HÚ – HÚİİ ǵasyrdaǵy Qazaq handyǵynyń qoǵamdyq qurylysy. (10 synyp)
Sabaqtyń taqyryby: § 20. HÚ – HÚİİ ǵasyrdaǵy Qazaq handyǵynyń qoǵamdyq qurylysy. 10 klass
Sabaqtyń maqsaty: Qazaqstan jerinde ómir súrgen Aq orda, Ábilhaıyr handyǵy, Moǵolstan jáne Noǵaı Ordasy memleketteriniń áleýmettik ekonomıkalyq jáne etnostyń jaǵdaılary. Olardyń saıası daǵdarysqa ushyraýy qazaq handyǵynyń qurylýynyń tarıhı alǵysharttaryn qalyptastyrdy.
Sabaqtyń tárbıelik maqsaty: Oqýshylardy otanshyldyqqa, patrıottyq rýhqa ulttyq tárbıeni qalyptastyrý.
Damytýshylyq maqsaty: Bilim - bilik daǵdysyn óz betinshe jumystanýyn qosymsha izdenýin qalyptastyrý.
Sabaqtyń túri: Edvard de Bononyń « Oılaýdyń alty qalpaǵy» tehnologıasy
Ádisi: Ártúrli oılaýdy qajet etetin suraqtar, problemalar sıtýasıa tóńireginde oı qorytý ózderiniń «oılaryn pisirý».
Sabaqtyń kórnekiligi: karta, ınteraktıvti taqta, qosymsha materıaldar, BAQ materıaldary.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý
İİ. Oılaýdyń alty qalpaǵy
1) Aq qalpaq. (tarıhı faktilerdi jańa málimetterdi obektıvti sanamalaý)
2) Qyzyl qalpaq. (zertteletin materıal jekeleı taldaý jasaý)
3) Qara qalpaq. (teris saldary problemalardy bólip qarastyrý)
4) Sary qalpaq. (barlyq oń ataýlyny jınaqtaý)
5) Jasyl qalpaq. (zertteletin nátıjelerdi shyǵarmashylyq formada usyný)
6) Kók qalpaq.(oqý materıaly jalpy refleksti oılardy, ıdeıalardy, tujyrymdardy qalyptastyrý)
Barysy: 1. Aq qalpaq faktiler
1. Qazaqstan jerinde ómir súrgen Aq Orda, Ábilhaıyr handyǵy, Moǵolstan jáne etnostyń jaǵdaılary olardyń tarıhı alǵysharttaryn qalyptastyrdy.
2. Tarıhshy M. H. Dýlatı óziniń «Tarıhı - ı - Rashıdı» atty eńbeginde 1465 - 1466 jyldar aralyǵynda osy handyqtan Jánibekpen Kereıdiń bólinip ketkendigin aıtady. Kóshýdiń basty sebebi Ábilhaıyr han 1457 qalmaq hany Úz - Temirden jeńilip qalǵannan keıin ózin qoldamaǵan sultandardy jazalaı bastady. Buǵan qarsy bolǵan Jánibek pen Kereı sultandar óz rýlaryn Jetisýǵa qaraı bet alady.
3. Qazaq handyǵy óziniń qurylǵan kúnnen bastap saıası jaǵynan jaqsartýǵa áreket jasady. Jánibek pen Kereı 1470 jyldan bastap ózderiniń ata qonysy Túrkistan aımaǵyn qol astyna qaratyp alýǵa kiristi. Osy kezde 1465 jylda Ábilqaıyr han qaza bolyp handyq bılik úshin talas jalyndap jatty. Mundaı jaǵdaıdy paıdalanyp qalǵysy kelgen Qazaq handyǵy, Ońtústik Qazaqstandaǵy Syǵanaq, Saýran, t. b qalalardy qaramaǵyna aldy.
4. Qazaq handyǵynyń saıası jaǵdaıy HÚİ ǵasyr 50jyldan bastap Qasym hannyń balasy Haqnazar (1548 - 1580) kezinde órleı bastady. Oǵan mysal orta Azıada bolǵan aǵylshyn kópesi A. Djenkınson «Musylman dinindegilerdiń ishinde eń kóbi jáne kúshtisi qazaqtar, Tashkentke shabýyl jasaǵan oǵan baratyn kerýenderdiń erkin júrýine kedergi jasaǵan» dep jazǵan.
2. «Qyzyl qalpaq» Zertteletin materıaldardy jekeleı baǵamdaý.
1. Kereı - Jánibektiń Ábilhaıyr hannan bólinip Jetisýǵa qaraı bet alýy tek syltaý ǵana. Bólinip ketýdiń negizgi áldeqaıda tereńde. Birinshiden: ol handyqtyń ishindegi áleýmettik – ekonomıkalyq qaıshylyqtardyń kúsheıýinen bolǵan. Ortaǵasyrlyq avtorlardyń jazýlaryna qaraǵanda ózderiniń handyqtaryna rıza bolmaı, kóshýler tarıhta talaı bolǵan. Biraq onyń barlyǵy Qazaq handyǵyndaı handyq ókimet qurylmaǵan.
2. Bul kóshtiń Jetisýǵa qaraı baǵyt alýyndaǵy túpki maqsaty, bul aımaqtaǵy qazaq taıpalary men kóship kelýshi qazaq taıpalarynyń (basym kópshiligi) arasyna erte kezden aq etnostyq baılanystyń basym bolýy. Sondyqtan bul qazaq taıpalarynyń bir aımaqqa shoǵyrlanýy olardyń qazaq halqy bolyp qalyptasýyna jáne jeke handyq bolyp qurylýyna múmkindik berdi. Kósh Jetisýdyń basyndaǵy Qozybasy men Shý degen jerge kelip qonystandy.
3. Qonys aýdarýshylar sany basynda 200 myń adamǵa jetken. 1465 - 1466 jasy úlken Kereıdi aq kıizge otyrǵyzyp han saılap, qazaq handyǵyn qurǵan. Qazaq handyǵynyń qurylýy qazaq halqynyń tarıhynda ǵana emes, búkil Eýrazıa qurlyǵynyń tarıhynda úlken jańalyq boldy. Qazaq handyǵy óziniń «Qazaq» degen atymen dúnıejúzindegi memleketterge tanyla bastady.
4. HÚ – HÚİİ ǵasyrdaǵy Qazaq handyǵynyń eń joǵary bıleýshisi han boldy. Han ózinen keıingi sultan, bılerdiń kómegimen bılik júrgizdi. Handyq bılik muragerlikpen berilip, tek sultan ataǵy bar adam ǵana han taǵyna otyra alǵan. Aǵa sultan tek Shyńǵys tuqymdaryna berilgen.
5. Erteden kele jatqan salt boıynsha han saılanatyn adamdy aq kıizge otyrǵyzyp, ony eń bedeldi sultan bıler úsh ret kóterip «han, han, han» dep aıqaılaǵan. Odan keıin sol aq kıizdi «tábárik» dep bir japyraqtap bólisip alǵan. Hannyń bes túrli quqyǵy men mindeti bolǵan.
A) Memlekettiń jerine bılik júrgizý quqyǵy
B) Han soǵys jarıalaýǵa, bılik jasaýǵa quqyly, ásker basqarýǵa mindetti.
V) Han shet eldermen kelis sóz júrgizýge quqyly.
G) Han ózine baǵynyshty adamdardy ólim jazasyna kesýge ony tiri qaldyrýǵa quqyly.
E) Hannyń zań shyǵarýǵa buıryq berýge quqyly boldy.
3. Qara qalpaq. ( Barlyq teris saldar problemalardy taldaý)
1. Qazaq handyǵynyń arasynda da taqqa talas, bılikke talas keleńsiz oqıǵalar beleń alyp otyrdy. Oǵan mysal HÚİİ – HÚİİİ ǵasyrdyń 30 jylynda Esim, Tursyn, Abylaı sıaqty sultandar bılik júrgizip handyq saıası bytyrańqylyqta boldy. Ózbek hany Inamqul óz atynan Tursyndy han dep jarıalady. Tashkentke bıleýshi etip taǵaıyndady. Esimge qarsy áreketter jasady. Sońynda esim Tursynnyń basyn alýymen aıaqtaldy. Tarıhta bul oqıǵa «Qataǵan qyrǵyny» dep atalady.
2. Qazaq halqy áleýmettik quramy jaǵynan eki áleýmettik topqa bólinedi. Feodaldar – Shyńǵys tuqymnan shyqqan. Ońtústikter sultandar men qojalar jatty bir saty tómen jergilikti rý taıpadan shyqqan bıler baı - shońjarlar batyrlar aqsaqaldar turdy. Aqsúıekterdi «tóre» nemese «oǵlan» dep ataǵan.
Qarapaıym halyq sultandardyń atyn atamaı tóre nemese taqsyr dep ataǵan.
«Taqsyr - Taqsyr» degizip tamsandyrdy.
Sóıtip júrip, aıaqqa han saldyrdy degen sóz osydan qalǵan.
3. Qazaq halqynyń «Jeti jarǵy» zańy ómirge keldi. Jarǵyda halqymyz etnostyq quramyna engen rý taıpalarynyń ádettegi quqyq normalary negizge alyndy. «Jeti jarǵy» zańdary boıynsha han men bıler paıdasyna halyqtan jyl saıyn jıyrma maldan, bir bas jınalyp otyrǵan. Kisi óltirgenderge qanǵa – qanmen, kek qaıtarý zańy saqtalǵan. Qylmyskerge qoldanylatyn jaza tegine qaraıtyn bolǵan.
4. Tarıhshy Qurbanǵalı Halıdı jazǵan nusqa boıynsha Abylaı han bolyp sonshalyqty bıik abyroıǵa ıe bolmady. Jalpy Abylaıdyń halyqqa jasaǵan ozbyrlyqtary týraly el esinde kóptegen áńgimeler saqtalǵan. Sonyń biri Qazybek bıdiń inisi Botaqandy tirileı kómdirip azaptap óltirýi atalady.
Osy oqıǵa týraly Kótesh aqynnyń
Abylaı, Botaqandy sen óltirdiń
Esil er jazyǵy joq ne óltirdiń
Han basyn qarashańmen daýly bolyp
Ústine aq ordanyń qol keltirdiń.
Sondaı – aq HİH ǵasyrda ómir súrgen Janaq aqynnyń (1770 - 1856) Rústem tórege aıtqanda Abylaıdyń ozbyrlyǵy sóz bolady. Sonda Janaq aqynnyń
Botaqandy Abylaı óltirem dep
Zamany bola jazdaǵan almaǵaıyn
Sol sebepti, sen turmaq atańnyń da
Kókshetaýdan tabany ketken taıyp, - degeni arǵyndardyń Abylaıdy qýyp jibergeni el esinde jaqsy saqtalǵanyn kórsetedi.
5. Sary qalpaq.
A) Qazaq handyǵynyń qurylýy qazaq halqynyń tarıhynda ǵana emes búkil Eýrazıa qurlyǵynyń tarıhynda úlken jańalyq boldy. Qazaq handyǵy óziniń «qazaq» degen atymen dúnıejúzindegi memleketterge tanyla bastady. Handyqtyń bıleýde Quryltaı jınalysynyń mańyzy zor bolýy. Jıynda memlekettiń ishki syrtqy saıası jaǵdaıy kóshi - qon, máseleler qaraldy.
B) Qazaq halqynda Táýke hannyń quqyq normalar júıesi « Táýke hannyń jeti jarǵysy» dep ataldy. Táýke han úsh júzdiń basyn qosyp « Kúltóbe» degen jerde jasaǵan jınalysqa qarý - jaraqty asynyp kelmegen adamnyń daýys berýge quqyǵy bolmady. Jarǵyda mal - múlik tárkileý, elden qýý t. b jora túrleri boldy. Otbasynda atanyń quqyǵy ústem boldy.
V) Bári bolǵan qazaq syndy kóne elde
El belgi de, erlik sezim ónerde
Jahandaǵy en jaýynger halyqta
Kim senedi tý bolmady degen ge?!
Bas bilgizip jer tarpyǵan tarpanǵa
Jasy turmaq shyǵady eken qarty ańǵa
Qalaı onyń Eltańbasy bolmaıdy
Túligine deıin salsa eń tańba!
Batyrlyqqa ýyzynan jaryǵan
Er túrkini, baıraǵynan tanyǵan
Ózi aqyn, ózi ánshi halyqta
Kim aıta alar
Bolmaǵan dep ánuran?!
A. Bókenov.
6. Jasyl qalpaq. Zerttelgen nátıjelerdi shyǵarmashylyq formada usyný (taqpaq, án, qoıylym)
1. Móńke Zertteýshilerdiń shamalaýynsha 1675 - 1756 jyldary ómir súrgen. Onyń ákesi Tileý Aıtuly – Kúltóbede Táýkeni han kóterýge qatysqan kórgendigimen, sheshendigimen, tapqyrlyǵymen jurtty tamsandyrǵan. Móńke bıdiń osy zaman týraly aıtyp ketkeniniń aınymaı kelgenin tyńdap kóreıik.
Quramaly qorǵandy úıiń bolady,
Aınymaly tókpeli bıiń bolady
Halyqqa bir tıyn paıdasy joq
Aı - saıyn bas qosqan jıyn bolady.
2. Táýke han óz dáýirinde qazaq, orys, qytaı, jońǵar jáne basqa shyǵys halyqtarynyń tarıhnamasynda iri tulǵa. Táýke han birde qolbasshylaryna mynandaı suraq qoıǵan eken.
- Men mynany bilsem deımin Jońǵar shapqynshylyǵyn toqtatyp, olardyń ordasyn kúl - talqan etý úshin qazaqtarǵa ne qajet? Árkim ár túrli pikir aıtady Táýke han.
- Bári durys aý, toq eterin aıtar bolsaq qazaq halqyna qudaıdyń qutty kúni jáne bolashaqta aýyzbirshilik qajet. Ol elimizdiń máńgilik qarýy, kúsh - qýaty jeńisterimiz kúretamyry – degen eken.
7. Kók qalpaq.
Taqyrypty qorytyndylaı kelip RAFT tehnologıasy
R – rol
A – aýdıtorıa
F – forma (alǵys hat, tilek, ótinish, t. b)
T – taqyryp
Oqýshynyń jumysy
R - oqýshy
A – qala ákimine
F – ótinish hat
T – Abylaı hanǵa eskertkish ornatý
Qorytyndylaý:
Baǵalaý:
Úıge tapsyrma:: § 20./qosymsha shyǵarmashylyq tapsyrma/
Sabaqtyń maqsaty: Qazaqstan jerinde ómir súrgen Aq orda, Ábilhaıyr handyǵy, Moǵolstan jáne Noǵaı Ordasy memleketteriniń áleýmettik ekonomıkalyq jáne etnostyń jaǵdaılary. Olardyń saıası daǵdarysqa ushyraýy qazaq handyǵynyń qurylýynyń tarıhı alǵysharttaryn qalyptastyrdy.
Sabaqtyń tárbıelik maqsaty: Oqýshylardy otanshyldyqqa, patrıottyq rýhqa ulttyq tárbıeni qalyptastyrý.
Damytýshylyq maqsaty: Bilim - bilik daǵdysyn óz betinshe jumystanýyn qosymsha izdenýin qalyptastyrý.
Sabaqtyń túri: Edvard de Bononyń « Oılaýdyń alty qalpaǵy» tehnologıasy
Ádisi: Ártúrli oılaýdy qajet etetin suraqtar, problemalar sıtýasıa tóńireginde oı qorytý ózderiniń «oılaryn pisirý».
Sabaqtyń kórnekiligi: karta, ınteraktıvti taqta, qosymsha materıaldar, BAQ materıaldary.
Sabaqtyń barysy: İ. Uıymdastyrý
İİ. Oılaýdyń alty qalpaǵy
1) Aq qalpaq. (tarıhı faktilerdi jańa málimetterdi obektıvti sanamalaý)
2) Qyzyl qalpaq. (zertteletin materıal jekeleı taldaý jasaý)
3) Qara qalpaq. (teris saldary problemalardy bólip qarastyrý)
4) Sary qalpaq. (barlyq oń ataýlyny jınaqtaý)
5) Jasyl qalpaq. (zertteletin nátıjelerdi shyǵarmashylyq formada usyný)
6) Kók qalpaq.(oqý materıaly jalpy refleksti oılardy, ıdeıalardy, tujyrymdardy qalyptastyrý)
Barysy: 1. Aq qalpaq faktiler
1. Qazaqstan jerinde ómir súrgen Aq Orda, Ábilhaıyr handyǵy, Moǵolstan jáne etnostyń jaǵdaılary olardyń tarıhı alǵysharttaryn qalyptastyrdy.
2. Tarıhshy M. H. Dýlatı óziniń «Tarıhı - ı - Rashıdı» atty eńbeginde 1465 - 1466 jyldar aralyǵynda osy handyqtan Jánibekpen Kereıdiń bólinip ketkendigin aıtady. Kóshýdiń basty sebebi Ábilhaıyr han 1457 qalmaq hany Úz - Temirden jeńilip qalǵannan keıin ózin qoldamaǵan sultandardy jazalaı bastady. Buǵan qarsy bolǵan Jánibek pen Kereı sultandar óz rýlaryn Jetisýǵa qaraı bet alady.
3. Qazaq handyǵy óziniń qurylǵan kúnnen bastap saıası jaǵynan jaqsartýǵa áreket jasady. Jánibek pen Kereı 1470 jyldan bastap ózderiniń ata qonysy Túrkistan aımaǵyn qol astyna qaratyp alýǵa kiristi. Osy kezde 1465 jylda Ábilqaıyr han qaza bolyp handyq bılik úshin talas jalyndap jatty. Mundaı jaǵdaıdy paıdalanyp qalǵysy kelgen Qazaq handyǵy, Ońtústik Qazaqstandaǵy Syǵanaq, Saýran, t. b qalalardy qaramaǵyna aldy.
4. Qazaq handyǵynyń saıası jaǵdaıy HÚİ ǵasyr 50jyldan bastap Qasym hannyń balasy Haqnazar (1548 - 1580) kezinde órleı bastady. Oǵan mysal orta Azıada bolǵan aǵylshyn kópesi A. Djenkınson «Musylman dinindegilerdiń ishinde eń kóbi jáne kúshtisi qazaqtar, Tashkentke shabýyl jasaǵan oǵan baratyn kerýenderdiń erkin júrýine kedergi jasaǵan» dep jazǵan.
2. «Qyzyl qalpaq» Zertteletin materıaldardy jekeleı baǵamdaý.
1. Kereı - Jánibektiń Ábilhaıyr hannan bólinip Jetisýǵa qaraı bet alýy tek syltaý ǵana. Bólinip ketýdiń negizgi áldeqaıda tereńde. Birinshiden: ol handyqtyń ishindegi áleýmettik – ekonomıkalyq qaıshylyqtardyń kúsheıýinen bolǵan. Ortaǵasyrlyq avtorlardyń jazýlaryna qaraǵanda ózderiniń handyqtaryna rıza bolmaı, kóshýler tarıhta talaı bolǵan. Biraq onyń barlyǵy Qazaq handyǵyndaı handyq ókimet qurylmaǵan.
2. Bul kóshtiń Jetisýǵa qaraı baǵyt alýyndaǵy túpki maqsaty, bul aımaqtaǵy qazaq taıpalary men kóship kelýshi qazaq taıpalarynyń (basym kópshiligi) arasyna erte kezden aq etnostyq baılanystyń basym bolýy. Sondyqtan bul qazaq taıpalarynyń bir aımaqqa shoǵyrlanýy olardyń qazaq halqy bolyp qalyptasýyna jáne jeke handyq bolyp qurylýyna múmkindik berdi. Kósh Jetisýdyń basyndaǵy Qozybasy men Shý degen jerge kelip qonystandy.
3. Qonys aýdarýshylar sany basynda 200 myń adamǵa jetken. 1465 - 1466 jasy úlken Kereıdi aq kıizge otyrǵyzyp han saılap, qazaq handyǵyn qurǵan. Qazaq handyǵynyń qurylýy qazaq halqynyń tarıhynda ǵana emes, búkil Eýrazıa qurlyǵynyń tarıhynda úlken jańalyq boldy. Qazaq handyǵy óziniń «Qazaq» degen atymen dúnıejúzindegi memleketterge tanyla bastady.
4. HÚ – HÚİİ ǵasyrdaǵy Qazaq handyǵynyń eń joǵary bıleýshisi han boldy. Han ózinen keıingi sultan, bılerdiń kómegimen bılik júrgizdi. Handyq bılik muragerlikpen berilip, tek sultan ataǵy bar adam ǵana han taǵyna otyra alǵan. Aǵa sultan tek Shyńǵys tuqymdaryna berilgen.
5. Erteden kele jatqan salt boıynsha han saılanatyn adamdy aq kıizge otyrǵyzyp, ony eń bedeldi sultan bıler úsh ret kóterip «han, han, han» dep aıqaılaǵan. Odan keıin sol aq kıizdi «tábárik» dep bir japyraqtap bólisip alǵan. Hannyń bes túrli quqyǵy men mindeti bolǵan.
A) Memlekettiń jerine bılik júrgizý quqyǵy
B) Han soǵys jarıalaýǵa, bılik jasaýǵa quqyly, ásker basqarýǵa mindetti.
V) Han shet eldermen kelis sóz júrgizýge quqyly.
G) Han ózine baǵynyshty adamdardy ólim jazasyna kesýge ony tiri qaldyrýǵa quqyly.
E) Hannyń zań shyǵarýǵa buıryq berýge quqyly boldy.
3. Qara qalpaq. ( Barlyq teris saldar problemalardy taldaý)
1. Qazaq handyǵynyń arasynda da taqqa talas, bılikke talas keleńsiz oqıǵalar beleń alyp otyrdy. Oǵan mysal HÚİİ – HÚİİİ ǵasyrdyń 30 jylynda Esim, Tursyn, Abylaı sıaqty sultandar bılik júrgizip handyq saıası bytyrańqylyqta boldy. Ózbek hany Inamqul óz atynan Tursyndy han dep jarıalady. Tashkentke bıleýshi etip taǵaıyndady. Esimge qarsy áreketter jasady. Sońynda esim Tursynnyń basyn alýymen aıaqtaldy. Tarıhta bul oqıǵa «Qataǵan qyrǵyny» dep atalady.
2. Qazaq halqy áleýmettik quramy jaǵynan eki áleýmettik topqa bólinedi. Feodaldar – Shyńǵys tuqymnan shyqqan. Ońtústikter sultandar men qojalar jatty bir saty tómen jergilikti rý taıpadan shyqqan bıler baı - shońjarlar batyrlar aqsaqaldar turdy. Aqsúıekterdi «tóre» nemese «oǵlan» dep ataǵan.
Qarapaıym halyq sultandardyń atyn atamaı tóre nemese taqsyr dep ataǵan.
«Taqsyr - Taqsyr» degizip tamsandyrdy.
Sóıtip júrip, aıaqqa han saldyrdy degen sóz osydan qalǵan.
3. Qazaq halqynyń «Jeti jarǵy» zańy ómirge keldi. Jarǵyda halqymyz etnostyq quramyna engen rý taıpalarynyń ádettegi quqyq normalary negizge alyndy. «Jeti jarǵy» zańdary boıynsha han men bıler paıdasyna halyqtan jyl saıyn jıyrma maldan, bir bas jınalyp otyrǵan. Kisi óltirgenderge qanǵa – qanmen, kek qaıtarý zańy saqtalǵan. Qylmyskerge qoldanylatyn jaza tegine qaraıtyn bolǵan.
4. Tarıhshy Qurbanǵalı Halıdı jazǵan nusqa boıynsha Abylaı han bolyp sonshalyqty bıik abyroıǵa ıe bolmady. Jalpy Abylaıdyń halyqqa jasaǵan ozbyrlyqtary týraly el esinde kóptegen áńgimeler saqtalǵan. Sonyń biri Qazybek bıdiń inisi Botaqandy tirileı kómdirip azaptap óltirýi atalady.
Osy oqıǵa týraly Kótesh aqynnyń
Abylaı, Botaqandy sen óltirdiń
Esil er jazyǵy joq ne óltirdiń
Han basyn qarashańmen daýly bolyp
Ústine aq ordanyń qol keltirdiń.
Sondaı – aq HİH ǵasyrda ómir súrgen Janaq aqynnyń (1770 - 1856) Rústem tórege aıtqanda Abylaıdyń ozbyrlyǵy sóz bolady. Sonda Janaq aqynnyń
Botaqandy Abylaı óltirem dep
Zamany bola jazdaǵan almaǵaıyn
Sol sebepti, sen turmaq atańnyń da
Kókshetaýdan tabany ketken taıyp, - degeni arǵyndardyń Abylaıdy qýyp jibergeni el esinde jaqsy saqtalǵanyn kórsetedi.
5. Sary qalpaq.
A) Qazaq handyǵynyń qurylýy qazaq halqynyń tarıhynda ǵana emes búkil Eýrazıa qurlyǵynyń tarıhynda úlken jańalyq boldy. Qazaq handyǵy óziniń «qazaq» degen atymen dúnıejúzindegi memleketterge tanyla bastady. Handyqtyń bıleýde Quryltaı jınalysynyń mańyzy zor bolýy. Jıynda memlekettiń ishki syrtqy saıası jaǵdaıy kóshi - qon, máseleler qaraldy.
B) Qazaq halqynda Táýke hannyń quqyq normalar júıesi « Táýke hannyń jeti jarǵysy» dep ataldy. Táýke han úsh júzdiń basyn qosyp « Kúltóbe» degen jerde jasaǵan jınalysqa qarý - jaraqty asynyp kelmegen adamnyń daýys berýge quqyǵy bolmady. Jarǵyda mal - múlik tárkileý, elden qýý t. b jora túrleri boldy. Otbasynda atanyń quqyǵy ústem boldy.
V) Bári bolǵan qazaq syndy kóne elde
El belgi de, erlik sezim ónerde
Jahandaǵy en jaýynger halyqta
Kim senedi tý bolmady degen ge?!
Bas bilgizip jer tarpyǵan tarpanǵa
Jasy turmaq shyǵady eken qarty ańǵa
Qalaı onyń Eltańbasy bolmaıdy
Túligine deıin salsa eń tańba!
Batyrlyqqa ýyzynan jaryǵan
Er túrkini, baıraǵynan tanyǵan
Ózi aqyn, ózi ánshi halyqta
Kim aıta alar
Bolmaǵan dep ánuran?!
A. Bókenov.
6. Jasyl qalpaq. Zerttelgen nátıjelerdi shyǵarmashylyq formada usyný (taqpaq, án, qoıylym)
1. Móńke Zertteýshilerdiń shamalaýynsha 1675 - 1756 jyldary ómir súrgen. Onyń ákesi Tileý Aıtuly – Kúltóbede Táýkeni han kóterýge qatysqan kórgendigimen, sheshendigimen, tapqyrlyǵymen jurtty tamsandyrǵan. Móńke bıdiń osy zaman týraly aıtyp ketkeniniń aınymaı kelgenin tyńdap kóreıik.
Quramaly qorǵandy úıiń bolady,
Aınymaly tókpeli bıiń bolady
Halyqqa bir tıyn paıdasy joq
Aı - saıyn bas qosqan jıyn bolady.
2. Táýke han óz dáýirinde qazaq, orys, qytaı, jońǵar jáne basqa shyǵys halyqtarynyń tarıhnamasynda iri tulǵa. Táýke han birde qolbasshylaryna mynandaı suraq qoıǵan eken.
- Men mynany bilsem deımin Jońǵar shapqynshylyǵyn toqtatyp, olardyń ordasyn kúl - talqan etý úshin qazaqtarǵa ne qajet? Árkim ár túrli pikir aıtady Táýke han.
- Bári durys aý, toq eterin aıtar bolsaq qazaq halqyna qudaıdyń qutty kúni jáne bolashaqta aýyzbirshilik qajet. Ol elimizdiń máńgilik qarýy, kúsh - qýaty jeńisterimiz kúretamyry – degen eken.
7. Kók qalpaq.
Taqyrypty qorytyndylaı kelip RAFT tehnologıasy
R – rol
A – aýdıtorıa
F – forma (alǵys hat, tilek, ótinish, t. b)
T – taqyryp
Oqýshynyń jumysy
R - oqýshy
A – qala ákimine
F – ótinish hat
T – Abylaı hanǵa eskertkish ornatý
Qorytyndylaý:
Baǵalaý:
Úıge tapsyrma:: § 20./qosymsha shyǵarmashylyq tapsyrma/
You Might Also Like
-
Qazirgi kezde barlyq adamzat aldynda turǵan kúrdeli mindetterdiń biri. Ózimiz ómir súrip, kúndelikti tirshilik qajetimizge paıdalanyp otyrǵan tabıǵatty qorǵaý jáne onyń san alýan baılyqtaryn barynsha...
