InfoHub Logo

Gýbkalar tıpi (Spongia). Bul tıpke eń qarapaıym kóp kletkaly organızmder jatady, biraq kletkalary jiktelgen. Gýbkalardyń 3000-ǵa jýyq túri belgili. Teńiz mekendeýshileri bolǵandyqtan, sý túbinde nemese ártúrli sýasty zattarynda qozǵalmaı tirshilik etedi. Gýbkalar — kolonıaldy organızmder. Olar úshin ártúrli forma tán, usaq tesiktermen tesilgen denesi jumsaq jáne serpimdi, olarǵa sý ótedi, reńi alýan túrli. İshki qańqa (ızvesti, kremnııli nemese múıizdi) bolady. Sonymen qatar ortalyq (gastraldy) qýys ta bar. Tynys alý úshin sýda erigen ottekti paıdalanady. Ósimdikter men janýarlardyń organıkalyq qaldyqtarymen, sol sıaqty qarapaıymdylar jáne bakterıalarmen qorektenedi. Jańa zertteýler kórsetkendeı, teńiz gýbkalary maıda kvars bólshekterin eritip jáne sińiretin qabiletiniń bolatynyn kórsetti, ony gýbkalardyń askorbın qyshqylyna muqtajdyǵymen baılanystyrady. Mundaı qabilettilik janýarlar álemindegi óte sırek ushyraıdy. Gýbkalar úshin jynyssyz (búrshiktený arqyly) kóbeıý, sonymen qatar jynystyq bólshektený (dıferensıasıa) jáne jynysty kóbeıý tán. Gýbkalardyń jekelegen túrleri adam úshin ýly. Adamnyń sharýashylyq qyzmetinde qoldanylatyn gýbkalardyń túrleri de (monshalyq gýbkalar, bodágalar, móldir gýbkalar) belgili. Gýbkalardyń shyǵý tegi anyq emes. Olar evolúsıanyń tuıyq butaǵy bolýy múmkin.

İshekqýystylar tıpi (Coelenterata). Bul tıptiń organızmderine negizinen teńiz mekendeýshileri jatady, sonymen qatar olar tushshy sýlarǵa da engen. 9000-ǵa jýyq túri belgili. İshekqýystylarǵa birshama qarapaıym qurylym tán. Olar úshin radıaldy-ostik sımmetrıa tán. Olardyń denesi ekto- jáne entodermadan turady, olardyń arasynda kletkalyqemes zattardyń qabaty bolyp sanalatyn mezogleıa jatady.
Teńiz sýlarynda mekendeıtin kádimgi ókilderi marjan polıpteri bolyp tabylady, olar jıi kolonıa quryp, qozǵalmaı tirshilik etedi jáne jeke ári qozǵalyp (júzetinder) tirshilik etetinderge medýzalar jatady. İshekqýystylardyń tushshysý ókilderinen eń belgilisi gıdra bolyp tabylady.

Jynyssyz jáne jynysty joldarmen kóbeıedi. İshekqýystylar komensalızm, mýtýalızm, parazıtızm túrinde basqa teńiz organızmderimen selbestik qarym-qatynas túzýge beıimdi. İshekqýystlar tabıǵatta óte mańyzdy. Olar kóptegen teńizdik ekologıalyq júıelerge qatysýshylar bolyp tabylady. Kolonıalar quryp, marjan polıpteri rıfter, marjan araldaryn túzeıdi. İshekqýystylar — eń kóne kóp kletkaly janýarlar, qazirgi zamanda gúldenýde. Olar dokembrııde de kezdesken. Evolúsıanyń negizi baǵanasyna enedi. Olardyń ata-tekteri bir kezderdegi qarapaıym kóp-kletkaly janýarlar degen joramal bar, olar úshin erkin júzip tirshilik etý tán bolǵan.

Jalpaq qurttar tıpi (Plathelminthes). Bul tıpke formasy sozylyp jalpaıǵan bılaterıaldy-sımmetrıaly jáne sýda, topyraqta, ósimdikter, janýarlar men adam organızminde mekendeıtin organızmder jatady. Bular janýarlardyń sany boıynsha kóp (9000-ǵa jýyq túr) tıpteriniń birin quraıdy. Jalpaq qurttardyń mólsherleri uzyndyǵy boıynsha óte ózgermeli — 0,5 mm-den 30 m-ge deıin jetedi. Keıbir jalpaq qurtttardyń syrtqy (jamylǵy) epıtelııi kirpikshelermen nemese tipti, jipshelermen de jabdyqtalǵan, basqalarynda ıadro men sıtoplazma denege tereńsep ornalasyp, batý epıtelııi (tegýment) dep atalatyn qurylym túzýimen sıpattalady. Jabyndy epıtelıı jáne onyń astynda jatqan teri bulshyq etteri teri-bulshyq et qapshyǵyn túzeıdi. Qapshyq pen ishki organdar arasyndaǵy keńistik mezodermanyń týyndysy bop tabylatyn parenhımamen tolǵan. Keıbir jalpaq qurttardyń asqorytý júıesi aýyz qýysynan, jutqynshaqtan, óńeshten jáne shekten tursa, al endi bireýlerinde (taspa qurttarda) ol múldem joq. Barlyq jalpaq qurttar- germofrodıtter.

Jalpaq qurttar alǵashqy aýyzdy janýarlar bolyp sanalady. Olar sol sıaqty metamerıanyń, qańqanyń, tamyr jáne tynys alý júıeleriniń bolmaýymen de sıpattalady. Gelmıntter arasynda, osy tıpke jatatyn, parazıtızm keń taraǵan. Tıp sheginde ókilderi erkin tirshilik etýden birtindep parazıtti formaǵa kóshken toptar (taksondar) baıqalady. Bul erkin tirshilik etetinderdiń birshama belsendi qyzmet jasaıtyn organdary údemeli túrde redýksıaǵa ushyrap, parazıtterde tolyqtaı joıylýynan kórýge bolady. Sonyń ishinde, parazıtterde sensorly jáne lokomotorly organdardyń belsendiliginiń tómendeýi jáne atrofıasy baıqalady. Parazıtızm jaǵdaıynda qorekti barlyq denesimen adsorbsıalaý qabiletiniń damýymen baılanysty alımentarly trakt regresıaǵa ushyraıdy. Osyǵan oraı taspa qurttarda asqorytý júıesiniń nyshany da bolmaıdy. Metabolızmniń jalpy deńgeıi parazıtti túrlerde eleýli ózgeristerge ushyramaǵan. Desede, janýarlardyń nemese adamnyń isheginde tirshilik etip, onda ottek mólsheri shektelgen, kóptegen jalpaq qurttar anaerobty tynys alý tıpin damytqan, bul kezde ottekti olar kómirsýlardy totyqsyzdandyrý jolymen (ashý tıpi boıynsha) alady. Nerv júıesi ishekqýystylarmen salystyrǵanda birshama kúrdelenýimen sıpattalady. Taspa qurttardyń denesiniń bas bóliminde jup mı ganglásy nemese jutqynshaq mańy nerv saqınasy jáne olardan shyǵatyn júıke baǵanalary bolady, bular nerv kletkalarynan turady.

Jumyr qurttar tıpi (Nemathelminthes). Jumyr qurttardyń denesi uzarǵan sılındrterizdi, ony beti segmenttenbegen jáne kirpiksheleri bolmaıdy. 10 000-nan asa túr belgili. Olar barlyq ekologıalyq qýystarda tirshilik etýge beıimdelgen, olardyń kópshiligi ósimdikterdiń, janýarlardyń jáne adamnyń parazıtteri bolyp sanalady. Jumyr qurttarǵa úshqabattylyq, bılaterıaldy sımmetrıalyq, alǵashqy dene qýysy men teri-bulshyq et qapshyǵynyń bolýy tán. Jumyr formasynan basqa, bul tıpke jatatyn gelmıntterde bulshyq et, asqorytý, shyǵarý, júıke jáne jynys júıeleri bolady, bular úshin olardyń ári qaraı progresıvti ózgerýi tán bolyp keledi. Mysaly, bul qurttarda bólek qýystylyq baıqalady, al erkin tirshilik etetin formalarynda jynystyq kóbeıýinde óte alýan túrlilik tán.

Jumyr qurttar zerthanalyq jaǵdaılarda qoldan ósirýge qolaıly. Jumyr gelmıntterdiń arasynda erkin tirshilik etýshiler de, sol sıaqty parazıttik formalary da kezdesedi. Kóptegen parazıttik formalary geogelmıntter bolyp tabylady, óıtkeni ádette bir ıede damıdy. Olardyń arasynda sol sıaqty bıogelmıntter de bar. Jumyr qurttar tıpi birneshe klasqa jikteledi, olardyń ishinde eń keń taraǵan jáne mańyzdysy Naǵyz jumyr qurttar (Nematoda) klasy bolyp tabylady. Parazıt nematodtardyń arasynda birshama belgilileri adam askarıdasy (Ascaris lumbricoides), ishek ýgrısasy (Strongyloides stercoralis), qısyqbas (Ancylostoma duodenale), trıhınella (Trichinella spiralis) jáne basqalary, bular adamda askarıdoz, strongıloıdoz, ankılostomatoz, trıhınellez aýrýlaryn týdyrady. Jumyr qurttardyń shyǵý tegi sońyna deıin anyqtalmaǵan. Osyǵan qaramastan kóptegen gelmıntologtar olardy týrbellárıalardan shyqqan jáne janýarlar elemi shejiresiniń jeke butaǵy retinde damyǵan dep sanaıdy.

Jumyr qurttardyń evolúsıasynda aromorfozdar úlken ról atqarǵan, sonyń ishinde alǵashqy dene qýysynyń paıda bolýy, ol eki shetinde sańylaýlary bar «tútik tútikke» prınsıpi boıynsha túzilgen, úlken mańyzǵa ıe. Aromorfozdarǵa sol sıaqty asqorytý júıesiniń progresıvti damýy, jeke qýystylyq jáne tirideı týý (keıbir túrlerinde) bolyp tabylady. Bul organızmderdiń evolúsıasynda Noh klasteriniń genderi, olar býynaıaqtylardyń Noh genderine uqsas, mańyzdy ról atqarady.

Býyltyq qurttar tıpi (Annelides). Býyltyq qurttar nemese qúrtshalar — joǵary uıymdasqan gelmıntter, bular tushshy jáne teńiz sýqoımalarynyń, topyraqtyń jáne basqa ortalardyń mekendeýshileri bolyp tabylady. Bul janýarlardyń 10 000-ǵa jýyq túri belgili. Olardyń uzyndyǵy mıllımetrdiń birneshe úlesinen 2,5 metrge jetedi. Eń aldymen, denesiniń metamerıalyǵymen sıpattalady, ol degenimiz — olardyń denesi ishki perdelermen segmentterge bólingen, olar óz betinshe qyzmet atqarady. Denesi bas bólimine, ortańǵy bólimge jáne anal aımaǵyna jiktelgen. Qurtshalar úshin bılateraldyq sımmetrıa, úshqabattylyq, ekinshi (selomdyq) dene qýysy, teri-bulshyq et qapshyǵynyń bolýy, asqorytý, tynys alý, qantasymaldaý, júıke jáne jynys júıeleriniń bolýy, sol sıaqty árbir segmentte qozǵalý organdarynyń (parapo dıalardyń) bolýy tán. Býyltyq qurttardyń asqorytý jolynyń syrtqy tútigi nemese olardyń denesiniń qabyrǵasy ishki tútikten selomdyq keńistikpen bólingen.

Býyltyq qurttar tabıǵattaǵy zat almasýda mańyzǵa ıe, balyqtardyń (sonyń ishinde kásiptik mańyzy bar) qoregi retinde qyzmet atqarady. Jer qurttary topyraqty qopsytýǵa atsalysady jáne ony organıkalyq zattarmen baıytady. Olar sol sıaqty topyraqtyń sý jáne gaz balansyn jaqsartady. Medısınalyq praktıkada asa tereń emes tushshy sýqoımalarynda mekendeıtin medısınalyq súlik (Hirudo medicinalis), ony óte erteden gıpertonıany, qannyń uıýy joǵarylaǵanda, trombozdarda jáne basqa aýrýlardy emdeýde qoldanady. Býyltyq qurttardyń shyǵý tegi jaıynda kózqarastar qarama-qarsy. Bir gelmıntologtar olar týrbellárıalardan shyqqan dese, basqalary — taraqtylarmen týys formalardan paıda bolǵan dep joramaldaıdy. Qandaı jaǵdaıda bolsa da, qurtshalardyń shyǵý tegi óte úlken aromorfozdarmen baılanysty dep aıtýǵa bolady, olar metamerıanyń, selomnyń, qantasymaldaý jene tynys alý júıeleriniń paıda bolýymen, zár shyǵarý jáne nerv júıeleriniń kúrdelenýi túrinde paıda bolǵan. Súlikter azqyltandy qurttardan nemese olardyń arǵy tekterinen paıda bolǵan dep joramaldaıdy. Býyltyq qurttar fılogenezi boıynsha býynaıaqtylarmen jene júmsaq denelilermen baılanysty, osyǵan oraı olar janýarlar áleminiń shejiresinde basty oryn alady.

---