InfoHub Logo

1. Úlken ıadrolyq bult.

Áýege kóterile bastaǵan ıadrolyq sańyraýqulaq.

Iadrolyq sańyraýqulaq – qýatty dúmpýden keıin paıda bolatyn, ıadrolyq jarylystyń ónimi. Ol atomdyq jarylystyń bir sıpattyq kórinisi bolyp tabylady.

Hırosıma meteorologıalyq observatorıasy birden jarylystan keıin dymqyl qara bult jerden úlkeıe túsip jáne myń metrge jýyqtaıtyn bıiktikke qalany jaba kóterildi dep, habarlady. Shaǵylysqan radıasıa ketken kezde, sur tútin sekildi osy bulttar jarylystan keıin birden 5 mınýt ishinde, 8000 metr bıiktikke deıin kóterilgen.

«Enoly GEI» ekıpajynyń bir múshesi (tikel. aýd. – shyndyǵyna kelgende, oqıǵa Robert Lúıs jaıly) ushý jýrnalyna: «9:00 A.M. Bult zerttelindi. Bıiktigi 12 myń metr jáne odan da joǵary». Alystan bult sańyraýqulaq sekildi kórinedi, jerden ósip shyqqandaı, aq tústi qalpaǵy bar jáne aınalma shetteri qońyr kelgen sarylaý bult. Bul tústerdiń barlyǵy aralasyp, qaraǵa da aqqa da, tipti qyzyl nemese sary deýge kelmeıtin tús quraldy» - dep, jazady.

Nagasakı qalasynda, Koıaýgı aralynyń áýe qorǵanys kúshteri shebinde, qalanyń ońtústigine qaraı 8 shaqyrymdyq jerde, birden kóz qaryqtyrar jarylystan keıin úlken otty shar qalanyń ústin japqandyǵyn baqylaǵan. Qara tútin kóterilgen jarylys ortasynyń aınalasynan, jarylys tolqynynyń sheńberi taralyp jatty. Jalyndy bul sheńberler jerge birden jete qoımady. Shaǵylysqan jaryqtar báseńdegende, qalada qara túnek ornady. Otty sheńberdiń ortasynan birtindep kóterilgen tútin 3-4 sekýndttyń ishinde 8 myń metr bıiktikke jetti.

Osydan keıin, tútin 8 myń metr bıiktikke jetkende ol aqyryndap kóterile bastady jáne 12 myń metrge 30 sekýnttyń arasynda jetip úlgerdi. Artynsha tútinniń birsypyra bóligi azdap tússizdenip, bult arasyna sińip ketti.

2. Kúl bolyp órtengen Hırosıma.

Hırosımada shyqqan taýarlar aýyr ónerkásiptik Hırosıma prefektýrasynyń qurylysynda qoıylyp jáne kórmege shyǵaryla bombalyq jarylysqa deıin turǵan. Epısentr osy ǵımarattyń ústinde ornalasqandyqtan tolqyn soqqysy qurylystyń tóbesinen tóne qulaıdy. Jarylystan keıin tek kúmbezdiń bazasy jáne ustaǵysh qabyrǵalary tótep bergen. Keıinirek bul ǵımarat atom bombasynyń sımvoldyq beınesine jáne búkil álemdegi adamdarǵa eskertý retinde, óz kórinisimen: «Hırosıma endi bolmasyn!» dep, úndedi. Jyldar jyljyp aqty jáne memleket qıraǵan jańbyr men jeldiń áserinen kúrt nasharlady. Áleýmettik qozǵalystarda eskertkishtiń saqtalýy nasıhattalyndy jáne Hırosıma qalasyn aýyzǵa almaǵannyń ózinde, búkil Japonıa boıynsha qarjy jınala bastady. Nyǵaıǵan jumys 1967 jylǵy tamyz aıynda aıaqtaldy.

Fotosýrettegi ǵımaratpen birge ornalasqan kópir – Motásý kópiri. Qazirde ol Beıbitshilik saıabaǵynyń quramdas bóligi.

3.  Jer betindegi tozaq qurbandary.

1945 jylǵy 6 tamyz. Bul Hırosımadaǵy qaıǵyly oqıǵa beınelengen 6 sýrettiń biri. Asa qundy bul sýretter bombalaýdan keıin 3 saǵat ótkende túsirilgen.

Qalanyń ortalyǵyn jalyndaǵan órt sharpıdy. Hırosımadaǵy eń uzyn kópirlerdiń biriniń eki ushy, qaıtys bolǵan jáne jaraqattanǵan denelermen qaptaldy. Olardyń kópshiligi Hırosımanyń Daııchı orta mektep oqýshylary men aqyly bólimdegi áıelder mektebi bolatyn jáne jarylys oryn alǵan sátte olar eshteńeden qorǵanbaı qoqys úıindilerden tazartýǵa qatysty.

Jańalyqtar fototilshisi Matsýshıge myrza 1945 jyldyń 6 tamyzdaǵy "Hiroshima Tokuho" óz sezimin negizge ala bylaı dep jazdy: «...Mıýkı kópiriniń batys bóliginde ornalasqan Senda aýdandyq polısıa bólimshesiniń aldynda alǵashqy járdem kórsetýge tyrysqan polıseıler jaralar men kúıikterdi  tańǵanymen jaraqattanýshylardyń sany esepsiz arta tústi. Men bulardy sýretke túsirý kerek degen sheshimge kelip áýelden kameramdy daıyndaı bastadym jáne obektıvten qaraǵanymdaǵy sol sýretter jan túrshigerlik qorqynyshty edi. Júzdegen qaıǵyly oqıǵaǵa tap bolǵandar arasynda qatty kúıik shalǵandyǵy sondaı olardyń er álde áıel ekendigin ajyratyp aıtýǵa kelmeıdi, «Ystyq! Ystyq!» dep aıǵaılap jatqan balalar jáne oranǵan kúıde qaıtys bolǵan nemese alǵan jaraqatynan kóz jumar haldegi anasynyń qushaǵynda oraýly jylaǵan jaraqatty sábıler boldy. Men bar kúshimdi jınap batylyraq bola tústim jáne tipti  keıbiireýler meni qatigez nemese tasbaýyr sanasa da bul meniń jumysym, meniń mindetim ekendigine ishteı ózimdi úgittedim. Aqyr sońynda sýretke tartý tetigin basqanymda kóz aldyma sýretter qaıta kele bastady, olar endigide meniń kóz jasymnan sý shaıǵan jáne bulyńǵyr boldy».

Hırosımadaǵy atom bombasynan keıin 7-8 kúnge deıin gazet betterinde bolǵan oqıǵa jóninde esh reportaj bolmady. Tek 1980 jyldyń 6 tamyzynda jarylystan keıin «Hiroshima Tokuho» jýrnalynda jarylys oshaǵynda bolǵan úsh fotokorrespondenttiń oqıǵa orynynda kórgen sumdyqtary men alǵan áserleri negizinde maqala jarıalandy.

4. Jarylys tolqynynan jer betine sýyrylyp qalǵan 300 jyldyq kamfora aǵashy.

Kokýtaıdjı qoryǵynyń mańaıynda úlken kamfora aǵashy ósken. Onyń jasy 300 jyldan asady jáne ony eskertkish retinde qurmetteıtin. Sharshap ótken jolaýshylarǵa onyń táji men japyraqtary qapyryq kúnderi kóleńke berse, al onyń tamyrlary 300 metrge jýyq óskindep, ár baǵytqa taralǵan. Alaıda, sharshy metrge 19 tonna kúshpen qulaǵan joıqyn soqqy tolqyny ony jerden sýyryp tastady. Dál sondaı jarylys tolqynynan júzdegen mazarlar qırap, zırat arasyna shashylǵan.

Sýrettiń oń jaq buryshyndaǵy aq ǵımarat – Japonıa bankiniń fılıaly. Ol temir-beton jáne tas qalaý arqyly salynǵandyqtan tótep bergen, biraq tek qabyrǵalary qalǵan. İshiniń bárin órt jalmaǵan.

5. Jarylys tolqynynan jıyrylǵan ǵımarat.

Bul osy kúnge deıin óte qyzba bolyp jatqan Hırosımanyń «Hondora» laqabymen atalǵan negizgi iskerlik kóshesinde ornalasqan saǵat dúkeni  boldy. Barlyq ótkinshiler óz ýaqytyn qarap tekserý úshin dúkenniń joǵarǵy bóligi saǵat munarasy retinde ázirlengen. Jarylys qıratpaıynsha osylaı turdy.

Sýrette kórsetilgendeı bul – birinshi qabat pen ekinshi qabaty. Osy qos qabatty qurylys óz qurylymymen sirińke qorabyn eske salady, birinshi qabatynda baǵandar kótergishi bolmaǵandyqtan jarylys jaýyp qalǵan. Osylaısha, ekinshi qabat birinshi qabat boldy jáne búkil qurylys soqqy tolqynynyń ótýine qaraı qısaıǵan.

Hırosımada negizinen jarylys oshaǵyna jaqyn ornalasqan temir betonnan quıylǵan ǵımarattar óte kóp boldy. Zertteýlerge sáıkes, osy berik qurylymdar jarylys oshaǵynan kem degende tek 500 metr qashyqtyqta ornalasqan jaǵdaıda ǵana joıylýǵa tıis edi. Jer silkiniske tózimdi ǵımarattar joıylmaıdy, biraq ishinen órt shalady. Alaıda, saǵat dúkeninde oryn alǵandaı 500 metr radıýs artta ornalasqan  kóptegen úıler de qaıtkenmen qıraǵan.

6. Jarylys oshaǵy mańaıyndaǵy qırandy.

Jarylys oshaǵyna jaqyn toǵysqan Masýıama ótkeliniń aınalasynda bar tilegi jarylystan qashý bolǵan adamdar sońǵy qozǵalys-áreketimen tirideı janyp ketti. Órtenetinniń barlyǵy otqa orandy. Tóbelerdiń jabyny ottan syzat alyp, barlyq jerde bytyrap shashylyp jatty, al áýe-reıttik baspanalar buǵattalǵan jáne ishinara órtenip nemese qıyrshyq tas astynda úıilip qalǵan. Kórinistiń barlyǵy sózsiz qaıǵyly jaǵdaıdan habar berdi.

Masýıama kópirindegi jaǵdaı Nagasakı jazbalarynda tómendegideı sıpattaldy: «Úlken otty shar tikeleı Masýıama aýdanynyń aspanda paıda boldy. Kóz qaryqtyrar jarqylmen qatar tolqyn soqqysy jáne jylýlyq sáýlesi kelip birden aınalasynyń bárin jaıpap, joıyp jiberdi. Jalyn úıindiler astynda kómekke shaqyryp, yńyldap nemese jylaǵandardyń barlyǵyn tirideı órtep jiberdi. Órt barlyǵyn jalmap joq qylǵanda, túrli-tústi álemniń syrtqy beınesiniń aldyna óńsiz úlken keńistik keldi, soǵan qaramastan bul jer betindegi aqyr zaman ekendigi jóninde qorytyndyǵa kelýge bolatyn edi. Kúl, qoqys, janyp ketken aǵashtardyń qadalary – barlyǵy jantúrshigerlik osy sýrette kórinis tapty. Qala qatyp qalǵandaı. Kópirdiń ústinde, jarylys oshaǵynyń dál qasynda bolǵan barlyq azamattar, jarylystan qorǵaıtyn baspanalardaǵy balalardy qospaǵanda qas qaǵymda barlyǵy qaza tapty».

7. Jarylystan qıraǵan Ýrakamı sobory.

Iadrolyq jarylystan keıin qulaǵan sobor ózimen birge taǵdyr aıdap duǵa jasaýǵa kelgenderdiń barlyǵyn jer astyna kómdi. Uzynqulaqta sobor qatty qırap, qarańǵy túskenshe jan túrshigerlik gúril men gýil shyǵara joıylǵandyǵy aıtylady. Sondaı-aq, keıbir derek kózderinde jarylys kezinde soborda shamamen 1400 senýshiler bolǵan jáne olardyń 850 qaza tapqandar.

Sobordyń kóp bóliginde bezendirilgen áýlıeler músinderi qıyrshyq tas topyraqqa aınalǵan.

Baqytty Ledı jáne Ionna Bogoslova: Sýrette jylý sáýleleri bar eki músin turǵan syrtqy qabyrǵanyń túgeldeı órteletin ońtústik bóligin kórsetedi.

1885 jyly Japonıanyń aýyldarynda áli hrıstıandyq kelmegen, tipti EQA kezeńderinde (1603-1867 jj.) hrıstıandyqqa tyıym salǵan shaqtarda senimderin saqtap qalǵan tustan bastaý alǵan Ýrakamı soborynyń qurylysyna 30 jyl ótti. Qurylys tas jáne kirpishterdi qoldana otyryp, rım úlgisinde turǵyzylǵan. Sobor turǵynynyń aýdany 1162 sharshy metr, munara bıiktigi – 26 m. Sobor 1959 jyly qaıta qalpyna keltirildi.

8. Tolqyn soqqysy qıratqan fabrıka.

Jumsaq materıaldardan jasalǵandyqtan, zaýyttyń bolat qurylymdary synyp nemese qısaıyp ketken. Jetkilikti beriktigi bar beton qurylymy jaı buzyldy. Bul soqqy tolqynynyń qanshalyqty kúshti bolǵanynyń dáleli bolsa kerek. Shamamen, bul zaýyt qabyrǵasy bir sharshy metrge 10 tonna qysymdyq kórsetetin, sekýndyna 200 metr soqqy bergen jel kúshine tótegen. Jarylysqa deıin zaýytta mashınalar men úlken kólemdegi krandardyń sany kóp boldy. Kásiporyndaǵy jumysshylardyń kópshiligi jarylystan qaza tapty. 9 tamyzda jazylǵan derekke sáıkes zaýytqa 1721 adam kelgen. Olardyń 1019 adam qaza tapqan jáne de 149 eleýli jaraqat alǵan. Qaıtys bolǵandardyń paıyzy 68% quraıdy.

Ǵaıyptan óz ómirin saqtap qalǵan qyzmetkerlerdiń biri jarylys bolǵan kezde joldastarymen turǵanyn aıtqan. Áriptesi birer sekýnttyń ishinde tolqyn soqqysynan qulaǵan úlken kranǵa qars aıyrylyp til tartpaı ketken. Bul adam shoshyrlyq kórinis pen jan túrshigerlik sýrette onyń basy talqandalyp jáne aqtarylyp ketken asqazanynan ishekteri shyǵyp jatty. Sýretter eń kóp zardap shekken orynda túsirilgen.

9.  Jarylystan qıraǵan Shıroıamdyq bastaýysh mektebi.

Shıroıamdyq bastaýysh mektebi – bul jarylys oshaǵyna jaqyn mańaıda ornalasqan bastaýysh mektep. Temir betonnan salynǵan Nagasakı, taý tóbesine ornalasqan jáne aınalasy kórikti ormanmen qorshalǵan tamasha mektep edi. Shıroıama ortalyǵy tynysh ta, jaqsy aýdan bolatyn, alaıda bul tamasha oryndy jarylys bir demde qıyrshyq tas pen qoqysqa aınaldyrdy.

1945 jylǵy sáýir aılarynyń jazbalaryna sáıkes mektepte 32 synyp, 1500 oqýshy men 37 muǵalim jáne ózge de qyzmetkerler bolǵan. Bombalaǵan kúni oqýshylar úılerinde jatqan. Mektepte tek 32 adam (muǵalimderdiń biriniń bir balasyn qosa esepke alǵanda), Gakýto Hokokýtaıdan (Gakuto Hokokutai) 44 stýdent jáne Mısýbısı Heıkı Seısakýshodan (Mitsubishi Heiki Seisakusho) 75 qyzmetker bolǵan. Barlyǵy 151 adam.

Osy 151 adamnyń 52-i jylý sáýleleri men joıqyn jarylys tolqynynan alǵashqy birneshe sekýnd ishinde qaza tapty, jáne onyń 79-y keıinirek alǵan jaraqatynan kóz jumdy. Barlyǵy 131 qurban bolsa, bul tek ǵımarattyń ishindegilerdiń jalpy sanynyń 89% ǵana. Úıinde bolǵan 1500 oqýshynyń shamamen 1400 qaıtys boldy.

10. Tolqyn sáýlesinen terige túsken kıim qurylymynyń izi.

Qatty ystyq tolqyn sáýlesinen kúıik alǵan áıeldiń arqasy.

Bul eki áıeldiń jarylys oshaǵynan qansha qashyqtyqta bolǵany belgisiz. Sol jaq fotosýret Hırosımanyń ońtústik bóliginde ornalasqan áskerı aýrýhanada túsirilgen, al oń jaq sýret Boks áskerı karantın júrgizilgen Nınoshıma aralynda túsken.

Sol jaqtaǵy sýret shamadan tys jylý sáýlelerinen saldarynan terige basylǵan kıim úlgileriniń qarańǵy bóligin kórsetedi. Kıim órtenisimen teride kúıiktiń izi qalady, sondaı-aq bul terige kúıip qaldyrǵandyqtan, qaıtalama kúıik dep atalady.

Oń jaqtaǵy fotosýrettegń kúıikke qaraǵanda áıel jarylys oshaǵynan keminde 2 shaqyrym qashyqtyqtaǵy orynda bolǵan. Ár túrli kúıik sıpaty dep kórýge bolatyn kúıik shalǵan teri bóligi tańylǵan. Osylaısha, ıyǵyn kúıdirgen tolqyn sáýleleriniń buryshtary ár túrli. Sol jaq ıyǵyn kúıik kóp shalǵan jáne túsi de qoshqyldaý, al beline jaqyn oń jaq ıyǵynyń kúıigi asa qatty emes jáne olardyń túsi ashyq bolyp kelgen.

Nınoshıma aralyna kóshirilgen oń jaq sýrettegi áıel ońtústikke qaraı 4 km qashyqtyqta ornalasqan Iýdjın portynda túsirilgen, onyń jaǵalaýynyń uzyndyǵy 14 km qashyqtyqty quraıdy. Bul aralda birneshe nysandar bolǵan, solardyń qataryna áskerı karantınde kirdi. Bul nysandar alǵashqy medısınalyq kómek kórsetýmen aınalysty jáne olar osy aralǵa qaıyqpen ákelingen ıadrolyq jarylystyń shamamen 10000-ǵa jýyq qurbandary qamtylǵan. Dál osy jerde 2000-nan astam adam aqtyq demin shyǵarǵan.

11. Jarylys oshaǵynan 1,6 shaqyrym qashyqtyqta bolǵan adam denesindegi keloıdti tyrtyq.

Bul sýrettiń naqty qaı kúni túsirilgeni belgisiz. Alaıda, qujattarǵa sáıkes bul 1945 jyldyń qazan aıy, al emdelýshi 17-de. Artynda ıyqqa asar baý sómke bolǵandyqtan, kúıik arqasyn jartylaı shalǵan, biraq arqasynyń ózge bóligi sekildi ótte kúshti emes. Sondaı-aq, keloıdti tyrtyq eki qolyna da paıda bolǵan.

Tyrtyqtyń túsý sebebi sońyna deıin anyqtalmaǵan, degenmen sáýle men radıasıany ushtastyra otyryp múmkin qupıasyn tabýǵa bolar. 200 oqıǵany qamtıtyn baqylaý jazbalarǵa sáıkes, biz shamamen tyrtyqtyń teri betine qalaı paıda bolǵanyn kórýge bolady:

1945 jyl, jeltoqsan – jańadan kórine bastaý, qyzarý, teriniń tyrysýy.

1946 jyl, mamyr – kórine bastaǵandar anyq baıqalady, qatty qyzarǵan, teriniń shamadan tys tyrysýy.

1946 jyl, shilde – qyzarǵandar kúlgin túske endi, teri jıyrylýy jalǵasýda, biraq ájimdelip barady.

1946 jyl, qazan – jeńil tyrtyqtar tegistelýde, qyzyl reńk basymdyq tanytqan, teriniń tartylýy azaıýda.

1947 jyl, qańtar – kúshti keloıdtyq ájimder men qatparlar kóbeıýde, kúlgin-kók qyrtystar da bar.

12. Tas baspaldaqtarda qatty jylý sáýlesi qaldyrǵan adam kóleńkesi. Tutqadan qalǵan kóleńke.

Kórip turǵandaryńyzdaı, joǵarydaǵy sýrettegi baspaldaqtar jarylys oshaǵynan 250 metr qashyqtyqta ornalasqan Sýmıtomo banktiń (Sumitomo Bank) negizgi kire berisi. Bálkim, bul kisi banktiń ashylýyn kútip, jarylys oshaǵyna betin qarata baspaldaqta otyrǵan. Jylýlyǵy 1000 nemese tipten, 2000 gradýs temperatýradaǵy jarqyldaǵan jaryqtan adam kóleńkesin qaldyra tirideı órtenip ketken.

Jarylystan keıin 10 jyl ótkende baryp kóleńkeler múldem joǵalyp ketken, alaıda jańbyr jaýǵanda birtindep baıqala bastaıdy. Bankti qaıta jóndeýden ótkizgen kezde baryp, baspaldaqtar Hırosıma beıbitshilik memorıaldyq murajaıyna tapsyryldy.

Tómendegi sýret jarylys oshaǵynan 800 metrge jýyq qashyqtyqtan jylý sáýlesi qaldyrǵan kóleńke kórsetilgen.

Qorǵalmaǵan tasjol janyp ketken jáne munda temir jol men baǵandardyń kóleńkeleri qalǵan. Iadrolyq jarylysqa tán jylý sáýlelený ereksheligi sol, onyń dúmpýden keıin 3 sekýnd aralyǵynda shamadan tys jylýlyqty óte qysqa merzimde bólip shyǵarady. Aýa birden qyzady, sebebi onyń jylý ótkizgishtigi arta túskendikten jylýyn tipten joǵaltpaıdy. Jarylys oshaǵynan 1 km radıýsta tóbeniń jabyn shatyry balqyp, kóbiktengen jaǵdaılary bolǵan.

13. Barlyq denesi radıasıalyq kúıikke ushyraǵan bala.

Bul balanyń denesiniń 1/3 bóliginen kóp jerin radıasıalyq kúıik shalǵan. Onyń keýde tusy men ishiniń sol jaq bóligi qatty kúıgen. Alaıda ol aman qalyp, 3 jyl jáne 7 aıdan keıin aýrýhanadan shyqqan. Qazirde ol eki balanyń ákesi. Ǵajaıyp túrde aman qalǵan ol, sol kúngi oqıǵalardy esine alǵanda: «Sol kúni men Sýmıeshı (Sumiyoushi) aýdanynyń (bul jarylys oshaǵynan 2 shaqyrym jerde) kóshesinde velosıped teýip bara jatqanmyn. Men 16 jasta edim jáne osymen ekinshi jyl jedelhat tasýshy bolyp jumys istep júrgen kezim bolatyn. Qatty jarqyldan soqyr boldym jáne meniń oń jaq búıirimnen soqqan tolqyn kúshi ózimdi úsh metr qashyqtyqqa laqtyryp tastady, al velosıpedim qısaıyp, maıysqan. 300 metr qashyqtyqta ornalasqan jarylystan qorǵaıtyn baspanaǵa jetkenshe men aýyrsynýdy sezbedim, tipti denemniń jaraqat almaýy birtúrli jaǵdaı edi. Sol jerge jetkenimde arqam men barlyq deneme tolqyn bolyp taralǵan qatty aýyrsynýdy sezdim. Úsh kún ótkenge sheıin aýyrǵan jerimdi aıtýmen boldym, tek tórtinshi kúni alǵashqy medısınalyq kómek kórsetý stansıasyna jiberildim.

Alǵashynda meni keıbir dárilerdi almastyratyn kúl, maı jáne dári-dármek qospasymen emdedi. Shydatpaı aýyrǵandyqtan qanshama ret aıǵaılap, meni óltirsin dep jalynǵan sátterim belgisiz.

Osydan keıin birneshe odalardy bastan keshken men ajal aýyzynan qalyp, jumysqa qaıta oraldym jáne qalǵan ómirimdi ıadrolyq qarýǵa qarsy soǵysqa arnaımyn degen sheshimge keldim».

14. Órtengen bala múrdesi.

Ivakana (Iwakana) aýdanynda jumyldyrylǵan oqýshylar qataryndaǵy bul bala, keýdesinde aıqasqan jalyn bardaı kúıdegi qolymen tirideı órtenip ketken.

700 metr qashyqtyqta ornalasqan jarylystan ol eshbir jolmen qorǵanbaǵan. Sol kúnderi, 7-shi jáne 8-shi synyp oqýshylary áskerı jabdyqtaý jumys maqsatynda qorǵanys kompanıalar úshin jumyldyryldy. Balalardyń is júzinde oqýǵa eshqandaı múmkindigi bolǵan joq. Ýrakamı (Urakami) aýdanyndaǵy birneshe zaýyttar bolǵan, solardyń qatarynda Mıtsýbısı (Mitsubishi) oq-dári zaýytyna da birshama oqýshylar jumyldyryldy. Jumyldyrylǵandar arasynda qaza tapqandar sany belgisiz.

Oqýshy qaıtys Ýrakamı aýdanynda zardap shekkender men qıraýlar jóninde jazbalar bar. Onda bylaı delingen: «Jarylystan keıin birshama ǵımarattar qırady. Aǵashtardyń butalary men ózge de synyqtary jerde shashylyp jatty jáne keıbir jerlerde olar taý bolyp úıilip qalǵan. Kóshede tiri jan qalmady. Úlken úıindiniń astynda qalǵan adamdar, kómekke shaqyryp jalynyp jatty. Keremetpen aman qalǵan pendeler aıdalaǵa bezip ketti. Qala kóz túrtkisiz qarańǵylyqqa batty. Aınala jaqsy kórine bastaǵan kezde, qıraǵan úıler laýlaýda edi. Qala yńyl, tútin, ot pen kómekke shaqyrǵan teńizdeı aıǵaı-shýǵa aınaldy».

15. Tolqyn soqqysynan adamdarymen qosa ketken tramvaı.

Nagasakı qalasynyń soltústik bóliginde ornalasqan Ýrakamı (Urakami) aımaǵy tynysh ta, jaıly turǵyn aýdan boldy. Biraq, ýaqyt óte kele bul jerde Qytaı-japon soǵysy bastalyp ketkende birinen soń biri oq-dári óndirý boıynsha zaýyt salý bastalyp ketti.

Bul sýrette tramvaı tolqyn soqqysynan aıaldamadan qıraǵany kórsetilgen. Tramvaıdan jolaýshylardyń múrdelerin jel tas qabyrǵaǵa ushyrǵan. Kópshiligi arnaıy qaraýyl jasaǵynyń ekinshi polk áskerleri boldy jáne olardyń qorǵanys ustanymy bolyp tabylatyn mýnısıpaldy aqyly mektepke bara jatty.

Tramvaı 230 metr qashyqtyqta bolǵan jarylystan qıraǵany sondaı, onyń buryn qandaı mólsherde jáne kólemde bolǵandyǵyn eske salatyn eshteńesi qalmaǵan. Tramvaıdyń joǵary jáne artqy bóligine túsken alpaýyt tolqyn soqqysy qysymymen jaıpap ketken. Jolaýshylar men sarbazdar bir demde eń joǵary temperatýra men tolqyn soqqysynan qaza tabady.

Artynsha joldyń bul bóligi, Ulttyq tasjolynan Beıbitshilik saıabaǵyna deıin tramvaı joly boldy jáne Ulttyq temir joldan Ulttyq tasjolǵa deıin onymen qatar keldi. Soǵystan keıin bul aıaldamalar esh paıdalanylmady. Sýrette kórsetilgen oryn qazirde kólikturaǵy bolyp tabylady jáne oǵan qaraı aparatyn jol jarylys qurbany bolǵan qos memorıalǵa aparady.

16. Teri astynyń qantalaýy. Sáýlelenýden túzilgen katarakta.

Joǵarydaǵy sýrette 21 jastaǵy sarbaz kórsetilgen. Jarylys kezinde ol jarylys oshaǵynan bir kılometr qashyqtyqta ornalasqan aǵash úıde bolǵan. Onyń úıde bolǵanyna oraı aýyr kúıik shalmaǵan. Oǵan alǵashqy kómek kórsetildi. Qalaı bolǵanda da onyń medısınalyq tarıhy mynadaı:

18 tamyz – shash joǵaltý qazirdiń ózinde baıqalady.

19 tamyz – sýrettegideı tisteri qantalap, teri astynyń qantalaýynan qyzyldar paıda bola bastaǵan.

30 tamyz – áskerı aýrýhananyń Iýdjın fılıalynda jatqyzý (Ujina Branch of the Army Hospital).

31 tamyz – qyzbasy kóterildi

1 qyrkúıek – tonzılıt paıda boldy jáne emdelýshi tamaǵynyń aýyrsynýyna baılanysty tamaqtan qaǵyldy.Tisiniń qantalaýy toqtar emes, al teri asty qan ketýi ulǵaıýda jáne tek betine ǵana emes denesiniń joǵary bóligine jaıyldy.

2 qyrkúıek – esi kiresili-shyǵasyly halde, sandyraqtaı bastady.

3 qyrkúıek –  9:30-da ajal aýyzy jaqyndady...

Bul fotosýret qaıtys bolar aldynda 2 saǵat buryn AQSH áskeri hırýrg buıryǵymen shyǵarǵanǵa deıin túsirilgen. Bul jaýyngerdiń aýrý belgileri óte qatty ıadrolyq sáýlelenýdiń qalypty túrine tán.

Tómen jaqtaǵy sýret ıadrolyq jarylystan qaza tapqandar arasyndaǵy oqýshynyń kózinen radıasıalyq katarakta alǵandyǵyn kórsetedi. Kóz qarashyǵynyń ortalyǵy  aıtarlyqtaı bulyńǵyryraq. Tek sol kezde ǵana kataraktanyń tek sáýlelený áserinen janýarlarda paıda bolatyndyǵyn bilgen. Biraq adamdarda kataraktanyń bolýy tek Hırosıma men Nagasakıde bolǵan jarylystan keıin damydy.

1957 jyldan bastap, 4 jyl aralyǵynda Hırosımadaǵy medısınalyq jazbalarǵa sáıkes kataraktamen aýyrǵan 128 jaǵdaı tirkelgen. Onyń 38,3%  «ıadrolyq bastama» nemese soǵan degen kúdik bar. Statısıkalyq derekterde naýqastardyń 70% jarylys oshaǵynyńan bir kılometr jerde, al qalǵan 30% radıýstan eki kılometr qashyqtyqta bolǵan.

Keıbir «ıadrolyq katarakta» jarylystan birneshe aı ótkennen keıin paıda bola bastaǵan, al keıbiri tipten birneshe jyl ótkende baryp kóringen. Tek 1970 jyly, jarylystan keıin 25 jyl ótkende baryp emdelýshige osy jaǵdaıyna qaraı oǵan «sáýlege ushyraý» dıagnostıkasy qoıyldy. Naýqas 1971 jyldyń tamyzynda Densaýlyq saqtaý jáne Japonıa úkimetiniń halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligine óziniń ıadrolyq atom bombasynyń qurbany retinde tirkeý jóninde ótinish jazdy. Alaıda, «onyń ótinishi boıynsha emdeý negizsiz» bolǵandyqtan onyń ótinishi qaralmady. Naýqas 1971 jyldyń tamyz aıynda ekinshi ret, qarasha aıynda úshinshi ret ótinishin qaıta jazdy. Ekinshi ótinishin «ýaqytynda bolmaǵandyqtan» (ýaqyty ótken) jazbaǵanyn alǵa tartyp qabyldamaǵan. Úshinshi márte oǵan «ótinishtegi usynys qaralý kezeńinde» degen jeleýmen qabyldaýdan bas tartqan. Sol kezde naýqastyń 1973 jyly, Densaýlyq saqtaý jáne qorǵaý mınıstrligine sotqa shaǵymdanýdan basqa amaly qalmady. Úsh jyl sotqa qatynasqan naýqastyń ótinishi 1976 jyly shilde aıynda oń sheshimin tapty.

17. Kúshti radıasıalyq áserden shashsyz qalǵan qyz.

Bul 11-jasar qyz jarylys oshaǵynan eki shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan aǵash úıdiń ekinshi qabatynda bolǵan. Ol bólmede bolǵandyqtan eshqandaı kúıik jaralaryn almaǵan, biraq 2 apta ótkennen keıin shashtary túse bastaǵan. Onyń tamaqqa degen tábeti joǵalyp, tisteri qanap, qyzýy kóterilgen. Osy sýret túsirilgen ýaqyt onyń sál durystalǵan shaǵy.

Shashtyń túsýi – bul óte qatty radıasıalyq sáýlelenýge ushyraǵannyń belgisi. Ol tek sáýlelenýdiń besinshi-onynshy aptalarynda bastalady. Biraq shashtyń qatty túsýi úshinshi-tórtinshi aptalardan-aq bastalyp ketedi. Úlken kólemdegi sáýlelený qabyldaǵannan keıin birneshe kúnnen soń qatty qyzýy kóterilýde temperatýra 40 gradýsqa deıin jetken. Kóptegen adamdar bul jaǵdaıdan qaza tapqan.

Tipti radıýstan bir shaqyrym qashyqtyqtyń ózinde kúıik nemese aýyr jaraqat almaǵandardyń shashtary túsip, qyzýy kóterilip, qan ketken. Olardyń kópshiligi 7 kún arasynda kóz jumǵan.

18. Hırosıma aıaqtalǵan joq.

Bul tozaqtan qashyp qutyla alǵan keıbir qalalyqtar, Hırosıma mańyna kóshirildi jáne qoǵamdyq ǵımarattarda ornalasqan alǵashqy medısınalyq kómek kórsetý stansıalarynan pana tapty. Biraq bul olardyń kóńiline ýaqytsha medet uıalatty. Bosqyndardyń birinen soń biri kóz jumdy. Krematorıılerde qaıtys bolǵan adamdardy ıgere almady jáne adamdar jappaı jerlenetin jerge kómildi.

Jarylystan keıingi 7 jyl ótkende, ıaǵnı 1952 jylǵy shildede jarylys oshaǵynan 8-9 shaqyrym jerde ornalasqan Saka (Saka) mańaıynyń 5 jerinen 252 adam múrdesi tabylǵan bolatyn. Birinshi qazbada 156 múrdeni taýypqan bolsa, ózge de jerleý oryndarynda 36 múrdeniń qaldyqtary tabylǵan. Buǵan qosa sol jyldary mektep qurylysynyń tasyn qalaý kezinde 43 qurbannyń denesi tabyldy. Sondaı-aq, Iýdjın (Kanawajima Island of Ujina) aımaǵyndaǵy Kanavadjım aralynan taǵy da 29 múrde tabylǵan.

1971 jyldyń kúzinde, jarylystan keıin 20 jyl ótkende, myńdaǵan adam qaza tapqan Nınoshıma aralynda ornalasqan Nınoshıma joǵary mektebiniń (Ninoshima Junior High School on Ninoshima Island) mańaıynan kezdeısoq adam múrdesiniń qaldyqtary ushyrasty. Iadrolyq jarylystan qaza tapqan qurbandar bolǵandyqtan, birden qazba jumystaryn bastaý týraly sheshim qabyldandy. Bir aı kóleminde 617 adamnyń múrdesi tabylǵan.

Arada qanshama jyl ótse de tabylǵan ıadrolyq jarylys qurbandarynyń múrdeleri áli kúnge kún sanap ósýde. Hırosıma men Nagasakı qalasynyń mańaıynda aýdan toly qurbandar jerlengen oryndar bar.

19. Ómir men ólim.

Jarylys oshaǵy bolǵan Nagasakı aýdanynda jarylystan keıingi kúni eshnárse qalmaǵan, barlyǵy túgi qalmaı órtengen. Nagasakı prefektýrasy týraly esep «Áýe qorǵanys kúshteri men joıý, avıasıalyq týyndaǵan reıdterde» bylaı deıdi: «Ǵımarattar negizinen barlyǵy derlik órtenip ketken. Aımaqtyń túgelge jýyǵy kúlge aınalyp, alapat qyrǵynǵa ushyraǵan».

Eshnársege qatyssyz úıilgen qoqys pen kún uzaq kómiri byqsyǵan mańaıda turǵan myna qyz ne izdeıdi? Ústindegi kıimine qaraǵanda oqýshyǵa uqsaıdy. Qarasa kórgisiz bolyp qıraǵan myna jerden ol óziniń úıiniń qaı mańaıda ornalasqanyn taba almaı turǵan sekildi. Onyń kózi alysqa qadalǵan. Tozǵan, azaptalǵan jáne sharshaǵan.

Onyń aıaǵynyń astynda órtengen máıit jatyr, alaıda ol oǵan mán de bermeıdi. Qyzdyń aıaǵynyń astynda jatqan adam denesi berik qymtalǵan kıimde otqa oranǵan jáne qas qaǵym sátte órtengen  onyń erkek nemese áıel ekendigin anyqtaý múmkin emes. Múmkin bul adamnyń qaıtys bolar aldynda aýyrsynýdan jan aıqaıy shyqsa kerek.

Ajal aýyzynan ǵajaıyptan sytyla alǵan bul qyz qartaıǵanynsha saý qalpynda ómir súrgen nemese alǵan radıoaktıv áserinen azap kórýde.

Bul sýrette ómir men ólim syzyǵynyń arasy aıqan da anyq kóringen. Mundaı sýretterdi Nagasakıdiń ár qadam basqan jerinen kórýge bolady.

20. Iadrolyq qarýǵa jol joq! Álemge beıbitshilik ornasyn!

Bul Hırosıma men Nagasakıde 6 men 9 tamyz aralyǵynda júrgizilgen álemdik memorıaldyq rásimniń sýretteri. Hırosımada 1952 jyly 6 tamyzda Memorıaldyq Kenotaf (shyn mánisinde qol jetimsiz jaǵdaıda salynyp jatqan qabirde tabytqa uqsas jerleý eskertkishine máıit qoıylmaı qaıtys bolǵan adamnyń kúlin jerlegen) ashyldy. Bul tas tabyttyń ishinde ornalastyrylǵan eski balshyqtan úıi boldy. Oǵan jazylǵan daqpyrt sózder: «Qaıtalanbas qatelikter úshin janyń jaı tapsyn!» tolyp qaldy. Tómende ıadrolyq jarylystan qaıtys bolǵandardyń tizimi, jáne Hırosıma turǵyndary «kako-cho» nemese «óli tizimi» dep atalyp ketken tizimde qurbandaryn attary jyl saıyn  qosylyp turdy. 1980 jyldyń tamyzynda óliler sany shamamen 98685 adamdy qurady. Bul atalǵan 200000 súrgin qurbandaran kem, biraq Hırosımada ıadrolyq jarylystan qaıtys bolǵandardyń kópshiligi Nagasakıde oryn alǵan jaǵdaıdaǵydaı olardyń jartysynan astamynyń jerlengen oryny anyqtalǵan joq.

Beıbitshilik músini búkil Japonıadan jınalǵan qaıyrymdylyq qorymen 1950 jyly aıaqtaldy. Sýrette 35 rásimdi kórsetedi. Monýmenttiń ıdeıalyq mazmuny ashýda aldyna gúl shoqtaryn qoıyp, kúnge qaraı qanat qaqqan kógershin nyshandaǵy beıne boldy. Olar qaıtys bolǵan jandardyń janyn jaı taptyryp, júrekke jubanysh syılaıtyn máńgilik beıbit ómirdiń qaıraýshy nyshany boldy.

Iadrolyq qarý – bul jaı ǵana jappaı qyryp-joıý qarýy nemese úlken bomba emes. Bul qarý barlyq tirshilikti joıýshy! Olar tek soǵys pen aıyrylýdy ǵana bastan keshpegendigin Hırosıma men Nagasakı tájirıbesi kórsetti. Bul ulttyń joıylýyna, adamdardyń qyrylýyna, qorshaǵan ortanyń qańyrap bos qalýyna ákeledi. Bul Jerdegi tirshilikti joıýdyń alǵashqy qadamy boldy.

BUU-nyń málimeti boıynsha, 1980 jyly qýattaǵyshtardyń álemdik jalpy sany shamamen 40000-50000 boldy, 1 mln bombaǵa balamaly bolyp tabylatyn Hırosımaǵa tastalǵan.

Bul jarylǵyshtar sany qysqa merzimde jer betindegi barlyq tirshilikti qurtýǵa jetkilikti bolar edi dep boljaıdy. Ol búkil adamzattyń taǵdyryn sheshýge jetkilikti bolar edi. Bul ómir men jappaı joıýdyń arasyndaǵy tańdaý.

Bizge ol unasa da, unamasa da biz qorqynyshty ıadrolyq álemde ómir súrýdemiz. Ózimizdi jáne adamzattyń barlyǵyn qorǵaǵymyz kelse biz ıadrolyq qarýdan bas tartyp, oǵan tyıym salý qajet. Al, Japonıa memleketi beıbitshilik qozǵalysynyń «aldyńǵy shebinde» bolyp tabylady.

Iadrolyq qarýdyń taralýyna qarsy alǵashqy qozǵalysy 1950 jyly «Stokgolmdik apelásıasymen» qatar paıda boldy. Sol jyldyń maýsym aıynda qylań bergen koreı soǵysynda ıadrolyq qarýdy paıdalaný qaýipi týǵanda, álemdik qoǵamdastyq tarapynan iske «Stokgolm apelásıasynda» qaralyp jáne jınalǵandardyń 500 mıllıonnan astamy qol qoıǵan. Sýtegi bombasy Bıkını Atol (Bikini Atoll) 1954 jyly 1 naýryzda synalǵan kezde, japon balyq aýlaý kemesi «Fukuryu Maru No.5» «Kúl qaldyrmaı qyrý» qamtylǵan, jáne keme komandasynyń múshesi Aıkıchı Kýboıama myrza (Mr. Aikichi Kuboyama) radıasıadan qaza tapty.

Bul Japonıanyń mańaıynda júrgiziletin ıadrolyq qarý synaqtaryna qarsy tyıym salýǵa qol qoıýshylar jınalyp, týyndaǵan qozǵalystyń bastamasy bolatyn. Jyl boıynda 30 mıllıon qoltańba jınaldy. Óktem kúshke ıe osy hat 1955 jyly tamyz aıynda júrgizilgen ıadrolyq qarýǵa qarsy Birinshi dúnıejúzilik konferensıasynyń óter ýaqytynda jiberildi.

Iadrolyq qarýdyń taralýyna qarsy qozǵalystyń basynda ÚEU, álemniń 2/3 ókilderi bas qosty. BUU Jarǵysynyń 71-babyna sebep bolǵan uıymdastyrýda ıadrolyq qarý qyzý talqylanyp, 1977 jyly Tokıoda Hırosıma men Nagasakı qurbandaryna arnalǵan ıadrolyq qarý qurbandaryna arnalǵan memorıaldyq esketkishiniń Halyqaralyq forýmyna 30-jyl tolýynda qaraldy, 1978 aqpan Qarýsyzdaný jónindegi halyqaralyq konferensıasynda ıadrolyq qarýdy jappaı aıyptady.

Ózge de bir mańyzdy oqıǵanyń biri – bul 1978 jylǵy 23 mamyrdan 1 shilde aralyǵynda ótkizilgen Qarýsyzdaný jónindegi BUU-nyń arnaıy sesıasy boldy.  Bul sesıa 1976 jyldyń kúzinde  BUU-nyń Bas Assambleıasy qabyldaǵan álemniń úshinshi elderdiń birlesken usynysynyń nátıjesi boldy. Keıbir mańyzdy qaýlylar ıadrolyq qarýdy qosa alǵanda, tolyq qarýsyzdaný kilti jasaldy. Qarýsyzdaný 35 komıteti ıadrolyq jáne ıadrolyq emes memleketterge aralas túrde ótti. Sondaı-aq, 24 qazandaǵy aptada ár memleket qarýdan bas tartýǵa «aıqyn qarýsyzdandyrý» tıis boldy jáne aptada kólemi «Halyqaralyq qarýsyzdaný aptalyǵy» bolyp jarıalandy.

Sol jyldyń kúzinde 33 BUU Bas Assambleıasynda arnaıy talaptar ázirlendi:

- Iadrolyq qarýdy qoldaný BUU Jarǵysyna qaıshy bolyp tabylady.

- Iadrolyq qarýsyz elderdi qorǵaý salasy halyqaralyq yntymaqtastyqqa baǵyttalýy tıis.

- Iadrolyq qarýdyń ózdiginen ıadrolyq qarýy joq elderde ornalasýy múmkin emes.

- Iadrolyq synaqtarǵa tyıym salý.

- Iadrolyq jarylystan qalǵan synaq ónimderin zertteý qajet.

Bul talaptar tájirıbede saqtalǵan joq. Sondyqtan, qoǵamdyq pikirdi jandandyrý búkil álemge qajet. Osylaısha 1982 jyly BUU ekinshi deklarasıaǵa qol jetkizdi jáne jalǵasyn tapqan úlken qoldanysqa ıe boldy.

Adam qolymen jasalǵan kesapat qarý, óz danalyǵymen qaıta joıylý qajet edi. Barshamyz senimimizdi nyǵaıtyp jáne ózimiz neni isteý qajet, qaısyny jasamaý kerektigin anyqtaýymyz qajet. Barshasyn álemniń órkendeýi men beıbit turmys keshý úshin ıadrolyq qarýǵa tıym salyp, kúsh qosqan jón.

---