısa muny qostap-qoldamady da, aıyptap-dattamady da, tek kúbirlep shoqyndy da qoıdy.

Osyǵan qarap, mıledı monah áıel kardınalǵa emes, koróldi jaqtaıtyn bolar dep oılady. Mıledı kardınaldy jamandaýyn kúsheıtip, áńgimesin jalǵaı berdi.

— Men bul jáıtterden múlde beıhabar janmyn, — dedi abatısa aqyrynda, — biraq biz han saraıynan, dúnıaýı hareket-tirlikten qansha shalǵaı jatsaq ta, siz aıtqan jáıtterdi rastaıtyn, qaıǵyly ister bizden de ushyrap qalady. Bizdegi beıshara bir muńlyq kardınaldan kóp jábir-japa. shegipti: ol sol áıelge óshigip, izine túsip, sumdyq qýǵyndaǵan kórinedi.

— Sizdiń muńlyqtaryńyzdyń biri deısiz be? — dedi mıledı qaıtalap. — Oı, qudaıym-aı, baıǵus áıelge qatty janym ashyp otyrǵany!

— Durys aıtasyz: onyń ózi shynynda da aıaýly jan. Baıǵustyń kórmegen qorlyǵy joq: túrmege de qamalypty, ózine qoqan-loqqy jasap, ábden qorqytyp ta baıqapty, talaı qatigezdikti basynan ótkeripti... Kim bilgen, — dedi abatısa, — kardınal myrzanyń solaı qatal bolýynyń da dáıekti bir sebepteri bar shyǵar. baıǵustyń túrine qarasań — naǵyz perishte, biraq kisiniń túrine qarap syn aıtý qıyn ǵoı.

«E, sát! — dep oılady mıledı. — Kim bilgen... bálkim, men timiskilep kórsem, osy aradan birdeńeni taýyp ta qalarmyn. Jolym bolǵaı-aq!»

Ol eń bir aqpeıil, adal keıippen aǵynan jaryla sóıleýge tyrysty:

— Iá, sózińizdiń jany bar, ony ózim de bilemin. Kóp kisiler, ádette, adamnyń túr-álpeti aldamshy, oǵan senýge bolmaıdy desedi. Sonda Jasaǵan ıem jaratqan jan-janýarlardyń eń ǵajaıyby — adamǵa senbegende kimge senemiz! Bálkim, men ómir-baqı aldanyp, opynýmen etetin bir beıbaq ta shyǵarmyn, biraq túr-pishini ózime unaǵan kisige óz basym ámanda qaltqysyz senip ketemin.

— Demek, siz osy bir búldirshindeı bıkesh bıkúná, jazyqsyz jan dep oılaısyz ǵoı tegi? — dedi abatısa.

— Kardınal myrza tek qylmystardy ǵana qýdalap qoımaıdy, ol keıbir jaqsylyq pen jaryqtyń izine jaýyzdyqtan beter óshigip túsedi, — dedi mıledı.

— Sýdaryná, sizdiń bunyńyzǵa qaıran qalyp otyrǵanymdy bildirýime ruqsat etińiz! — dedi abatısa.

— Nemenege qaıran bola qaldyńyz sonsha? — dedi mıledı ańqaýsyp.

— Álgide aıtqan sózderińizge qaıran qalamyn-daǵy.

— Meniń sózime qaıran qalatyndaı ne taptyńyz sonda? — dedi mıledı kúlimsirep.

— Kardınal sizdi óz qolymen osynda jibergen eken, endeshe siz onyń dosy bolýyńyz kerek qoı, al, biraq...

— ...al, biraq men ony jamandap kettim ǵoı, — dedi mıledı haziretsheniń oıyndaǵysyn qaǵyp alyp.

— Áıteýir sizdiń aýzyńyzdan ol týral bir jyly sóz shyqpaı - aq qoıdy.

— Onyń sebebi, men kardınaldyń dosy emespin, qurbandyǵyna shalynǵan sorlymyn, — dedi mıledı kúrsinip.

— Alaıda myna hatta ol sizdi meniń qamqorlyǵyma tapsyrypty...

— ...ol hat óz jandaıshaptarynyń bireýine meni osy aradan shyǵaryp jiber dep ámir etkenshe, abaqtydaǵy adam sıaqty osynda omalyp otyra ber degen buıryq.

— Endeshe nege qashyp ketpedińiz?

— Qaıda? Sizdińshe, jer ústinde kardınaldyń meni izdese taba almaıtyn túkpiri bar dep oılaısyz ba? Ol qolyn sozsa boldy, meni op-ońaı taýyp aldy. Erkek bolsam — bir sári, onda bir lajyn jasar edim, al áıel... áıel baıǵustyń qolynan ne keledi! Sizde turatyn álgi bir muńlyq qashýǵa talaptanyp kórip pe edi?

— Joq, qaıdan talaptansyn. O baıǵustyń jóni basqa. Menińshe, bireýge degen mahabbat ony Fransıaǵa jipsiz baılap qoıǵan tárizdi.

— Eger ol muńlyq bireýdi súıetin bolsa, onyń baqytsyz sorly bolmaǵany, — dedi mıledı kúrsinip.

— Sonymen, — dedi abatısa mıledıge burynǵysynan yqylastana qarap, — men taǵy da bir qaqqy kórip, soqqy jegen beıbaqty kórip otyrmyn ba?

— Iá, solaı! — dedi mıledı onyń sózin maquldap.

Basyna bir sony oı kelgendeı-aq, abatısanyń kózinen, abyrjı bastaǵany baıqaldy.

— Siz bizdiń qasıetti dinimizdiń dushpany emessiz be? — dedi ol tuttyǵa sóılep.

— Men be? — mıledıdiń daýysy shyǵyp ketti. — Meni protestant áıel dep oılaısyz ba?! Joq, tap qazir ekeýmizdi de estip turǵan jalǵyz jaratýshy jan ıemdi kýá dep aıtaıynshy, men qaıta dinge jan-tánimen berilgen katolık áıelmin!

— Endeshe, sabyr aılańyz, sýdaryná, — dedi abatısa jymıa kúlip. — Kelip túsken úıińiz endi sizge qatygez túrme bolmaıdy, qaıta siz tutqynda ótken kúnińizdi, ózińiz jaqsy kóretindeı bolý úshin, qoldan kelgenniń bárin jasaımyz. Bul — bul ma, siz áli saraı mańyndaǵy bir aıla-sharǵynyń áleginen qýǵynǵa túsken jas áıeldi kóresiz. Ol ózi bir súıkimdi, jarqyn minezdi bıkesh.

— Onyń aty kim?

— Bıik dárejeli, dáýletti bir hanym ony maǵan qamqor bol dep tapsyrǵanda, Kettı degen atpen tapsyrǵan edi. Men onyń shyn atyn bilýge den qoımadym da.

— Kettı? — dedi daýystap mıledı. — Onyń atynyń osylaı ekenin anyq bilesiz be?

— Ol ózin osylaı dep ataıtyny ras pa deısiz be? Ras, sýdaryná. Al, siz ony bilýshi me edińiz?

Mıledı ishteı myrs etip bir kúldi de, osy meniń burynǵy kánızagim emes pe eken dep oılady. Jas qyz esine túskende mıledıdi ashý býdy, óshpendilik sezimi boıyn bılep, bedireıip ketti, sát saıyn san qubylatyn osy bir sıqyrly áıel qas qaǵymda buzylyp ketken óńine meıirim úıirip, qaıtadan burynǵy qalpyna tústi.

— So bir jas bıkeshti qashan kórer ekenmin? Oǵan qazirdiń ózinde ǵashyq bolyp qalǵan sıaqtymyn, — dedi mıledı.

— Búgin keshke kóresiz, — dedi abatısa, — qalasańyz kúndiz de kórip qalarsyz. Biraq ózińiz álgide aıtqandaıyn, siz tórt kún jolda júrdińiz, búgin tańǵy saǵat beste turdyńyz, sol sebepti de, bálkim, tynyqqyńyz keletin shyǵar. Qazir jatyńyz da uıyqtańyz. Tús kezinde oıatamyz.

Aıla-sharǵy degende ala jóneletin júregi jańa bir dúrbeleńdi sezip, lúpildep ketti, mıledıdiń tap qazir uıyqtaǵysy da kelmedi, biraq qaıyrymdy haziretsheniń keńesine qulaq asty: cońǵy eki aptada qıly-qıly jáıtterdi basynan ótkerip, qatty qınalǵany sonsha, quryshtaı qaıratty denesi qaljyrap-sharshaýdy bilmese de, jany qurǵyry bir tynym-tynyshtyq tileıtin tárizdi.

Ol abatısamen qosh aıtysyp Kettı atyn estigende oıanǵan kegin endi qaıtaramyn ǵoı dep, jany rahat taýyp jatyp qaldy. Eger bul qıyn isti oıdaǵydaı oryndap shyqsa, kardınaldyń: oıyna kelgen áreketti jasaýyńa ruqsat beremin degen ýádesin esine túsirdi. Mıledı dittegen maqsatyna jetti, demek, endi d'Artanán munyń ashsa — alaqanynda, jumsa — judyryǵynda.

Mıledı tek bir nárseden ǵana, burynǵy kúıeýin — graf de La Ferdi oılaǵanda ǵana quty qashyp, shoshyp ketedi. Áıel ony ólip qalǵan shyǵar, álde Fransıadan ketip qalǵan shyǵar, dep júretin, sóıtse, ol Atos atty mýshketer, d'Artanánnyń jan qıysar dosy bolyp shyqty.

Hosh, eger ol d'Artanánnyń dosy bolsa, álgi timiski aıla-áreketteriniń bárine kómektesken boldy, osylardyń arqasynda koroleva mártebeli taqsyrdyń oıyna alǵan maqsatyn oryndatpaı tastady; eger ol d'Artanánnyń dosy eken, endeshe, kardınaldyń qasy, demek, mıledı qurǵan toryna ony da túsiredi, al, ana balǵyn mýshketerdi de osy torǵa túsirip, tunshyqtyryp tastaıtyny beseneden belgili.

Osyndaı bir jaqsy úmitten áıel jany jaı tapqandaı, kóńili hoshýaqtanyp, uzamaı maýjyrap uıyqtap ketti.

Ol tóseginiń tap qasynan bir ádemi, áýezdi daýysty estip, oıanyp ketti. Mıledı kózin ashyp, qasyna aqsary shashty, óńinde jumsaq nur oınaǵan bir jas áıeldi ertip kelgen abatısany kórdi, álgi bıkesh bunyń kim ekenin bilgenshe yntyq bolyp, meıirlene qarap tur eken.

Jas áıeldi bul múlde tanymaıdy eken. Ekeýi úırenshikti daǵdy boıynsha, sálem-saýhat surasyp jatyp, bir-birine baıyptaı qarasty: ekeýi de sulý eken, biraq ekeýiniń sulýlyǵy jer men kókteı ózgeshe. Mıledı ishteı aıyzy qana kúlimsirep, osynaý jas bıkeshke qaraǵanda, óziniń kelisti de keskindi ekenin, júris-turysy da aqsúıekter mánerine jaqyn ekenin baıqap qaldy. Árıne, jas muńlyqtyń ústine kıgen kóılegin munyń kóılegimen tipti de salystyrýǵa kelmeıdi.

Abatısa bulardy qolma-qol tanystyrdy, osy bir mindetin atqarǵannan keıin ol dereý ketip qaldy, óıtkeni haziretsheniń paryz-qaryzyn óteý úshin shirkeýge barýy kerek-ti, sonymen eki jas áıel ońasha qaldy.

Mıledıdiń tósekte jatqanyn kórgesin, jas bıkesh abatısanyń sońynan ketkisi kelip edi, biraq mıledı ony jibermedi.

— Munyńyz qalaı, sýdaryná, — dedi ol, — ózińizdi kórer-kórmesten, meni jalǵyz tastap ketkeli tursyz ba? Nesin jasyraıyn, osy aradan ketkenshe, sizben az da bolsa sóılesip, suhbattasyn júrem be dep oılap edim.

— Joq sýdaryná, — dedi jas muńlyq, — men beımezgil keldim be dep qorqyp qalyp edim: siz uıyqtap jatyr ekensiz, ábden sharshaǵan da bolarsyz...

— Onda ne tur? — dedi mıledı qarsy daý aıtyp. — Uıyqtap jatqan kisilerdiń tileıtini ne? Kóńildenip, sergek oıaný emes pe? Siz meni tap sondaı rahatqa bóledińiz, endeshe sol rahatqa emin - erkin bataıynshy...

Sosyn jas bıkeshti qolynan ustap, ózine qaraı tartyp, kerýetiniń qasynda turǵan kresloǵa otyrǵyzdy.

Áıel de jaıǵasa berdi.

— Túh, qudaıym-aı, men ózi jolym bir ońǵarylmaıtyn sorlymyn! — dedi ol. — Mine, jarty jyldan beri osynda júrip-turyp jatyrmyn, jadyrap bir kóńil kótergen emespin! Endi, mine, siz keldińiz, ózińizden kóńildes bir jaqsy serik tabam ba dep úmittenemin jáne birazdan keıin monastyrden birjola ketemin ǵoı dep oılaımyn!

— Qalaısha! — dedi mıledı tańyrqap. — Siz uzamaı monastyrden ketemin deısiz be?

— Áıteýir, sondaı úmitim bar ekeni ras! — dedi kelinshek qýanyp, ol tipti qýanyshyn jasyrǵysy da kelmedi.

— Sizdiń kardınaldan kóp jábir-japa shekkenińiz jáıli men de biraz habar estigen edim. Ol ras bolsa, ekeýmizdiń bir-birimizdi jaqsy kórýimizge taǵy bir sebep tabylatyn boldy.

— Abatısanyń álgi bir sózi ras eken ǵoı: men sıaqty siz de zulym taqsyrdyń qurbandyǵyna shalynǵan kórinesiz.

— T-s-s! — dep mıledı jas áıeldi tejep tastady. — Ol kisi týraly tipti osy aranyń ózinde de baıqap sóıleıik. Meniń kúlli taýqymetim, syrlas dos sanap júrgen bir áıeldiń kózinshe, tap álgide siz aıtqan sıaqty bir sózdi aıtqannan keıin bastaldy, sóıtsem, álgi áıel opasyzdyq jasapty. Siz de sondaı bir opasyzǵa olja bolǵansyz ǵoı tegi?

— Joq, — dedi jas muńlyq, — men ózim janymdaı jaqsy kórip, sheksiz berilgen bir hanymnyń qurbany boldym, men sol kisiniń jolyna óz ómirimdi qıamyn jáne bolashaqta da solaı etýge ázirmin.

— Basyńyzǵa bále tóngende qaramaı ketti me? Tirlikte árdaıym solaı bolady!

— Men de buryn tap solaı shúbálanyp edim, sóıtsem onym ádiletsizdik bolǵan eken, eki-úsh kúnnen beri onyń qate ekenine kózim jetti, sol úshin jaratqanǵa razymyn: hanym meni umytyp ketti dep oılaǵandaı saı-súıegim syrqyraıtyn... Biraq siz, sýdaryná... erikti erkin kisi sıaqty kórinesiz, eger kóńilińiz qalasa, osy aradan toqtaýsyz qashyp kete alasyz.

— Sonda dos-jarandary, aqsha-qarajaty joq, men sıaqty jazǵanda buryn eshqashanda bolyp kórmegen jat ólkede qaıda baryp panalaıdy?

— Ah, dos-jaran degenińiz qaıda barsańyz, sonda tabyla jatady ǵoı! — dedi muńly bıke daýystap. — Siz bir aqkóńil, qaıyrymdy jan sıaqty kórinesiz jáne jurttan asqan sulýsyz!

— Qaıteıin, soǵan qaramastan soqa basym sopaıyp, qýǵyndalyp júrmin, — dedi mıledı perishtedeıin montası kúlimsirep.

— Maǵan senseńiz, — dedi muńly bıke, — eshqashanda qudaıdan kúder úzbeńiz. Birde bolmasa birde buryn jasaǵan jaqsylyǵymyz qudaı aldynda jaqtaýshy bolyp shyǵady. Bálkim, men eshkim kózge ilmeıtin, qansha álsiz de dármensiz jan bolǵanymmen, menimen kezdeskenińiz ózińizge baqyt bolyp darıtyn shyǵar. Eger men osy aradan aman-esen shyqsam, áýeli ózimdi qorǵaýǵa belsene qatysqan bedeldi dostarym, keıin sizdi de qorǵaı alady ǵoı dep senemin.

— Eger men sizge jalǵyzbyn dep aıtsam, ol meniń joǵary oryndarda otyrǵan tanystarym joq degen sóz emes,— dedi mıledı sózin jalǵap, ol ózim syr aqtarsam, bul da baryn ashyp aıtar dep oılaǵan-dy. — Biraq sol tanystarym kardınaldyń aldynda qaıqań qaǵady, tipti korolevanyń ózi qaharly mınıstrge qarsy kisilerdi qoldaýdan qaımyǵady. Uly hanym, qansha meıirbandy, izgi júrekti kisi bolǵanymen, mártebeli taqsyr qaharyna mingen kezde, ózine qyzmet etken kisilerdi sonyń qurbandyǵyna shalǵanyn rastaıtyn aıǵaq, dálel degenińiz mende jetip jatyr.

— Maǵan senińiz, sýdaryná, koroleva syrttaı olardan bas tartqan syńaı tanytýy múmkin, biraq soǵan qarap ol kisini kinálaýǵa bolmaıdy: olar qatal qýǵyn-súrginge ushyraǵan saıyn, koroleva da jatpaı-turmaı solardyń qamyn oılaıdy jáne so baıǵustardyń ózderi de kútpegen kezde oılaıdy, aqyrynda hanymnyń sharapatty nazarynan qaǵys qalmaǵandaryna kózderi jetedi.

— Durys aıtasyz. Koroleva qaıyrymdy kisi, oǵan kámil senemin! — dedi mıledı kúrsinip.

— Ah, myna sózińizge qaraǵanda, siz bizdiń keń peıildi, jomart jandy, ǵajaıyp korolevamyzdy biledi ekensiz ǵoı! — dedi muńly bıke máz bola qýanyp.

— Men ol kisimen tikeleı tanys bolý qurmetine ıe bolyp kórgen joqpyn, — dedi mıledı shekten asyp bara jatqanyn sezip, — biraq men onyń eń jaqyn dostarynyń kópshiligimen tanyspyn: máselenkı, de Pútanj myrzany bilemin, Anglıadaǵy Dújar myrzany jaqsy bilýshi edim, de Trevıl myrzamen tanyspyn.

— De Trevıl myrzamen be! — dedi muńly bıke daýystap. — Siz de Trevıl myrzany tanımyn dedińiz be?

— Iá, tanyǵanda qandaı, tipti jaqsy tanysym.

— Koról mýshketerleriniń kapıtanymen be?

— Iá, koról mýshketerleriniń kapıtanymen.

— Olaı bolsa, kóp uzamaı, tipti jaqyn-jýyqta siz ben biz syralǵy tanys, tipti dos bolyp ketkenimizdi ózińiz de bilmeı qalasyz! Eger siz de Trevıl myrzamen tanys bolsańyz, onda ol kisiniń úıinde de bolǵan shyǵarsyz?

— Iá, jıi-jıi baryp turamyn, — dedi mıledı. Osy jolǵa bir túsip alǵasyn jáne jalǵan sózi jarasty shyǵyp jatqasyn, ol alǵan betinen aınymaýǵa bel baılady.

— Siz endeshe ol úıden keıbir mýshketerlerdi de kezdestirgen bolarsyz?

— Ádette sol kisi qabyldaıtyn mýshketerlerdi túgel kórgenmin, — dedi mıledı osy áńgimege qyzyqqan ústine qyzyǵa túsip.

— Ózińiz jaqsy biletin kisilerdiń bireýiniń atyn atańyzshy, sonda olardyń meniń dos-jaranym bolyp shyǵatynyna kózińiz jetedi!

— Hosh máselenkı... — dedi mıledı qapelimde abyrjyp qalyp, —men de Sývını myrzany, Kýrtıvron myrzany, de Ferússak myrzany... bilemin...

Muńly bıke mıledıdiń sózin bólmeı, baıyppen tyńdady da, ol úndemeı qalǵasyn:

— Siz Atos degen azamatty bilmeýshi me edińiz? — dedi jáıimen. Mıledı ózi jatqan aqjaıma matasyndaı appaq bolyp ózgerip sala berdi, ózin-ózi tizgindep ustaýǵa kelgende aldyna jan salmaıdy desek te, daýysy eriksiz shyǵyp ketti, aldyndaǵy áıeldiń bileginen shap berip, ustaı alyp, oǵan tesireıe qarap, qatty da qaldy..

— Ne boldy? Sizge ne boldy sonshama? — dedi baıǵus áıel shyjbalaqtap. — Túh, qudaı-aı, sizdiń namysyńyzǵa tıetin birdeńeni ańdamaı aıtyp qoıǵan joqpyn ba?

— Jo-ǵa, biraq myna bir kisiniń esimi meni qaıran qaldyrdy, óıtkeni ol jigitti men de bilýshi edim, oılamaǵan jerden sony jaqsy biletin kisimen júzbe-júz kezdesý maǵan bir túrli oqys kórinip ketkeni.

— Iá, ony jaqsy biletinim, tipti ete jaqsy biletinim ras. Onyń ózimen ǵana emes, jan dostary: Portos myrzamen, Aramıs myrzamen de jaqsy tanyspyn.

— Shynymen-aq ras pa? Olardy men de bilemin! — dedi mıledı daýystap, qoryqqanynan tula boıynyń muzdap bara jatqanyn sezip.

— Pále, eger siz olarmen jaqsy tanys bolsańyz, onda olardyń er kóńildi, batyl jigitter ekenin de bilesiz ǵoı. Eger sizge járdem kerek bolsa, solarǵa nege sóz salyp kórmeısiz?

— İstiń máni mynada... — dedi tutyǵyp mıledı, — olardyń eshqaısysymen de dostyq baılanysym joq. Men olardy so jigitterdiń jaqyn dosy d'Artanánnyń aıtqanynan bilemin.

— Siz d'Artanán myrzany qaıdan bilesiz? — dedi muńly bıke endi onyń bileginen shap berip, qadala qarap.

Mıledıdiń kóziniń tunjyrap ketkenine qarap, ol:

— Keshirińiz, sýdaryná, onymen sizdiń qandaı baılanysyńyz bar edi? — dep surady.

— Ol ma... — dedi mıledı abyrjyp, — ol — meniń dosym.

— Siz meni aldap otyrsyz, sýdaryná, — dedi muńly bıke. — Siz onyń kóńildesi bolǵansyz!

— D'Artanánnyń kóńildesi bolǵan myna sizsiz! — dedi oǵan mıledı daýystap.

— Men be? — dedi muńly bıke.

— Iá, sizsiz, Men sizdi endi ǵana bildim: siz Bonase hanymsyz.

Jas áıel buǵan tań qala selk etti de, qoryqqanynan shegine berdi.

— Qasarmańyz! Aıtyńyz qane! — dedi mıledı shuqshıyp.

— Onda ne tur! Bolsam — bolarmyn, sýdaryná! — dedi muńly bıke. — Sonymen, biz kúndes bolyp shyqtyq pa?

Mıledıdiń yzaǵa býlyǵyp, qyzaryp ketkeni sonsha, basqa bir kezde Bonase bıke qoryqqanynan qashyp keter edi, al, qazir ony qyzǵanysh bılep alǵan edi.

— Káne, ımandaı shynyńyzdy aıtyńyzshy, sýdaryná, — dep Bonase bıke shuqshıyp, ony tap osyndaı qaısar dep kim oılaǵan, — siz onyń kóńildesisiz be? Bálkim, siz onyń burynǵy kóńildesi bolarsyz?

— O joq! Eshqashanda! Eshqashanda! — dedi mıledı bajyldap, onyń sóziniń rastyǵyna tipti shúbálanýǵa da bolmaıtyn edi.

— Men sizge bir senýin seneıin. Biraq daýysyńyzdyń eriksiz shyǵyp ketkeni qalaı? — dedi Bonase bıke.

— Siz oǵan da túsinbeı otyrsyz ba? — dedi mıledı kólgirsı tańyrqap, ol abyrjyp-sasyp qalǵan jerinen esin jınap, ózin tejep ala qoıǵan-dy.

— Ony qaıdan túsineıin? Men áli eshteńeni de bilmeımin.

— Qımas dos retinde d'Artanán myrza óziniń júrek syrlaryn maǵan aıtatyn, siz sony da uqpaısyz ba?

— Shynymen-aq ras bolǵaı?

— Sizderdiń bar syrlaryńyzǵa qanyq ekenimdi áli bilmeısiz ǵoı: Sen-Klýdegi shaǵyn úıden ózińizdi urlap ketkenin de, onyń qatty toryǵyp, qınalǵanyn da, dos-jarandarynyń opynǵanyn da bilemin. Kenet, oılamaǵan jerden, ózińizben kezdesip qalǵanda, oǵan men tań qalmaǵanda kim tań qalady! Biz, d'Artanán ekeýmiz, siz týraly kóp-kóp syr shertisken edik! Ol sizdi janyndaı jaqsy kóredi jáne syrtyńyzdan meni de jaqsy kórýge májbúr etti. Ah, súıkimdi Konstansıa, aqyrynda taǵdyr aıdap sizdi taptym-aý, áıteýir, mine, ózińizdi de kórip otyrmyn.

Osydan keıin mıledı Bonase bıkege qolyn sozdy, al, Bonase bıke bolsa, onyń sózine qaltqysyz senip, álgide ǵana kúndes-básekeles dep eseptegen áıeldi endi ózine jan-tánimen berilgen adal dos dep tanydy.

— O, keshirińiz meni! Keshirińiz! — dedi ol daýystap, sosyn mıledıdiń ıyǵyna betin basty. — Men ony janymdaı jaqsy kóremin!

Eki áıel bir mınýtteı bir-birin qushaqtap tynyshtala qaldy. Eger mıledıdiń kúshi keýdesinde qaınaǵan kek pen óshpendilikke saı kelse, Bonase bıke mıledıdiń qushaǵynan qaza tabar edi. Biraq ony tabanda tunshyqtyryp, óltire salýǵa bolmaıtynyn sezgen mıledı oǵan qarap, kúlimsireı til qatty:

— Meniń súıikti sulýym sol, meniń qymbatty balaqaıym sol, ózińizdi aman kórgenime sheksiz baqyttymyn! Káne, kózim ábden toıǵansha júzińizge armansyz bir qarap alaıynshy.

Osy sózderdi aıtqasyn, ol muny ashqaraq kózimen iship-jep qoıa jazdady.

— Iá, ıá, bul árıne, sizsiz! Onyń ózińiz jáıli aıtqan sózine qarap, sizdi tanyp otyrmyn, jyǵa tanyp otyrmyn!

Sorly kelinshek osynaý jarqyraǵan aq mańdaı men jaltyldaǵan tunyq kóz ishinde qandaı surqıa oı sýmańdap jatqanyn qaıdan bilsin, ol qazir myna ásem kózden tek ózine degen aıaýshylyq pen aq peıildi ǵana kórgen bolatyn.

— Eger ol sizge meniń qandaı azap-tozaqty bastan keshkenimdi aıtqan bolsa, men sorlynyń tartqan taýqymetinen habardar bolyp shyqtyńyz ǵoı. Biraq ol úshin kórgen jábir-japanyń ózi bir ǵanıbet! — dedi Bonase bıke.

— Iá, ǵanıbet! — dep mıledı de qaıtalaı saldy.

Ol basqa birdeńeni oılap otyrǵan.

— Kóńilge bir medeý bolatyn nárse, uzamaı men osy azaptan arylamyn, — dedi Bonase bıke sózin jalǵap. — Erteń be, álde búgin keshke salym ba, áıteýir, men ony qaıta kóremin, sodan keıin qaıǵyly kúnder umyt bolady.

— Búgin keshke salym? Erteń? — dedi mıledı qaıtalap, osynaý sózder onyń oıyn seıiltip jibergendeı boldy. — Ol ne degenińiz? Siz odan bir habar kútip otyrsyz ba?

— Men onyń ózin kútip júrmin.

— Ózin deısiz be? D'Artanán osynda kele me?

— Iá, keledi.

— Ol múmkin emes! Ol kardınalmen birge La-Rosheldi qamap-toryp jatyr. Ol tek qalany alǵannan keıin baryp keledi.

— Siz solaı oılaısyz ba? Biraq bul jalǵanda meniń d'Artanányma, sol bir adal da degdar azamatqa bóget bolatyn nárse bar ma!

— Osy sózińizge senbeımin!

— Endeshe mynany ózińiz-aq oqyńyz !— dedi keýdesin asqaq bir qýanysh sezimi bılep ketken baqytsyz kelinshek, mıledıge hatty usynyp jatyp.

«De Shevrez hanymnyń qoly! —dep oılady ishteı mıledı. — Solardyń lagerimen bulardyń qarym-qatynas jasap turatynyn buryn da sezýshi edim!»

Ol tómendegi joldardy qunyǵa oqyp shyqty:

«Súıikti sábı, ázir turyńyz. Bizdiń dosymyz uzamaı sizge barady, sonda ózińizdiń qaýip-qaterden aman qalý úshin lajsyz jasyrynǵan túrmeńizden alyp ketý úshin ǵana barady. Jolǵa ázirlene berińiz jáne eshqashanda bizden kómek kelmeıdi eken dep kúder úzbeńiz.

Jýyrda bizdiń ásem gaskon jigitimiz, ár kezdegi ádetine basyp, óziniń shyn berilgen adal kisi ekenin taǵy da kórsetti; áldebir jerler, kún ilgeri saqtandyrǵany úshin oǵan qatty razy bolyp jatyr, sony oǵan aıtqaısyz».

— Iá, ıá, — dedi mıledı, — hatta bári de aıdan anyq aıtylypty. Myna bir saqtandyrý degenniń mánisin bilmeısiz be?

— Joq, bilmeımin. Biraq, meniń óz shamalaýymsha, ol kardınaldyń jańa bir jymysqy ádis-aılalary jáıli korolevany eskertip qoısa kerek-ti.

— Iá, bálkim, solaı da bolǵan shyǵar! — dedi mıledı, Bonase bıkege hatty qaıtaryp jatyp, sosyn taǵy da basyn tómen salyp, bir qalyń oıǵa shomyp ketti.

Sol mezette shapqan attyń dúbiri estildi.

— Ah! — dedi Bonase bıke daýystap tereze aldyna jetip baryp; — Mynaý sol emes pe eken?

Mıledı ań-tań qalǵan kúıi tósekte melshıip jatyp qaldy. Oılamaǵan jerden sonshalyq tosyn jáıtterdiń muny qat-qabat kelip basyp qalǵany sondaı, áıel ómirinde tunǵysh ret shyndap sasaıyn dedi.

— Sol! Sol! — dedi ol kúbirlep. — Shynymen-aq sonyń ózi bolǵany ma?

Mıledı jansyz kózimen aldyndaǵy keńistikke qaraǵan kúıi tóseginde súlesoq jata berdi.

— Joq, ol emes eken, — dedi Bonase bıke kúrsinip. — Bul bir beıtanys kisi... Biraq ol bizge qaraı kele jatqan tárizdi... Iá, áne atynyń shabysyn baıaýlatty.., qaqpanyń aldyna kelip toqtady... qońyraýdy qaǵyp jatyr...

Mıledı tósekten ushyp turdy.

— Onyń sol emes ekenin anyq bilesiz be? — dedi ol.

— Iá, anyq bilemin.

— Siz, bálkim, aıqyn kóre almaı qalǵan shyǵarsyz?

— Ah, men onyń qalpaǵynyń qaýyrsynyn, plashynyń etegin kórsem bolǵany, birden tanımyn!

Mıledı asyǵys kıinip jatty.

— Báribir. Álgi adam osylaı qaraı kele jatyr dedińiz be?

— Iá, ol ishke kirdi.

— Ol endeshe álde sizge, álde maǵan keledi.

— Ah, qudaıym-aı, siz bir túrli qobaljyp kettińiz ǵoı!

— Iá, shynymdy aıtaıyn, siz sıaqty men kóringenge sene bermeımin, jurttyń bárinen de qorqamyn...

— T-s-s! — dedi Bonase bıke ony eskertip. — Osylaı qaraı kele jatyr.

Shynynda da so zamat esik ashylyp, ishke haziretshe kelip kirdi

— Býlonnan kelgen siz be edińiz? — dedi ol mıledıge arnaıy til qatyp.

— Iá, menmin, — dedi mıledı salqyn qandy sabyrly kórinýge tyrysyp. — Meni suraǵan kim eken?

— Belgisiz bireý, atyn ataǵysy kelmedi, biraq ózi kardınaldyń tapsyrmasymen keldim deıdi.

— Sonda menimen jolyqqysy kele me?

— Ol Býlonnan kelgen hanymmen dıdarlasqysy keledi.

— Olaı bolsa, raqym etip, so kisini osynda shaqyra qoısańyz, sýdaryná.

— Ah, qudaıym-aı, qudaıym-aı! — dedi Bonase bıkeniń záre-quty qalmaı. — Ol bir jaman habar ákelgen joq pa eken, áıteýir?

— Ákeldi ǵoı dep qorqamyn.

— Men endeshe sizdi sol beıtanys kisimen ońasha qaldyraıyn, al, o kisi ketip qalǵasyn, ruqsat bolsa, qaıtyp keleıin.

— Árıne, kelińiz, ótinemin.

Haziretshe men Bonase bıke shyǵyp ketti.

Mıledı jalǵyz qalǵasyn esikten kózin almaı qoıdy; endi bir mınýt ótken shamada shpordyń basqyshqa jańǵyra shyqqan shyldyry estildi, sosyn álgi kisi arshyndaı basyp, jaqyn keldi, esik shalqaıa ashyldy da, tabaldyryqtan bir kisiniń nobaıy kórindi.

Mıledı qýana daýystap jiberdi: bul kisi kardınalǵa jan-tánimen berilgen graf Roshfor edi.

XXXII

AQ SHAITAN MEN KÓK SHAITAN

— Aha! — desti mıledı men Roshfor jarysa sóılep, — siz ekensiz ǵoı!

— Iá, menmin.

— Jol bolsyn?..  — dedi mıledı.

— La-Roshel jaqtan kelemin, al siz she?

— Anglıadan kelgenmin.

— Bekıngem qaıda?

— Ne óldi, ólmese — ólimshi bolyp jaralanyp qaldy, odan taýym shaǵylyp, qaıtýǵa bet alǵanymda, bir fanatık sharýasyn tyndyrypty.

— A-a! — Roshfor myrs etti. — Mine, kútpegen baqyt! Joǵary mártebeli taqsyr buǵan qatty qýanatyn boldy. Habarlap pa edińiz?

— Býlonnan hat jazǵanmyn. Al, munda qaıdan júrsiz?

— Mártebeli taqsyr mazasyzdanyp, sizdi taýyp kel dep jibergen.

— Osynda kelgenim keshe ǵana.

— Kesheden beri ne istedińiz?

— Qarap jatqan joqpyn áıteýir.

— O! Oǵan senimim kámil!

— Meniń osy aradan kimdi kórgenimdi bilesiz be?

— Joq!

— Oılap tabyńyzshy káne!

— Qalaı tabamyn?..

— Koroleva abaqtydan bosatqan kelinshekti kórdim.

— Álgi d'Artanán degen balanyń naqsúıeri me?

— Iá, Bonase bıkeniń tap ózi, onyń qaıda joǵalyp ketkenin kardınal bilmeıtin.

— Mine, joly bolǵannyń ústine boldy degen osy da, — dedi Roshfor. — Kardınal myrzanyń jeli ońynan turǵan eken!

— Álgi kelinshekpen betpe-bet ushyrasyp qalǵanymda tań-tamasha qalǵanymdy kórseńiz ǵoı! — dep sózin sabaqtady mıledı.

— Sizdi tanýshy ma edi?

— Joǵa.

— Demek, beıtanys boldyńyz ǵoı?

Mıledı jymıǵan boldy:

— Menen artyq dosy joq onyń.

— Ant ishýge barmyn, súıikti grafınıa, mundaı ǵalamat tek sizdiń qolyńyzdan ǵana keledi!

— Baǵym bar eken, syrlasy bolyp aldym, áıteýir; munda ne bop jatqanyn bilesiz be, shevale.

— Joq!

— Erteń bolmasa, arǵy kúni korolevanyń jarlyǵymen jaýshy kelmek.

— Al kerek bolsa! Ol kim eken sonda?

— D'Artanán dostarymen kelmek.

— Búıte berse, olardy Bastılıaǵa qamaýǵa májbúr bolatyn shyǵarmyz.

— Olardyń osy ýaqytqa deıin bostanshylyqta júrgeni qalaı?

— Amal qaısy! Nege ekenin qaıdam, kardınal myrzanyń solarǵa búıregi burady da turady.

— Qoıyńyzshy?

— Ras.

— Endeshe, Roshfor, oǵan bylaı dep aıta baryńyz: «Qyzyl kepter uıasy» qonaq úıindegi áńgimemizdi sol tórteýi estip qalypty deńiz; kardınal ketisimen onyń bergen pármen hatyn álgi tórteýiniń biri kelip, menen tartyp alǵanyn aıtyńyz; meniń Anglıaǵa keletinimdi olardyń lord Vınterge habarlap qoıǵanyn bildirińiz, almas alqanyń oqıǵasy kezinde qyrsyǵyn tıgizgen bulardyń osy joly da tapsyrmany oryndaýyma bóget bola jazdaǵanyn aıtyńyz; sol tórteýiniń ishinde d'Artanán men Atos ekeýinen ǵana saqtaný qajet degeısiz; Aramıs degen úshinshisi de Shevrez hanymnyń kóńildesi ekenin sezdirińiz; ony tiri qaldyrý kerek, syry bizge málim bolǵandyqtan paıdasy tıýi yqtımal; al tórtinshisi Portos bolsa, baryp turǵan aqymaq, sánqoı, ashyqaýyzdyń ózi, oǵan tipti, nazar aýdaryp áýre bolýdyń qajeti joq.

— Biraq, olardyń tórteýi de endi La-Roshel qorshaýynda bolsa kerek edi ǵoı?

— Men de solaı oılap edim, áıtse de, Bonase bıkeniń maǵan ańdamaı kórsetip qoıǵan, de Shevrez hanymnan alǵan hatyna júginsem, kerisinshe ol tórteýi qazir jol ústinde, osynda kelip, bıkeni alyp ketpekshi.

— Shaıtan alsyn! Endi qaıttik?

— Men jóninde kardınal sizge nendeı jarlyq berip edi?

— Jazba túrinde, bolmasa aýyzsha habaryńyzdy alysymen pochta kóligimen qaıtýym kerek; barlyq maǵlumatty alyp bolǵan soń ne istep, ne qoıaryńyzdy sonyń ózi sheshpek edi.

— Endeshe osynda qalýym kerek eken ǵoı?

— Osynda nemese taıaý jerde bolǵanyńyz jón.

— Ózińizben birge alyp kete almaısyz ba?

— Joq, maǵan naqty tapsyrma berilgen. Lager mańynda sizdi tanyp qoıýy kádik, al sizdiń kózge túsýińiz, ózińiz de túsinesiz, joǵary mártebeli taqsyrǵa qolaıly tıe qoımas.

— Jaraıdy, endeshe osynda, bolmasa osy mańaıda tosa turamyn da.

— Kardınaldan habardy qaı jerde kútetinińizdi, tek maǵan aldyn ala aıtyp qoıyńyz, qaıdan izdeý keregin bile júreıin.

— Munda qala almaýym da múmkin eken-aý...

— Nege?

— Siz munda dushpandarymnyń saý ete qalýy múmkin ekenin umytyp tursyz.

— Jón sóz. Sonda qalaı, mártebeli taqsyr álgi jas bıkeden kóz jazyp qalmaq pa?

— Joǵa! — dedi mıledı ózinshe jymıyp. — Onyń syralǵy dosy ekenimdi esten shyǵaryp tursyz.

— Aıtpaqshy, solaı eken ǵoı! Demek, men ol áıel týraly kardınalǵa ne aıtpaqpyn...

— ...qam jemesin dep aıtyńyz.

— Bar bolǵany osy ma?

— Onyń mánisin ózi túsinedi.

— Túsinýin túsinedi ǵoı. Biraq men ne isteýim kerek?

— Dereý qaıtyńyz. Menińshe, sizdiń kardınalǵa jetkizetin habaryńyz asyǵýǵa turarlyq habar.

— Lılege kire bergende kúımem synyp qalyp edi.

— Tamasha bolǵan!

— Tamasha bolǵany qalaı?

— Solaı, kúımeńiz maǵan qajet bolyp turǵany.

— Onda men qalaı jetemin?

— Salt ketesiz. Tek shapqylaı berińiz.

— Aıtýǵa ońaı! Salt atpen júz seksen le boıy qalaı shapqylaı bermekpin.

— Túk emes!

— Jaraıdy, solaı-aq bolsyn. Sonan soń?

— Sonan soń, Lılge barysymen, kúımeńizdi maǵan jiberesiz de, sol kisige qyzmet qyl dep malaıyńyzǵa ámir etesiz.

— Maqul.

— Árıne, sizde kardınaldyń áıteýir bir jarlyǵy bar shyǵar?

— Óz qalaýynsha qareket qylsyn degen jazbasha kepildemesi bar.

— Sony hazyretshege kórsetesiz de, ana áıelge búgin-erteń kisiler keledi, ol meniń atymnan kelgen adammen birge ketýi kerek degendi aıtasyz.

— Tamasha!

— Bıbimen sóıleskende meni múlde jaqtyrmaıtynyńyzdy umytpańyz.

— Onyń qajeti ne?

— Men kardınaldyń qurbanymyn. Ana aqymaq Bonase bıkeniń senimine qalaıda kirýim kerek qoı.

— Tabylǵan aqyl! Al, endi ne bop, ne qoıǵany jóninde habarlama jasaı qoıyńyzshy.

— Bárin de bastan-aıaq baıandadym ǵoı. Sizdiń jadyńyz jaqsy edi: meniń aıtqandarymdy túgel qaıtalap shyǵyńyzshy, qaǵaz joǵalyp qalýy múmkin.

— Durys aıtsyz. Tek ózińizdi keıin qaıdan izdep tabatynymdy aıtsańyz boldy, áıtpese, tóńirekti beker shıyrlap júrermin...

— Ol ras. Sál tura turyńyz...

— Karta kerek pe?

— O, bul jaqty men kámil bilemin!

— Siz be? Bul jaqta qashan bolyp júrsiz?

— Men osy mańda tárbıelengenmin.

— Solaı deńiz.

— Kórdińiz be, tárbıe alǵan jerdiń de keıde kádege asatyn kezi bolady.

— Sonymen, meni qaı jerde tosasyz?

— Sál oılanýǵa mursat berińiz... Qaıda deısiz ǵoı: Armanterde tosamyn.

— Armanter degen ne ol?

— Lıs ózeniniń jaǵasyndaǵy qalashyq. Ózennen ótsem bolǵany — basqa memleketten baryp bir-aq shyǵamyn.

— Tamasha! Biraq, siz, álbette, tek qaýip tóngende ǵana ótetin shyǵarsyz o jaqqa?

— Árıne.

— Solaı bola qalǵan kúnde sizdi qaıdan tabamyn?

— Malaıyńyz ózińizge qajet pe?

— Joq!

— Ózi senimdi kisi me?

— Sóz bar ma. Ábden synnan ótken.

— Ony maǵan berińiz. Ózin eshkim tanymaıdy munda, men ony ketken jerime qaldyryp ketemin, al keıin baratyn jerimdi sizge sol taýyp beredi.

— Siz meni Armanterde tosamyn demep pe edińiz?

— Iá, Armanterde.

— Maǵan bir japyraq qaǵazǵa jazyp berińizshi, áıtpese, umytyp qalam ba dep qorqamyn. Qalanyń atynda ne tur, solaı emes pe?

— Kim bilsin.. .Meıli, solaı-aq bolsyn, óz atyma ózim kir keltirýge deıin barýǵa daıarmyn! — Mıledı qalanyń atyn bir japyraq qaǵazǵa óz qolymen jazyp berdi.

— Jaqsy, — dep Roshfor mıledıdiń qolynan qaǵazdy alyp, búktedi de qalpaǵynyń astaryna tyqty. — Degenmen, siz qam jemeńiz: tipti, bul qaǵazdy joǵaltyp alǵan kúnniń ózinde de balalar sıaqty, jol boıy, osy sózdi jattaýmen bolarmyn. Al, osymen boldyq pa?

— Bolǵan sıaqtymyz.

— Pysyqtap kóreıikshi: Bekıngem ólgen, ólmese aýyr jaraqat...- kardınal ekeýińizdiń áńgimeńizdi tórt mýshketer tyńdap turǵan... sizdiń Portsmýtke keletinińiz jóninde lord Vınterge aıtylyp qoıylǵan... d'Artanán men Atosty Bastılıaǵa... Aramıs de Shevrez hanymnyń kóńildesi... Portos sánqoı neme... Bonase bıke tabyldy... sizge tezirek kúımeni jiberýim kerek... malaıymdy qaraýyńyzǵa berýge tıispin... hazyretshede eshqandaı kúdik týmas úshin sizdi kardınaldyń qurbandyǵy etip kórsetýim shart... Lıs jaǵasyndaǵy Armanter. Solaı ma?

— Jadyńyz myqty eken, ınabatty shevale! Aıtpaqshy, taǵy da qosarym bar.

— O ne taǵy?

— Men bir tamasha toǵaı kórdim, baıqaýymsha, monastyr baǵyna tıip tur. Maǵan osy toǵaıda serýendeýge ruqsat etilgen dep aıtyńyz bıbige. Kim bilgen... bálkim, artqy esikten shyǵyp ketýge týra keler.

— Bárin de eskergen ekensiz!

— Siz taǵy da birdeńeni umytyp barasyz...

— O ne taǵy?

— Aqsha qajet pe dep suraýdy umyttyńyz.

— Solaı eken-aý. Qansha bereıin?

— Qazir bar altynyńyzdyń bárin berińiz.

— Bes júz pıstoldeı bolar.

— Mende de sol qaraılas. Myń pıstoliń bolsa, eshqandaı jaý almas. Qane, qaltańyzdy qaǵyńyz.

— Marhabat.

— Jaraıdy. Qashan júresiz?

— Bir saǵattan soń. Men tezdetip tamaqtanyp alǵansha laýǵa bireý-mireý baryp kele qoıady ǵoı.

— Óte jaqsy! Qaıyr-hosh, shevale!

— Hosh bolyńyz, grafınıa!

— Meniń izet qurmetimdi jetkizińiz kardınalǵa!

— Saıtannyń sapalaǵyna duǵaı sálem!

Mıledı men Roshfor jymıyp qoshtasty.

Arada bir saǵat ótken shamada Roshfor shapqylaı keıin qaıtyp bara jatty; bes saǵattan keıin ol Arrastan etti.

D'Artanánnyń ony qalaısha tanyp qoıǵany, budan keıin tórt mýshketer burynǵydan beter qaýiptenip, júristerin tezdete túskeni oqyrmandarymyzǵa burynnan málim.

XXXIII

SOŃǴY TAMSHY

Roshfor shyǵysymen bólmege qaıta kirgen Bonase bıke jaırań qaqqan mıledıdi kórdi.

— Mine, qaýiptengenińiz qapysyz keldi, — dedi bıke, — búgin keshke ne erteń kardınal sizdi alyp kelýge kisi jiberedi.

— Ony kim aıtty sizge, qalqashym? — dep surady mıledı.

— Jaýshynyń óz aýzynan esittim.

— Beri kelip, qasyma tize búgińizshi, — dep ótindi mıledı.

— Maqul.

— Tura turyńyz, bireý-mireý tyńdap turmasyn, qarap keleıin.

— Munsha saqtyqtyń qajeti qansha?

— Qazir bilesiz.

Mıledı ornynan turyp baryp esikti ashyp korıdordy qarady da, qaıtyp kep, taǵy da Bonase bıkeniń janyna jaıǵasty.

— Demek, óz rolin jaqsy oınaǵan ǵoı, — dep surady ol.

— Kimdi aıtasyz?

— Hazyretshege kardınaldyń jibergen adamy dep tanystyrǵan kisini aıtamyn.

— Sonda ol tek rolde oınap júr me edi?

— Iá, qalqam.

— Demek, bul kisi onda...

— Bul kisi, — dedi mıledı daýsyn báseńdetip, — meniń baýyrym.

— Baýyryńyz ba edi? — degende Bonase bıkeniń daýsy qattyraq shyǵyp ketti.

— Tek siz ǵana bilesiz bul syrdy, qalqashym. Egerde bul syrdy basqa bireýge jaıar bolsańyz, men qurydym, sizge de, bálkim, solaı bolar.

— Ah, táńirim-aı!

— Endi tyńdaı berińiz ne bolǵanyn. Maǵan qol ushyn bermek bop, qajet bolsa, kúshpen qutqarmaq bolyp asyǵys attanǵan baýyrym kardınaldyń jibergen jaýshysymen ushyrasyp qalady da, izin baǵyp sońynan júrip otyrady. Tiri jan joq bir ońasha jerge kelgende shpagasyn sýyryp alyp, janyńnan dámeń bolsa ákele jatqan qaǵazdy ber deıdi. Jaýshy qarsylaspaq bolǵan eken, baýyrym ony tabanda óltiredi.

— Ah! — Bonase bıke selk ete qaldy.

— Túsinińiz, onyń basqa sharasy qalmaǵan ǵoı! Budan ári ol kúshpen emes, aqylmen is qylady: qaǵazdy ala salyp, munda kardınaldyń jaýshysy bop keledi; endi birer saǵattan soń mártebeli taqsyrdyń ámirimen maǵan kúıme kelmekshi.

— Bilip otyrmyn: sol kúımeni jiberetin baýyryńyz ǵoı.

— Ábden durys aıtasyz. Biraq, aqyr-taqyry bul emes: de Shevrez hanymnan aldym dep júrgen hatyńyz...

— Iá?

— ...jalǵan hat.

— Qalaısha?

— Iá, jalǵan... qolǵa túsirerde qarsylaspasyn dep ádeıi sizge qurylǵan tor bul.

— D'Artanánnyń ózi keledi emes pe!

— Bosqa shatasyp qaıtesiz: d'Artanán dostarymen La-Roshelde qorshap qamap jatyr.

— Ony qaıdan bildińiz?

— Meniń baýyrym kardınaldyń mýshketer bop kıingen jaýshylaryna jolyǵypty. Olar qaqpaǵa kep shaqyrsa ǵoı, siz dostarym eken dep qannen-qapersiz shyǵaryńyz aıdan-anyq; sosyn olar ustap alyp sizdi qaıtadan Parıjge aparar edi.

— O táńirim-aı, qym-qıǵash qylmystan basym qatar boldy ǵoı! Eger osylaı jalǵasa berse, — dedi Bonase bıke alaqanymen mańdaıyn basyp, — jyndanatyn shyǵarmyn!

— Tura qalyńyz!

— Ne bop qaldy?

— At dúbirin qulaǵym shalyp qaldy... Ketip bara jatqan baýyrym shyǵar. Onymen taǵy da qaıyrlasyp-qoshtasyp qalaıyn, júrińiz.

Mıledı baryp terezeni ashty da, qolymen ymdap Bonase bıkeni shaqyrdy. Bıke oǵan taıap keldi.

Roshfor tereze túbinde shaýyp bara jatyr edi.

— Qosh baýyrym, — dep daýystady mıledı.

Salt atty basyn kóterip, eki kelinshekti kórdi de, shaýyp bara jatyp qol bulǵady.

— Jaısań Jorj! — dedi mıledı meıirban da muńdy qalypqa enip, sosyn terezeni japty.

Ol óz ornyna baryp jaıǵasty da, qalyń oıǵa shomǵan bola qaldy.

— Oıyńyzdy bólip ketsem keshirińiz, sýdaryná! — dedi oǵan Bonase bıke. — Endi ne iste deısiz maǵan? Qudaıym-aı! Ómirde menen góri kórgen-bilgenińiz kóp qoı, endi qaıttim, aqyl-keńes berińizshi.

— Kim bilgen, — dep jaýap qatty mıledı, — bálkim, men qatelesken de shyǵarmyn, d'Artanán dostarymen kep, kómek berer sizge.

— Ah, qandaı jaqsy bolar edi, tipti, soǵan senýdiń ózi qıyn! — dep daýystady Bonase bıke. — Maǵan ondaı baqyt qaıda!

— Olaı bolǵan kúnde, ózińiz bilesiz, bul tek ýaqytqa baılanysty, báıge-jarys sıaqty nárse ǵoı, kim birinshi bop keler áli. Eger dostaryńyz kelse — qutqaryp alady, al kardınaldyń jaýshylary kelse — quryǵanyńyz.

— O, ıá, ıá, qurydym birjolata. Endi qaıttim?

— Dese de, munyń óte qarapaıym bir joly bar...

— Aıtsańyzshy, qandaı jol?

— Osy mańaıda bir jerge jasyrynyp, áliptiń artyn baǵý — sóıtip, kimder kelgenin aldyn ala bilip alý.

— Biraq, qaıda kútemin?

— E, onyń jarasy jeńil. Men osydan birneshe le jerde baýyrymdy tosyp alamyn. Biz bylaı isteıik: men sizdi erte keteıin de, sol jerde ekeýmiz birge tosalyq.

— Bul jerden shyǵarmaıdy ǵoı, men munda tutqyn esebindegi adammyn.

— Mundaǵylar meni kardınaldyń ámirimen ketip bara jatyr eken dep oılaıdy, sondyqtan da sizdiń meni shyǵaryp salýǵa qulqyńyz joq ekenine bulardyń senimi kámil.

— Sosyn?

— Sosyn kúıme kelgen soń qoshtasyp jatyp, meni sońǵy ret qushqaly tepkishekke shyǵasyz, Baýyrymnyń jibergen malaıyna bárin de aldyn ala eskertip qoıamyz — laýshyǵa belgi berisimen-aq jóndep beremiz.

— Oıbaı-aý, d'Artanán she? Eger d'Artanán kelse qaıtemiz?

— Ony bilemiz ǵoı.

— Qaıtip?

— Odan ońaı ne bar? Biz baýyrymnyń malaıyn Betúnǵa qaıtaryp jiberemiz, qaıtalap aıtamyn, oǵan tolyq senýimizge bolady. Ol kıimin aýystyryp kıip, monastyrge qarsy turǵan bir úıge ornalasady. Eger kardınaldyń kisileri kelse tyrs etpeıdi de, d'Artanán dostarymen kelse bizge ertip ákeledi.

— Olar ekenin qaıdan biledi?

— Bilgende qandaı! Ol bizdiń úıde d'Artanándy talaı kórdi emes pe?

— Iá-ıá, onyńyz ras.., Sóıtip, bári de rettelip keledi.., Biraq, kóp uzamaıyq.

— Ári ketkende jeti-segiz le. Shekaraǵa taqaý bir ońasha jerge aıaldarmyz da, qaýip tóngendeı bolsa, Fransıadan taıyp turamyz.

— Oǵan sheıin ne isteımiz?

— Kúte turamyz.

— Kelmese she?

— Baýyrymnyń kúımesi buryn keledi.

— Eger kúıme kelgende men bolmaı qalsam she, máselen, sol kezde túski ne keshki as iship jatsam ne bolmaq?

— Siz bylaı etińiz.

— Qalaı?

— Meıirban hazyretshege baryp, tamaqty birge ishýge ruqsat surap al, sonda biz bir-birimizden uzap ketpeıtin bolamyz.

— Ruqsat eter me eken?

— Etpegende she?

— Tipti jaqsy! Sóıtip, biz bir sát te ajyramaıtyn bolamyz!

— Qazir baryp, ruqsat surap alyńyz. Bir túrli basym synyp tur, men baqqa shyǵyp serýendep qaıtaıyn.

— Bara berińiz. Sosyn qaıdan tabamyn?

— Bir saǵat ótkesin, osy jerde.

— Bir saǵat ótkesin, osy jerde... Ah, rahmet sizge, qandaı qaıyrymdy edińiz!

— Sizge jaqsylyq etpegende kimge etpekpin! Eger siz osynsha sulý da súıkimdi bolmaǵan kúnniń ózinde, meniń eń jaqyn dostarymnyń biriniń ǵashyǵy emessiz be?!

— Súıikti d'Artanán, sizge shyn kóńilden rıza bolady ǵoı!

— Ózim de solaı oılaımyn. Sóıtip, ábden kelisip aldyq qoı. Endi tómen túselik.

— Siz baqqa barasyz ba?

— Iá.

— Osy korıdormen baryp, kishkene baspaldaqpen tómen tússeńiz, týra baqqa shyǵasyz.

— Tipti jaqsy! Rahmet sizge.

Eki kelinshek bir-birine jymıa qarasyp, jónderine ketti.

Mıledıdiń aıtqany aqıqat bolatyn — shynynda da basy aýyryp turǵan: áli pisip jetilmegen san alýan oıdan mazasy ketýli edi. Oıyn saralap alý úshin ońasha qalýy qajet boldy, budan ári ne bolary oǵan áli kómeski edi, sondyqtan da alańsyz jalǵyz qalyp, bolashaq is-áreketin oısha pisirip, josparyn quryp alýǵa tıis edi.

Eń áýeli Bonase bıkeni qalaıda tezirek alyp qashyp ketip, bir senimdi jerge jasyryp qoıý kerek, qajet bolsa amanatqa ustamaq. Ózi sonshalyq janyqqanda qas dushpandarynyń qasarysyp berispegenin kórip, osynaý qıan-keski jantalastyń aıaǵy nemen tynar eken dep qorqa bastady mıledı.

Jáne jaýyndy daýyl soǵar kúnniń taqaý ekenin keıbireýlerdiń anyq sezetini sıaqty, bul da osy istiń aqyry taqap qalǵanyn jáne onyń nasyrǵa shabaryn da bul kámil sezedi.

Sonymen, mıledıdiń bar muraty Bonase bıkeni qolyna túsirý ekenin biz aıtqanbyz. D'Artanánǵa Bonase bıke bolsa boldy, súıiktisiniń jolyna ol óz ómirin qurban qylýǵa bar. Mıledıdiń baǵy janbaı, joly bolmaǵan kúnde de, Bonase bıkeni amanatqa ustap otyrsa kelissóz júrgizip, máseleni óz paıdasyna shesheri sózsiz. Bul bitken sharýa: ańǵyrt Bonase bıke buǵan erip ketýge ázir; al egerde ekeýi Armanterge baryp panalar bolsa, Bonase bıkeni, d'Artanán Betúnge kelgen joq dep sendirýden ońaı ne bar. Men ári ketse jarty aı degende Roshfor qaıtyp oralady, tórt dostan qalaı kek alýdyń josparyn oǵan deıin mıledı pisirip qoımaı ma. Qudaıǵa shúkir, zerige qoımas — bul taqylettes áıelderge ýaqytty qyzǵylyqty ótkizýdiń mundaı sáti túspes: bul kúnderi qalaı kek alýdy ábden oılastyryp baǵady ǵoı.

Oılanyp kele jatqan mıledı baqtyń ishin kózben sholyp, bárin jadynda saqtap qalýǵa tyrysty. Aldyn ala jeńisti de, jeńilisti de eskerip, ne alǵa umtylýǵa, ne keıin sheginýge daıarlanyp, shaıqastyń barysyn jiti qadaǵalaıtyn sheber qolbasshy sıaqty qımyldady.

Arada bir saǵat ótken shamada óziniń atyn atap shaqyrǵan bireýdiń jumsaq úni estildi. Bul Bonase bıke bolatyn. Qaıyrymdy hazyretshe kelisim bergen eken, áýeli ekeýi birge otyryp keshki as ishpek boldy.

Bular aýlaǵa ene bergende taıap qalǵan kúımeniń saldyry estildi.

Mıledı qulaq tige qaldy.

— Estip tursyz ba? — dep surady ol.

— Iá, qaqpa aldyna bir kúıme kelip toqtady.

— O, jasaǵan!

— Jaraıdy endi, bekem bolyńyz!

Mıledı qatelespegen eken: monastyr qaqpasynyn qońyraýy qaǵyldy.

— Bólmeńizge kirip shyǵyńyz, — dedi ol Bonase bıkege, — bálkim, ala ketetin asyl buıymdaryńyz bar shyǵar.

— Mende onyń hattary bar edi, — dedi Bonase bıke.

— Endeshe, solardy alyp alyńyz da maǵan kelińiz, qazir keshki asqa otyramyz. Túni boıy júrip qalýymyz yqtımal, jolǵa áldenip alǵan maqul.

— Táńirim-aı! — dep qaldy Bonase bıke keýdesin basyp. — Júregim alyp-ushyp barady, júre alar emespin...

— Bekem bolyńyz! Bekem bolyńyz dedim ǵoı sizge! Shırek saǵattan soń qutylyp ketetinińizdi umytpańyz. Esińizde bolsyn: osynyń bárin siz, tek soǵan bola istep júrsiz.

— Ol ras, tek sol úshin! Bir aýyz sózben meni sergitip jiberdińiz-aý. Bara berińiz, qazir kelemin.

Mıledı jedel basyp, bólmesine kóterilip, ózin kútip otyrǵan Roshfordyń malaıyna tıisti jarlyǵyn berip te úlgerdi.

Ol qaqpa aldynda kútýge tıis boldy; eger mýshketerler kelip qalǵandaı bolsa, kúıme zaýlaǵan kúıi monastyrdy aınalyp ótip, ormannyń tý syrtyndaǵy shaǵyn qystaqta mıledıdi tosatyn bolyp ýaǵdalasty, al, mıledıdiń bul óńirdi bes saýsaǵyndaı biletinin biz buryn aıtqan edik.

Al, mýshketerler kelip úlgermese, bári de buryn keliskendeı bolmaq: mıledımen qoshtaspaq bolyp, tepkishekke Bonase bıke kóterilisimen kúıme jónep bermek.

Bólmege Bonase bıke endi. Kóńiline eshqandaı sekem almasyn dep mıledı ony ol kelgen soń malaıǵa bergen jarlyǵynyń sońǵy jartysyn qaıtalap aıtty.

Mıledı malaıǵa kúıme jaıly birneshe saýal qoıdy. Kúımege úsh at jegilgen eken, delbede pochtashy otyr; Roshfordyń malaıy foreıtor esebinde kúımege erip júrýge mindetti eken.

Bonase bıke kóńiline kúdik alar-aý dep mıledı beker qaýiptenipti: bul baıǵus ózge áıelden mundaı zymıandyq shyǵar dep oılamaıtyn pák adam bolatyn. Onyń ústine hazyretsheden estigen grafınıa Vınter degendi nyspy bilmeıtin, onyń soryna qaraı osy bále-máterdiń bárine qaıdaǵy bir áıel qulshyna kirisip júr-aý degen oı qaperine de kirip-shyqpaǵan.

— Kórdińiz be, endi bári de ázir boldy, — dedi mıledı, malaı shyǵyp ketken soń. — Hazyretshe eshteńe de sezbeıdi, kardınaldyń ámirimen maǵan kelgen kisiler eken deıdi de qoıady. Al, jańaǵy kisi sońǵy nusqaýlaryn bermekshi. Azdap tamaq jep, bir jutym sharap ishińiz, sosyn júrip ketemiz.

— Iá, — dep eriksiz qaıtalady Bonase bıke, — júrip ketemiz.

Mıledı ony ymdap shaqyryp, stol janyna otyrǵyzdy da, rúmkesine ıspan sharabyn quıyp, tarelkasyna balapannyń tósin salyp berdi.

— Báriniń de oraıy kele qoıǵanyn kórdińiz be! — dedi ol. — Mine, qas qaraıyp qaldy, tań syz bere biz de baspanamyzǵa baryp jetemiz, sosyn bizdiń qaıda ekenimizdi tiri pende bilmes... Al, jaraıdy, ózińizdi sergek ustańyz, birdeńe jeseńizshi...

Bonase bıke tamaqtan eki-úsh márte ilip aldy da, sharaptan aýyz tıdi.

— İship qoıyńyz, iship qoısańyzshy! Myna men qusap, — dep jik-japar boldy mıledı, óz rúmkesin ernine apara berip.

Biraq, mıledı rúmkesin ernine tıgize bergen qalpynda qatty da qaldy: alystan at tuıaǵynyń dúbirin qulaǵy shaldy, tipti, attyń kisinegenin estigendeı boldy.

Tátti tús kórip jatqanda najaǵaıdyń shatyrynan shoshyp oıanǵan kisideı, myna dúbirdi estigende mıledıdiń esi shyqty. Ón joq, tús joq, birden terezege umtyldy, al Bonase bıke bolsa qalsh-qalsh etip ornynan ázer turdy, oryndyqqa súıengende qulap ketkendeı edi.

Taıaý mańda eshteńe kórine qoımady, tek at tuıaǵynyń dúbiri jaqyndaı tústi.

— Ah, táńirim-aı, bul ne dúbir? — dep surady Bonase bıke.

— Bul kele jatqandar ne bizdiń dostarymyz, ne jaýymyz, — dep jaýap qatty mıledı óziniń sumdyq salqynqandylyǵyna basyp. — Bara turyńyz. Kim ekenin qazir bilip beremin.

Bonase bıke ún-túnsiz, sup-sur bolyp, mármár músindeı turǵan jerinde qatyp qalǵan.

Dúbir kúsheıe tústi, salt attylar monastyrdan júz elý kadamdaı jerge kelip qalsa kerek; tek sol tusta joldyń burylysy bolǵandyqtan da ózderi kórinbeıdi. Endi tuıaq dúbiriniń, aıqyn estilgeni sonshalyq, taǵanyń taqylyna qarap attyń sanyna sheıin ajyratýǵa bolatyn edi.

Mıledı tesile qarap tur: áli de kún jaryq, kele jatqandardy tanýǵa bolatyn edi.

Kenet ol joldyń aınalmasynan jarqyldaǵan oqaly qalpaqtar men jelbiregen qaýyrsyndardy kózi shalyp qaldy. Áýeli ekeýin... sosyn beseýin, aqyry segiz salt attyny túgel sanap shyqty mıledı; ishinen bireýi sýyrylyp alǵa shyqqanyn kórdi.

Mıledı aýyr bir kúrsinip saldy: sýyrylyp shyqqany — d'Artanán ekenin birden tanydy.

— Ah, jasaǵan-aı, jasaǵan! — dep daýystady Bonase bıke. — O ne eken?

— Kardınal gvardıashylarynyń mýndırin kórip qaldym, endi aıaldaýǵa bolmaıdy! — dep shańq etti mıledı. — Jónep berelik!

— Iá-ıá, jóneıik! — dep qaıtalaı berdi Bonase bıke, óziniń esi shyqqany sonshalyq, turǵan ornynan qozǵala alar emes.

Salt attylardyń tereze túbinen dúsirlete ótkeni estilip turdy.

— Kettik! Kettik, oıbaı! — dedi jantalasqan mıledı bıkeni qolynan tartyp, súırep ketpek bolyp. — Baq ishimen ketsek úlgiremiz áli, kilt mende... Tezirek! Endi bes mınýt kidirsek — keshigemiz...

Bonase bıke júrmek bop, eki qadam attap edi, tizesi búgilip, qulap tústi.

Mıledı ony kóterip shyǵarmaq bolyp edi, shamasy kelmedi.

Dál osy mınýtta uzap bara jatqan kúımeniń saldyry estildi, laýshy tura qashqan boldy. İle-shala úsh-tórt dúrkin myltyq atyldy.

— Sońǵy ret surap turmyn: júresiz be, joq pa? — dep shańq etti mıledı.

— O jasaǵan ıem! Dymym quryp qalǵanyn kórmeısiz be, tipti, júre alar emespin, ózińiz kórip tursyz ǵoı... Júre berińiz!

— Sizdi munda qaldyryp, jalǵyz ketpekpin be? Jo-joq, eshqashanda ketpespin! — dep aıqaılady mıledı.

Kenet ol kózi yzǵarlana shatynaı ot shashyp, toqtaı qaldy; jyp etip qolyndaǵy júziktiń qursaýyn ashyp, ishindegisin Bonase bıkeniń rúmkesine sala qoıdy.

Bul bir quıttaı ǵana qyzǵylt dán edi, sharapqa lezde erip ketti.

Sosyn mıledı rúmkany nyq ustap:

— İshińiz, bul sharap boıǵa qýat beredi! İshseńizshi! — dedi.

Rúmkany ákep ernine taqap edi, Bonase bıke oılanbastan iship saldy.

«Ah, bulaı kek almaýym kerek edi ǵoı! — dep oılady mıledı zymıandyqpen kúlip, rúmkany stolǵa qaıyra qoıyp jatyp. — Biraq, qoldan kelgeni osy boldy».

Sonsoń bólmeden atyp shyqty.

Bonase bıke ony kózimen uzatyp saldy, biraq, erip shyǵa almady: ol, túsinde bireýler qýyp, bul qasha almaı álek bolyp jatqan adamnyń halinde edi.

Arada bir mınýt ótkende qaqpany tarsyldata soqqan dybys estildi; Bonase bıke mıledıdi asyǵa kútýmen boldy, biraq, ol qaıtyp oralmady.

Qoryqqannan bolsa kerek, bıkeniń mańdaıy kúıip-janyp, shyp-shyp sýyq ter shyqty. Bir ýaqta shıq etip, temir tordyń ashylǵany, dúńk-dúńk etken etik dybysy, ókshe temirdiń syńǵyry estildi, baz-bireýler dýyldasyp, taqaý kep qalǵandaı boldy, osy dańǵazanyń ishinde bireý óz esimin ataǵandaı kórindi oǵan.

Kenet ol qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵyp esikke tura umtyldy — bıke d'Artanánnyń daýsyn tanyp qalyp edi.

— D'Artanán! D'Artanán! — dedi ol jan daýsy shyǵyp, — Sizbisiz? Beri kelińiz, beri!

— Konstansıa! Konstansıa, qaıdasyz? — dedi jas jigit, — O jasaǵan!

Sol mezette hujyranyń esigi ashylyp ketti, naqtyraq aıtsaq, dúmpýge shydamaı ashyldy da, birneshe adam saý ete qaldy. Qımyldaýǵa dármeni joq Bonase bıke kresloǵa sylq otyra ketti.

D'Artanán tútini býdaqtaǵan qolyndaǵy pıstoletin jerge tastaı salyp, naqsúıeriniń aldyna tizerlep otyra ketti. Atos pıstoletin belbeýine qystyra saldy, Portos pen Aramıs te qoldaryndaǵy jalań shpagalaryn qaıyra qynabyna saldy.

— O, d'Artanán, súıiktim meniń! Jettiń-aý, aqyry, aldamaǵan ekensiń!.. Shynymen, senbisiń...

— Iá, Konstansıa, biz taǵy da birgemiz!

— Seni qansha kelmeıdi dep sendirse de, ishteı úmitimdi úzbep edim, qashqym kelmegeni de sodan, Ah, sonym qandaı durys bolǵan, qandaı baqyttymyn men!

Kresloda jaıǵasqan Atos muny estigende ornynan atyp turdy.

— Kim? Ol kim? — dep surady d'Artanán.

— Maǵan jany ashyp, qýǵynshylardan jasyrmaq bolǵan dosym ǵoı, ol senderdi kardınaldyń gvardıashylary eken dep qaldy; óziniń qashyp qutylǵany jańa ǵana.

— Dosyńyz deısiz be? — degende daýsy qatty shyqty d'Artanánnyń, óńi súıiktisiniń oramalynan beter bozaryp ketip edi. — Qaıdaǵy dosyńyzdy aıtyp otyrsyz?

— Kúımesi osy qaqpanyń aýzynda turǵan áıeldi aıtamyn, sizdi, d'Artanán dosym dep aýzynan tastamaıdy, oǵan barlyq syrdy ózińiz aıtqan ekensiz ǵoı.

— Aty kim, aty? — dedi d'Artanán qoıarda-qoımaı. — Qudaı-aý, eń bolmasa atyn da bilmegenińiz be?

— Meniń kózimshe qalaı atap edi álgi... Sabyr etińizshi... mine, qyzyq... Ah, táńirim-aı, basym aınalyp... kózim qaraýytyp barady ǵoı...

— Dostarym, tez járdemdesińder! — dep d'Artanánnyń jan daýsy shyqty. — Qoly muzdap barady, háli nashar... Qudaı-aý, esinen tanyp barady ǵoı!

Portos aıǵaılap, dostaryn kómekke shaqyryp jatqanda, Aramıs stakanǵa sý quımaq bolyp tura umtylyp edi, óńi qashqan Atosty kórip, turyp qaldy: óz oıynan ózi shoshyǵan adamdaı, stol janynda turǵan Atos, rúmkalardyń birine tesireıe qarap qatyp qapty.

— O, joq, joq, bulaı bolýy múmkin emes! — deı berdi ol. — Muny qudaı da hosh kórmes!

— Sý, sý berińder! — dep aıǵaı saldy d'Artanán.— Sý!

— Baıǵus-aı! Baıǵus-aı! — dep qyryldaı sybyrlady Atos.

D'Artanán qushyrlana súıgen Bonase bıke kózin ashty.

— Esi kirdi!  —dep qýandy jigit. — Qudaıǵa shúkir!

— Sýdaryná... — Atosqa til biteıin dedi, — sýdaryná, aıtyńyzshy, qudaı úshin, myna bos rúmke kimdiki!

— Meniki, sýdar... — dedi bıke ólýsireı til qatyp.

— Rúmkege sharap quıǵan kim?

— Dosym ǵoı.

— Ol kim ózi?

— A esime tústi! — dedi Bonase bıke. — Grafınıa Vınter.

Tórt dos qosyla daýystap jibergende Atostyń úni basymyraq shyqty.

Bonase bıkeniń sury qashyp, aýrýy janyna batsa kerek, talmaýsyrap Portos pen Aramıstiń qolyna qulap tústi.

D'Artanán esi shyǵyp Atostyń qolynan ustaı aldy.

— Shynymen solaı dep oılaısyń ba? — Onyń daýsy jaryqshaqtana shyqty.

— Sóz joq, — dedi Atos, kúrsine jazdap baryp, ernin tisteı aldy.

— D'Artanán, d'Artanán, — dedi jan ushyryp Bonase bıke, — qaıdasyń? Ketpeshi kórip tursyń ǵoı — ólip baramyn!

Dir-dir etip Atostyń qolyn qysyp turǵan d'Artanán endi Bonase bıkege umtyldy.

Bıkeniń shyraıy buzylyp, shynykózdenip, janarynan tirlik nyshany óship barady eken, tula boıy qalsh-qalsh etip, mańdaıynan ter quıylyp jatyr...

— Qudaı úshin, tezdetip shaqyryńdar bireýdi... Portos, Aramıs, bolsańdarshy!

— Qajeti joq, — dedi Atos. — Qajeti joq: onyń bergen ýyn qaıtaratyn dári joq.

— Iá, járdem qyla kórińder! — dep sybyrlady Bonase bıke. — Járdem etińder!

Ol bar kúshin jıyp, jigittiń moınynan qushaqtap, kózine qadalǵanda bar jan syryn aǵytqandaı boldy, sonsoń ah uryp ernin ernine basty.

— Konstansıa! Konstansıa! — dep bebeý qaqty d'Artanán.

Bonase bıkeniń aqyrǵy demi shyqqanyn d'Artanán ernimen sezindi — pák, ińkár jannyń shybyny kókke shyrqyraı ushyp jóneldi.

D'Artanán bıkeniń denesin qushty.

Qol-aıaǵy muzdap, óńi ólikteı qup-qý jigit jan daýsy shyǵyp, súıiktisiniń janyna qulap tústi.

Portos jylap jiberdi, Atos kókke judyryǵyn túıdi, Aramıs shoqynyp jatty.

Osy kezde osylar sıaqty óń joq, tús joq bir beıtanys adam kelip esikten endi de, aınalasyna shola qarap, Bonase bıkeniń súıegin, onyń qasynda talyp jatqan d'Artanándy kórdi.

Bul adam, oqys aýyr qaza eseńgiretip ketken sátke tap kelgen-di.

— Men qatelespeppin, — dedi ol. — Myna kisi — d'Artanán myrza da, al sizder onyń dostary — Atos, Portos jáne Aramıs myrzasyzdar ǵoı.

Esimderin atap, ózderin jyǵa tanyp turǵan beıtanys kisige úsheýi de tańyrqaı qarasty; úsheýiń de bir jerde kórgen adamy sıaqty.

— Myrzalar, — dep sózin sabaqtady ol, — sizder de, men sıaqty, sol áıeldi izdep kelgen bolýlaryńyz kerek, — sosyn sýyq jymıyp bylaı dep ústedi: —kisi óligin kórip turǵanyma qaraǵanda, ol áıel osynda bolǵan tárizdi.

Úsh dos burynǵysynsha lám-mım demedi; bul kisiniń daýsy da tanys sıaqty, biraq, qaı kezde estigenderin esterine túsire alar emes.

— Myrzalar, — dedi taǵy da beıtanys adam, — ózderińiz eki márte ajaldan arashalap qalǵan adamdy tanyǵylaryńyz kelmeı tursa, esimimdi ózim ataýǵa týra keler. Men — lord Vıntermin, myna áıelge qaıny bolamyn.

Úsh dosy tań-tamasha bop, shý ete qaldy.

Atos ornynan turyp, lord Vınterge qol berdi.

— Hosh kelipsiz, mılord, — dedi ol. — Tize qosa qımyldaıtyn bolamyz.

— Men Portsmýttan odan bes saǵat soń shyǵyp edim, — dep baıandaı bastady lord Vınter, — Býlonga úsh saǵat keıin keldim, al Sent-Omerge nebári jıyrma mınýt keshigip, ushyrasa almadym, keıin Lılege kelgende izinen kóz jazyp qaldym. Sosyn táýekel dep, jurttan jón surap júre berdim, bir ýaqytta sizder dál janymnan zaýlap óte shyqtyńyzdar. D'Artanándy tanyp qaldym, Daýystap edim, qaıyrylmadyńyzdar; sońdaryńyzdan túre qýaıyn dep edim, boldyryp qalǵan atym shańdaryńyzǵa ilese almady. Biraq, qansha janyqqanmen, tipti, keshigip qalǵan ekensizder de!

— Kórip tursyz ǵoı, — dep jaýap qatty Atos, Bonase bıkeniń óligi men Portos pen Aramıs dem salyp jatqan d'Artanándy nusqap.

— Ekeýi de ólgen be? — dep qoıyp qaldy lord Vınter.

— Qudaı saqtasyn, joǵa, — dedi Atos. — D'Artanán myrza talyp jatyr.

— Bunysyna da shúkiri — dedi lord Vınter.

Shynynda da, osy kezde d'Artanán kózin ashty.

Ol Portos pen Aramıstiń qolynan julqynyp shyǵyp, jyn qaqqandaı, elikke tura umtyldy.

Atos ornynan turyp, jaı basyp saltanatty túrde taqaý kelip, dosyn qushaqtady da, d'Artanán eńirep jibergende oǵan eljireı til qatty:

— Dostym, berik bol: ólikke áıelder ǵana jylap-syqtaıdy, al er jigit kek alar bolar!

— Iá! — dedi d'Artanán, — Durys aıtasyń! Endi kek alý úshin qaıda bastasań da ázirmin!

Kek qaıtarsam degen úmitpen bir mezet baqytsyz dosynyń serpilip qalǵanyn kórgen Atos, Portos pen Aramıske hazyretshege baryp shyǵyńdar dep belgi berdi.

Bir kúnde munshalyq ábigerge dýshar bolyp, ábden esi shyqqan hazyretshe korıdorda bularǵa ózi jolyqty. Ol shaqyryp alǵan birneshe taqýa qyzdar, monastyr rásimine jatpasa da, bes jigittiń qasyna kelip turdy.

— Sýdaryná, — dedi Atos hazyretshege, d'Artanándy qoltyǵynan demep jatyp, — osy bir baqytsyz áıeldiń súıegin aq jýyp, arýlap qoıýdy sizderge tapsyrǵaly turmyz. Kók perishtesine aınalmas buryn ol jer perishtesi bolatyn. Monastyryńyzdyń bir muńlyǵy ispetti jerlersizder. Keıin zıratynyń basyna kep duǵa oqyrmyz.

D'Artanán Atostyń keýdesine betin basyp eńireı berdi.

— Jyla, — dedi Atos, — jylap al, júregiń toly mahabbat, jastyq, ómir ǵoı! Ah, shirkin, sen qusap men de osylaı jylaı alsam ǵoı!

Dosyn týǵan ákesindeı qamqorsı qorǵashtap, bir qudaıǵa quldyq uryp sopydaı kóńilin jubatqan Atos, ómirden kópti kórgen adamnyń keń peıil minezin tanytyp, d'Artanándy ertip bólmeden shyǵyp ketti.

Attaryn jetelep, jol bastaǵan dáıekshilerine erip, beseýi shet-pushpaǵy sonadaıdan kórinip turǵan Betún qalasyna qaraı jónedi de, jolshybaı ushyrasqan meımanhanaǵa kep at basyn tiredi.

— Aý, qashqan áıeldi nege qýmaımyz? — dep surady d'Artanán.

— Ázirshe qoıa turamyz, — dedi Atos. — Áýeli qajetti sharalar qoldaný kerek.

— Qutylyp ketedi ǵoı! — dep qaýiptendi d'Artanán. — Eger ol qutylyp keter bolsa, buǵan, Atos, myna sen kinálisiń!

— Oǵan men jaýap beremin! — dedi Atos.

D'Artanánnyń dosyna sengeni sonshalyq, qaıtyp lám-mım demesten, basyn tómen salyp qonaq úıge endi.

Atostyń munshalyq senimdi túrin kórgen Portos pen Aramıs bir-birine tańyrqaı qarasty.

Atos muny d'Artanánnyń kóńilin jubatqaly aıtqan shyǵar dep oılady lord Vınter.

— Myrzalar, endi árkim óz jaıymyzǵa baralyq, — dep usynys jasady Atos, meımanhanada bes bos bólme baryna kózi jetken soń. — Biraz óksigin basyp, kóz ilindirý úshin d'Artanánnyń ońasha bolǵany maqul. Qalǵanyn óz mindetime alamyn, qam jemeńizder.

— Áıtse de, — dedi lord Vınter, — eger grafınıaǵa baılanysty shara bolsa — ol meniń sharýam dep oılaımyn, óıtkeni, kelinim ǵoı.

— Meniń de, — dedi Atos, — óıtkeni, áıelim ǵoı.

Mundaı syryn ashqannan keıin Atostyń kek alýyna senimdi ekenin uqqan d'Artanán jymıyp qoıdy. Portos pen Aramıs óńderi qashyp, bir-birine ańyraıa qarasty. Lord Vınter Atosty aqylynan adasqan eken dep qaldy.

— Endi árkim óz bólmesine barǵany maqul, — dep qaıtalady Atos, — bul isti maǵan tapsyryńyzdar. Kórip tursyzdar ǵoı, kúıeýi bolǵandyqtan bul meniń tyndyrar sharýam. Tek, d'Artanán, eger joǵaltyp almasańyz, álgi kisiniń qalpaǵynan túsip qalǵan, qystaqtyń aty jazylǵan qaǵazdy berseńiz.

— Á, endi túsindim! — dep elp ete qaldy d'Artanán. — Grafınıanyń óz qolymen jazylǵan.

— Kórip tursyń ǵoı, — dedi Atos, — kókte táńiriniń bar ekeni haq.

XXXIV

QYZYL PLASHTY ADAM

Toryqqan Atos kóńilin muń basyp edi, osydan ba áıteýir, ushqyr aqyl-oıy burynǵydan beter janyp sala berdi.

Bergen ýádesi men moınyna júktelgen mindetin oısha paıymdap óz bólmesine jurttyń eń sońynan ketken ol meımanhana qojaıynynan osy ýálaıattyń kartasyn taptyryp alyp, onyń betindegi aıqysh-uıqysh syzyqtaryn shuqshıa zerttep, Betúnnen Armanterge baratyn tórt túrli jol bar ekenin anyqtady da, malaılardy shaqyrýǵa ámir etti.

Atostyń aldyna kelgen Planshe, Grımo, Mýshketon, Bazender ábden oılastyrylǵan aıqyn da naqty nusqaý-jarlyq aldy.

Tórteýi tórt túrli jolmen erteń eleń-alańda Armanterge jónelmek. İshindegi zeregi Planshe kúıme ketken jolmen júrmek; sol kúımeni tórt dostyń atqylaǵany jáne ony Roshfordyń qyzmetshisi bastap bara jatqany oqyrmannyń esinde bolsa kerek.

Atostyń malaılardy bul iske aralastyrǵan sebebi, ózine jáne dostaryna qyzmet etkeli beri bulardyń kóptegen jaqsy qasıetteri baryn ańǵarǵan.

Onyń ústine, jón suraı qalǵan jaǵdaıda, qojaıyndarynan góri jurt bularǵa kóbirek yqylas bildirip, kóńilderine kúdik almaıtyny haq.

Taǵy bir ońdy jeri, mıledı qojaıyndaryn tanyǵanmen, malaılaryn bilmeıtin, al bular bolsa, kerisinshe, mıledıdi jaqsy biletin.

Tórteýi erteńine saǵat on birde ýádelesken jerde ushyraspaq boldy. Eger mıledıdiń qaıda jasyrynǵanyn anyqtasa, úsheýi sonda qalyp ony baqylaı turmaq ta, tórtinshisi, Betúnge qaıta oralyp Atosqa habarlap, tórt dosty sonda bastap aparýǵa tıis.

Jarlyqty uqyptap tyńdap alǵan soń, malaılar shyǵyp ketti.

Atos ornynan turyp, shpagasyn taǵyndy da, plashyn jamylyp tysqa shyqty. Saǵat on shamasy bolatyn. Alys túkpirdegi qalalardyń kóshesinde bul kezde beısaýat adam júrmeıtini belgili; áıtse de, Atostyń jón surar adam izdep turǵany aıqyn edi. Aqyry, kesheý qalǵan bireýdi ushyratyp, Atos oǵan taıap keldi de, bir-eki aýyz til qatty. Munyń sózin estigen álgi adam shoshyp keıin shegine berip, mýshketerge qolymen nusqap jón siltedi. Atos jarty pıstol usynyp, sol jerge sheıin aparyp salyńyz dep edi, álgi adam baspaı qoıdy.

Atos onyń nusqaǵan baǵytymen kóshe boılap biraz júrip bardy da, odan ári qalaı júrerin bilmese kerek, kelesi kósheniń qıylysyna jete berip taǵy toqtady. Qalaıda bireý-mireý kezigýi yqtımal degen úmitpen sol jerde tura qaldy. Shynynda da, kóp uzamaı janynan kúzetshi óte berip edi, Atos baǵanaǵy adamǵa qoıǵan saýalyn buǵan da qaıtalady; kúzetshi de shoshyp ketti, ertip barýǵa kelispeı, qolymen nusqap jón siltedi.

Atos sol baǵytpen júrip otyryp qalanyń shet pushpaǵynan bir-aq shyqty, bul — qalanyń ózderi toqtaǵan meımanhanaǵa qarama-qarsy jaq sheti bolatyn. Bul jerde de qaıda bararyn bilmeı daǵdarsa kerek, úshinshi márte aıaldady.

Sátin salǵanda, tusynan tilenshi ótip bara jatyr edi, ol Atosqa ózi kelip, qaıyr surady. Barar jerine jetkizip salsa Atos oǵan bir ekú bermek boldy. Tilenshi áýeli eki oıly bolyp kúmiljip turdy da, biraq qarańǵyda jarq ete qalǵan kúmis teńgeni kórisimen Atostyń aldyna ózi tústi.

Bir kósheniń túıilisken jerine jetkende ol oqshaý turǵan sıyqsyz bir úıshikti alystan nusqap kórsetti. Atos soǵan qaraı bettedi, aqysyn alǵan tilenshi lezde taıyp otyrdy.

Kúreń boıaýmen syrlanǵan úıdi aınalyp shyqqannan keıin baryp Atos onyń esigin ázer tapty; ne tereze qaqpalarynan túsken jaryq, ne bolmasa birde-bir dybys estilseıshi — eshqandaı tirshilik belgisi seziler emes; moladaı túnerip turǵan meńireý birdeńe.

Atos esikti úsh ret qaǵyp edi, jaýap bolmady. Degenmen, úshinshi qaqqannan keıin áldekimniń aıaq tyqyry estildi; aqyry esik syǵyraıyp ashyldy da, saqal-shashy qap-qara, óńi qup-qý bir uzyn tura kisi kórindi.

Ekeýi bir-eki aýyz tildesken soń, uzyn tura mýshketerge úıge kir degendeı ısharat jasady. Atos lyp etip úıge kirisimen, esik tars jabyldy.

Qalanyń shalǵaı shetinen zorǵa izdep tapqan adamy Atosty bir kabınetke alyp kirdi, bul keler aldynda ol adamnyń qańqa súıekterin symmen qurastyryp jatqan bolyp shyqty. Qańqany túgeldeı qurastyryp bitken eken, tek bas súıek qana stolda bólek jatyr.

Bul bólmeni kórgen adam onyń ıesiniń tabıǵat taný ǵylymymen shuǵyldanatynyn birden ańǵarar edi: bankilerde alýan túrli jylandar jatyr, árqaısynyń syrtynda qandaı tuqym ekeni jazýly tur; keptirilgen kesirtkeler qara aǵashtan jasaǵan úlken kásekterge ilip qoıǵan jaquttardaı jaltyraıdy; syryn bilmegen adamǵa ne qasıeti bary bımaǵlum, ısi burqyraǵan jabaıy shepti býda-býda qylyp, úı tóbesine, burysh-buryshqa ilip qoıypty.

Ne úı adamdary, ne malaılar kózge shalynbady — uzyn tura soqa basty bolsa kerek.

Atos álgi nárselerdiń bárin de selqos, samarqaý sholyp ótti de, úı ıesi ısharat bildirgen soń sonyń janyna baryp otyrdy.

Sonsoń, ol munda nege kelgenin, qandaı kómek kerek ekenin túsindirdi. Atos ótinishin aıtýy-aq muń eken, aldynda turǵan uzyn tura esi shyǵyp, yrshyp tústi. Á degennen syrt bergen beıtanysqa Atos eki jol jazýy bar, qol qoıylyp, mór basylǵan bir paraq qaǵazdy qaltasynan alyp kórsetti. Eki jol jazýdy oqyp, qoıylǵan qol men basylǵan mórdi tanysymen, qyzmetińizge ázirmin degendeı, uzyn tura Atosqa ıilip taǵzym etti.

Atosqa keregi de osy edi. Ornynan turyp, qosh aıtysty da, shyǵyp júre berdi, kelgen izimen qonaq úıge qaıta oralyp, bólmesine kirip, ishinen bekitip aldy.

Erteńine eleń-alańnan d'Artanán kelip, endi ne isteý keregin surady.

— Kúte turamyz, — dep jaýap qatty Atos.

Birneshe mınýtten keıin bıbi kelip, bıke súıeginiń túste shyǵarylatynyn eskertip ketti. Ý bergen áıelden habar-oshar bolmady; jurt ony baq arqyly qashqan dep topshylady: qumǵa túsken izi bar eken jáne baqtyń qaqpasy jabyq bop shyqty, al, qaqpanyń kilti úshti-kúıli tabylmaı qoıdy.

Ýádelesken saǵatta lord Vınter men tórt dos monastyrǵa keldi; munda barlyq qońyraý qaǵylyp jatyr eken, chasovná esikteri ashyq tur, biraq klıros tory jabyq bop shyqty. Klırostyń ortasynda zulymdyq qurbanynyń súıegi salynǵan tabyt tur, ólikti monastyr muńlyǵynsha kıindiripti. Monastyr esigi jaqta, klırostyń eki jaǵyn ala, tordyń syrtynda karmelıt áıelder túgel jınalypty, olar sonda turyp, oqylǵan janazany tyńdap, ári sváshennıkke ózderi de ún qosady; jurt kózine olar kórinbeıdi de, kelgen-ketkendi ózderi de kórmeıdi.

Chasovná, esigine taıaı bergende d'Artanán býyn-býyny bosap bara jatqanyn sezdi de, burylyp Atosqa qarap edi, ol kózine túspedi.

Kek alýǵa bel býǵan Atos baqty kórsetińder dep ámir etti; júrgen jerin qanǵa bóktiretin osynaý áıeldiń qumdaqqa túsken bolar-bolmas izin qýalaı júrip otyryp orman jıegine taqaý turǵan qaqpaǵa kep bir-aq tireldi, dereý qaqpany ashqyzyp, ormanǵa sińip ketti.

Osy arada onyń boljamy dál keldi: kúıme júrgen jol ormandy aınalyp ótedi eken. Atos jerden kózin almaı osy jolmen biraz júrip otyryp, ilý de shalý jolǵa tamǵan qandy kórdi; demek, kúımege jol nusqaýshy salt atty, ıa bolmasa, attardyń biri jaraqattanǵany sózsiz. Monastyrdan lege taıaý jer shyqqan soń, Festúberden elý qadamdaı jerden úlkenirek daqty kózi shaldy, onyń aınalasyn at tuıaǵy taptap tastaǵan. Sol baıaǵy baqtan shyqqan iz ormannan osy jerge deıin shyjymdaı sozylyp jatyr; kúıme, tegi, osy jerge aıaldasa kerek.

Osy tusta mıledı ormannan shyǵyp, kúımege otyrǵan.

Kúlli boljamy rasqa shyqqan Atos ózine ózi kóńili tolyp, qonaq úıge oralyp edi, ony munda Planshe tyqyrshı tosyp otyr eken.

Bári de Atos oılaǵandaı bolyp shyqty.

Osy joldy boılaı júrgen Planshe de tamǵan qannyń daǵyn da, at tuıaǵy taptaǵan jerdi de kórgen eken; biraq, Atos sol jerden keıin qaıtty ǵoı, al Planshe bolsa toqtamaı júre bergen; sodan Festúber qystaǵynda traktırde sharap iship otyryp, tipti eshkimnen surap áýre bolmaı-aq, keshe keshkisin, saǵat segiz jarymdar shamasynda laý kúımemen kelgen áıeldiń laýshysy jaraqattanyp, budan ári júre almaı, aıaldaýǵa májbúr bolǵanyn sondaǵylardan estip biledi. Ormanda kúımeni qaraqshylar toqtatyp, muny jaraqattap ketti deıdi júrginshiler. Jaradar adam qystaqta qalǵan da, álgi áıel at aýystyryp júrip ketken.

Planshe jańaǵy laýshyny izdep taýyp alady. Ol áıeldi Fromelge deıin jetkizip salǵannan keıin, sosyn ol Armanter asyp ketipti. Planshe tóte súrleýmen týra tartyp ketken eken, tańǵy jetide Armanterge jetipti.

Sóıtse, onda pochta stansıasyna taıaý jerde jalǵyz-aq meımanhana bar eken. Onda barǵanda, jumys izdep júrgen malaı edim degendi jeleý qylady Planshe. On mınýt sóılespeı jatyp, meımanhana qyzmetshisi munda keshe túngi on birde eshqandaı atqosshysyz bir áıeldiń kelip túskenin, qonaq úıdiń bir bólmesine jaıǵasqanyn, sosyn, meımanhana kezekshisin shaqyrtyp aldyrtyp, osy Armanter mańynda biraz aıaldamaq oıy baryn aıtqanyn bastan-aıaq baıandap beredi.

Planshe osylaı ózine qajet nárseniń bárin bilip alady. Sonsoń, dereý ýádelesken jerge qaıtyp baryp, qalǵan úsh malaımen kezdesedi de, olarǵa meımanhananyń esik-tesigin qas qaqpaı qadaǵalaýdy tapsyryp, ózi Atosqa habarlamaq bop kelgen beti eken.

Atostyń dostary janazadan qaıtyp oralyp, bólmege kirgende Planshe estigen-bilgenin áli aıtyp taýysa almaı jatqan.

Olardyń báriniń de, tipti, uıań júzdi Aramıske sheıin, qabaǵy túsip ketken eken.

— Ne isteýimiz kerek? — dep surady d'Artanán.

— Kúte turamyz, — dep jaýap berdi Atos.

Muny estip, árkim óz jaıyna tarqasty.

Keshki saǵat segizde Atos attardy ertteýge jarlyq etip, lord Vınter men óz dostaryna jolǵa ázirlensin degen habar taratqyzdy. Á degenshe beseýi de saqadaı saı turdy, árqaısysy óz qarýyn muqıat qarap, babyna keltirip qoıdy. Atos bulardyń eń sońynan shyqty. D'Artanán at ústinde júrelik dep tyqyrshyp otyr eken.

— Sál sabyr etińizder, — dedi Atos, — taǵy bir adamymyz shyqsyn.

Qalǵan tórteýi tańyrqap jan-jaǵyna qarasty; bári de bul kim ekenin esine túsirýge tyrysty.

Osy kezde Planshe jetelep ákep aldyna tartqan atyna Atos qarǵyp mindi.

— Kúte turyńyzdar, tez oralamyn, — dep shoqyta jóneldi.

Shynynda da, shırek saǵat ýaqyt óter-ótpeste maska kıgen, uzyn qyzyl plashqa oranǵan bireýdi qasyna ertip qaıta oraldy.

Lord Vınter men úsh mýshketer bir-birine tańyrqaı qarasty. Bulardyń eshqaısysy da onyń qandaı adam ekeninen bımaǵulymdy, sondyqtan lám-mım deı almady. Biraq ta, Atos aralasqan soń, osylaı bolýǵa tıis shyǵar dedi oısha bári de.

Saǵat toǵyzda Planshe bastaǵan shaǵyn top kúıme júrip ketken jolmen jyljyp bara jatty.

Qany qaınap, qaharyna mingen, ún-túnsiz oıǵa shomǵan osynaý alty adamnyń túrinen kisi shoshyrlyqtaı edi.

XXXV

SOT

Tas qarańǵy, daýyldy túngi aspanda jóńkigen qorǵasyn bulttar qalyń juldyzdy tumshalap tastaǵan; aı tún aýa týatyn shaq-ty.

Anda-sanda, aspan shalǵaıynda najaǵaı jarq ete qalǵanda qıanǵa tartyp, qulazyp jatqan bilte jol kózge urady da, ile-shala tóńirekti túgel túnek basady.

Shaǵyn toptyń aldyna qaıta-qaıta shyǵa bergen d'Artanándy Atos mınýt saıyn shaqyryp, qaıtaryp alýǵa májbúr boldy; biraq, d' Artanán kózdi ashyp-jumǵansha qaıtadan sýyrylyp oza beredi — ishteı typyrshyp taǵat tappaǵan jigit ilgeri qaraı shaba bergisi keledi.

Alty salt atty, jaradar atqosshy qalǵan Festúber qystaǵyn basyp ótip, Rıshbýrg ormanyn aınaldy. Sodan bular Erlıege ilikken sátte, jol bastap kele jatqan Planshe solǵa buryldy.

Birneshe márte lord Vınterdiń, Portostyń, Aramıstiń sózge tartpaq bop, qoıǵan saýaldaryna qyzyl plashty adam tek ún-túnsiz bas ızeýmen ǵana shekteldi.

Beıtanystyń úndemeıtin sebebi bar shyǵar dep uqqan jolaýshylar endi qaıtip ony mazalaǵan joq.

Birte-birte kún kúrkiri údep, jaı oty oınap, najaǵaı shatyrlady, qara daýyl aldyndaǵy jel ekilene soǵyp, jolaýshylardyń shashyn, qalpaqtaryndaǵy qaýyrsyndaryn jelpidi.

Jolaýshylar endi jele shoqytyp bara jatty.

Bular Fromelden ótkesin kóp uzamaı jańbyr quıyp ketti. Jolaýshylar plashtaryn orandy, joldyń qalǵan úsh lesinde nóser bir tolastaǵan joq.

Tula boıy qalshyldap, mańdaıy kúıip-janǵan d'Artanán basyndaǵy qalpaǵyn alyp, plashynyń shalǵaıyn qaıyryp tastap, denesin nóserge tosqannan keıin biraz sergip qaldy.

Shaǵyn top Goskaldan ótip, pochta stansıasyna taıaı bergende, qarańǵyda kórinbeı aǵashty tasalap turǵan bir adam joldyń ortasyna shyqty da, bularǵa saýsaǵymen ernin basyp belgi berdi.

Atos Grımony tanı ketti.

— Ne bop qaldy? — dep aıǵaıǵa basty d'Artanán. — Armanterden ketip qaldy ma shynymen?

Grımo únsiz bas ızedi. D'Artanán tisin shyqyrlatty.

— Óshir únińdi, d'Artanán! — dep buıyrdy Atos. — Jaýapkershilikti moınyma alǵan ekenmin, Grımomen sóılesýime bóget bolma!

— Qaıda ózi? — dep surady Atos.

Grımo qolymen Lıs ózeni jaǵyn nusqady

— Alys pa? — dedi Atos.

Grımo suq saýsaǵyn búgip kórsetti myrzasyna.

— Jalǵyz ba? — dedi Atos.

Grımo maquldap bas ızedi.

— Myrzalar, — dedi Atos, — grafınıa jalǵyz, ózen jaqta jarty ledeı jerde.

— Jaraıdy, — dep ún qatty d'Artanán. — Endeshe bastaı ber, Grımo.

Grımo alǵa tústi de, bular onyń izimen júrip otyrdy.

Elý qadamdaı jol júrgen soń bular bir jylǵadan jaldap ótti.

Najaǵaı jarq ete túskende Angengem qystaǵyn kózderi shalyp qaldy.

— Anda ma, Grımo? — dep surady Atos.

Grımo bas shaıqady.

— Tynyshtalyńdar, myrzalar!! — dedi Atos.

Otrád tolassyz júrip keledi.

Taǵy da naızaǵaı jarq ete qaldy. Jylandaı ıretilgen jaı otynyń kógildir sáýlesimen bular Grımo nusqaǵan jaqtan, ózen jaǵasynda, paromnan júz qadam jerde oqshaý turǵan shaǵyn úıdi kórdi.

Bir terezede jaryq bar eken.

— Nysanamyzǵa taıap qaldyq, — dedi Atos.

Osy kezde ordyń ishinde buǵyp jatqan bir adam atyp turdy. Bul — Mýshketon bolatyn. Ol saýsaǵyn jaryq terezege kezep:

— Sonda, — dedi.

— Bazen she? — dep saýal qoıdy Atos.

— Men terezeni, ol esikti kúzetetin bolyp keliskenbiz.

— Jaraıdy, — dep maqtap qoıdy Atos. — Sender báriń de senimdi qyzmetshisińder.

Attan orǵyp túsip, tizgindi Grımoǵa ustatqan Atos, qalǵandarǵa úıdi aınalyp, esik jaqqa bara berińder dep belgi berdi de, ózi terezege bettedi.

Úıdiń aınalasy bıiktigi eki-úsh fýt keletin buta-qaraǵanmen qorshalǵan eken. Atos odan qarǵyp tústi de, terezege taqaý keldi; qaqpaǵy joq terezege tutylǵan perde ortan beline deıin kólegeılep tur.

Atos tas tepkishekke shyǵyp, perdeniń ústinen úı ishine kóz jiberdi.

Atos sham jaryǵynda qara mantıláǵa oranǵan áıeldi kórdi; ol sıyqsyz stolǵa shyntaqtap, pil súıeginen jonyp jasaǵandaı minsiz appaq qoldaryna basyn súıep oryndyqta otyr, aldyndaǵy oshaqta ot sónýge aınalǵan.

Áıeldiń júzin aıqyn kórmese de, Atos yzǵarlana jymıdy: ol jaza baspapty — izdep júrgen adamy osy bolatyn.

Kenet at kisinedi. Basyn oqys kóterip alǵan mıledı shynyǵa jabysyp, ózine tesile qaraǵan Atostyń; qýqyl óńin kórip shyńǵyryp jiberdi.

Ózin tanyp qoıǵanyn bilgen soń Atos terezege shyntaǵyn salyp ıterip jiberip edi, áınek byt-shyt bolyp, aıqara ashylyp ketti.

Atos bólmege bir-aq ytqyp, týra janalǵyshtyń ózindeı, mıledıdiń aldyna top ete qaldy.

Mıledı tura umtylyp esikti ashyp kep qalyp edi — aldynda óńi qup-qý bolyp, Atostan da susty d'Artanán tur eken.

Mıledı shyńǵyryp keıin shegindi. Taǵy da ebin taýyp taıqyp kete me dep qoryqqan d'Artanán beldiginen pıstoletin sýyryp alyp edi, Atos qolyn kóterdi.

— Qarýyńyzdy salyp qoıyńyz, d'Artanán, — dedi ol. — Bul áıeldi óltirmeý kerek, sottaý kerek. Sál sabyr etseń, qarymyn qaıtady áli... Kirińizder, myrzalar.

D'Artanán amalsyz kóndi: quddy jaratqannyń jarlyǵymen kelgen tóreshideı-aq Atostyń qımyly óktem, úni qatań. D'Artanánnan keıin Portos, Aramıs, lord Vınter jáne qyzyl plashty adam kelip kirdi.

Malaılar esik, terezeni kúzetip tur.

Mıledı oryndyqqa otyra ketip, mynaý sumdyqtan qutqar dep jalbarynǵandaı, qolyn ilgeri sozdy; qaınysyn kórgende jan daýsy shyǵyp ketti.

— Ne kerek sizderge? — dedi mıledı yshqynyp.

— Bizge keregi, — dedi Atos, — Sharlotta Bakson, burynǵy aty-jóni grafınıa de La Fer, keıin ledı Vınter, baronesa Shef fıld degen.

— Ol menmin, menmin! — deı berdi mıledı úreılengennen esi shyǵyp. — Mende ne sharýalaryńyz bar?

— Biz sizdi qylmys jasaǵanyńyz úshin sottamaqpyz, — dedi Atos. — Qorǵanamyn deseńiz erkińiz bilsin; shamańyz kelse aqtalyp kórińiz... D'Artanán myrza, birinshi aıyptaý sózdi siz aıtyńyz.

D'Artanán ortaǵa shyqty.

— Qudaı aldynda da, adam aldynda da, — dep bastady ol sózin, — keshe keshkisin qaıtys bolǵan Konstansıa Bonasege ý bergeni úshin bul áıeldi aıypker dep bilemin!

Ol Portos pen Aramıske buryldy.

— Biz kýámiz! — desti eki mýshketer.

D'Artanán sózin qaıta sabaqtady:

— Qudaı aldynda da, adam aldynda da maǵan ý bermek bolǵany úshin aıyptaımyn bul áıeldi; Vıllerýadan jalǵan hat joldap, dostaryńnyń sálemdemesi dep ý qosqan sharap jibertkizgen bolatyn! Meni qudaı saqtap qaldy, biraq Brızmon degen adam naqaqtan ólip ketti.

— Biz kýámiz, — desti Portos pen Aramıs.

Qudaı aldynda da, adam aldynda da bul áıeldi jáne bir aıyptar sebebim, graf de Vardty óltir dep meni aıdap salǵan bolatyn, bul jerde kýálar bolmaǵandyqtan, bul sózimniń aqıqat ekenin ózim kýálandyram! Men boldym.

D'Artanán, Portos, Aramıs úsheýi bólmeniń ekinshi jaǵyna shyǵyp turdy.

— Kezek sizdiki, mılord! — dedi Atos.

Baron ortaǵa shyqty.

— Qudaı aldynda da, adam aldynda da gersog Bekıngemniń ólimine sebepshi bolǵandyqtan bul áıeldi qunyker dep.bilemin! — dedi ol.

— Gersog Bekıngem ólip pe edi?! — desti turǵandardyń bári.

— Iá, — dedi baron, — ólgen! Meni saqtandyrǵan hatyńyzdy alysymen bul áıeldi tutqyndaýǵa buıyryp, ózime shyn berilgen bir adamǵa kúzetýdi tapsyrdym. Bul áıel ony azǵyryp, qolyna qanjar berip, gersogti óltirtken; myna ázázildiń qylmysy úshin Felton tap osy mınýttarda basynan aırylýy yqtımal...

Buryn estip-bilmegen myna sumdyqty estigende tóreshilerdiń aza boıy qaza turdy.

— Munymen bitken joq, — dep sózin jalǵastyrdy lord Vınter. — Bul áıeldi muragerim dep tanyǵan aǵaıym úsh saǵat aýyryp, oqys qaıtys boldy, ústi-basyn teńbil-teńbil kókpeńbek daq basyp ketti. Jeńgeı, kúıeýińizdiń neden ólgenin aıtpas pa ekensiz?

— Netken sumdyq! — desti esi shyqqan Portos pen Aramıs.

— Bekıngemdi óltirgen, Feltondy óltirgen, týǵan aǵamdy óltirgen adam ǵadyl jazasyn tartýǵa tıis, esterińizde bolsyn, olaı bolmaǵan kúnde sazaıyn ózim berem!

Lord Vınter keıin sheginip baryp, d'Artanánnyń qataryna turdy.

Záresi ushyp oıy otyzǵa bólingen mıledı basyn qolyna súıep es jımaq boldy.

— Endigi kezek meniki... — degende Atos jylan kórgen arystandaı qaltyrap ketti, — meniń kezegim. Men úılengende bul jas qyz bolatyn. Úı ishiniń qarsy bolǵanyna qaramadym. Bar dáýlet, ataq-abyroıymdy odan aıap qalmadym. Biraq, birde men onyń sol ıyǵynda tuńǵıyq gúl tárizdes tańba baryn kórip qaldym.

— O! — dep shańq etip, mıledı ornynan turdy. — Osy bir pasyq úkimdi shyǵarǵan sot tabylmasyna men kepil! Ol úkimdi oryndaýshy da tabylmasy kámil!

— Únińizdi óshirińiz! — dedi bireý. — Oǵan men jaýap beremin!

Qyzyl plashty adam ortaǵa shyqty.

— Bul kim, bul kim? — dep baıbalam saldy entige sóılep, shoshynǵan mıledı; qup-qý betine qobyraı tógilgen shashyna jan bitip, qybyrlaǵandaı boldy.

Endi bári de sol kisige qarap qaldy. Atostan basqa ony eshkim bilmeıtin. Tipti, Atostyń ózi de, túıini endi sheshilgen myna sumdyqqa bul kisiniń qandaı qatysy bolý múmkin degendeı qobaljyp tur.

Saltanatty túrde baıaý basyp, ózin mıledıden ajyratyp turǵan stoldyń dál qasyna baryp, álgi adam betindegi maskasyn julyp aldy.

Miz baqpaı bezere qalǵan osy bir qara shashty, bakenbardty adamnyń qýqyl óńine qaraǵan saıyn mıledıdiń quty qashyp, bir ýaqytta atyp turyp, qabyrǵaǵa shalqalaı shegindi.

— Jo-joq! — dedi ol jan ushyryp. — Joq! Bul tajal qaıdan shyqty! Ol emes! Járdem ete kórińder! Járdem! — dep qyryldaı baqyrǵan áıel teris buryldy, ózi qabyrǵany ıtere salyp, qutylyp ketkeli turǵan adam tárizdi.

— Kimsiz ózińiz? — desti muny kórip turǵandar.

— Myna áıelden surańyzdar, — dedi qyzyl plashty adam. — Meni tanyǵanyn kórip tursyzdar ǵoı.

— Lıll jendeti! Lıll jendeti! — dep jan daýsy shyqqan mıledı qaltalaqtap qabyrǵany qarmana berdi.

Bári keıin serpildi, qyzyl plashty adam bólmeniń ortasynda jalǵyz qaldy.

— O, aıańdar, aıaı kórińder, keshińder meni! — dep aıǵaılady surqıa áıel tizerlep otyra ketip.

Beıtanys adam tynyshtyq ornaǵansha tosa turdy.

— Meni tanydy dedim ǵoı jańa sizderge! — dedi ol. — Iá, men — Lıll qalasynyń jendetimin, bolǵan-bitkenim sol.

Endi ne aıtar eken dep asyǵa kútken jurt oǵan qarap qatty da qaldy.

— Bul áıel bir kezde sondaı ádemi boıjetken bolatyn. Tamplemar benedıkt áıelder monastyrynyń muńlyǵy edi. Sol monastyrdyń shirkeýinde bir jas sváshennık qyzmet etetin, ózi aqkóńil, qyzmetke adal-dy. Sony bul týra joldan taıdyrmaq bolady da, aqyry oıǵa alǵanyn istep tynady: bul ma, bul áıel áýlıeni de dinnen taıdyrar edi.

Ekeýi eshqashanda buzýǵa bolmaıtyn kıeli sert baılasady. Bulardyń baılanysy uzaqqa sozylýy múmkin emes-ti, — erte me, kesh pe bular el aldynda masqara bolýy kerek-ti. Taqýa qyz óziniń kóńildesin ol mańaıdan ketýine kóndiredi, biraq bul jerden ketip, ózderin eshkim bilmeıtin, Fransıanyń basqa bir óńirine baryp, tynysh ómir súrý úshin qajetti qarajat ekeýinde de joq-tyn. Sváshennık qasıetti ydystardy urlap satady; qos beıbaq qashpaqqa jınalyp jatqanda ustalyp qalady.

Arada apta ótpeı jatyp, abaqty bastyǵynyń balasyn aldap-arbap, bul taǵy qashyp ketedi. Sváshennık bolsa, qarǵys tańbasy basylyp, qol-aıaǵy buǵaýlanyp on jylǵa kesiledi. Myna áıeldiń aıtqany ras, men Lıll shaharynyń jendeti bolatynmyn. Qarǵys tanba basý meniń mindetim-di, al jańaǵy kúnáhar jigit, myrzalar, meniń inim bolatyn!

Baýyrymnyń sybaılasy bolyp qana qoımaı, ony aq joldan adastyryp, qylmysqa ıtergen múttáıim qarǵa, eń bolmaǵanda, jazany bólip tartqyzarmyn dep sonda ant-sý ishkenim bar. Onyń qaıda jasyrynyp júrgenin sezip qaldym da, sońynan qoımaı ańdyp júrip, ustap, qol-aıaǵyn baılap qoıyp, týra baýyryma basqan tańbany buǵan da basyp jiberdim.

Lıllge qaıtyp oralǵan kúnimniń ertesinde baýyrym da abaqtydan qashyp ketken eken. Oǵan sebepker boldy dep aıyptap, qashqyn baýyry ózi kep ókimet qolyna berilgenshe otyra tursyn dep endi meni qamap qoıdy. Baıǵus baýyrym ony qaıdan bilsin. Taǵy da myna áıelge qosylyp, ekeýi Berrıge ótip ketedi, baýyrym sonda bir shaǵyn qaýymǵa qyzmet etedi, al bul áıel bolsa, ózin onyń qaryndasymyn dep tanystyrady.

Baýyrymnyń qaryndasymyn dep júrgen bul áıelge sol qaýymdyq shirkeý turǵan jerdiń qojaıyny kórip qalyp ǵashyq bolǵany sondaı; buǵan úılenbekshi bolady. Baýyrymdy sorlatqany azdaı, ony tastap, endi ekinshi adamǵa sor bop jabysady, sóıtip, grafınıa de La Fer bolyp shyǵa keledi...

Endi bári Atosqa qarady — onyń shyn aty graf de La Fer bolatyn, ol jendettiń aıtqanynyń bárin maquldap basyn ızedi.

— Myna áıeldiń kesirinen, — dep sózin sabaqtady jendet, — abyroı men ataqtan jurdaı bolǵan sorly baýyrym ómirden ábden túńilip, dúnıeden baz keshkeli Lıllge qaıtyp oraldy. Ol úshin meniń qamaýda otyrǵanymdy estip, abaqtyǵa ózi keldi de, sol kúnniń keshinde jeldetkishtiń esikshesine asylyp óldi.

Obaly qane, meni ustaǵan ókimet oryndary ýaǵdasynda turdy. Ólgen baýyrymnyń kim ekenin anyqtaǵan soń meni bosatyp jiberdi.

Men muny osy qylmysy úshin aıyptaımyn, sol úshin tańba basylǵan bolatyn!

— D'Artanán myrza, — dep bastady sózin Atos, — bul áıeldi qandaı jazaǵa kesýdi talap etesiz?

— Ólim jazasyna, — dep jaýap qatty d'Artanán.

— Mılord Vınter, bul áıeldi qandaı jazaǵa kesýdi talap etesiz?

— Ólim jazasyna, — dep jaýap berdi lord Vınter.

— Portos myrza, Aramıs myrza, sizder sýdıa bolǵandyqtan bul áıelge qandaı úkim shyǵarmaqsyzdar?

— Ólim jazasy, — dep gúr ete qaldy eki mýshketer de.

Mıledı eńiregen kúıi eńbektep, sýdıalaryna birer qadam jaqyndaı tústi.

Atos qolyn joǵary kóterdi.

— Sharlotta Bakson, grafınıa de La Fer, ledı Vınter, — dedi ol, — sizdiń zulymdyǵyńyzdyń shekten shyqqany sonshalyq, kókte qudaı, jerde pende balasy endi tóze almaıdy. Eger biletin duǵańyz bolsa oqı berińiz, úkim shyqqan, qazir ólesiz.

Myna sózden keıin ábden kúderin úzgen mıledı ornynan turyp, boıyn tiktep, birdeńe demek bolyp edi, dármeni kelmedi: jazmysh aıdaǵan pendedeı muny dedektetip, bir álýetti qol shashynan súıreı jónelgenin sezdi, Qarsylasyp áýre bolmady, úıshikten ere shyqty.

Lord Vınter, d'Artanán, Atos, Portos, Aramıster de tysqa shyqty. Malaılary qojaıyndarynyń sońynan erdi. Áınegi synyp, esigi shalqasynan ashyq jatqan qulazyǵan bólmede stol ústinde tútini býdaqtap sham janyp qala berdi.

XXXVI

JA3ALAÝ

Ýaqyt tún jarymǵa taıap qalǵan; najaǵaıdyń sońǵy nuryna malynyp, Armanter qalashyǵynyń ókpe tusynan kóterilip kele jatqan qorǵalap qalǵan kúreń aıdyń kúńgirt sáýlesimen úıler men qańqıǵan qonyraýhananyń nobaıy qaraýytyp eles beredi. Áýdem jerde balqyǵan qorǵasyndaı tolqyp Lıs aǵyp jatyr; kók júzin kesek-kesek kúreń bult qaptap, surqaı jeti túnde endi ǵana ymyrt úıirilgendeı bop kóringen alaı-túleı aspan kemerinde ózenniń arǵy jaǵalaýynan qap-qara, shoǵyr-shoǵyr aǵashtar kózge uryp tur. Sol jaq tusta qalaǵy qalqaıyp qımylsyz qatyp qalǵan kóne jel dıirmenniń jurtynan quıqańdy shymyrlatardaı birqalypty únmen aýyq-aýyq baıǵyz shaqyryp qoıady. Jabyrqaý júrginshilerdiń birese ońynan, birese solynan jel boıyndaǵy tepseńnen tún qarańǵysynda arakidik boı kórsetken tyrbyq aǵashtar osy bir qaterli sátte júreleı otyryp jol toryǵan súdinsiz ergejeılilerden aýmaı qalǵan.

Oqtyn-oqtyn najaǵaı oty qulash jaıyp baıtaq kók kúmbezin jap-jaryq qyp jiberedi de, qara shoǵyr qalyń aǵash ústinde jylansha ıreleńdep baryp, quddy kıeli narkeskendeı kúlli aspandy ózenmen qosa qaq aıyryp túsedi. Tymyrsyq aýada úf etken lep biliner emes. Óli tynyshtyq tabıǵattyń eńsesin basyp tur, jaýyp ótken jańbyr sýyna bókken jer beti jylmaǵaılanyp, alýan shóptiń jupar ısi burynǵydan beter muryndy jaryp barady.

Grımo men Mýshketon mıledıdi qolynan demep alda kele jatty, oǵan ile-shala jendet, al odan keıin lord Vınter, d'Artanán, Atos, Portos, Aramıster keledi. Eń sońynda — Planshe men Bazen.

Malaılar mıledıdi ózenge ákele jatyr. Tic jaryp, til qatpasa da, aıtpaǵyn janarymen aına-qatesiz uqtyratyn mıledı, bulardyń árqaısysyna kezek-kezek jaýtańdaýmen keledi.

Ózgelerden birer qadam ilgeri ozýy muń eken, mıledı malaılarǵa:

— Qashýǵa járdem etseńder árqaısyńa bir myń pıstoldan beremin! Al, myrzalaryńa ustap berer bolsańdar, kegimdi artyǵymen qaıyratyn adamdarymnyń taıaý jerde ekenin bilip qoıyńdar, — dep sybyr ete qaldy.

Grımo eki oıly. Mýshketon qaltyrap ketti.

Mıledıdiń daýsyn estip qalǵan Atos dereý jetip keldi bularǵa; ile-shala lord Vınter jetti.

— Myna malaılardy alyp ketińiz, — dedi ol. — Áıel birdeńe dep úlgerdi — endi bularǵa senip bolmaıdy.

Atos, Planshe men Bazendi shaqyryp alyp, Grımo men Mýshke tondy aýystyrdy.

Ózen jaǵasyna kelgen soń jendet mıledıdiń qol-aıaǵyn baılady.

Mıledı muny kórip yshqyna sóıledi:

— Sender qoıan júrek, qorqaý qanishersińder! On erkek jınalyp, bir áıeldi óltirmeksińder! Baıqańdar! Qazir qutqara almasa da, meniń kegimdi alatyndar bar!

— Siz áıel emessiz, — dep jaýap qatty Atos salqyn ǵana, — siz adam emessiz — tozaqtan sytylyp shyqqan ázázilsiz, sol kelgen jaǵyńyzǵa qaıtaramyz biz sizdi!

— Ýa, meıirban, myrzalar, — dedi mıledı, — meniń bir tal shashyma qol tıgizgen adamnyń ózi de qanisher bop shyǵatyny esterińde bolsyn!

— Jendettiń kisini óltirýi yqtımal, biraq, qanisher bolmaýy múmkin, sýdaryná, — dep qarsylyq bildirdi oǵan qyzyl plashty adam, jalpaq semserin shapaqtap. — Ol eń sońǵy sot, bar bolǵany sol. Nemis qońsylarymyz aıtqandaı.

Ol osyny aıtyp mıledıdi baılap jatyr edi, áıeldiń qulandaǵy daýsy quraqqa shyǵyp, tún tynyshtyǵyn jaryp ótip, ormanǵa sińip sap boldy.

— Eger kináli bolsam, qylmysker dep aıyptaıtyn bolsańdar, — dep ysqyryndy mıledı, — onda meni sotqa aparyńdar! Meni sottap, ózderiń úkim shyǵaratyndaı sender sýdıa emessińder ǵoı!

— Taıberndi aıtqanda ózińiz nege kónbedińiz? — dedi lord Vınter.

— Óıtkeni, ólgim kelmedi! — dep daýystady mıledı, jendettiń qolynan bosanbaq bop bulqynyp. — Óıtkeni, qyrshynymnan qıylǵym kelmedi!

— Siz Betúnde ý bergen áıel ózińizden de jas bolatyn, sýdaryná, áıtse de, óltirip jiberdińiz ǵoı, — dedi d'Artanán.

— Ǵıbadathanaǵa ketip taqýa bolarmyn... — dep ústedi mıledı taǵy da.

— Siz onda bolǵansyz, — dep qarsylyq bildirdi jendet, — baýyrymnyń soryna odan qashyp ketkensiz.

Mıledı ımany ushyp, jan daýsy shyǵyp tizerlep otyra ketti.

Jendet ony tik kóterip alyp qaıyqqa qaraı bettedi.

— Ah, táńirim-aı, — dep baıbalam saldy mıledı. — Táńirim-aı! Shynymen sýǵa atpaqsyzdar ma?..

Osy ýaqqa sheıin mıledıdiń sońyna shyraq alyp túsken d'Artanán, betpaq áıeldiń baıbalamyna shydaı almasa kerek, janyndaǵy túbirge otyra ketip, basyn tómen salyp, eki qolymen qulaǵyn basa qoıdy; sonda da eńiregen áıeldiń shańqyldaǵan daýsy mıyn shaǵyp barady.

Bulardyń ishindegi eń jasy d'Artanán aqyry shydaı almady:

— Men myna sumdyqqa shydaı alar emespin! Myna áıeldi bulaı óltirýge qarsymyn!

Muny estigen mıledı úmit etip qaldy.

— D'Artanán! D'Artanán! — dep aıǵaı saldy ol. — Seni súıetinimdi umytqanyń ba!

Jigit ornynan turyp mıledıge qaraı aıańdady.

Osy kezde shpagasyn sýyryp alǵan Atos onyń jolyna kese-kóldeneń tura qaldy.

— Eger endi attap basar bolsańyz, d'Artanán, — dedi ol, — tek qylyshtasamyz!

D'Artanán tizerlep otyra ketti, duǵa oqydy.

— Al, jendet, sharýańdy jaıǵa, — dep qoıyp qaldy Atos.

— Qup bolady, marhabattym, — dedi jendet, — men naǵyz katolıkpin ǵoı, sondyqtan da, bul áıelge baılanysty óz mindetimdi oryndasam — onyń ádildik bolatynyna senimim kámil.

— Jaraıdy.

Atos mıledıdiń janyna keldi.

— Maǵan jasaǵan zulymdyǵyńyzdy túgel keshtim, — dedi ol. — Ómirim qor bolyp, aryma daq tússe de, mahabbatym aıaqqa taptalyp, sizdiń qyrsyǵyńyzdan ómirden birjola kúder úzip, dúnıeden baz keshsem de — keshtim sizdi! Janyńyz jannatta bolsyn!

Lord Vınter de taıaý kep turady.

— Baýyrymdy óltirgenińizdi, sharapatty myrza lord Bekıngemdi óltirgenińizdi keshtim, baıǵus Feltonnyń ólimin de, meniń ómirime qastandyq jasaǵanyńyzdy da keshtim! Janyńyz jannatta bolsyn! — dedi ol.

— Sýdaryná, — dedi d'Artanán, — dvoránǵa laıyqsyz is qylyp, sizdi aldap, ashýyńyzdy shaqyrsam — keshirim ótinemin. Al óz basym sizdiń qatigez kekshildikpen bıshara súıiktime ý berip óltirgenińizdi keshtim; sizdi ada-kúde keshtim, qazańyzǵa jas tógip qaıyramyn! Janyńyz jannatty bolsyn!

— I am Los — dep kúbirledi mıledı aǵylshynsha — I must die.

Osyny aıtyp, mıledı ornynan turyp aınalasyn tinte sholyp shyqqanda, jan-jaǵyn jalyn sharpyp ótkendeı boldy.

Onyń kózi túk kórmedi.

Únsiz tyń tyńdap edi, eshteńe estimedi.

Aınala antalaǵan jaýynan basqa eshkim joq edi.

— Qaı jerde ólmekpin? — dep surady ol.

— Arǵy bette, — dep jaýap berdi jendet.

Sonsoń áıeldi qaıyqqa otyrǵyzyp, ózi aıaǵyn sala bergende, Atos oǵan bir qalta altyn usyndy.

— Alyńyz, — dedi ol, — úkimdi oryndaǵan aqyńyz bul. Bizdiń sýdıalarsha is etkenimizdi jurt biletin bolsyn.

— Jaraıdy, — dedi jendet. — Endeshe meniń óz kásibimdi emes, boryshymdy atqarǵanymdy myna áıel de biletin bolsyn.

Sony aıtyp, ol altyndy ózenge atyp jiberdi.

Jendet pen qylmysker áıel otyrǵan qaıyq jylystap sol jaǵalaýǵa qaraı uzaı berdi. Ózgeleri oń jaǵalaýda qalyp, tizerleı-tizerleı otyrysty.

Paromǵa arnalǵan temir arqandy boılaı baıaý syrǵyǵan qaıyqqa, ózenge tóngen bozamyq bult sáýle shashyp tur. Kúreń aspan aıasynda qaıyqtyń arǵy jaǵalaýǵa jetip toqtaǵany, jendet pen mıledıdiń qarań-qurań sulbasy aıqyn kórinip turdy.

Ózenmen júzip kele jatqanda mıledı aıaǵyn mataǵan jipti sheship úlgergen eken, qaıyq jaǵaǵa kep tirelisimen jerge dik etip sekirip túsip, tura qashty.

Biraq, jer laısań edi; qabaqqa shyǵa berem degende mıledı taıyp jyǵyldy.

Muny jaman yrymǵa joryǵan mıledı jaratqanym jar bolmasa sharam ne dep, sol shókelegen qalpy, qolyn qýsyryp, basyn tómen salyp qatty da qaldy.

Jendettiń jaımen eki qolyn kótergeni, oń jaq jaǵalaýdaǵylarǵa kórinip turdy; jalpaq semseriniń júzi aıǵa shaǵylysyp jarq ete qaldy da, jendettiń qoly tómen tústi: zý ete qalǵan semser úni men shyńǵyrǵan áıel daýsy qatar estildi de, basy ushyp ketken dene jerge sylq ete tústi.

Jendet ústindegi plashyn sheship alyp, jerge tósedi de, oǵan áıeldiń denesi men basyn salyp, qaıta baılap-matady da, arqalap alǵan kúıi qaıyqqa otyrdy.

Lıstiń orta shenine jete berip, qaıyǵyn toqtatty da, ólikti oraǵan plashyn kóterip turyp:

— Allanyń ámiri osylaı oryndalǵaı! — dep daýystady.

Sonsoń ólikti sýǵa tastap edi, tolqyn tereńine tartyp ketti...

Arada úsh kún ótkende tórt mýshketer Parıjge oraldy; demalystan keshikpeı qaıtqan bular, ádettegideı sol kúni keshte-aq de Trevıl myrzaǵa baryp sálemdesti.

— Sóıtip, myrzalar, jaqsylap kóńil kóterip, serýendep qaıttyńdar ma? — dedi er júrek kapıtan.

— Tamasha boldy! — dep, ózi úshin de, serikteri úshin de jaýapty Atos berdi.

TÚIIN

La-Roshelge qaıta oralarmyn dep kardınalǵa bergen ýádesinde turǵan koról, Bekıngem apat boldy degen uzynqulaqtan ábden esi shyqqan qalpy, keler aıdy - altysy kúni astanadan júrip ketti.

Súıgen adamyna qater tóngeninen habardar bolsa da, óldi degen jamanatyn estigende, koroleva múlde senbeı qoıdy; tipti, abaılamaı:

— Jalǵan sóz! Jýyrda ǵana jazǵan hatyn alǵanmyn! — dep qalǵany bar.

Dese de, ertesine bul sumdyqqa senbesine lajy qalmady:

Anglıaǵa barǵandar koról Karl İ-niń pármanymen jappaı ustalǵanda qolǵa túsken La Port qaıtarynda Bekıngemniń óler aldynda korolevaǵa joldaǵan sálemdemesin alyp kelgen bolatyn.

Koról buǵan máz-meıram boldy jáne qýanyshyn jasyra almady, ol ol ma, tipti, munysyn korolevanyń betine salyq qylǵandaı boldy: kúlli ynjyqtarda bolatyn kúıki minez Lúdovık XIII-de tán edi.

Áıtse de, munysy uzaqqa barmaı, koról qaıta tymyraıa qaldy: bir tunjyrasa qabaǵy ashylmaıtyn ádeti; lagerge barysymen torǵa qaıta túserin aına-qatesiz uqty. Sonda da barmasqa shara joq.

Butadan butaǵa sekirip shyr-pyry shyqqany bolmasa, uzap kete almaıtyn, jylan arbaǵan torǵaıdaı bul da kardınaldyń quryǵynan qutyla almaıtyn.

Sondyqtan da, La-Roshelge oralý bul úshin bir qıamet. Ásirese tórt dosymyzdyń minez-qulqy jurt tańǵalǵandaı bolatyn: tórteýi de bastary salbyrap, ún-jurǵasy túsip úzeńgiles keledi. Tek oqta-tekte Atos qana kózderi ot shashyp, ashshy jymıǵan qalpy shalqaq mandaıyn bir kóterip qoıady, sonsoń ile-shala ol da joldastary qusap tomsyraıa qalady.

Jolshybaı qaı shaharǵa at shaldyrsa da, bular koróldi arnaýly qonalqy jaıyna shyǵaryp salysymen dereý ózdi-ózine tarasatyn da, bolmasa shetkerirektegi sharaphanaǵa tartatyn. Biraq, munda da súıek oınap, sharap iship jatqan bular joq, bireý-mireý tyń tyńdap turǵan joq pa degendeı jan-jaǵyna jiti qarasyp, ózara bir-birimen sybyrlaı sóılesýmen ǵana tynatyn.

Birde koról ańǵa shyqpaq bolyp kidirgende, tórt dos olarǵa qosylmaı, burynǵy ádetinshe jol boıyndaǵy sharaphanaǵa baryp, endi jaıǵasa bergende, La-Roshel jaqtan shapqylap kelgen betinde esik kózine kep at basyn irikken bireý bir stakan sharap ishpek bop bólmege bas suǵa berip bulardy kórip qaldy da:

— Eı, d'Artanán myrza! Sizdi kórip turǵanym ras pa osy? — dep aıǵaı saldy.

D'Artanán basyn kóterip, ony kórisimen qýana daýystap jiberdi. Mengtegi, Molashylar kóshesindegi Arrastaǵy beıtanys, d'Artanánnyń meniń elesim dep júrgen adamy osy bolatyn.

D'Artanán shpagasyn ala salyp, esikke qaraı tura umtyldy.

Biraq, bul joly beıtanys qashyp-pysqan joq, atynan sekirip túsip, d'Artanánǵa qarsy júrdi.

— Túý, aqyry taptym-aý sizdi, meıirimdi myrza! — dedi jigit.

Bul joly qutqarmaspyn endi.

— Ondaı oıym joq — bul joly sizdi ózim de izdep shyqtym. Koról atynan tutqyndaýǵa keldim! Shpagańyzdy maǵan tapsyrýdy talap etemin, meıirimdi myrza. Qarsylasyp áýre bolmańyz: másele sizdiń ómirińizge baılanysty ekenin eskertýge tıispin.

— Kimsiz ózińiz? — dep surady d'Artanán, shpagasyn tómen túsirip, biraq, birden usyna qoımady.

— Men shevale de Roshformyn, —dep til qatty beıtanys, — kardınal de Rıshele myrzanyń atbegimin. Sizdi joǵary mártebeli taqsyrǵa jetkizýge jarlyq alǵanmyn.

— Ózimiz de joǵary mártebeli taqsyrǵa bara jatyrmyz, shevale myrza, — dep sózge aralasqan Atos taıaý kep turdy, — jáne d'Artanán myrzanyń týra La-Roshelge tartamyn degen sózine senýge tıissiz, álbette.

— Ony lagerge aparatyn kúzettiń qolyna tapsyrýǵa tıispin.

— Kúzet qyzmetin ózimiz atqaramyz, marhabatty myrza, bul dvoránınniń sózi. Biraq, — dep ústedi Atos qabaǵyn túıip, — d'Artanán myrzanyń bizsiz ketpeıtinine taǵy sóz beremin.

Shevale de Roshfor aınala qarady da, esikpen eki aralyqta bulardyń arasyna kep turǵan Portos pen Aramısti kórip, bul tórteýiniń endi qutqarmasyn birden uqty.

— Myrzalar, — dedi ol, — eger d'Artanán myrza shpagasyn maǵan tapsyrýǵa kelisse, jáne sizder sıaqty ýádesin berse — kardınal myrzanyń stavkasyna d'Artanán myrzany jetkizip salamyz degen ýádelerińizge men baqıly bolaıyn.

— Ýáde etemin, marhabatty myrza, — dedi d'Artanán, — mine, semserim, alyńyz.

— Men úshin, tipti ońdy boldy, — dep sabaqtady sózin Roshfor, — óıtkeni, qazir júrip ketýim kerek.

— Egerde mıledımen jolyqpaq bolsańyz, — dedi Atos salqyn ǵana, — onyńyz qur áýreshilik: endi qaıtyp ony kóre almaısyz.

— Oǵan ne boldy? — dep eleń ete qaldy Roshfor.

— Lagerge qaıtyp barǵan soń bilesiz.

Sál-pál oılanyp qalǵan Roshfor, kardınal koróldi qarsy almaq bolǵan Súrjerdiń budan kúnshilik jer ekeni esine túsip, Atostyń aqylyn alyp, mýshketerlermen birge qaıtpaqqa kelisti. Onyń ústine bularmen birge qaıtsa d'Artanándy da kózinen tasa qylmysy aıqyn.

Bular tobyn jazbaı jolǵa-shyqty.

Ertesine, tús aýa, saǵat úsh shamasynda bular Súrjerge ilikti. Munda kardınal Lúdovık Hİİİ-ni tosyp otyrǵan bolatyn. Mınıstr men koról jadyraı qaýyshyp, kúlli Evropany Fransıaǵa aıdap salǵan qasaqy dushpannan qutylyp, jelderi ońynan turǵanyn aıtyp, bir-birin quttyqtasyp jatty. Budan keıin, d'Artanánnyń ustalǵanyn Roshfordan estip alǵan kardınal, ony tezirek kórmek boldy da, korólmen qaıyrlasyp, kelesi kúni jańa salynǵan toǵandy kórýge shaqyrdy.

Tas kópir janyndaǵy stavkasyna keshkisin qaıtyp oralǵan kardınal óz esiginiń aldynda turǵan qarýsyz d'Artanán men bes qarýy boıynda úsh mýshketerdi kórdi.

Kúsh óz jaǵynda bolǵan soń, bul joly ol bárine sustana qarap, qolymen nusqap d'Artanánǵa sońymnan er dep ıshara etti.

D'Artanán múltiksiz oryndady.

— D'Artanán, seni kútemiz, — dedi Atos, kardınal estıtindeı ǵyp..

Joǵary mártebeli taqsyr qabaǵyn túıip, kidire tústi de, izinshe lám demesten úıge enip ketti.

D'Artanán kardınalǵa ere kirdi de, dostary syrtta kúzetip qaldy.

Birden kabınetine bettegen kardınal, mýshketer jigitti alyp kel dep Roshforǵa belgi berdi.

Roshfor jarlyqty oryndap, shyǵyp ketti.

D'Artanán kardınalmen ońasha qaldy: bul onyń kardınalmen ekinshi kezdesýi bolatyn; keıin ózi moıyndaǵanyndaı, endi qaıtyp kórispesine senimi kámil-di.

Rıshele kamınge súıengen qalpy tura berdi; d'Artanán bolsa stoldyń arǵy shetinde tur.

— Marhabatty myrza, — dep bastady kardınal, — sizdi ustaýǵa jarlyq bergen men edim.

— Ony maǵan aıtqan bolatyn, sharapatty myrzam.

— Ne úshin ekenin bilesiz be?

— Joq, sharapatty myrzam. Tutqyndalýyma sebepker bolar bir-aq nárse bar, biraq ony siz, mártebeli taqsyr, bilmeısiz ǵoı.

Rıshele jigitke tesile qarady.

— Á, solaı ma edi! O ne nárse?

— Eger sharapatty myrza meni qandaı qylmysqa qatysy bar dep aıyptaǵanyn aıtar bolsa, men de ne istep, ne qoıǵanymdy baıandar edim.

— Sizden góri tekti adamdardyń basy ketken qylmysty is úshin aıyptaldyńyz, marhabatty myrza! — dedi Rıshele.

— Ol qandaı qylmys, sharapatty myrzam? — dep d'Artanán jaıbaraqat saýal qoıǵanda, kardınaldyń ózi de qaıran qaldy.

— Siz memleketimizdiń dushpandarymen hat-habar alysyp turǵanyńyz úshin, memlekettik qupıany jarıa qylǵanyńyz úshin jáne áskerbasyńyzdyń josparyn buzbaq bolǵanyńyz úshin aıyptaldyńyz.

— Meni aıyptap turǵan kim, sharapatty myrzam? — dep surady d'Artanán, dáý de bolsa mıledıden kelgen pále-ay dep oılap. — Maǵan kiná taqqan áıel — memlekettiń ádil zańy aıyptaǵan, Fransıada bir adamǵa turmysqa shyqsa, Anglıada ekinshi adammen turmys qurǵan jáne ekinshi kúıeýin ýlap óltirgen adam; ol maǵan da ý bermek bolǵan!

— Ne aıtyp tursyz, marhabatty myrza! — Kardınal tańyrqaı daýystady. — Aıtyp turǵanyńyz qaıdaǵy áıel?

— Ledı Vınterdi aıtam, — dedi d'Artanán. — Iá, ledı Vınterdiń istegen qylmystary, oǵan sonshalyq senim bildirgen joǵary mártebeli taqsyrǵa beımaǵulym bolǵany da.

— Egerde, ledı Vınterdiń siz aıtqan qylmystardy istegeni aqıqat bolsa, marhabatty myrza, ol óz jazasyn alady..

— Ol jazasyn alyp tynǵan, sharapatty myrzam.

— Jazalaǵan kim sonda?

— Biz.

— Abaqtyda otyr ma?

— Ólip ketti.

— Ólgen deısiz be? — dep qaıtalady kardınal, óz qulaǵyna ózi senbeı. — Ólgen deısiz be? Siz tap solaı dedińiz be?

— Ózimdi úsh márte óltirmek bolǵanda keship edim, biraq súıgen áıelimdi óltirip tyndy aqyry. Sonsoń, dostarymmen birge ony ustap alyp, sot quryp, ólim jazasyna kestik.

D'Artanán Betúndegi karmelıt qyzdar ǵıbadathanasynda Bonase bıkeshtiń ý iship ólgenin, ońasha úıshiktegi sot týraly, Lıs ózeni jaǵasynda ólim jazasynyń oryndalǵanyn bastan-aıaq baıandap berdi. Muny estigende kardınaldyń tula boıy qaltyrap ketti — bul onyń basynda bola bermeıtin jaǵdaı-dy.

Basyna bir oı kelse kerek, kenet kardınaldyń tunjyraǵan sýyq óńi birte-birte jylyp, aqyry jaıbaraqat adamnyń keıpine kóshti.

— Sonymen, — kardınaldyń úni jumsaq bolǵanmen, sózi zárli edi, — jazalaýǵa haqy joq adamnyń bireýdi jazalaýy kisi óltirýmen barabar ekenin oılanyp jatpastan, sýdıanyń mindetin moınyńyzǵa alǵan ekensiz ǵoı.

— Sharapatty myrzam, sizdiń aldyńyzda aqtalý eshqashanda oıymda bolmaǵanyna ant-sý ishemin! Joǵary mártebeli taqsyr qandaı jazany laıyq dep tapsa da, moınymmen kóterýge ázirmin. Ólimnen qorqyp ómir súrer men emen.

— Iá, sizdiń er júrek ekenińizdi bilemin, — dedi kardınal jyly ushyraǵansyp. — Sondyqtan da, sizdi sotqa tartatynyn, tipti, jazaǵa kesetinin de aldyn ala aıtyp qoımaqpyn.

— Meniń ornymda basqa adam bolsa, joǵary mártebeli taqsyrǵa, keshirim qaǵazym qaltamda tur degen bolar edi, biraq men oǵan barmaımyn: sharapatty myrzam, ne buıyrsańyz da ázirmin.

— Sizdi keshirý me? — dep kardınal ań-tań.

— Álbette, sharapatty myrzam.

— Qol qoıǵan kim? Koról me?

Kardınal bul sózderdi asqan bir jırenishpen aıtty.

— Joq, joǵary mártebeli taqsyr, ózińiz.

— Men be? Siz ne, jyndanǵannan saýsyz ba?

— Sóz joq, óz jazýyńyzdy tanyrsyz, sharapatty myrzam.

Atostyń mıledıden alyp, qorǵaý tilhat bolsyn dep ózine bergen asa qymbatty qaǵazdy d'Artanán joǵary mártebeli taqsyrǵa usyndy.

Kardınal qaǵazdy alyp, ár sózin baıyptap, shegeleı oqyp shyqty:

«Osy qaǵaz ıesiniń barlyq is-áreketi meniń jarlyǵymmen memleket qamy úshin istelgen bolyp tabylady. 1628 jyldyń 5 avgýsty.

RISHELE».

Eki jol jazýdy oqyp, kardınal qalyń oıǵa shomdy, biraq, qaǵazdy d'Artanánǵa qaıtarǵan joq.

«Muny qalaı óltirtsem eken dep oılap otyr, — dep túıdi ishteı d'Artanán. — Biraq, ant ishýge barmyn, dvoránınniń qalaı óle alatynyn óz kózimen kórer-aq!»

Táýekelge bel býǵan mýshketer jigit ajaldy qaımyqpaı qarsy alýǵa ázir edi.

Oıǵa shomǵan Rıshele qaǵazdy birese shıyrshyqtap, birese jazyp, únsiz otyr. Aqyry, basyn kóterip, aqjarqyn, baıypty, túsi ıgi d'Artanánǵa shúıile qaraǵanda, jigittiń júzinen sońǵy aıda kórgen jábir-japasy men tókken kóz jasynyń izin aına-qatesiz tanydy da, nebári jıyrma bir jastaǵy, úlken úmit artýǵa bolarlyq osynaý bozbalanyń jiger-kúshin, aqyl-oıyn, qaıtpas qaısarlyǵyn dana ámirshiniń qanshalyq óz qajetine jarata alatynyn úsh-tórt márte oısha sarapqa salyp kórdi.

Bir jaǵynan, qudiretti mıledıdiń qylmystary men zymıandyǵynan ózi de talaı shoshyǵan. Osynaý qaýipti sybaılastan birjola qutyldym-aý degendi oılaǵanda ón boıyn qupıa qýanysh bıledi.

Ańqyldaq d'Artanán qaıtarǵan qaǵazdy asyqpaı jyrtty kardınal.

«Qurydym!» — dep oılady d'Artanán.

«Jaratqan, óziń jar bola gór!» — degendeı, ol kardınalǵa tómen ıilip taǵzym etti.

Kardınal stolǵa taıap keldi de, tik turǵan qalpy, jartysynan artyǵy jazýly pergamentke birer jol jazyp shyqty da, mórin basty.

«Maǵan shyǵarǵan úkimi bolar, — dep túıdi ishteı d'Artanán. — Bastılıaǵa tyǵyp, sarǵaıtpaıyn, sottatyp áýre-sarsańǵa salmaıyn degeni shyǵar kardınaldyń. Munysy úlken keńshilik eken».

— Alyńyz! — dedi kardınal jigitke. — Sizden alǵan tilhattyń ornyna basqasyn berip otyrmyn. Bul gramotada esimińiz jazylmaǵan, ózińiz jazyp alarsyz.

D'Artanán tartynshaqtaı baryp aldy da, qaǵazǵa kóz júgirtti. Bul mýshketerlerdi leıtenant shenine joǵarylatý týraly jarlyq eken. D'Artanán dereý kardınaldyń aıaǵyna jyǵyldy.

— Sharapatty myrza, — dedi ol, — ámirim sadaǵa siz úshin, ne deseńiz de erkińizdemin. Biraq, munsha keńshilik etkendeı eńbegim sińgen joq menen góri eńbekteri kóp sińgen, menen laıyqtyraq úsh dosym bar.

— Jaısań jigit ekensiz, d'Artanán, — dep onyń sózin bólip, arqasynan qolpashtaı qaǵyp qoıdy kardınal, osy bir shúý asaýdy aqyry jýasyttym-aý dep ishteı óz-ózine kóńili tolyp. — Myna gramotany qalaı paıdalanamyn deseńiz de, óz erkińiz bilsin. Áıtse de, esińizde bolsyn, esimińiz jazylmasa da buny sizge berip otyrmyn.

— Bul jaqsylyǵyńyzdy eshqashanda umytpaspyn! — dep jaýap qatty d'Artanán. — Joǵary mártebeli taqsyr buǵan kámil senýine bolady.

Kardınal artqa burylyp;

— Roshfor! — dep daýystady.

Esik artynda tursa kerek, ile-shala kavaler endi.

— Roshfor, — dedi kardınal, — aldyńyzda turǵan d'Artanán myrza. Men ony dostarymnyń sanatyna qosyp otyrmyn, sondyqtan da, súıisip dostasyńdar jáne bas kerek bolsa, aqyldan aýa jaıylmańdar!

Roshfor men d'Artanán erinderiniń ushymen ǵana súıisken boldy; kardınal bulardan kóz almaı qadaǵalap turdy.

Ekeýi bólmeden birge shyqty.

— Áli kórisetin shyǵarmyz, solaı emes pe, marhabatty myrza?

— Erkińiz bilsin, — dep quptady ony d'Artanán.

— Kóp uzamaı munyń da reti keler, — dedi Roshfor.

— O ne? — dedi Rıshele esikti ashyp.

Jigitter dereý bir-birimen jymıa qol alysyp, joǵary mártebeli taqsyrǵa taǵzym etti.

— Ábden taǵatymyz taýsylyp bitti, — dedi Atos.

— Mine, men de jettim, dostarym, — dep jaýap qatty d'Artanán. — Bostandyq alǵanym bylaı tursyn, kardınaldyń sharapatyna ıe boldym.

— Bizge bárin de aıtyp beresiz be?

— Búgin keshten qaldyrmaımyn.

Aıtqandaı-aq, sol kúnniń keshinde d'Artanán Atosqa soǵyp edi — dosy kúndegi ádetinshe, bir shólmek ıspan sharabyn aldyna alyp otyr eken.

D'Artanán kardınalmen bolǵan áńgimeni oǵan bastan-aıaq baıandap berdi de, qaltasynan gramotany sýyryp:

— Alyńyz, aıaýly Atos, bul — sizge laıyq, — dedi.

Atos aǵynan jaryla, jadyraı kúldi.

— Dostym, bul — Atos úshin tym kóp te, graf de La Fer úshin tym az — dedi ol. — Bul gramotany ózińiz alyńyz, sizdiki ǵoı. Átteń, ne kerek, qymbatqa túskeni bolmasa!

D'Artanán Atostan shyǵyp, Portostyń bólmesine kirdi.

Portos ústindegi ádemi kamzolyn qyzyqtap, aına aldynda tur eken.

— Á, siz ekensiz ǵoı, aıaýly dos! — dep shurqyraı amandasty ol d'Artanánmen. — Qalaı qaraısyz, myna kamzol maǵan jarasa ma?

— Quıyp qoıǵandaı, — dep qoshtady D'Artanán. — Biraq men sizge budan da góri laıyqtyraq basqa bireýin usynǵaly kelip edim.

— Ol qaısysy taǵy?

— Mýshketerler leıtenantynyń mýndıri.

D'Artanán kardınalda bolǵanyn aıtyp, qaltasynan gramotany aldy da:

— Aıaýly dostym, mynany alyńyz da, óz aty-jónińizdi jazyńyz, sóıtip, maǵan tamasha bastyq bola qoıyńyz, — dedi.

Portos gramotany kórip, ózine qaıtyp bergende, d'Artanán qaıran qaldy.

— Árıne, bul men úshin úlken maqtanysh bolar edi, — dedi ol, — biraq, munyń paıdasyn kórip jarymas edim báribir. Biz Betúnǵa ketkende meniń gersogınámnyń eri dúnıe salǵan eken, endi marqumnyń sandyǵy meniń qolyma tımek. Sóıtip, aıaýly dostym, men jesirge úılenbekpin. Kórdińiz ǵoı, toı kıimimdi kıip jatqanymdy. Dostym, sol leıtenant shenin ózińe qaldyrǵanyń jón bolar!

Sony aıtyp, gramotany d'Artanánǵa qaıtyp berdi.

D'Artanán endi Aramıske keldi.

Kelse, Aramıs tizerlegen qalpy mıhrab qasynda ashyq jatqan duǵalyqqa shuqshıa úńilip otyr eken.

D'Artanán oǵan kardınalda bolǵanyn bastan-aıaq baıandap bolǵan soń, qaltasynan gramotany úshinshi márte sýyryp:

— Bizdiń dosymyz da, sham-shyraǵymyz da, qupıa qamqorshymyz da ózińizsiz! Myna gramotany qabyl alyńyz. Sizdiń danalyǵyńyz ben aqyl-keńesińizdiń arqasynda ámanda bizdiń jolymyz bolyp keldi, sondyqtan da, bul, basqaǵa emes, tek sizge laıyq.

— Átteń, ne kerek, aıaýly dostym! — dep kúrsindi Aramıs. — Sońǵy saparymyzdan keıin dúnıeden baz keship, áskerı shennen birjola bezindim. Bul joly, qorshaý alynǵan soń, lazarshylar qaýymyna10 eńbekke túbegeıli bekindim. Gramotany ózińiz alyńyz, d'Artanán: áskerı qyzmet sizge bek jarasady. Sizden er júrek hám tapqyr áskerbasy shyǵary haq.

Qýanǵannan kózine jas alyp, dán razy bolǵan d'Artanán izinshe qaıtyp kelse, Atos sol qalpy stol basynda júzim sharabynyń qalǵan aqyrǵy stakanyn sham kózine tutyp, qyzyqtaı qarap otyr eken.

— Mine, eshqaısysy almaı qoıdy! — dedi d'Artanán.

— Olardyń almaıtyn sebebi, súıikti dostym, eshqaısynyń sizdeı eńbegi sińgen joq.

Ol qolyna qalam alyp, d'Artanánnyń atyn jazdy da, gramotany qaıyra usyndy.

— Demek, barlyq dostarymnan aırylǵanym ǵoı, — dedi jigit, — saǵynyshpen eske alǵannan basqa ne shara bar!

Onyń basy salbyrap ketti, úlken eki tamshy jas eki betinen sorǵalaı aqty.

— Áli jassyz ǵoı, — dep jubatty Atos, — búgin muńaısańyz, erteń qýanyshqa bólenerińiz kámil.

EPILOG

Bir jyl qorshaýda bolǵan La-Roshel, Bekıngem ýáde etken aǵylshyn floty men áskerinen járdem bolmaǵan soń, aqyry berilip tyndy. 1628 jyldyń 28 oktábrinde tize búkken bitimge qol qoıyldy.

Sol jyldyń 23 dekabrinde koról Parıjge kelip kirdi. Fransýzdardy emes, quddy jaýyn jaıpap oralǵandaı, ony saltanatty túrde qarsy aldy. Koról munda qala pushpaǵyndaǵy Sen-Jakte turǵyzylǵan jasyl japyraq, gúl-sheshekpen kómkerilgen arqalar arqyly kelip endi.

D'Artanán ózine berilgen leıtenant shenin qabyl aldy. Portos qyzmetti tastap, keler jyly Koknar hanymǵa úılendi: suqtanǵan sandyqta segiz júz myń lıvr bar eken.

Zerli kıim kıgen Mýshketon ómir boıǵy armanyna qoly jetip, altynmen aptaǵan kúımeniń artqy oryndyǵynda otyratyn boldy.

Lotarıngıaǵa saparlap qaıtqan Aramıs aıaq astynan ǵaıyp bop, dostaryna habar-osharyn bildirmeı ketti. Tek keıinirek, eki-úsh kóńildes jigitterine syr ashqan de Shevrez hanymnyń sózinen onyń Nansı ǵıbadathanalarynyń birinde taqýalyq jolǵa túskeni maǵlum boldy.

Bazen sopy bolyp ketken-di.

1631 jylǵa deıin d'Artanánnyń qol astynda mýshketer bop júrgen Atos ta Týren saparynan keıin Rýsılonda shaǵyn muraǵa ıe boldym degendi jeleý ǵyp qyzmetten bosandy.

Grımo Atospen birge ketti.

D'Artanán úsh márte Roshformen jekpe-jekke shyǵyp, úsheýinde de ony jaraqattap tyndy.

— Endi, tórtinshi joly, sizdi óltirip tynarmyn, — dedi ol Roshforǵa qolyn sozyp, ornynan turǵyzyp jatyp.

— Osymen tamamdasaq, onda sizge de, maǵan da ońdy bolar edi, — dep jaýap bergen jaradar Roshfor. — Táıir alǵyr, ózińiz oılaǵandaı emes, sizdi jaqsy kóretinimdi qaıtersiń! Alǵash jolyqqannan keıin-aq basyńyzdy shaýyp tastaýǵa shamam keletin edi: ol úshin kardınalǵa jalǵyz aýyz sóz aıtsam jetip jatyr.

Ekeýi súıisip aırylysty: bul joly olar shyn júrekten tabysqan edi, kóńilderinde záredeı tat qalmaǵan bolatyn.

Planshe Roshfordyń járdemimen gvardıa serjanty shenin aldy.

Zaıybynyń nendeı halde ekenin oılap qam jemesten, Bonase myrza jaıbaraqat tynysh ómir keship jatty. Birde abaısyzda onyń kardınalǵa ózi týraly lebiz bildirgeni bar; kardınal Bonase myrzanyń budan bylaı muńsyz tirlik keshýine ózi qamqorlyq etetinin habarlaýdy buıyrdy.

Shynynda da, ertesine keshki jetide Lývrǵa barmaq bolyp úıinen shyqqan Bonase myrza qaıtyp Molashylar kóshesine oralǵan joq; jurttyń aıtýynsha, teginde solar bek habardar bolsa kerek, joǵary mártebeli taqsyrdyń marhabatymen ol koról saraılarynyń birinen jaqsy jaı taýypty-mys.

 

DÚMANYŃ KEIİPKERLERİ AVTORMEN KEZDESKENGE DEIİN

Kitaphanadan tabylǵan olja

— Dúma myrza, tolyp jatqan týyndylaryńyzdyń sújetin qaıdan alasyz? — dep suraıdy eken jurt jazýshydan.

— Kóringen jerden alamyn, — dep jaýap qatady eken áıgili avtor.

Aqıqat shyndyqtyń ózi solaı bolypty. Onyń qalamynan tarıhı jylnamalar jandanyp, baǵy zamannyń ertegi-ańyzdary qulpyryp sala beripti, ol ár alýan dáýirde jazylyp, umyt qalǵan memýarlardy qaıta tiriltipti. Qyzyqty sújetterdi izdep tabýdan ómirinde bir jalyqpaǵan A. Dúma, «qıalǵa qanat bitiretin» sansyz kóp sózdikter men tarıhı zertteýlerdiń, eski anekdottar jınaqtarynyń betterine saıahat-serýen jasaýmen kúnin ótkizedi eken.

«Úsh mýshketer» romanynyń kirispesinde aıtqanyndaı-aq, 1843 jyldyń bir sátti kúninde Dúma koról kitaphanasynda Lúdovık XIV zamanynan materıal izdep, kózine túsken kitaptardy aýdarystyryp qarap otyrady. Kezdeısoqta qolyna «D'Artanán myrza estelikteriniń» 1704 jyly Amsterdamda Per Rýj basyp shyǵarǵan tórt tomdyǵy túsedi. Shynynda da ómirde mundaı baspager bolmaǵan, sol kezdiń baspa ıeleri qajet bolǵan kezde osy bir búrkenshik atty paıdalanyp, ózderiniń shyn esimderin jasyryp kelgen. Bul nebári tórt ret basylǵan estelikterdiń, ekinshi basylymy bolyp shyǵady, d'Artanánnyń sýreti tek osy basylymyna ǵana berilgen eken.

Kóne dáýirdiń gravúrasynan saýyt-saıman asynǵan beıtanys kisi tesile qaraıdy. Aryqtaý kelgen kisiniń ashań júzin tolqyndy buıra shashy kómkerip, ıyǵyna tógilip tur. Onyń kúlli keskin-kelbeti, ásirese aqyldy da ótkir kózi ǵajaıyp edi. Ol oqýshyǵa qýlana qarap: «Meniń shyn ómirbaıanymdy asyqpaı oqyp shyq, sodan keıin kim ekenimdi bilesiń», — dep turǵandaı.

Óziniń aıtýyna qaraǵanda, jazýshy Per Rýj basyp shyǵarǵan tórt tomdy muqıat oqyp, asyqpaı zertteýge bel baılaıdy. Ol — ótken dáýirdiń — on jetinshi ǵasyrdyń orta keziniń ádet-ǵurpy men oqıǵalaryn óz kózimen kórgen kisi jeldirte jazǵan sýretteme eken, Kitaptyń tolyq aty mynadaı: «Koról mýshketerleri birinshi rotasynyń kapıtan-leıtenanty d'Artanán myrzanyń estelikteri, munda Uly Lúdovık patshalyq qurǵan dáýirdiń oqıǵalary jáıli kóptegen qupıa málimetter men jeke kisilerdiń hıkaıalary bar».

Kitaptyń atyna júginsek, bul memýardyń avtory d'Artanán bolsa kerek. Biraq onyń ishinde mýshketerdiń óz qolymen jazǵan birde-bir sózi joq-ty. Ony jazǵan Gasen de Kýrtıl de Sandra degen bireý. Ol kisi d'Artanándy jaqsy bilse de, mýshketer atynan sóıleýine tipti de haqy bolmaıtyn. Laj qansha, Kýrtıl de Sandra óz zamandastarynyń atynan sóıleýdi ádetine aınaldyryp, solardyń atyn jamylyp, oıdan shyǵarylǵan memýarlardy týyndata beripti. Onyń ózi árneni bir shalyp, san qubylyp, kóp jazǵan ysqaıaq qý bolsa kerek-ti. Kýrtıl de Sandranyń 1865 jyly Parıjde jańadan basylyp shyqqan týyndylaryna bergen alǵy sózinde Fransıanyń qazirgi ádebıet zertteýshisi Jılber Sıgo áıgili adamdardyń on — on bes shaqty «estelikteri» sol sabazdyń qalamynan týǵanyn jazady.

AQIQAT PEN AŃYZ

Aleksandr Dúma tunǵysh ret d'Artanánmen osy memýardy qarap otyrǵanda ushyrasady. Árıne, ol álgi biz kámil biletin, jaqsy kóretin geroı emes-ti. D'Artanándaı noıan mýshketerdiń tartymdy beınesin jasaý úshin, Kýrtıl de Sandra sýrettegen aqyldy da alaıaq soldatty «erjúrek batyldyǵy jaǵynan ertedegi qaharmandardan kem túspeıtin, al aqyl-oıy men qýlyǵy jaǵynan kúlli elshi-jaýshylarǵa qarasyn kórsetpeıtin», aty ańyzǵa aınalǵan geroıǵa aınaldyrý úshin jazýshy talanty men terin aıamaı tógip, kóp-kóp kúsh-jiger jumsady.

Kýrtıl de Sandra baıandap bergen mýshketerler hıkaıalary jazýshyǵa shytyrman oqıǵaly týyndy jazýǵa ádemi arqaý bolyp kórindi. Ol kóne jazbalar darıasyna tústi de ketti. Óziniń sózine qaraǵanda, avtor tarıhı materıaldardy jalyqpaı zerttedi, ótken zamannyń ózge kýágerleriniń estelikterin bas almaı oqydy.

Kóp uzamaı-aq jazýshy qalamynan kóne tarıh kóktep, jandanyp júre berdi.

Sahnaǵa úsh saıypqyran mýshketer, úsh dos, úsh noıan — Atos, Portos, Aramıs shyǵady. Olar degdar komandır de Trevıldiń qol astynda qyzmet etedi.

Bulardyń bári ómirde bolǵan shyn keıipkerler-di. Olardyń esimin A. Dúma Kýrtıl de Sandranyń kitabynan kezdestiredi. Biraq olar kitapta hıkaıanyń negizgi keıipkerleri emes, esimderi atústi atalyp ketetin, bir-birine beıne bir nemere týystar delingen-di. Onyń esesine jazýshy basqa bir tarıhı materıaldardan sol keıipkerler jáıli kóptegen málimet tabady. Ol de Trevıl myrzanyń buryn Arno-Jan Dú Peıre degen qarapaıym atpen jurtqa málim bolǵanyn, Bearndegi Oloron degen shaǵyn qaladaǵy saýdagerdiń balasy ekenin, sonda 1596 jyly týǵanyn biledi. Endeshe onyń bekzadalarǵa tán graf de Trevıl degen esimi qaıdan paıda bolǵan?

Sýl alqabyndaǵy Oloron qalashyǵynan taıaq tastam jerde Trýa-Vıl («Úsh qala») degen mekenjaı bar, ol tepe-teń úsh bólikten turady. Sodan áregirekte keremet bir qamal-saraı tur, ol qazirde de bar. Arno-Jan Dú Peıre osynaý qamal-saraıdy mańaıyndaǵy jerimen qosa satyp alǵannan keıin, ol ózin dvoránın retinde de Trýavıl dep ataıdy, al júre kele bul esimin qulaqqa jaǵymdy de Trevıl esimimen aýystyrady. Biraq dańqqumar sabaz muny da mise tutpaıdy: ol koról jasaýyldarynyń qatarynda qyzmet atqarýdy arman etedi. Aqyrynda de Trevıl ańsaǵan armanyna jetedi. 1625 jyly ol mýshketer qataryna alynady, keıinirek, 1634 jyly, zamandastarynyń aıtqanyndaı, «koróldiktegi jurttyń eń kóp qyzyǵatyn qyzmetine», mýshketerlerdiń komandır! qyzmetine taǵaıyndalady, sosyn ózin graf dep jarıalaıdy. Endi ony halaıyq Arman-Jan de Peıre, graf de Trevıl dep ataıtyn bolady.

Onyń ómiri surapyl oqıǵalarǵa toly. Marshal Bassomper óz kúndelikterinde ony asa er júrek jaýyngerlerdiń biri dep talaı ret atap ótken. De Trevıl 1672 jyly qaıtys bolǵan.

1642 jyly, koróldiń qyryna alynǵanǵa deıin, ol shynynda da asa yqpaldy kisi bolsa kerek. Sonyń qamqorlyǵymen 1640 jyly mýshketerler qataryna Arman de Sılleg alynady. De Trevıldiń jaqyn qaryndasyna úılengen osynaý jas jigit senor Atos dep atalǵan (bir kezde grekter turǵan shaǵyn qystaqtyń atyn alǵan), biraq ol A. Dúma jazǵan qyzyqty hıkaıalardyń birine de qatyspaǵan, óıtkeni ol 1643 jyldyń 22 dekabrinde aýyr jaraqattan qaza tapqan.

Gaskonnan shyqqan Anrı Aramıs te de Trevıldiń týysqany eken: Laren qalasyna taıaý jerde Pıreneı taýyndaǵy bir jartas basynda dúńkıip onyń qamal-saraıy tur, 1654 jyly áskerı qyzmetin tastap, áıelimen, tórt balasymen osy saraıda tynysh tirshilik keshedi.

Mýshketerler komandıriniń ekinshi zaıyby qyz kúninde d'Aramıs atanǵan. Jazýshy osy famılıany Aramıs dep ózgerte salǵan. Reti kelgende aıta keteıik, Dúmanyń geroıy áýelgi kezde qyzmet atqarǵan polktiń komandıri Dezessar da ómirde aqıqat bolǵan kisi, ol da de Trevıldiń jama aǵaıyny, 1645 jyly saıysta qaza tabady.

Joǵarydaǵy eki mýshketer sıaqty, úshinshi mýshketerdiń de shyqqan tegi osy aradan, ol — Portos. Meosır Isaak de Portonyń qomaqty qorǵan-saraıy Lann degen jerde, al, Portos A. Dúma sýrettegendeı, onsha kedeı bolmasa kerek.

Gvardıada birge qyzmet istegendikten de ol d'Artanánmen tanys bolǵan. 1643 jyly — Atos qaıtys bolatyn jyly ol mýshketerler qataryna enedi. Endeshe olardyń ıin tirese qatar júrip birge shaıqasýy dúdámal. Shynyna kelsek, osynaý tórt mýshketerdiń bári 1643 jyldyń birneshe aıynda ǵana bir-birimen ushyrasyp, birge júre alar edi.

Tek Aleksandr Dúma ǵana óz romanynda olardyń basyn qosty jáne máńgilik ajyramaıtyndaı etip qosty.

Jazýshy tarıhı oqıǵalardy ózek etip alǵan-daǵy, oǵan óz oıynyń kestesin, órnegin salǵan ǵoı. Zamandastary ony tarıhı shyndyqty burmalaısyń dep aıyptaǵan kezde, ol: «Bálkim, solaı da shyǵar, tarıh men úshin sýretterimdi iletin shege ǵana», — dep jaýap beredi eken. Al, d'Artanándy alatyn bolsaq, jerles gaskondardyń aıtýyna qaraǵanda, ol romanıs beınelegen keıipkerden de ótken qaharman bolǵan tárizdi.

Tarıhshylar men ádebıet zertteýshileriniń izdep tapqan materıaldarynan búgingi tańda onyń shytyrman hıkaıalar men erlikterge toly ǵajaıyp ómirbaıany bizge tolyǵynan málim bolyp otyr, onyń taǵdyry keremetteı ózgeshe taǵdyr bolsa kerek-ti. Gaskon jurty onyń basynan keshken tarıhyn kisi qıaly jete bermeıtin shyndyqqa jáne ómirdiń ózi sıaqty aqylǵa sıa bermeıdi desedi.

KASTELMOR QORǴAN-SARAIY JÁNE ARTANÁN DEREVNÁSY

Pıreneı taýlarynyń etegine jaqyn jerden ejelgi Gaskon ýálaıatynyń astanasy — Osh qonys tepken. Osy aradan qol sozymdaı Lúpıak degen jerde áıgili ádebı qaharman — d'Artanánnyń prototıpi bolǵan kisi dúnıege kelgen. Ol ómir súrip, tirlik keshken, XI ǵasyrda salynǵan Kastelmor qorǵan-saraıy áli kúnge deıin bar.

El arasyndaǵy ańyzǵa júginsek, osy qorǵan-saraıdyń ashanasynda 1620 jyly Sharl de Bats-Kastelmor d'Artanán dúnıege keledi. Onyń ata-analary Fransýaza de Monteskú — d'Artanán men Bertran de Bats-Kastelmor eken.

Eger saıypqyran serilerdiń aıbarly mekeni osynaý Kastelmor qorǵan-saraıynan taýǵa qaraı júrsek, birneshe shaqyrym ótkennen keıin biz orasan zor tal aǵashyna kezdesemiz. Ol seńseń bórik sıaqtanyp, Artanán atty shaǵyn qystaq ústinen japyraǵyn jamyratyp tónip tur. Osy qystaqtyń tóńiregindegi kúlli jer-sý baǵy zamannan koróldiktegi Monteskú atty eń kóne aqsúıekter áýletine qaraıdy. Basqasyn qaıdam, áıteýir Navarra koroliniń atseıisi Polon de Monteskú ata tegi Artanánnan shyqqan Jakmet d'Estenge úılengeli beri sol jer osy semányń menshiginde bolyp kelgen.

Sonymen Navarra koroliniń atseıisi senor d'Artanánǵa aınalady. Onyń qystaqtyń shet jaǵyndaǵy qorǵan-saraıda turatyn urpaǵy keıin osy esimge ıe boldy.

Arada talaı jyldar ótti. Osy áýlettiń erkek kindik ataýlysynyń bári endi gvardıada áskerı qyzmet atqarýǵa attanatyn boldy bul osy úıdiń semályq dástúrine aınaldy.

KARDINALDYŃ QOSSHYSY, ÁRİ QOLYNDAǴY SEMSERİ

Sharl d'Artanánǵa sarbaz bolý kezegi kelgen kezde onyń eki aǵasy ofıser bolyp júrgen-di. Ol jaý júrek, batyr bolǵanda ǵana ózine jol ashylatynyn jaqsy biletin: kim bir sátke ǵana júreksinip, kibirtiktep qalsa bolǵany, taǵdyr talaıyńa jazǵan baqyttan mahrum qalýyń múmkin.

D'Artanánnyń tarıhtaǵy prototıpi osy qaǵıdany ámanda qatty ustanǵan. Al, ońtaıly sát kez kelip, ony óz múddesine jaratyp qalýǵa kelgende, ádebı keıipkerdiń ómirdegi prototıpi keremetteı sheber kisi bolǵan.

Aqyrynda, Oshtan Parıjge deıingi uzaq jol da artta qaldy. Biraq astanada onyń mýshketer plashyn kıý jónindegi armany birden júzege asa qoımady. De Trevıl (romandaǵy sıaqty ákesiniń dosy emes, aǵasynyń dosy) jas gaskondy — qaharmandyqtyń eń tańdaýly mektebi — joryqtaǵy ásker qataryna qosady.

Mine osy kezden bastap gvardıashy d'Artanándy jurt endi tek zeńbirekter zirkildegen, semserler sartyldap, barabandar dúrsildegen jerden ǵana, fransýzdardyń qalyń qoly Otyz jyldyq soǵys shaıqastaryn júrgizip jatqan maıdan dalasynan ǵana kezdestiredi.

1642 jyldyń aıaǵynda eldi aýzyna qaratqan qaıratty da qajyrly kardınal Rıshele dúnıe saldy. Lúdovık XIII de odan keıin kóp jasaı almady. Kardınaldyń ornyn ana-koroleva Anna Avstrııskaıanyń kóńildesi, jylpos ıtalán Mazarını basty. Ol mýshketerler qolyn taratyp jibermek bolady.

Ol kezde mýshketer bolý abyroıyna ıaǵnı koróldiń óz gvardıasynyń soldaty bolý qurmetine ıe bolǵan d'Artanán, ýaqytsha qyzmetten bosap qalady. Bizge beımálim bir sebeptermen ol Mazarınıdiń arnaýly shabarmany bolyp taǵaıyndalady. Sol sátten bastap, gaskon óz taǵdyryn uzaq jyldar boıy jańa kardınalmen tyǵyz baılanystyrady.

Tipti Mazarını lajdyń joǵynan qýylyp ketip, Kelnniń túbindegi Brúle degen shaǵyn nemis qalasyn mekendegen kezde de ol sonyń basy-qasynda bolady. Jurt ony osy arada baý ishinde gúl sheshekterdi kútip-baptap júrgenin talaı ret kóredi, al, burynǵy, demine nan pisken mınıstr isten qalyp, aıla-sharǵylarǵa enjar qarap, ókimet bıligin umyta bastaǵan sıaqty bolyp kórinedi. Bul shynynda syrt kózge ǵana solaı bolyp kórinetin. Al, is júzinde kardınal qarý-jaraqty tastaý degendi oıyna da almaıdy. Ol ózine jańadan jaqtastar izdeıdi, dushpandarynyń aýzyn alyp, ózine qarata bastaıdy, qajetti qol jınaıdy. Onyń jumysy basynan asyp jatady, aıdaýdaǵy kardınaldyń kókeıindegi oıyn kámil biletin senimdi shabarmanynyń jumysy da jetkilikti edi. D'Artanán taǵy da kúni-túni birdeı at ústinen túspeı qoıady.

Bir kúni, 1653 jyldyń bas kezinde Brúl qalasyna aty aq kóbikke malynyp koróldiń jaýshysy jetedi. Jasy kámeletke jetken Lúdovık XIV kardınaldy astanaǵa shaqyrtyp jibergen eken. Kardınalmen birge Fransıaǵa d'Artanán da qaıtyp keledi. Biraq onyń ózinen buryn bul tek sheber saıysker sarbaz ǵana emes, óte epti elshi, dana saıasatshy degen qaýeset te el arasyna keń jaıyla bastaıdy.

KÚSHİŃ JETPESE, AILAǴA KÓSH

D'Artanán Parıjde kóp kidirmeıdi. Saraı tóńiregindegi kisilermen birge ol Reımste koróldiń táj kıip, taqqa otyrý saltanatyna qatysady. Uzamaı jurt ony dáýletti feodaldar qarsylyǵy qozǵalysynyń sońǵy tiregi, qorshaýdaǵy Bordo qalasynyń irgesinen kóredi.

Búlikshiler basyp alǵan qalany qorshaý uzaqqa sozylady. Qala qorǵaýshylaryn baǵyndyrý úshin, amal-aıla jasaý kerek boldy. D'Artanán osyndaı is-árekettiń basty rólin atqarady. Tap osy arada ol túńǵysh ret óziniń keremet akterlik qabiletin kórsetedi. Oǵan qorshaýdaǵy Bordoǵa kardınaldyń qupıa hatyn jetkizýdi tapsyrady, ol hatta qarsylyq kórsetýdi toqtatyp, erkimen berilgenderdiń bárine keshirim jasaý jónindegi ýáde-sert bar-tyn. Sol hatty búlikshilerdiń basshylaryna bildirmeı, qala ishine qalaı alyp kirý kerek? Jigit tosyn bir qýlyqqa barady. D'Artanán qaıyrshy bolyp kıinedi. Soldattar ony qýalap kele jatqan syńaı tanytady. Qorshaýdaǵy qala dýalynyń basynda turǵandar bulardy kórip qalady. Qaqpa bir sátke ashyla beredi. Qaıyrshy zyp berip ishke kiredi. Álgide ǵana ólerdeı qorqyp, qany qashyp, qýaryp ketken tilenshi ózin qutqarýshylardyń aıaǵyn qushyp, qulaı ketedi de, quldyq uryp, olardyń qolyn súıe bastaıdy. Biraq olardyń birde-biri qaıyrshynyń alba-julba lypasynyń qoınynda kardınaldyń haty jasyrýly ekenin sezbeıdi de bilmeıdi.

Qamaýǵa túsken qala turǵyndarynyń hal-ahýaly saǵat saıyn nasharlaı túsedi. Azyq-túlik taýsylyp, qalany sumdyq ashtyq jaılaıdy, jurt, qolyna túskenniń bárin jeıdi, tipti attardan da tigerge tuıaq qaldyrmaıdy. Soldattar qaısar ıspandardyń shabýylyna ázer-ázer tótep beredi. Jaǵdaıdyń qıyndap ketkeni sondaı, qalany qorǵaýshylar qorshaý-qamalǵa shydamaı tize búgýi múmkin edi. Sol sebepti de qamaýdaǵy beıbaqtarǵa baryp, kómektiń jaqyndap qalǵanyn, jańa jasaq, qalyń qol kelgenshe shydaı turý kerektigin aıtý kerek bolady.

Biraq qalany qorshaǵan ıspan soldattarynan ótip ishke qalaı kiredi? D'Artanán burynǵy ádeti boıynsha taǵy da qýlyq jasap, batyl bir oıdy júzege asyrýǵa kirisedi; Bul úshin ol bir basy san adamnyń rolin atqaryp, tutas bir spektákl qoıǵandaı bolady: birde saýdager-kópes, birde malaı, birde ál-dármensiz shal kúıine túsedi. Ispan soldattaryn osyndaı amal-aılanyń arkasynda aldap, qala ishine kirip, aman-esen, qamaýda qalǵan otandastaryna jetedi. Sóıtse, ol dál mezgilinde kelgen eken: gýbernator berilmekshi bolyp, aq jalaý kóterýdi oılaǵan eken.

Sosyn d'Artanán qandaı kúıde boldy deısiz ǵoı? Qala qorǵanynyń ishinde boı tasalap, Fransıa polkteri kelgenshe tosa turýdyń ornyna, shydamsyz gaskon jigiti gýbernatordyń: qalǵanyńyz jón ǵoı, — degen aqylyna qulaq aspaı, sol kúni keıin qaıtady.

Biraq qaıtar joly áýelgisinen sátsiz bolady. Ol endi qashqyn rolin oınamaq edi. Biraq oǵan jolaı eń áýeli kezdesken ıspan soldaty birden shúbálanady. Jalǵan qashqyndy dedektetip aıdap ıspan áskeriniń qolbasshysyna ákeledi. Mundaǵylar onyń fransýz ofıseri ekenin anyqtaıdy. Biraq d'Artanánnyń osy joly da juldyzy ońynan týady. Ol qashyp qutylady.

CUP MÝSHKETERLER

Aranyn ashyp tónip kelgen ajaldan aman qalǵan bizdiń qaharman gaskonymyz qaıtadan Parıjge keledi, kelisimen koról mýshketeriniń deldıgen qaýyrsyndy qalpaǵy men sándi kostúmin qaıyra kıedi — bul kezde koról Lúdovık XIV óziniń menshikti gvardıasyn qaıta quryp, olarǵa ortaq bir forma ázirletken edi. Buǵan qosyp aıtylatyn bir sóz, mýshketerlerdiń kamzoly — qyrmyzy qyzyl, al, astyndaǵy sáıgúlikter sur tústi bolyp keletin. Sol sebepti de olardy Sur mýshketerler dep ataǵan.

Áýelgi kezde mýshketerler koról saraıynyń irgesinde turady. Biraq júre-kele olardyń dáýlettileri óz aqshasyna páter jaldap, qalanyń basqa jaqtarynda da tura bastaıdy. Biraq, bulaı erkin júrip-turýdy kóbisiniń jaǵdaıy kótermedi. Olardyń ishinde arqandaı shubatylǵan dvorán esimi men shpagasynan ózge qaltasynda kók tıyny joq jarly-jaqybaılary da kezdesetin. Olar kúnine alatyn 35 sý aqshany talshyq etip júre beretin.

Mýshketerlerdiń kópshiligi kedeılikten qutylý úshin baı qalyńdyqtarǵa úılenetin. Bizdiń qaharmanymyz da tap osyndaı iske bel baılaıdy. Onyń qalap alǵan ardaǵy, tegi Sen-Krýadan shyqqan Sharlotta-Anna de Shanlesı degen bıkesh-tin. 1659 jyldyń 5 martynda ótken úılený toıynda Fransıa men Navarranyń koroli Lýı Býrbon, kardınal Mazarını, marshal de Gramon sıaqty saraı tóńiregindegi kóptegen bekzadalar, olardyń áıelderi men ul-qyzdary bolady.

Aqyrynda Sharl d'Artanánnyń baq-dáýletke qoly jetedi — asyl tekti baı tuqymnyń bıkeshine úılený nátıjesinde ol júz myń lıvr kiris alyp, baılyqqa shash-etekten keledi. Joryq shatyrynyń ornyna ol Bak kóshesinen sán-saltanatty eki qabat oqshaý úı satyp alady, al, jer tarpyǵan saıgúlik ornyna, sol kezdegi moda boıynsha, gúldi jasyl barqytpen tystalyp, jasyl perdemen búrkelgen jıhazdy solqyldaq kúımege otyrady.

Degenmen, d'Artanán ot basy-oshaq qasynda kóp otyrmaıdy. Uzamaı ol jortýyl-joryqtarda erlik jasaý úshin áıeli men eki nárestesin tastap, jolǵa shyǵady.

ATAQ — DAŃQTYŃ ERKESİ

Jankeshti batyldyq pen tapqyrlyqtan ba, ásirese, udaıy jeli ońynan turyp, tabysqa jete bergendikten be, áıteýir, shytyrman oqıǵalar men ý-dýdyń qalyń ortasynda júretin júrek jutqan batyrymyz, saraı mańyndaǵy baqyt-abyroı degenniń eń bıik satysyna kóteriledi. Ol sol bıik dárejege pálen basqyshtan bir-bir attap, samǵap bir-aq shyqqandaı bolady. Sol-aq eken, endi onyń esimine saraıdyń eń bir qurmetti aty — «koróldiń saıatqus kásibiniń baqylaýshysy» degen ataq qosyp aıtylatyn bolady. Buny mýshketer kóńiline kádimgideı toq sanaıdy. Óıtkeni bul qyzmettiń tek jumys degen aty bolmasa, kisiden belgili bir bilimdi, eńbek-beınetti múlde qajet etpeıtin, qaıta qaltasyna edáýir tegin tabys túsip jatatyn. Biraq han saraıy mańyna úıirsektep qalǵan sabazǵa bul da az kóringen tárizdi. Ol búgin bolmasa erteń koról menshigindegi gvardıanyń komandıri bolyp taǵaıyndalatyn sátti asyǵa kútedi.

Kóp uzamaı ıspandarmen soǵys qaıta bastalyp ketedi de, d'Artanán maıdan dalasyna attanady. 1667 jyldyń jazynda Lıll qalasyn jaýlap alýda mýshketerler komandıri aıryqsha kózge túsedi. Bul úshin oǵan graf dáreje-ataǵyn berip, sol qalanyń gýbernatory etip taǵaıyndaıdy. D'Artanán gýbernator bolyp uzaq otyrmaıdy. Taǵy da soǵys týady. D'Artanándy biz taǵy da at ústinen kóremiz.

Marshal Túrenn basqarǵan armıa quramynda mýshketerlerdiń eki rotasy Flandrıa jerine jetedi — sóıtip goland soǵysy degen shaıqas bastalady. 1673 jyldyń jazynda 40 myń qoldyq fransýz armıasy Mozel boıyndaǵy Maastrıht bekinisin qorshaýǵa alady. Bul qorshaýǵa d'Artanánnyń mýshketerleri de belsene qatysady. Ásirese, 24 ıýnde keshke salym qyrǵyn aıqas bolady. Bul — mýshketerler komandıriniń basynan ótkergen eń sońǵy soǵysy-tyn.

«Batyrlardyń batyrynyń» qazasy jáıli sol kezde jazbaǵan gazet kemde-kem, aqyndar oǵan eń táýir óleńderin baǵyshtady, ony soldattar men áıelder, qaımana halyq pen bekzadalar joqtap, kózderine jas aldy, biraq d'Artanán jáıli solardyń bárinen de asyl sózdi asyryp aıtqan tarıhshy Djýlıanı de Sen-Blez degen kisi boldy, «D'Artanán men dańq bir tabytta jatyr», — dep jazdy ol 1674 jyly «Mastrıh qalasyn qorshaý jáne jaýlap alýdyń kúndeligi» degen eńbeginde.

Roman Beloýsov.

Orys tilinen aýdarǵan Ábilmájin Jumabaev

---