InfoHub Logo

Bizde kórkem ádebıet halyqtyń menshigi. Sondyqtan da sovet ádebıeti ómir shyndyǵyna súıenip, marksızm-lenınızmniń ozyq teorıasyna súıenip, bıik beleske shyqty, orasan mol tabystarǵa ıe boldy. Jalpy sovet ádebıetine tán osy jaqsy qasıetke, osy jetistikke qazaq ádebıeti de ortaq.

İstiń jaǵdaıyn osyndaı qolaıly da tabysty bolǵanda nege biz osynsha qatal synǵa ushyradyq? — degen suraq týady. Qazaqstan Komýnıstik partıasynyń Ortalyq Komıteti bizdiń qatelikterimiz ben kemshilikterimizdi birneshe ret atap kórsetken sebebi ne? Meniń oıymsha munyń ózi bizdiń ádebıetimizdiń quldyrap, tómendep ketkendiginen emes. Halyqtyń ádebıetke degen talap-tilegi ósti. Ómir kúshti qarqynmen ilgerilep barady, ár kúnimiz óziniń shyǵar bıigi men qıyndyqtaryn aldymyzǵa tartýda. Ómirdiń osy sıpatyn tereń zerttep bilmegen, óz úıinin, tórt qabyrǵasynan asyp eshqaıda barmaǵan, ómir jańalyqtaryn tek daryn kúshimen, sezim túısigimen ǵana bilem deıtin jazýshylar, tipti ótkende eleýli shyǵarmalar bergenderiniń ózi de, — búgin tańda quldyraıdy, qojyraıdy. Tipti keıbir jazýshylar óńiniń osylaı quldyraǵanyn sezip, jóndi shyǵarma jazbaı júr. Jańalyqqa batyl umtylý, únemi alǵa basý bizdiń ómirimizdiń damý zańy. Qol jetken tabysqa sál de bolsa toqmeıilsiseń, kósh jer artta qalasyń. Tvorchestvolyq oı toqyrady degenshe, ony shalshyq sýǵa ósetin shóp-shalam syqyldy qoqyspen bylǵandy deı berińiz. Meniń bilýimshe, Ortalyq Komıtet qaýlylarynda, baspasóz betterinde jáne sharshy top jınalǵan jınalystarda bizge aıtylǵan qatal syndar, bizge qoıylǵan bıik talaptar jańaǵy toqmeıilsýge, ómirden artta qalýymyzǵa baılanysty. Osy toqmeıilsý, qol jetken tabystarǵa toqyrap qalý saldarynan jekelegen jazýshylar, keıde tipti Jazýshylar odaǵynyń ózi de jańany sezine bermeıdi. Uıymymyzda belgili dárejede oryn alǵan osy qatelikterimiz ben kemshilikterimiz úshin biz áldeneshe synaldyq, betimiz qyzaryp uıaldyq.

Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń prezıdıýmy, partıa uıymy osy aıtylǵan qateler men kemshilikterden tıisti qorytyndy shyǵardy ma? Ázirge jetkiliksiz bolsa da qorytyndy shyǵardyq. «Pravda» gazetiniń «Qazaqstan tarıhy markstik-lenındik ilim turǵysynan baıandalsyn» degen maqalasy shyqqannan keıin, onyń ber jaǵynda, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıteti Búrosynyń jáne VIII plenýmynyń qaýlylarynan keıin odaq prezıdıýmy men partıa uıymy ádebıet sharýashylyǵyn tazartýǵa retteýge buryn bolyp kórmegen qalypta qulshyna kiristi. Bizdiń osy oraıdaǵy jumysymyz barǵan saıyn kúsheıýde. Biz ádebıetti ıdeıalyq qoqystardan, halyqtyq estetıkalyq túısigin, talǵamyn buzatyn qunsyz shyǵarmalardan aryltýdamyz. Synsyz ádebıet ylǵalsyz jerde shaıa bolyp ósken egin sıaqty. Oǵan qaı — qaıdaǵy aram shópter qaptap ketedi.

Bizdiń ádebıetimizdi ıdeıalyq qatelikter men kemshilikterden aryltý úshin biz qyrýar qaırat jumsadyq. Ásirese bul oraıda ústimizdegi jylda atqarǵan isimizdi búgin aýyz toltyryp aıta alamyz.

Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń partıa uǵymy Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń nusqaýlaryn basshylyqqa ala otyryp, birneshe jazýshylar men aqyndardyń tvorchestvosyn talqylady, olardyń shyǵarmalaryndaǵy qatelerdi qatal synady, basqalarǵa sabaq bolarlyqtaı, búkil ádebıetimizdiń ósýine sebin tıgizerlikteı sharalar belgilendi.

Biz osymen is bitti, maqsatymyzǵa jettik demeımiz. Uıymnyń tazalyǵy úshin úzdiksiz kúresemiz. Jazýshylar odaǵynyń múshelerin, jańa talap jas ádebıetshilerimiz naǵyz adamgershilik, bıik moral, Otanǵa, halyqqa barynsha adal qyzmet etý rýhynda únemi tárbıeleımiz.

Bizdiń odaqta tvorchestvolyq seksıalardyń jumysy oıdaǵydaı emes. Tvorchestvolyq seksıalardyń basshylary kóbinese shyǵarmalardy talqylaýdy atústi, nemquraıdy ótkizedi. Al odaqtyq prezıdıýmy seksıalardyń usynystaryn qalaı bolsa solaı qabyldaı salady. Shyǵarmalardy talqylap, baǵalaýǵa osylaı jeńil qaraýdyń saldarynan birsypyra avtorlar odaq seksıaary men prezıdıýmy attap ótip, ózderiniń qoljazbalaryn baspaǵa tikeleı ótkizetin bolyp júr. Kórkem ádebıet baspasy olardan odaqtyń usynysyn talap etpeıdi, búkil jaýapkershilikti óz moınyna alady. Ádebıet sharýashylyǵyndaǵy osyndaı tártipsizdik, Jazýshylar odaǵynyń ádebıetti basqarýdaǵy qyrsyzdyǵy tamyr-tanystyq pen eptilikke qolaıly jaǵdaı týǵyzdy, qunsyz, surqaı shyǵarmalardyń jaryqqa shyǵýyna múmkindik berdi.

Ásirese dramatýrgıa seksıasy men poezıa seksıasynyń jumysyndaǵy eleýli kemshilikterin atap aıtqan jón. Bul seksıalardy ár kezde kórnekti dramatýrgtar men aqyndar basqaryp keledi. Amal qansha, olar kóbinese óz mindetine salaq qaraıdy, isti tıanaqty uıymdastyrmaıdy, kópshilikti jumyldyrmaıdy. Osy eki seksıanyń jumysyna baılanysty bir — eki mysal keltireıik: Kórkemóner isteri jónindegi basqarma sońǵy jyldarda 47 pesa qabyldap alyp, aqy tólepti. Sarapqa salyp, teksergende sodan 32 pesa iske jaramaı qaldy. Osy basqarma sońǵy jyldarda 400 án tekstin qabyldap, aqy tólepti. Sonyń ishinen 170 tekst nashar bolyp shyqty. Bizdiń jańaǵy atalǵan eki seksıanyń jumysy ne kúıde ekeni osy faktilerdiń ózinen de aıqyn kórinse kerek. Taldap, táptishtep aıtyp jatýdyń qajeti bola qoımas.

Jazýshylar odaǵy, onyń partıa uıymy seksıalardyń jumysyn shuǵyl jaqsartýdy, shyǵarmalardy jan-jaqty talqylaý, ádil baǵasyn berip, jaqsylaryn baspaǵa usynyp, nasharlaryn qaıta jazdyrý, ádebıetke degen talapty kúsheıtý ózderiniń tynbaı atqaratyn eń basty mindeti dep biledi.

Birde-bir shyǵarma seksıada talqylanbaı, odaq prezıdıýmynyń qaýlysymen usynylmaı baspaǵa ótpeıtin boldy bizde. Shyǵarmalar tıisti seksıalarda talqylanǵanda prezıdıým músheleri men aǵa jazýshylar mindetti túrde qatynasady. Osy kúni shyǵarma talqylaýdyń sapasy da ósti, ádebıettiń damýyna kedergi jasaıtyn kúıki maqsat, kúıbeń, múddeler bylaı qalyp, joldastyq, janashyrlyq ádil syn óristedi.

Bizdiń san salaly, mol kólemdi jumysymyzdaǵy endigi bir úlken tarmaq — baspasóz. Respýblıkamyzdaǵy kúndelikti gazetterde jıi-jıi basylyp kelgen kóptegen maqalalardy aıtpaǵannyń ózinde, Jazýshylar odaǵynyń baspa organdarynda — atap aıtqanda, «Ádebıet jáne ıskýsstvo» jýrnaly men «Qazaqstan» álmanahynda Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń qaýlysy men «Praıada» gazetiniń maqalasyna baılanysty ıdeologıa jóninde, ásirese ádebıet máseleleri jaıynda, jazýshylar men ádebıet zertteýshilerdiń 45 maqalasy basyldy.

Qansha aıtqanmen, áli tyndyrylyp bolmaǵan, aldaǵy jerde atqarylatyn isterimiz ushan-teńiz. Osy oraıda eń aldymen tómendegi ózekti máselelerge basa kóńil bólsek deımin.

Birinshi — oqý-úırený. Ózimizdiń tvorchestvomyzda arqa súıep, taıanysh etip otyrǵan birden-bir ádisimiz — sosıalısy realızm ádebıettegi jeke-dara oqshaýlanýǵa, dáıeksizdikke, dálsizdikke, ıdeıasyzdyqqa, bıpartıalyqqa jol bermeıdi. Mádenıetsizdik, ómir shyndyǵyn burmalap, óńin aınaldyryp kórsetý sosıalısik realızmge jat qylyq. Demek, adamǵa aýa men sý qandaı qajet bolsa, bizdiń jazýshylarymyzǵa sosıalısik realızm ádisin meńgerý sondaı qajet. Munyń mánisi — ómirdi ǵylym turǵysynan aıqyn tanyp bilý, ony is júzinde barynsha sheber de jarqyn kórsetý degen sóz.Endeshe bul mindetti oıdaǵydaı atqarý úshin úzdiksiz oqý kerek, bilimdi kemeldendire berý kerek. Ókinishke qaraı bizde osy oqý-úırený jetkiliksiz. Jasyratyny joq, bizdiń keıbir jazýshylarymyz órkókirektikke salynyp júr. Tvorchestvodan mesheý bolyp, ıdeıalyq qatelikterge ushyraýlarynyń sebebi osynda ekeni olar ańǵarmady. Marks — Lenın ilimin jete meńgermegen, ómirdiń, qoǵamnyń damý zańdaryna jetilmegen jazýshy — naǵyz qaýqarsyz, sorly jazýshy. Jazýshylardyń oqýyn uıymdastyryp, saıası bilimderin jetildirý, olardyń ıdeıalyq dárejelerin ósirý odaq partıa uıymynyń eń basty mindeti bolyp tabylady.

Tvorchestvolyq kúshti oryn — ornyna qoıyp, durys paıdalaný ekinshi mańyzdy másele. Biz árbir jazýshydan roman, pesa, lıbretto, áńgime, balalar kitapshasyn jaz, kınosenarıı jaz, týysqan halyqtar jazýshylarynyń shyǵarmalaryn aýdar dep talap etemiz. Belgili jaǵdaıda, ádebıet kadrymyz azǵantaı kezde munyń ózi májbúr qajetimiz edi. Biraq ádebıetimiz ósken, onyń kadry ósken, qazirgi jaǵdaıda da osy qalyptasqan ádet áli qalmaı keledi.

Paıymdap qarasaq, ádebıettiń barlyq túrlerin túgel meńgergen besaspap jazýshy bolǵan emes. Kerek deseńiz, ǵylym men ádebıetti qatar meńgerip, qosa shuǵyldanǵan uly Lomonosovtyń ózi de aqyr sońynda ǵylymmen biryńǵaı aınalysqan, sodan ataǵy shyqqan. Ǵylym men mádenıet barǵan saıyn tarmaq — taraýlaryn, kóbeıtip, molaıyp, zoraıyp jatqanda biz jazýshyny kóp mamandyq jolyna baǵyttamaýymyz kerek. Qaıta, biryńǵaı mamandyqqa beıimdep, jetildireıik. Jazýshynyń ádebıetten ózi tańdap alǵan janrynda jarqyrap kórinýine kómektesip, árbir janr men túrdiń sheberlerin tárbıelep ósireıik. Halyqtyń qaýyrt ósken ádebı talap — tilegin sonda ǵana oryndaımyz.

Osyǵan oraı úshinshi másele kelip shyǵady. Aıtaıyq degenimiz ádebıettiń shaǵyn túrleri. Qalyń roman, kóp aktili pesa, kólemdi poema jazǵandardy ǵana naǵyz jazýshy dep taný bizdiń respýblıkada daǵdyǵa aınaldy. Poezıanyń, prozanyń jáne dramatýrgıanyń shaǵyn túrleri ekinshi úshinshi qatardaǵy shyǵarmalar dep eseptelinedi. Qalyńdyǵy bes eli keıbir surqaı romannan sátti shyqqan juqa kitap oqýshysyna kól — kósir rýhanı lázzat beretinin umytady da keıbir jazýshylar jańaǵy teris pikirge boı aldyrady. Shyǵarmanyń mańyzy kóleminde emes, mazmunynda, qundylyǵynda. Buǵan ádebıettiń shaǵyn janrlarynda jazyp-aq búkil dúnıe júzine ataǵy jaıylǵan Chehov pen Krylovty aıtpaǵannyń ózinde de, Marshak, Lebedev, Kýmach, Mıhalkov, Isakovskııler de mysal bola alady. Halyqqa tez jetetin, ósý-órkendeý qarqynymyzǵa ilesip, kúndelik jańalyqtardy shapshań kórsetip otyratyn shaǵyn túrlerdi damytpaıynsha bizdiń ádebıetimiz butaqsyz, japyraqsyz qý aǵashpen teń bolar edi. Sondyqtan da osy shaǵyn túrlerdiń kadrlaryna qolaıly jaǵdaı týǵyzyp, olardy únemi qoldap otyrýymyz kerek.

Tórtinshi másele odaq músheligi jaıynda. Jazýshy degen ataq tek jazýshylyq eńbekke qaraı beriletini belgili. Anyqtańqyrap aıtsaq, ol ataq darynmen, eńbekpen alynady. Bizdiń odaq qatarynda jazýshy ataǵyn bosqa alyp, múshelik bıletti qaltaǵa jaı salyp júrgender de bar. Biz keıde tańdamaı, talǵamaı, áıteýir túptep kelgende jazýshylyq qabiletten jurdaı áldekimderdi Odaqta jaı qabyldaı salamyz. Men bul jerde ondaılardyń attaryn tizip jatpaımyn. Kazirgi kúnde Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda 130 múshe bar.

Odaqqa múshe qabyldaý isin tártipke keltirip, múshe bolam degen árbir adamǵa qatal qaraýymyz kerek. Bul jónde eń aldymen odaqtyń ýstavyn buzýshylarǵa qarsy myqtap kúreseıik. Odaqty qoldarynan jazý kelmeıtin, ádebıetke paıda bermeıtin masyldardan, dármensizderden tazartaıyq. Biraq munyń ózin ekpindi naýqanǵa aınaldyrmaı, baısaldylyqpen júzege asyraıyq. Sonymen qatar, daryny, turmys jaǵdaıy saı bola tura kerenaý tartyp, salǵyrt qımyldaıtyn, jóndi shyǵarma jazbaı esil ýaqytyn bosqa ótkizip júrgen músheler bar. Olarǵa qozǵaý salý, qoǵamdyq jáne tvorchestvolyq paıdaly isterge tartý bizdiń basty mindetimiz.

Besinshi másele — aýdarma jóninde. Bizdiń zamanymyzda aýdarmanyń mańyzy artty. Ult ádebıetteri, sonymen qatar búkil sovet ádebıeti aýdarma arqyly molyǵady, tolyǵady. Bizde osy sharýashylyqtyń jaı-kúıi nashar.

Jaqynda Qazaqstan Jazýshylar odaǵy aýdarma jóninde arnaıy konferensıa ótkizdi. Nashar, shalaǵaı aýdarmashylar klasıkteriniń asyl shyǵarmalaryn, osy zamanǵy orys jazýshylarynyń tańdaýly shyǵarmalaryn tálkek etip, búldirip júrgenin konferensıa bizge aıqyn kórsetti. Qazaqshadan orys tiline aýdarý jaǵdaıy odan da nashar kúıde. Bizde kúni osy ýaqytqa sheıin qazaqsha túpnusqasynan orys tiline tikeleı aýdaratyn birden — bir jazýshy joq. Shyǵarmanyń avtory da, aýdarmashy jazýshy da jolma-jol aýdarmanyń quly. Al, shyn mánisinde jolma-jol aýdarma túp nusqany burmalaıdy, teris túsindiredi, tek súlderin ǵana qaldyrady. Oqı bastasań, óz shyǵarmańa óziń túsinbeısiń. Týysqan qazaq ádebıetine qaryzdar ekenin, qazaq jazýshylarynyń shyǵarmalaryn túpnusqasynan aýdarý mezgili áldeqashan jetkenin bizdiń qazaqstandyq jazýshylar Shýhov, Snegın, Makeev, Kopytın jáne basqalar oılandy ma eken, sirá? Eger de bul joldastar jatpaı — turmaı qazaq tilin jete úırense, naǵyz sapaly aýdarmamen shuǵyldansa qazaq ádebıetine de, búkil orys ádebıetine de orasan kóp paıda keltirer edi.

Buny uıymdastyrǵan aýdarmashylar seksıasynyń aldynda orasan zor mindetter tur. Eń aldymen aýdarma isin kezdeısoq adamdardyń qolynan alyp, aýdarmany ońaı paıda tabýdyń qolaıly joly deıtin, qalyptasqan teris pikirdi seıiltý kerek, aýdarma — jazýshynyń tól isi degen uǵymdy sanaǵa sińirý kerek. Teginde besaspap aýdarmashy joq. Endeshe, aýdarylatyn árbir shyǵarmanyń ereksheligin, sonymen qatar aýdarmashynyń mamandyq qabiletin eskergen jón. Saıyp kelgende ár janrdyń, árbir túrdiń mamandanǵan, ysylǵan aýdarmashylary bolsyn deımiz.

Qazaqshadan orys tiline aýdarý máselesi bizdi qatty tolǵandyrady, oılandyrady. Biz jolma — jol aýdarmamen alysqa bara almaımyz, maqsatqa jete almaımyz. Bizdiń oıymyzsha jolma — jol aýdarma ýaqytsha ótkinshi qubylys. Qaıtadan aıtaıyn, orys aýdarmashysy qazaq túpnusqadan tikeleı aýdarǵanda ǵana naǵyz sapaly aýdarmaǵa qolymyz jetedi. Demek, aýdarmashylar kadrlaryn memlekettik turǵyda daıarlaý sharalaryn belgileý jóninde úkimet aldynda másele qoıatyn mezgil jetti.

Biz talaı dýly jınalystar ótkizdik. Qatelikterimiz ben kemshilikterimizdi ashtyq, isimiz ben pikirimizdi qaıta qurdyq. Munyń bári halyqqa tatymdy jańa shyǵarmalar berý qamy. Bul mindetti atqarýdaǵy alǵashqy jemisterimiz kórine bastady. Biz oǵan mise tutpaımyz, molaıta beremiz.

Biz 1951 jyldy negizinen uıym jumysyn qaıta qurý ıdeıalyq ázirlikpen ótkizdik. Endi 1952 jyl ádebıettegi jańa órleý, sony tabystar jyly bolatynyna senimimiz kámil. Sonda biz partıamyzdan, halqymyzdan «jaraısyńdar, jazýshylar, senimdi aqtadyńdar, rahmet senderge!» - degen jyly lebiz estıtin bolamyz.

1951

---