Iirim
BİRİNSHİ BÓLİM. SHÚŃET
Shalqalaı jatyp úı tóbesine qarap oıǵa shomǵan Quzyr «Osy biz nege ǵumyr súrip júrmiz, ómirge ne úshin keldik? Tirlik tegi nesimen qyzyq? Qarap tursań, bireýler qarny toısa boldy, qamsyz, muńsyz kún keshedi, bireýler dúnıesi tolyq bolsa da, jantalasa tirshilik etip, bir janyn qoıarǵa jer tappaı júredi. Endi bireýler adal eńbek etip, ómirden óz ornyn taýyp baqytqa keneledi jáne bireýler Allanyń aq jolynda qulshylyq jasap, jan rahatyn sodan taýyp, máńgilik jan tynyshtyǵyna bólenedi. Taǵy bireýler obyrlana ǵumyr keship, bermesińdi tartyp jep, qara júrektikpen kún ótkizedi, sóıtip, o bastaǵy adamdyq qasıetin joǵaltyp, haıýandyqtan asa almaı qalady. Dese de bári osy jalpaq jer betinde jumyr júregi soǵýdan qalǵansha, tirshilik tegershigin aınaldyra beredi, aınaldyra beredi. Sondaǵy tirliktiń sońǵy nysanasy ne? Árqandaı nárseniń tıanaqtar jeri bolady emes pe? Sonda biz adamdar..... », — dep óz oıynan ózi selk etip, esin jıǵan boıda keýdesin de oınatyp jatqan balasy Alashty izdeı bastady. Qara domalaq uly edende kóldetip otyrǵanyn kórdi.
— Baqytgúl, — dep áıelin shaqyrdy.
— Mynany .....
Kúıbeń tirlikke kúpti bolyp júrgen áıeli úıge kirisimen, Quzyr dalaǵa shyqty. Sýyq yzǵar shashyp, kún raıy shytqyldanyp, kúzdiń tynymsyz borany burysh-buryshty timiskilep, tirshilikti belgisiz bir qarbalastyqqa túsirýde. Birneshe túp «qashqan tal» butaqtary soıdıyp jetimsireı oıǵa kóp kúdik uıalatady, erbıgen ermen qýraılar anda-sanda ǵana baıaý bas ızep, belgisiz nársege maquldyq tanytady. Saýsaqtyń salasyndaı bolyp taramdalǵan jotanyń ár saıy tolǵan el, kóktemi janǵa jaıly, tez jylynyp jan-janýar jotasyn kún shalady, shóbi bitik shyǵady, pishendikten qalǵany, kúzgi, qysqy mal jaıylymyna jetip artylady, bir aıyby anda-munda qashyp óngen tal bolmasa, basqa aǵash joq. Tek adyrly kóz súrindirer qyrat-qyrat jota. Qysy qytymyr bol sa da, qysqa bolady, qys boıy tynysh jatatyn shopandar, basqa mezgilde birin-biri ańdysady. Bul aranyń adamdary shetinen jatyp atar, betińe jyltyrap kúlgenmen, malyna-malyń jaqyndap tún asty boldy joq. Sosyn da usaq daý-janjal úırenshikti ádetke aınalǵan. Syrttan qaraǵanda el tirligine súıinesiń. Birer kún qonaq bolsań, óte tamasha, bári keremet. Al uzaq jatyp syryn alsań, jymysqy tirlikterinen bezinesiń.
Quzyr kúndelikti ádetinshe malyna jem-shóp salýǵa kiristi.
— Oı ózime tartqan tor qasqam-aý, — dep tor atyna súısine qarap qoıdy. Ony sezgendeı pyraǵy da moıynyn shópten ala gúrs-gúrs shaınaıdy. Shańyraq múıiz, shadyr aıaq tarǵyl sıyrǵa ádetten moldaý shóp sala bergeni sol, múıizimen qaǵyp qaldy. «Sıyr sıpaǵandy bilmeıdi degen osy-aý». Qudaı saqtady, jańa ǵana ákesinen qalǵan qara kúpini kıip shyqqany qandaı jaqsy bolǵan. Shańyraq múıizi sonyń oń jaq etegin qaǵyp, áıteýir denesine darymaı qaldy.
— Iá, Alla, — dep jany jaısyzdanǵanda bolmasa, aıta bermeıtin jaratýshysyna shynymen jalbaryndy. «Osy biz adamdar keıde tipti eshkimge de táýeldi emespiz», — dep kókpen boı tirestire qalamyz. «Al qudaı degen ákeń men shesheń, ne tabynatyn janyń, ne ólip óshken ǵashyǵyń», — dep óz aldymyzǵa bir pálsapa jaratamyz. Asyǵymyz alshymyzdan túsip masattanǵanda, san qyzyqpen lázzatqa batqanda, tipti ashshy sýǵa toıǵanda, bárin umytyp, óz aldymyzǵa «Qudaı» bola qalamyz. Jaqsy ákeniń arýaǵy jaman balaǵa qyryq jyl azyq degen osy-aý, — dep ústindegi eski kúpige erekshe súıinishpen qarady, óne boıyn ystyq aǵys bılep, saqtaıtyn bir kúshtiń bar ekenine shynymen sendi. Ákesin saǵyna esine aldy. Qashanda úlken oımen júretin alyp deneli ákesi nege ekeni belgisiz qara kózildirik kıip júretin. Bala júregi áke kózin bir kórýdi armandady, ne bolǵanyn suraýǵa ákeniń susty qabaǵynan qoryqty, ákesi uıyqtaǵanda kórgisi keldi, talaı ret kórýge ózine sert berdi, alaıda ákesinen buryn uıyqtap qalatyn. Birneshe kún joq bolyp ketken ákesi bir osharly jandy kóshirip keldi, sheshesiniń aıtýynsha ár jerge shashyrap ketken týystary eken, nege ekeni ákesi ózderi zorǵa jan baǵyp júrse de, basqa jaqtaǵy týystaryn jınap, solardyń jaǵdaıyn jasaýǵa áýes edi. Esinde mysyq murtty jigit shaǵy, Taldysaı asýynda kólikten túsken beti, ker jolmen qaptaldaı kók beldiń ústine shyǵyp tańqalarlyq tirliktiń kýási boldy. Aǵasynyń attan túsýine múgedektik arbasyn týralap qoıyp jatqan qarshadaı qyzdy kórdi, qyz ákesi el aýǵan zar-zaman jyldarda orystyń qýǵynshy áskerlerine eki aıaǵyn bergen jarym jan, dese de ómirge degen qushtarlyǵyn kúni búginge deıin joǵaltpaı, ǵumyr úshin jankeshti tirligin toqtatpaǵan adam. Odan ary ákesi kózi kórmese de, taıaǵyn tyqyldata qora jaǵalap, qozy kóterip barady, ol úshin búkil álem qara túnek, qaıda ketip barady? Al sheshesi búkir belin jazbastan qozyly qoı qaıyryp júr. Osynshama ómirge ólip-óshken qushtarlyqty bul kisiler qaıdan, qalaı úırengen, al búgin besikten beli shyqpaı jatyp, ómirden bezinip, ózin-ózi óltirip jatqan óskinderimizge, ne kórindi eken sonshalyq?
— Sútti sıyrdyń súzgeni sóket emes deýshi edi-aý. Naryqtyq ómir qazaqtardyń bárin taýdan túsirip, bazarǵa beıimdegeli qashan.
— Má, jeshi, — dep aıyrdaǵy shópti naýaǵa tastaı saldy. Úıge kire Quzyr: «Ana tarǵyl sıyrdy satyp qurtamyn, mynany qarashy», — dep eski kúpiniń etegin kórsetti.
— Tozǵan kıim ǵoı, jyrtylsa ne bopty? Soǵan bola satpaqsyń ba? — dedi áıeli.
— Sen bul kúpiniń qandaı keremeti baryn bilesiń be? — dep kúıeýi bolǵan isti túsindirgisi kelgenshe áıeli:
— Túkke jaramaı qalǵan eski shúpirek-qoı ol, al tarǵyl bir rette bes lıtr sút beredi, qaısysy keremet? — dep odan saıyn sózdi kóbeıtti. Ákeden qalǵan asyldy tanymaǵan áıeline ókpelegen ol qaıta dalaǵa shyqty. Túndeletip uıytqyp soǵatyn doly boran ulyp tur. Keı túnderi tań atqansha esikti tyrmalasa, keı kúnderi ysqyryp terezeni qaǵady.
— Iá, Alla! — dep bir jaq qyryna aýnap jatty. Quzyr, biz árbir mınýt-sekýndymyzdy shattyqqa toltyryp, júrekti taza ustaýǵa tyryssaq, sen de mendeı bol degen ıdeıalıstterdiń oıynan aýlaqtasaq, qysqasy bireýdiń kemshilgi úshin ózimizdi ózimiz qınamasaq jón bolar edi. Birde japon, nemis, amerıkandyq, úsheýi tamaq iship otyrǵanda, tamaqtarynyń ishinen shybyn shyǵady. Sonda japon birden qojaıyndy shaqyrtyp, «bul qandaı masqaralyq?», — dep daýys kóteredi, nemis: «Shybynyń júrmeıtin jeri joq, adam kletkalaryn titirkendiredi. Bul aýyrý týdyratyn faktor», — dep túsindiredi. Al amerıkandyq: «Bunyńyz durys qojaıyn, biraq shybyn bólek qýyrylýy kerek emes pe?», — degende, otyrǵandar dý kúlip, bolǵan jaıdy umytyp ózderine kelgen eken. Qandaı jumysta bolsa da, bas aýyrtar jerin osylaı kúlkige aınaldyra alsaq-qoı shirkin! Biz atqaratyn sharýa da az emes, dese de kóńildi júrip isteýge ádettensek, qarapaıym nárseniń kúlkili jaǵyn jete túsinýge umtylsaq, qandaı ǵanıbet bolar edi! Onsyz da qıalshyl Quzyrdy endi: «Amerıkandyqtar nege qysqa tarıhta álem elderiniń aldyna shyqty?», — degen suraq mazalady. Amerıka qurlyǵy tabyla salysymen tórtkúl dúnıedegi adamdardy ol aranyń kórkem tabıǵaty men tamasha klımaty ózine qatty baýrady. Sondyqtan bul araǵa ozyq oıly adamdar men qýǵyn-súrgin kórgender at basyn tiredi. Tabıǵatynyń tamashalyǵy, jaratylys dúnıesiniń qaz-qalpynda saqtalýy, qoǵamnyń aldyńǵy legindegi oıshyldarǵa ǵylymı tájirıbe júrgizip, zertteýmen aınalysýdyń tamasha ortasyn jaratty. Mine, osylaısha tabıǵat pen adam ortasynda tereń baılanys qalyptasty. Bul ǵylymǵa tyń serpin qosty. Jan-jaqtan kelýshiler men násilder jańardy, gender almasty, basy isteıtin urpaq dúnıege keldi. Dúnıejúzilik eki úlken soǵysta soǵys shyǵymyn aldy, dollar saıasatyn júrgizdi. Sonymen birge Batys Evropanyń eki retki ǵylymı tehnıkalyq tóńkerisinen keıin shyt-jańa ǵylym jetistikterin tıimdi paıdalandy jáne jańǵyrta bildi. Mine sondyqtan da búgingi Amerıka búkil dúnıeniń jasyryn taıaq silteıtin qojaıynyna aınaldy. Biz osy basqalarǵa eliktep ómir súremiz. Bul álsizdigimiz be, álde myqtylardy moıyndaý ma? Tirshi lik shynynda osylaı jalǵasa bere me? Yǵy-jyǵy adam, qaıshalysqan kólik, janynda Záýresi bar Quzyr aspanmen tildesken záýlim úıdiń áldebir qabatynda qara nópir adamdarǵa qarap, sıgnal kletka tetikterin basyp, bir jolda san myń adamnyń bar qımylyn miz baqpaı qadaǵalaýda. Tipti keıbireýiniń ne oılaǵanyn bilip otyr. Mine qyzyq, anaý sary jigit ana qara qyzǵa til qata almaı aınalsoqtap júr. «Tez basshy anaý knopkany», — dep qolyn sozǵan ol oqys qımyldap, tátti túsin buzyp aldy. Janynda jatqan jubaıy Baqytgúldi kórdi. Tún-túnek meńireý qarańǵy. Kúndegi ádetimen dalaǵa shyǵyp malsaq minez kórsetti, dese de jyly tósegine tez oraldy, óz túsine ózi tańyrqaı, tań ata talyqsyp uıqyǵa ketti.
— Tursańshy, — degen áıeliniń daýysynan oıandy. Beti-qolyn jýyp, as úıge kirgen ol tańǵy asqa otyrdy. As ıesi dastarhandy dámge toltyra jaıdy. Ekeý ara uzaqtaý otyryp shaı ishse de, bular dyń áńgimesi kúndelikti kúıbeń tirlikten ary aspady.
— Oı, umytyp barady ekem-aý, Keńsaı eldi mekenine baryp salyq jınap qaıtýym kerek, — dep tor qasqasyn jabdydy Quzyr. Úı artyndaǵy tar soqpaq pen taýǵa órledi. Pysqyryp qoıyp, tor qasqasy jeńil basady. «At — erdiń qanaty», — degen osy dep, atyn aıaı jalyn qamshynyń sabymen sylady. Shoqpyt-shoqpyt tastar astyndaǵy atyn azdap kibirtiktetti. Órkeshtengen taý jotalary birin-biri ańdyp turǵan dál búgingi básekelester sıaqty, ózara jon kórsete kújireıedi. Kún kózi shyǵysyna taýlardyń basyn oraǵan seldir tuman, jaǵympaz jandardaı lezde kózden ǵaıyp boldy. Bul sary qasqa, qyzyl tuıaqty, jýan baqaıly dáý qoılar tasta jaqsy jaıylady. Bóketaı qoılardyń tosyn qımylynan sekem ala qarady. Qojaıynyn kórdi.
— Iá, Bóketaı, maldyń ishindegi kúıittenbegeni bar-joǵyn baıqadyń ba? — dep malyna kóz júgirtti. Anaý qyzyl-sary saýlyq shettep jaıylady, baıqaımyn, bir kináraty bar-aý, aýrý ma álde kúıisinen jańylǵan ba? — dep qoıshysyna kelesi kóktemgi tólge osy bastan daıyndyqty jaqsy kórýdi tapsyrdy. Kóz ushynda jatqan keńsaıǵa súısine bir qarap aldy da, solaı at basyn burdy.
Iá, bul ara ózi jańadan ýnıversıtet taýysyp, eń alǵash muǵalim bolyp tirlik bastaǵan jeri, sonda Záýresi onynshy synypta oqýshy edi, onyń sol kezdegi eliktiń laǵyndaı qara tory súıkimdi beınesi kóz aldynda kólbeńdep, keń mańdaıly alpamsadaı bala-jigit kezin eriksiz esine túsirtti. Artqy tereze jaqta otyratyn, uıań minezdi sol qyz qıalyna qalaı túneı bastaǵanyn ózi de sezbeı qaldy. Záýrege sabaqqa kiretin kúnnen bir kún buryn daıyndalatyn Quzyr, ár qandaı keshki bas qosýmen, san túrli jumystaryn qaıyryp, erteńine saqadaı-saı bolatyn. Jaıshylyqta shashyn tarap, aıaǵyn súrtpeıtin ony, qabaq qaǵysynan túsinetin dos-jar, qyzmettesteri jymyńdaı qarsy alatyn-dy. Erkek bitkenniń barlyǵy tirlikti jasyl jelektilerge baılap ǵumyr súretin ispetti. Búkil ǵalamdy ustap turǵan osy bir tartylys kúshi me, — dep tańqalasyń. Eń alǵashqy tirligimizdiń ózi analyq rýlyq qaýymnan bastalmap pa edi? Eń alǵashqy adamzat paıda bolǵanda qoǵam, toptasyp, qaýymdasyp ómir súrý kezeńinde, qalaı ne qajetimiz týady, solaı armanǵa quryq jalǵadyq. Eshqandaı jeke menshikke boı bermeı, bári ortaq paıdalanýǵa tústi. Kerek dese adam sezimi de. Bul stıhıalı kórsoqyrlyq san myń jyldardy artqa tastap búgingi adam sengisiz alapat sezimderdi aldymyzǵa jaıdy. Bul romantıkalyq kúı qazirge pragmatıpterdiń qoly men shertilip tur. Tor qasqasynyń «qors» etip shı túbindegi sıyr japasynan úrikenine attan aýyp qala jazdaǵan ol, óziniń bal dáýreni shashylǵan aýylǵa taıap qalǵanyn sezdi. Eshqandaı saýletshisiz salynǵan jupyny úıler, ıqy-shoıqy joldar, jalań bas, jalań but shaýyp júrgen qara domalaq erke-sholjaqtar aýylǵa ózinshe sán beredi. Salyqtyń baryn bardaı, joǵyn joq taı jınap, óz aqshasyn qosyp jyldyq esepti merzimnen buryn jaýyp, maqtaýǵa ıe bolatyn Quzyr taǵy sol ádetimen teń baǵaly aıyrbastyq salyq jınaý tirligin bastap ketti. Jumysyn jáıimen bitirgen Quzyr qaıtarda taǵy da Zaýresi jaıynan tátti qıalǵa shomdy. Alǵashynda ony syrtynan eshkimge bildirmeı ıemdenýshi edi, tipti Zaýresi de bilmeıtin. Mektep bitiretin ýaqyty taıanǵan saıyn, qımastyq sezimi tipten kúsheıdi. Mektep qaqpasynan shyǵyp kele jatqan Záýrege Quzyr kezdese ketti. Onyń bulaı aldynan shyǵa kelerin kútpegen bolar, ózinen ózi qysylyp, boıyn bir túrli álsizdik bılep, qaıda júrdiń degenge tili áreń keldi. Ǵashyq janary tuńǵıyq túpsiz tereńge boılaǵany sol, ózin qoıarǵa jer tappaı qyz aldynda quraq ushty.
— Búgingi bilimdi taǵan, ekonomıkany ózek etken, elektrondy ınformasıaly qoǵam bar tirshilik ıesin beımaza kúıge túsirdi. «Sen óte zereksiń, keleshekte úlken adam bolatynyńa senemin», — dep bir sátke qyzǵa qyzyǵa qarady. Sen mektep ómirinde myqtylyǵyńdy baıqattyń, Alla qalasa, erteń mamandyǵyńdy tańdap ýnıversıtet tórinde otyratynyńa senemin.
— Aǵaı, men kóp mamandyq ıelengim keledi, — dep uzaqtan mazalap júrgen oıyn aıtty shákirti.
— Jaqsy, jaqsy. Adam ómirin bir qalyń kitap desek, sen sonyń birinshi betiniń alǵashqy jolyna da jazý jazǵan joqsyń. Sol tom kitaptyń árbir jolyn maǵynaly toltyrýǵa tyrys. Bul úshin eń áýeli myqty densaýlyq, bar nársege úlken saýattylyq, sosyn tereń kásibı mamandyq qajet, biraq kóp maman dyq ıelený qıynnyń — qıyny ǵoı. Al, qoǵam degen taýsylmas ýnıversıtet, onda qandaı shákirt bolatynyńdy jigeriń men ýaqyt kórsetedi.... Osy men, nege, Záýreni oılaı beremin? Bul kún de bári de bitken, meniń balam, áıelim bar, ózin sezimdik tanymnan aqyldyq tanymǵa kótergen Quzyr, at tizginin qysa ustaǵan saýsaqtarynyń uıyp qalǵanyn sonda sezdi. Bar sharýasy oıyndaǵydaı júrip jatqan Quzyr óz jeke menshigindegi jer aýmaǵyn keńeıtip, ósimtal usaq malyn barynsha kóbeıtýdi kóksedi. Anaý, Túrkistan, áı, ol óz aqyly ózine jeter saýatsyz. Erteńin biler ońaılyqpen shuńqyr jer baspaıtyn qý. «Taptym-taptym», — dep sanyn sart etkizgen Quzyr, tor qasqanyń ústinde kele jatqanyn umytty. Shortanbaı, sol bir jyldary saýdager sarttarǵa deldal bolyp, nesıege týys-týǵanynan mal jınap, óz malyn da qaryzǵa berip aýylynyń «pysyǵy» atanǵany bar emes pe? Eń tıimdisi sol, jeri de jerime tıip tur, dál osyny eki maqtap, arqaǵa bir qaqsam, bári orynyna keledi dep, kóńilinde qýlyqtyń úıelin jasaı bastady. Aqshasyn tolyq qolma-qol berem emes pe dep, Qu daı aldynda ózin aqtap ta úlgerdi. Sharýa qojalyǵymdy úlkeıtip, mal tuqymyn sapalandyryp mezgiline qaraı shuraıly jerde baqsam, ózimdegi shıkizatty tıimdi paıdalanyp, shaǵyn, orta óndiris oryndaryn ashyp bazar naryǵyn da qazaqı ulttyq marka usynsam, bazardaǵy alyp-satarlardy azaıtsam dep oılaǵan ol, qysyq kóz, pushyq muryn óz saýdageri Baqyttyń: «Sizdiń bul eńbegińiz bir jyldyń on bir aıy bosqa ter tógip, bir aıynda ǵana ónim alatyn, aqyńdy aqtamaıtyn tirlik», — degen pikirin tas-talqan etý bekimine keldi. Mama aǵashqa at baılap jatqan ony eń alǵash shunaq quıryq, sabalaq sary tóbeti erkeleı qarsy aldy, «qutaıaqtyń» ıesine kórsetken qımylynan eki kúnnen beri báriniń jaqsy ekenin sezdi, qamshysyn súırete úıge kirdi, eńbekteı umtylǵan balasyn qushaǵyna aldy, qanyńnan jaralǵan balańnan artyq ne bar deısiń bul dúnıede... Biz ǵumyrymyzdyń kóp bóligin artymyzdy jalǵar urpaǵymyzǵa arnaımyz, sol úshin de ómir súremiz. Jer betindegi jumaq tek otbasyń, áıeliń — ondaǵy shyraqshyń, úıdiń kórki — bala, ol baǵa jetpes baılyǵyń, ony aıalaý, qasterleý kerek, sol úshin ómir súrip jatyrmyz. Maldy, tek arzan eńbek kúshimen jan qınamaı baqpasań, mal qashanda mal, seni ez, ynjyq jasap, myj-tyjyńdy shyǵaryp kárteıtedi. Dese de ol bizdiń ǵasyrlar boıyna jalǵasqan ata kásibimiz. Búgingideı naryq tynyshtyǵymyzdy ketirmegende, taýdan túspes te edik. Endi birden maldy, aýyldy tastap qalaǵa bettep, óner-kásip, tehnıka dep, qalaǵa beıimdelýge tyrsqanymyzben, ony birden ebine keltire almaspyz-aý. Tamǵa úırengen otyryqshy jurt zamanalyq jıǵan-tergen is júrgizý tájirıbesi men tájirıbeden ótkizgen tirliginiń qyr-syryn bizge birden úırete qoımaıdy-aý. Bir urpaq sonyń bodanyna aınalarmyz dep, ózin-ózi jegideı jep otyrǵan Quzyrdyń oıyn saýysqannyń shyqyly úzdi. Ákáý, habarshym, aq sóıle, aq sóıle! — Dep maıalap jıǵan shóbiniń ústinen tústi. Kúndegi ádeti boıynsha tor qasqasyn jetelep, qoldaǵy kári-qurtań bıelerin shubyrta bastaýǵa bettegen Quzyr, aqshýlan bulttardan sytylyp, qyzaryp batyp bara jatqan, keshki shapaqty kórgende, kókeıinde san suraq uıalady.
Osy biz, adamdar, kúni erteń barar jerimizge dál osylaı qyzaryp, tolyp baramyz ba, álde qur súlderimiz qalyp, solyp baramyz ba? Búgingi jalǵandy jalpaǵynan basqan myqtylar men sol arada teńesetin shyǵarmyz-aý, joq álde, ol arada da ...? Tartyna qalǵan tor qasqasynyń qulaǵynan bir nárseni sezgen Quzyr tóńiregine kóz júgirtti. Eshteńe baıqalmaıdy, dese de jylqy janýardyń bekerge qulaq qaqpaıtynyn biletin-di. Áp-sátte ıyǵynda qorjyny bar Túrkistan alqyna bastaý basyna jetti.
— Jol bolsyn, aǵa, qaıdan kele jatyrsyz?
— Qalaǵa baryp.
— Iá, aǵasy sharapsyz júrmeıtin bolǵansyz ba?
— E, E! qalaǵa barsam, qatyn-balamdy jaqtyrmaı qalamyn, sosyn da. Qazandaǵy súr ettiń ıisi muryn jaryp barady. Kúzgi soǵymdy soıyp alǵan bular qaraǵaı ysymen kelistirip keptirgen, kómirtegin myqtap sińirgen jas etke basqa da túrli qyshqyldyq dámdendirgishterdi Baqytgúl teńshep qosqan. Uıqysynan oıanǵan Túkeń:
— Kelinjan Quzyr qaıda? — dedi.
— Dalada ǵoı, aǵa.
— Óz quzyryn keńeıtip júr de, — dep saldyrlaı dalaǵa shyqty.
— Oı, inim—aý, álgi, «Kók sıyr emse, kók aıyl áıeldiń aıaǵy artyna tıedi» degendeı, bunyń ne dalada bezektep, — dedi, Bóketaı da úlgirer tirlikke aralasyp.
— E, mal baqqandiki, qatyn jaqqandiki degen emes pe?
— Jón, jón.
Úı sharýasyna tyndyrymdy Baqytgúl olardyń úıge kirisine dastarhandy jaınata jaıdy. Bular as iship, aıaq bosatar salty boıynsha qolyndaǵy maılaryn noqta, júgen, tartpa syndy qaıys ábzelderge jaǵyp, sosyn qoldaryn jýdy. Úı shyraqshysy bárin jınap teledıdar qosty.
— Adam sanasyn ýlaıtyn Batys Evropanyń, Amerıkanyń óz ıdeologıalaryn jarnamalaıdy, ony kórgenshe, áńgimeniń dúkenin ashpaısyz ba? — dep, úı ıesi qonaq káde surady.
— Men búgin qaladaǵy ulymnyń mektebinde ata-analar jınalysynda boldym. Ulymnyń oqý úlgirimi tómendeý, mekteptiń oqytý sapasy da máz bolyp turǵany shamaly. Búgingi jıynda mektep dırektory ezýin kópirshitip, «Biz urpaqtarǵa úlken úmit artyp otyrmyz, bular Otannyń keleshegi, memleketimizdi ozyq órkenıetti, dóńgelek dáýletti elder qataryna jetkizý osy urpaqtyń mindeti. Buǵan barlyq ata-analar jaqsy sáıkesip, otbasynda balanyń oqýyn qadaǵalaýy kerek», — dedi. Sonda men: «Dál osylaı oqyt sańyzdar dóńgelek túgili sopaq dáýletke de jete almaı zar bolarmyz», — dedim. Atyn jaza alatyn úshtiń biri muǵalim bolǵan anaý bir jyldary bilimniń bar joǵyna qaramastan, geografıadan sabaq berip júrgen kezim. Bir joly oblystan komısıa keledi degennen janymyz shyǵa jazdap, bardy-joqty kóshirip, qatelikti óshirip, jantalasa daıyndyq jasadyq, aqyry asyǵa kútken qonaqtarymyz da keldi. Bizdiń geografıa grýppasy da basqalar sıaqty aqsha jıyp, ony álgi ádemileý boıdaq kelinshegimizge berip, qyryqtyń ol jaq bul jaǵyndaǵy bizdiń pánniń semizshe kelgen, qyrma saqaldy, shúńirek kókshil kózdi, qasqa bas, betiniń jarymyn muryn ıelengen tapaldaý erkekke ońashalap ustatqyza qoıdyq. Ol da bundaıǵa jatylyp alǵan qý eken. Tús aýǵansha synypqa kirgensip, sabaq daıyndyǵymyzdy teksergendeı qyr kórsetip, oqýshy aldyn da dushpankóz istedi. Ýaǵdaly ýaqytta kafege birden, ekiden aıańdaı basa, ońasha bólmege jaıǵastyq. Sóıtsek, ishki jaǵynda orny bar jurt kózinen tasa bólmelerdiń bári komısıany jónge salýǵa jaıylǵan jasyryn dastarhan eken. On eki pán boıynsha jarys, shyndyqty shyrqyratyp, ótirikti órge aıdaýdan ótip jatqandaı, bári de abyr-sabyr. Bizde álgi sulýymyzdyń arqasynda el qatary muǵalimniń janyn alardaı keletin jábireıilderden zorǵa qutyldyq. Meniń 50 jylǵa jalǵa alǵan óz menshigimdegi jerime mal sharýashylyǵy men egin sharýashylyǵyn teń ustanbaqshy bolyp, jergilikti adyraqbaı basshylarǵa ótinish aıta barsam, múlde kónbeı, tyń jerdi ashýǵa bolmaıdy degeni, joǵary dárejeli basshylarǵa jazbasha ótinish jazyp, qaǵyr shól dalany mal jem-shóbi úshin paıdalanǵaly otyrǵanymdy jetkizdim. Jemqor ákimderdiń tóbesinen baılap, tilegim oryndaldy, ákiminiń tereń qaltasynda qaǵys qalaǵan kóp aqshanyń kesirinen kedeı bolǵan eldi mekendegi jurttyń shaı-tuzyn qamdap, aryq qazdyrdym. Birinshi jyly ekken eginimdi aram shóp basyp ketti. Kelesi jyly bir qytaıǵa úsh jylǵa satyp jibergenim sol, shý bastaldy. Ózińe tıeseli jerdi basqa adamǵa berýge bolmaıdy, — dep shala saýat jergilikti ákimhanalar ábden mazamdy aldy. Men amalsyzdan alystaǵy úńgirdiń birine jasyrynyp, «Túrkistan qysymǵa shydamaı ólipti», — degen qaýeset tarattym. Mine, olardan osylaı qutyldym dep kúldi Túkeń.
Jer shary bir alyp keme tárizdi. Teńiz beti árqashan tynymsyz tolqyn týdyryp, ámanda tynshymaıdy. Bizder onda kóp ókinish, kóp qýanysh, kóp suraq, kóp izder qaldyryp, aqyryn jylystap otyra myz. Ómir degen — jalyny mol ot teńiz, baıqamasań, jalyny sharpıdy, alaıda biz júzimizdi jalyn sharpyp, o bastaǵy beınemizden basqasha kúıge enip, ómirden óz enshimizdi alýǵa tyrysamyz da jatamyz.
Baıaǵydaı Salıqa men Sámen, Qozy men Baıan sıaqty ólip-óshken ǵashyqtar bul tańda nege shyqpaıdy aǵa dep áńgimeniń taqyrybyn birden ózgertti Quzyr.
— Iá, ol kezde qazaqtyń janǵa jaıly tamasha tirshilik ortasy boldy, materıaldyq jáne rýhanı baılyǵy jetkilikti edi. Jap-jasyl qaraǵaıdyń arasy, syldyrap aqqan bulaqtyń jaǵasy, kókpeńbek bal quraqtyń aıasy, óz dáýiriniń Salıqasy men Sámenin, Qozysy men Baıanyn týdyrdy. Olardyń ortaq armany: qatyp-semip qalǵan eski neke salttan qashyp, óz súıgenine qosylý boldy.
— Bul kúnde mahabbat alyptary joq pa, aǵa, sonda?
— Ár dáýirdiń ózine tán mahabbat alyptary bolady, ár dáýirde de mahabbat ortaq arman, berik senim, tereń súıispenshilikten týady. Búgin bizder, qıan-keski báseke men úreı, úmit pen qýanysh qatar júretin, órkenıet toǵysatyn bilim ekonomıka dáýirinde jahandaný ústeline bas qosýǵa daıyndalyp, mahabbatty tereń bilim men mol aqsha, ozyq órkenıet dep, solardyń qyrynan izdeıtin boldyq. Ekinshi top qazir mahabbat joq dep bir ulttyń bolashaq analaryn týra joldan taıdyryp, bas bilmes tentekterdi kóbeıtýde, bul jigitterdiń bas qosa qalsa boldy, aıtatyn erligi — qyzǵa qyryndaǵany men ishken-jegeni.
Baıaǵyda bir shal kóz jumar shaǵynda «kempir — aý, mynaý senen jasyryp júrgen syrym edi, dep buryshtaǵy túıinshegin aldyryp, bul úsh usaq qaratasty ózińnen buryn kóńil qosqan úsh qyzdyń kózi retinde ómir boıy saqtadym, kúná arqalap qaıtem», — demesi bar ma. Sóz sońyn kútpesten dalaǵa zytqan kempir, qos ýys tas kóterip úıge kirgenshe shal baıǵus kóz jumǵan eken. Osylaı kete bersek, osyndaı kúı keshemiz be, kim bilsin? Keıbireýlerdiń at baılar jeri sodan aspaı, sol úshin ǵumyr keshetin de sekildi. Úlken isterge qol sozsań, kishkene ister ózdiginen sheshiledi, nege ǵana úlken armanǵa, asyl muratqa ǵumyr keshpeske. Quzyrdyń qıalynda Záýresi. Záýre 4 jyldyq medısına mamandyǵyn jaqsy bitirse de, ákesi Ádil uzyn jyl aýdandyq jol jóndeý mekemesi ne jumysshy bolǵanyn buldap, ákeden balaǵa mura bop jalǵasatyn, «mırasqor mekemeniń» medbıkesi bolyp alǵashqy qyzmet jolyn bastady. Kóp ótpeı jekeshelenýge ketken medısına salasynyń yqpaly na ushyrap, Záýre suńǵaq boıy, qyr muryn, oımaqtaı aýzy, shıedeı erini, qypsha bel, aqquba júzi ne qaramastan, qara jolda kúnniń ystyǵy men sýyǵyn elemeı, san júrginshi ótetin jol asyraýshysy bolyp, japakesh ómirin bastady. Adam týylǵanda mańdaıyna Alla Taǵdyryn jazyp qoıady deýshi edi. Adamdar ǵa táýbaǵa kelsin dep, birdi sýǵa batyryp qalǵan erke sholjaqtarǵa esker tý jasaǵany ma? Formasyn sýretteýge til jetpes sulýlyqty bergen Qudaı nege ǵana adam kórip turyp, nanǵysy kelmeıtin, qara jol jamaýshyly ǵyn jazady. Tym qurysa, adam kórmeıtin, jurt bilmeıtin joldardy jóndese she, — dep, tiste ne jastyqtan basyn julyp alǵan Quzyr Túkeńniń qalyń uıqyda jatqanyn kórdi.
Ǵylym áli moıyndap úlgermegen bir belgisiz kúsh jer betindegi tirshilikti qatań qolymen óz ornyna qoıyp táýbesine keltiredi. «Iá, Alla», — dep, bir qyryna aýnaǵan Quzyr, jurttan moıyny ozyq jandar men asqan óner adamdaryna da úzdik daryn syılaǵanymen bir jaǵyn jetesiz jasaıdy, óz boıyna kemistik, ne Qudaı dep qosylǵan jaryna, ne qanynan jaratylǵan balasyna, ne et baýyryn súreńsiz etedi de qoıady. Al, baılardiki qaramaqqa rahatty ómirdeı kórinedi, shyn máninde olardyń muńy ashshy muń, baılyǵy sińbeı kókiregin qyjyldatyp, asqazanyn saharsha qaınatady, sosyn da olar úılerin qat-qabat qorshatyp, belgisiz bir nárseden sekem alyp, óz urlyǵyn áshkerelegendeı júredi, ne bolmasa baılyqtan basy aınalyp, jemge túsken taýyqtaı beımaza kúıge túsedi. Baılyqpen mánsáp joǵarylaǵan saıyn adam balasynyń júgi de aýyrlaı beredi. Al kedeı baıǵus qara janyn baǵýmen álek, odan basqa qandaı muńy bolsyn. Bul ne zańdylyq? Ómir degen osy ma? Sonda biz sıaqty ortashalar ne úshin ómir súremiz?...
Ol janynda Záýresi bar qyzyl máshınege minip, adam kóptigin apat dep sanaıtyn úlken qalada quıǵytyp keledi. Qat-qabat záýlim eńseli qurylystar, tipti ózderi kórmegen úlgidegi úıler, adamdary da basqasha. Bóten el, bóten jurt. Tań qala ana tilin de «Qazaq maıly sháıi» delingen mańdaıshaǵa týra tartty. Mashınadan túsken ekeýi esikke taıaǵannan-aq ózgeshe bir iltıpatty kórdi. Bıazy qazaq qyzdary syzyla esik ashty, on eki qanat aq úı formasynda jasalǵan jaısań záýlim úı. Bári de elektrondy baqylaǵysh arqyly basqarylady. Syrt kıimderin aýystyrǵan olardyń qulaǵyna «Saryarqa» kúıi oınaıdy. Kóz aldyn da qazaqtyń kórkem mańǵaz dalasy. Myńǵyrǵan maly, syńsyǵan ormany, dańǵazaly qaladan bir sátke jan tynyshtyǵyn syılaıdy. Ekeýi qoltyqtasa shetki stoldyń birine jaıǵasty, stol betindegi tetikterdiń birin basyp qazy-qartaly sútti sháı aldyryp qushyrlana ishken Quzyr aýzyn kúıdirip selt etip túsinen adasty. Qolymen aýzyn sıpap, túsi ekenin bildi tańǵy áteshtiń shaqyrǵanyn estip jatty. Jerge jaryq túspeı turyp tańnyń atatynyn eki-úsh saǵat buryn sezetin bul áteshter, adamdardy tirshilikke shaqyryp turǵandaı. Taýyqtardyń basty ǵumyr súrý nysanasy jer betindegi jandylarǵa mezgildi bildirý me? Al qazirgi tók shójeler taýyq tabıǵatyn joǵaltty.
Túnde olar áńgimelesý úshin túpki bólmege jatyp edi. Endi mine denesindegi bir qajettilikti túısingen ol, irgeles bólmedegi áıeli Baqytgúldiń jyly tóseginiń shetin ashty...
Túkeńniń tyqyrynan selt etip oıanǵan Baqytgúl. — Kótek! Qonaqta turyp alypty-aý, — dep óz urlyǵynan uıala Quzyrdy oıatty, ol kózge kórinbese de, keshke qaraı murttaı ushyratyn bir bitbeıtin «alyp» tirligin bastaýǵa kiristi.
Bul bastaýdyń tabıǵı móldir sýyn múmkindiginshe úlkeıtip aǵyzyp, kólshigine tek qana qyzyl qoltyq baqa ósirip, ústinde sarala úırek baqsam, tóńiregine Beıjiń aq teregin otyrǵyzsam, malyma generator men bastaý sýyn jetkizsem, — dep oıǵa shomyp tumadan sý alyp Quzyr tur.
Biz adamdar ǵumyr súrýdi jeńildetýge tyrysamyz. Biraq adam bılogıalyq turǵydan jandy tirshilik ıesi. Olar bir-birine kedergi keltirip, ómirdi kúrdeli de qıańqy turǵyǵa aınaldyrady. Endi bireýleri bir-birine jaqsylyq jasap, isin ilgeriletip tirlik jolyn jeńildetedi. Tirshiliktiń azyqtyq tizbegi bizge ádilet degen — qur dalbasa dep eskertedi. Tirliktiń jalǵasýy bizge ádilettilik turǵysynan kórinis tabady. Sosyn da biz, adamdar, ómir boıy joq ádildikti izdeımiz.
«Bir kúngi ómirińdi qaıtalata beretin muǵalimdik mamandyq eń kúrdeli jumys. Sonymen qoımaı ózińmen óziń álek bolyp túnniń bir jarymyna deıin erteńgi sabaqqa daıyndalasyń. Bul jumysty uzaq jyl isteseń, ózińdi búkildeı joǵaltasyń, kóshede monolog sóılep, dastarhan basynda shımaq jazý jazasyń. Alaıda muǵalimdik eshkimge zıany tımeıtin taza jumys. Biraq urpaqqa durys tárbıe bere almasań, erteń ar sotynyń aldynda suraqqa tartylatynyń da bar. Keı-keıde pedagogıkalyq zańdylyqtan aýytqyp, adam bolyp, ashýǵa jol bergenińe, oqýshylar telefonda boqtap, kóshelerdiń qaltarysynda, toıdan masańdaý qaıtqanda, aldyńnan shyǵyp taıaqqa da jyǵýshy edi», — dep tyjyryndy.
Jańa aýysyp kelgen aýdan ákimine bir soǵy myn berip, oblystyq emhanadan júıke júıesi sharsha ǵan degen anyqtama alyp, oqytýshylyqqa jaramaıdy degen syltaýmen ákimniń buıryǵy boıynsha salyq jınaýshy bolyp, qyzmet aýysqan tirligine Quzyr búgin de dán rıza.
Shaı aldyndaǵy bar sharýasyn tyndyryp úıge kelgen Quzyr dastarhan basyna jaıǵasty. Qazaqy dastarhanda bir jolda ózbektiń toılyq asy turatyny shyndyq. Qatar-qatar tizilgen taǵamdar Quzyrdy kútkendeı sheti de oıylmaǵan.
Túkeń ysyldata ystyq shaıdy soraptap otyr.
— Já, Quzyr baýyrym, qatyn-balanyń jaıy ne bolyp jatyr, úıden shyqqaly úsh kún boldy.
— Qoıshyńyz myqty, qonsyńyz pysyq-qoı, eshteńe bola qoımas, asyqpaı shaı ishińiz, — dep kóńilin ornyqtyrdy qonaǵynyń.
— Quzyr-aý, búgin qalaǵa baramyn demep pe ediń? — dep, uzaq soraptalǵan shaıdy toqtatty Baqytgúl.
— Iá...
Tirshilikke nuryn shashqan jer sharyna eń jaqyn turaqty juldyz da otaǵasynyń saqal-murt alýyna kómekteskendeı jarqyrap nuryn shashyp tur. Esik aldyndaǵy aq ulpaǵa oranǵan teriskeı jota Quzyrdyń únsizdigin quptaǵandaı iz tımegen páktigimen kózden alystaıdy, kún nuryna shaǵylysyp janaryńdy jasytady. Taýyq, úırekteri túgil sary tóbeti de túndegi sýyqqa nálet aıta, maýjyrap jerge basyn tóseıdi. Úıden asyǵa shyqqan Quzyr óziniń sergektigi joqtyǵyn dáret almaǵanmen baılanystyra, qaıta aınalyp dáret alyp jolǵa shyqty. O, ǵalamat, túnde túsinde kórgen qyzyl mashınasy aldynan shyǵa keldi. Qol kóterýine toqtaı qalǵan kólik esik ashty. Mashına Quzyrmen tolyqty. Qyzyq dál túndegi óz kóligi, «Mahabbat, ǵashyqtyq!» — dep aıqaılaǵysy keldi de, óz oıynan tez qaıtty. Dese de sonyń shúńetinde... Turmys mahabbatty buzady, aqyl baılaıdy, senim shyńdaıdy. Tirshiliktiń buzǵany sol, búgin san túrli neke qalyptasýda. Materıaldyq qajetpen ǵana esepke qurylatyn jas shamasy men násil talǵamaıtyn neke. Bir kórip qulaı súıip, tirlikten aýytqyǵan ramantıkalyq neke.
Mine, biz búgin sezimniń eń ushar shyńyna shyqtyq. Tipti quldyrap, sezimniń bastapqy turpaıy túrine qaıta aınalyp keldik. Adamdar qazir mahabbat pen nekeniń ara jigin dál basyp tanydy. Neke adamnyń shartty túrde basyp ótetin joly, ol jalpylyq sıpat alady, siz odan urpaq taratasyz, otandasasyz, tirshilik jan uıasyn quraısyz.
Búginge laıyq bilimi men ózindik tanymy bar, tóńiregine kórseter meıirimi, ózińe adal jar, balańa qamqor ana bolatyn, aınalasyna keshirimmen qaraı alatyn jan izdeısiz. Sonymen birge sizben oıy ortaq, minezi uqsastaý bolsa, tipten jaqsy jáne barlyq iste úlken jaýapkershiligi bar bolsa, tipten jaqsy. Otbasyna sińimdiligi qalaı bolaryna da bir sát kóz júgirtesiz, — dep ózi men ózi sóılesip otyr Quzyr. Al mahabbat jalpylyq qubylys emes. Siz qıalyńyzdaǵy jandy kezdestirgendeı bolyp, qarsy jaqtyń qalybyn qoldan jasap, unatý kúıinde bolasyz. Bul stıhıalı barys, jaqsy kórý jaqyndasý kezeńine jeteleıdi. Alda-jalda sizden aq mahabbat tutap jatsa, mine, bul mahabbattyń salystyrmalylyǵy. Ol eshqashanda absolútti bolmaıdy. Búgingi tańda kóptegen jastar mahabbatty sezimdik tanym deńgeıinde ǵana túsinip, aqylǵa jeńdirmeı, turmysqa aralastyrady. Sóıtip, ol mahabbattyń tutqynyna aınalady. Olar tek iship-jep, oınap kúlýdi biletin adamdarǵa da uqsamaıdy, naǵyz kóz súzgen mahabbat quly bolady. Ol joly bolmasa, ózgeni qoıyp, ózinen de bezinedi. Mahabbatty bárinen de joǵary qoıady. Teginde mahabbat pen mamandyq, mahabbat pen arman, mahabbat pen turmys, mahabbat pen neke qatynastarynda mahabbat basty orynda turmaýy kerek. Qaıta naǵyz mahabbat bir adamnyń kásibin, muratyn, bolashaǵyn múlde jalmap almaýy, qerisinshe ol adamǵa úlken dem berýi tıis. Jasyryn qabiletterin ashýǵa jol silteýi kerek. Naǵyz uly adamdardyń mahabbat jolynda ólip-óshkeni neken-saıaq. Sebebi, uly ister mundaı sezimderdi basyp túsip otyrady.
Mahabbat kóńil-kúıge aralassa, kisiniń belgilegen nysanasyna tabandylyqpen jetýine úlken kedergi keltiredi. Mahabbattyń jalynyna órtenbeı, teńizine aqpaı, qaıta ony paıdalana bilýi kerek. Mahabbatta páktik moral bolýy shart. Ony nekedegi ıt ómir men aralastyrý qajetsiz. Eger ómirdegi bar maqsatyńdy jeke adamnyń baqytyn kókseý — qara bastyń qamy dep bilseń, onda ómir shynymen de súrkeıli mazarǵa, janyńdy jegideı jeıtin naǵyz túnekke, qulazyǵan shólge, úreıli tamuqqa aınalady. Alaıda meıir shapaǵat suıqyldanǵan bul tańda mahabbat adamdar arasyndaǵy meıir, seni óltirmeıtin kúsh. Kóńilińniń kógindegi pák juldyz. Áıtse seniń tańdaǵan ǵashyǵyń óziniń jıirkenishti ıdeıasyn erte áshkerelese, qýanda, rahmet aıt. Kóńili tartpasa, dert tartýǵa qarsy jaǵyń tatymasa, mahabbattyń ashshy lázzatynda ýlaný dyń keregi joq.
Kólik júrgizýshisiniń abaısyzdyǵy ma, álde jol jóndeýshiniń shalalyǵy ma, áıteýir qıalshyl Quzyr tilin tistep bul oıynan adasty. Qala tili, tehnıka tili, aǵylshyn tili ekendigin bilse de, úırene almaǵanyna ózine renjidi. Osy adamdar nege ǵana ymmen túsinispeıdi eken? Bar dúnıege tynyshtyq ornaıtyn ǵalamat zaman bolar edi-aý. Jo, jo-joq aqshań bolsa, ıtiń ispetti ertip júresiń aýdarmashyny. Boıyn qýanysh sezimi kernedi. Mine, búgin de meni muǵalimdikten qutqaryp, erkin júrip, qol astyma buıryq berýime múmkindik berip otyrmaı ma sol aqsha? Áı, aqsha, qan shalaǵandardyń jalynyn sóndirip, jastyǵyn urladyń deseńshi!!! Qanshalaǵandar sen úshin janyn shúberekke túıip júr. Qanshalaǵandar sen úshin sary ýaıymda dóńbekship tań atyrady. Qanshalaǵan sulýlar jany súımeıtin qortyqtardyń qoınynda aqsha úshin aımalasýda. Qanshalaǵan talanttar qara qursaq meshkeılerdiń qol astynda búgejek qaǵyp, qul bolyp júr. Qanshalaǵandar aqsha men aıǵa qoly jetip tur.
— Iá, Alla, bergenińdi ala kórme! — dep mashınadan túsken Quzyr asyǵys mekemege týra tartty. Esik asha qarsy alǵan orta boılydan joǵary, qysqa moıyn, qozy qaryndy jigit aǵasynyń qımylynan bergen dúnıesiniń tekke ketpegenin sezdi. Jaıǵasyp otyrysyna qypsha bel, qysyq kózdi boıjetken shaǵyn dastarhan jaıdy.
— Já, jigittim tilegiń oryndaldy. Bir jylǵa aǵylshyn tiliniń kásibı mamandyǵyna jiberetin boldym,— dedi bastyǵy.
— Rahmet aǵasy, rahmet. Qaı kezde baramyn siz úshin, — dep qýanyshyn jasyra almady.
— Aqpan aıynyń sońyn ala júresiń.
Quzyr dalaǵa shyǵysyna esine birden sap etkeni tor qasqasy boldy. Ol sonaý jibek jolynyń boıynda Anglıa jylqylarymen býdandastyryp alynǵan asyl tekti qara kók jylqy tuqymy. Men joqta ana Bóketaı ıe bola ala ma? Týystarym she? Esine birden jıen qaryndasy tústi... Týylamyz, eńbekteımiz, júremiz, qýsa ýaqyt, qalaı oǵan qoı deımiz? Keshe ǵana jórgeginde byjy-tyjy bolyp jylap jatqan náreste dese sengisiz qor qyzynyń ózi bop boı túzedi Altyn. Janynan ótken áıel zatyna kóz salmaıtyn erkek bolýshy ma edi, ony kótere almaı, qyz kóp aýyratyn, basynda emhanaǵa aparatyn, eshqandaı kómek bolmaǵasyn, sheshesi arǵy atasynan qalǵan ilim negizinde «ashtaıtyn». Sonda ǵana jazylatyn.
Mine búgin Altyn taǵy janary solyńqy basy meń-zeń kúıde mektepten úıge keldi. Sheshesi úırenshikti ádetimen kúnniń qyzyly batar shaqta bir shyny sýyq sýǵa dem salyp, qýys keýdesin asha tizerletip otyrǵyzyp úsh ret sý búrikti. Qyz muzdaǵany ma, basqasy ma súleı-sapa. Qoltyǵynan demegen sheshesi Maqan úıge ertip kirip, jyly kórpege orap ákesinen qalǵan qamshymen ary-beri kórpe syrtynan sabap, kúıeýiniń atqa salatyn júgenin kórpeniń basyna, qamshyny kórpe ústine tastap syrtqa shyqty. Aýyl balalary Altynnyń synybynda oqyǵany úshin, onymen synyptas, tipti onymen mekteptes, bolǵanyn mártebe tutynatyn-dy. Al Altyn bolsa, ákesiniń aýyl orman isi basqarmasynyń bastyǵy ekendigine senetin, pań dyqpen eshtemege qaramaıtyn. Ákesi erke qyzyna eń aldymen aýylda motosıkl alyp bergen edi. Altyn ortalaý mektepti úzdik bitirdi. Qalaǵa orta mektepke oqýǵa tústi.
Ákesi jıi-jıi kelip qyzynyń oqý jaǵdaıyn muǵalimderinen surap turdy. Shynymen qyzy jaqsy oqydy, desede 11synyptan joǵary órlep oqý emtıhanyn da tapsyrdy, alaıda Altyn 248 bal alyp, 2 baly jetpeı memleket grantynan ıe bola almady, erke qyzdyń tuńǵysh ret ómirde joly bolmady. Osylaı onyń bolashaǵynda burylys túıin bastaldy. Aqyldasar synyp jetekshi taǵy bir jyl qaıtalap jiberýdi aıtty, alaıda ómirinde keýdesinen eshkim ıtermegen shý asaý qyz bıylǵy oqýǵa túse almaı qalǵanyna qatty qapalandy, qaıtse de bıyl oqıtynyn aıtty, ákesi úshin de oqýǵa túse almaǵany namys edi, tezdep ýnıversıtetten tanys taýyp beretinin berip, aqshamen oqýǵa tústi, biraq bul túskeni eresekter biliktiligin kóteretin eki jyldyq oqý bolyp shyqtty. Muny bitirgen soń, kadrlik emtıhanǵa tirkelip, kadrlik statýs alýǵa ábden bolady degesin, ákesi únsiz maquldady da, qyz óz degenine jetkenine qýandy. Amal neshik! Bilim teńizine shólirkep, bas suqqan Altynnyń tobyndaǵylar ózinen bir, eki jeıde buryn tozdyrǵan qýlar bolyp shyqty, keıbireýi jas qyzdyń bilim alýyna kedergi keltirip, oǵan sóz sala bastady. Pák te pań qyz eshqaısysyna burymyn ustatpaı, eki jyldyq oqýyn bitirýge taıady. Anaý-mynaý emes úzdik bitireıin dedi. Onyń basty sebebi qyz ákesiniń susty qabaǵy boldy. Qyz ákesi de baǵyna qandaı ury jolyǵaryn bilmeıdi.
Qyzdyń ózi, búkil aýyly, eli, onyń baqytyn alys taǵy aq bulttan izdep júrdi. Sol óńirdegi nebir jaısań jigitter Altynǵa sóz saldy, kim de bolsa, osy pisken almany úzip alýǵa qol sozdy. Alma óziniń jerge túserin bilmeı kókke qaraı boı soza berdi. Oqý da bitti, ákesi qansha myqty bolǵanymen aýyl mektebinen basqa jerge ornalastyrýǵa shamasy kelmedi. Sebebi ákesi óz ortasynyń ǵana myqtysy. Ony shamalamaǵan qyz aýylda qala saltanatymen kún keshti. Aýyldaǵy qara domalaq mektep balalaryn kórýge arlandy, biraq jumysy muǵalimdik bolǵandyqtan onyń basqa almaly joq-tyn. Óstip júrgende, qyz ákesi kólik apatyna ushyrady.
Taýy shaǵylyp kókten biraq kúnde jerge túsken Altyn sonda da jer betindegi kók etiktilerdi jaqtyrmady, sebebi, sol baıaǵy aýrýy ustap qalatyn.
Qyz sol aýrýy ketse de, ádeti qalmaı kók etiktilerden qalyp, jasy 30-dyń ústine shyqty. Endi, mine, ózin qoı dep qansha zorlasa da, jigit sóz saldy boldy baıaǵy aýrýy ustap qalatyn. Osylaı qyz 35-ke de jetti, endi kóp etikti turmaq aıaǵyna shop shaqaı tartqan jetim balaǵa úılendi. Sheshesi baıǵus aldyńdaǵy baqty teppe, tepseń kıesi atady dep zarlana júrip shashy appaq qýdaı boldy. Búgin de ómir jalǵasýda, baıaǵy aýyl sol qalpyn da, ondaǵy ózen býyldyr tolqyn týdyryp, tunjyrap aǵady. Tek boz dalanyń boz toǵaıy ǵana shyryldap, kókke bir túsip bir shyǵady.
Ýaǵdaly merziminen bir jeti keıin jolǵa shyq qan Quzyr mal jany men qatyn balanyń jaǵdaıyn óz qıalynsha tastaı jasady. El-jurtynyń batasyn alyp oqýǵa júrdi. Jer betinde men bilmeıtin nárse óte az bolar, bálkim joq ta shyǵar-aý dep, óziniń jymsyma saban astynan sý júgirter qýlyǵy men, alyp ta, shalyp ta isteıtin tirligine masattanyp, óz isine ózi toıattandy. Osy qazir ǵylym adamy dep júrgen zıalylar, laýazymdy sheneýnikter, — barlyǵy da aqshaly adamdarǵa jumys isteıdi. Meniń ana «myrtyǵymda solardyń biri» bolar dep óz bastyǵyn esine ala jymıdy. Bul tańda aqshaǵa satyp almaıtyn ne qaldy. Anaý ǵylym doktory, mynaý profesor bári — bári de aqsha úshin tún uıqysyn tórt bólip, solardyń atynan maqala jazyp júr emes pe?
Úıińde otyryp aqshańdy berseń, sen úshin jazyp-syzyp, mıyn tozdyryp eńbeginiń jemisin saǵan jegizedi, sóıtip sen de ǵylym doktory, anaý da ǵylym doktory, sheneýnikter shetinen jalǵan ǵalym. Olar úshin ǵylymı ataq qymbat markaly mashına sıaqty. Al naǵyz ǵalymdar eń sońynda ózimen-ózi júıkesi syr berip, aýrýhanadan biraq shyǵady. Bular, mine, kitap urǵan zıalylar qosyny bolmaq, al basylym betine birdeńesin jazyp júretinderdiń bir to by ynjyq ta jylaýyq, qolynan eshteńe kelmeıtin ezder bolsa, endigi bir toby jylpos qýlar, ózi jáne ózgeler arqyly ózderine jarnama jasaıdy. Árbirden keıin jazýshylyqtyń zamany ótken, sen jazatyn oqıǵa, tarıh, teleserıal bolyp kóz aldyńa beıneli, jandy kórsetiledi, taǵy basqa da keregińniń bári de teledıdarda, ınternette, saǵan endi jazýshylyqtyń keregi qanshalyq? Ony oqyp otyratyn adamdardyń ýaqyty da joq.
Menińshe jazýshylyqta kólem, forma, qalyp bolmaýy kerek, ol seniń qıalyńnan týǵan oıǵa qurylsa, oı ıirimderinen tursa, sonda ol qyry men syry bar búgingi ádebıet bolady, — dep ózinshe pálsapa jasady Quzyr.
Men búgingi aǵylshyn tiliniń tórtkúl dúnıedegi adam balasyn túgel tabystyrǵan ortaq til bolǵandyǵyna jáne ınformasıa taratyp, baılyq kózderin ashýǵa jol nusqaıtyn, mansap alýda bilmese bolmaıtyndyǵy úshin sapar shegip baramyn, bolmasa maǵan...
Bar tarıhty búgip jatqan qatpar-qatpar taý qoınaýlary men qojyr-qojyr jalama — jartastar, bitik te, tyǵyz ósken samyrsyn aǵashtary, etektegi syldyrap aqqan taý sýy syńǵyrlaı kúledi. Bulardyń kúlkisin buzyp, taý jyralarynan kezdesetin aýyr ónerkásip ken-taý ıgerý mashınalary, jybyr-jybyr adam, bári — bári de bir-biriniń mazasyn alyp belgisiz bir jaqqa asyǵyp turǵandaı. Barymdy tekke bere salmaımyn degendeı ólermendenip, jer shymshylap jatqan qazaqy qoılar, jartas basynda shoqıyp táńirine tabynyp, shopan ǵana óli tynyshtyq ta. Aldyndaǵy malyn ómirdegi keıipkeri retinde órbitip, tirshilik kartınasyn salý qoıshynyń daǵdyly ádetine aınalǵaly qashan, sosyn da qoı baǵýdan zerikpeıdi, ózińmen birge oılaı alatyn adamdardan góri, ózińe ǵana baǵynatyn oısyz maqulyqtar myń artyq, biraq, olar sanasyz haıýan. Olarǵa oraı berseń, saǵan san túrli qylyq kórsetip, haıýandyǵyn áshkereleıdi. Sondyqtan qatań tártip kerek-ti, dep oılaıtyn qoıshy ǵana — taý etegindegi jurtqa uqsamaıtyn naǵyz adam, ol — áýelgi adam kúıinde saqtalyp qalǵan adam. Tynymsyz oı túıe biledi, óıtetini onyń búgingi adamdar sıaq ty qulaǵynda shýyly, mıynda myń serıal joq, jurttan bólek, elden ońasha. Shynynda jurttan ońashalaný, derbes oılaý adamdy tamasha da tańǵajaıyp oılardyń álemine jeteleıdi. Tynymsyz mýzyka el jaýlaýdyń aldyndaǵy zulmat tásil. Ol seniń oılanýyńa erik bermeı, oısyz jeńildikke jeteleıdi. Uzaq jolǵa júretin jolaýshylar avtokóligi, asty-ústili kereýet, tamaǵyń da tazalyq bólmeńde, tipti kerek deseń, joldaǵy boıdaqtyǵyńdy joǵaltar jandar da bar dep estıtin. Dańǵyraǵan asfált, zymyrap kele jatyr, alty dońǵalaǵy bir-birin jantalasa qýyp keledi. Ómir dep osyny aıt, naǵyz báseke. Qos teleekranda da, kómir shahtalarynan jańa ǵana shyqqandaı qap-qara negr, óleń aıtqanda ǵana kóriner appaq tisi «massa bolǵan elektr cymyndaı» jyltyldaıdy, tóńiregi burańdaǵan jalańash boıjetkender.
Búgingi tańda Batys Evropa, Amerıka ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq jaqtan damyǵanmen, ondaǵylar erteńgi urpaq keleshegine kúmán týdyrarlyqtaı qubyjyq bolyp artqa shegindi, onda Otan tiregi bolatyn otbasy ydyraǵan. Mynaý qara násildiler uıalmaıtyn beıbastaq sanalaryna jol berip, adamdy azǵyryp otyrǵanymen qoımaı, eń alǵashqy qaýymdyq ómirdi eske salady.
Sálem degen boıjetkenniń úni selt etkize, tátti qıalǵa jeteledi. Ústińgi kereýetten kózi birden jartylaı ashylǵan keýdedegi qos mamyqqa tústi. Ulpadaı úlbiregen sezim úrpi kóz taıdyrar emes. Jan dúnıesi balqyǵan ony alysta qalǵan asyl estemesine ulastyrdy...
Qandaı ǵalamat ystyq sezim, máńgilik óltirmeıtin bir ómir rýhanı azyq bolar qymbat kúı, meniń taýsylmas jyrym, bitpes te óshpes ystyq jalynym, dep Quzyr, ozbyr da obyr kúı talǵamaı tamaq shaınaıtyn, aldyndaǵysyn artyna qaldyrǵysy kelmeıtin kishi ákesi Qurmanjandy esine aldy.
Sol jyly Záýresi medınstıtýttyń sońǵy jylyn da praktıka kórip, aýrýhanada júrgen, óziniń asqan zerektigimen jáne tildi jaqsy meńgergen alǵyrlyǵymen ishki aýrýlar bóliminiń medbıkesi bolyp júrgen edi. Quzyr, asqazannan operasıa bolǵan ákesi Qurmanjannyń sol kúni túngi qaraýyna keldi. Qolyna alǵan jumysyn óte muqıat tyndyrymdy isteıtin Záýre, asqan aıaýshylyqpen aspa ýkolyn naýqasqa bildirmeı aýystyryp úlgerdi. Bul kez túnniń bir ýaǵy. Aýyr haldegi aýrýlar bolmasa, kóbi ýkoldaryn toqtatyp, barlyǵy derlik uıqy qushaǵyna engen-di. Boıjetkenniń súlikteı saýsaqtarymen dene bitimi ne esi ketip otyrǵan Quzyr Záýreniń esikten shyǵysyna qopaqtap ere ketkisi kelip, ázer toqtady, artynan barsam qalaı, uıat pa? Áı, joq eshqandaı sóket bolmas. Jo, jo-joq múldem barýǵa bolmaıdy, ol óte meıirimdi de aqkóńil jan. Meniń ákeme jan-táni men ystyq yqylas kórsetip otyrsa, men oǵan qalaı... dep ózinen-ózi qara terge malshyndy, búkil óne boıyn da myńdaǵan — mıllondaǵan qulyndar quldyraı shaýyp bara jatqandaı, denesi dirilge ulasyp esten tandy, Kenetten ákesiniń yshqynǵan dybysynan esin jıdy. Naýqasty jatqan jerinde toq ishekten salyp qoıǵan rezeńke tútikshe arqyly úlken dáretke otyrǵyzdy, ony tógý úshin dárethanaǵa shyqqan ol qyz esiginiń ústindegi áınekten kóz sala bastady, ishtegi Záýre bir nárseniń qarań etkenin sezdi de, esikti ashýǵa qarekettendi, Quzyr dárethanaǵa kirip joq boldy. Ol qaıta aınalyp óz bólmesine kelgende, Záýre naýqastyń dene temperatýrasyn ólshep jatty.
— Jaǵdaıy qalaı, qaryndas?
— Barlyǵy da qalypty, búginge osy, saý bolyńyz — dep jeńil til qatyp esikten shyǵa jóneldi.
Ún-túnsiz qalǵan Quzyr ózine qatty qapalandy, ánsheıinde aýyzdyǵa sóz bermeıtin, meniń nege ǵana únim ishime túsip ketti dep oılady. Tym bolmasa «rahmet» degendi de aıta almaǵanyna, ózin ózi bas sala tópegisi de keldi. «Súıgenińdi barynsha aıalaýǵa haqylysyń. Onyń bir tal shashyn maıystyrýǵa dármeniń joq degen Quzyr tóńiregine meıirlene qarady, jan bitkendi aıalaı aıaq astyndaǵy qumyrsqany da myjyǵyń kelmeıdi, netken sulý sezim! Ah», — dep kúrsinip terezege baryp, tysqa kóz tastady.
Dala typ-tynysh óli tynyshtyq múlgip uıqyda turǵan top terekter, qarsy aldyndaǵy jedel járdem ǵımaraty ǵana erteńgi tirshilik jalǵasatynyn pash etip turǵandaı.
Biz osy oraıdy kópten kútemiz, alaıda oraıdy jiberip turǵanymyzdy sezbeımiz-aý, — dep ózin-ózi qamshylaǵan Quzyr aqyldylarsha oılap, aqymaqsha jumys isteý kerek dep túıdi. «Tórt saǵattan soń aldaǵy ǵımarat tirshiliktiń tetigin qaıta qosady. Sosyn basqalar meniń ásem oıyma ortaqtasar. Súıý degen — erlik, batyl qadam jasaý kerek. Onda erteńgi tirshilik teńizinde ony máńgilik ókindirmeı, jaǵaǵa alyp shyǵa alamyn ba? Álde ...? — dep jany tebirenip tolqyp Quzyr otyr. Iá, keıde asqan aqyldylyq ta jaraspaıdy. Men san oılanyp, myń tolǵanyp júrgende, oısyz da mısyz bireý táýekel etip asyl túbegimniń túbin tesip qoımas pa», — dep esikke bettedi....
— Sizdiń osydan tórt jyl aldy aıtqan áńgimeńiz áli esimde, — dep, Záýre de daýysyna diril aralastyrdy. Az-kem kidiristen artyna qaraı syrǵyp otyrǵan Quzyr:
— Qazir jer betinde bar órkenıet toǵysyp, asyly men jasyǵy meıilinshe aralasyp dúbara adamdar kóbeıip, adam janyna jaratylystyq turǵydan ǵana taldaý jasap, bıologıalyq turqyńa kóz salady, al ishki janyńa zer salar jandar óte az. Sondyqtan Batys Evropanyń, Amerıkanyń teleekranynda ǵy tirligine eliktep qyzdarymyz taıaz, ústine iler jelegi, boıynda túıir dáni joq jeńil kúletin boldy. Biraq, sen bunyń syrtyndasyń. Sen, Záýre, jer betinde men úshin ǵana jaralǵandaısyń, — dep qyzǵa jaqyndady.
— Aǵaı qoıyńyzshy, — dep qysylǵan qyz júregi kúlip asaý sezimi diril qaqty, birden qaıta uıańdyqqa ulasyp, qyz júrek lúpilin qalaı jasyramyn dese de...
Toǵysqan janarlar únsiz qadalyp, jer jahandy astan-kesten eterdeı alyp sezimder jalyny sharpyp, qushaqtar aıqasty, ystyq lepter toǵysty, ár attas zarádtar bir-birin tartyp ala jóneldi. Eki jup erin balqyp basqa zatqa aınaldy. Ot jalyndy qyzyl til de únsiz toǵysyp, saǵynysqan eki deneni esh sańylaýsyz jymdastyrdy. Tunǵan sezim tuńǵıyq túpsiz janarlardan bastaý alyp, máńgilikke sónbeýge ýáde bere, tars jumylǵan kózder dáleldep-aq turǵandaı. Bul shaqta baltalap ajyrata alar pende de bolmas. Mundaı ystyq kúıdi, sónbes jalyndy kimniń buzýǵa dáti barady. Tek tileýlerin tilep uzaǵynan súıindire kór deýden basqa ne shara?
Denelerine jan bite, esterin jıa bastaǵan bular istegen isterine endi ǵana uıala bastady.
— O, masqara, bul qalaı bolǵany? — dep tań-tamasha bolǵan Záýre jigit tiliniń alǵash dámin tatty. Jigit jalyny, qushaǵy, til silekeıi shynynda adamnyń ómirge degen qushtarlyǵyn oıatar keremet dári ekenin sonda sezindi. Barlyq jigit osyndaı ma? Áı, joq, joq, tek osy ystyq qushaqta ǵana. Asqan parasatty bul aǵaıdyń osyndaı sezimniń ıesi ekenin áý basta-aq topshylaǵany esine túsip, óz túısigine rıza boldy. Tezden yńǵaısyzdanyp, aıaǵynyń ushymen jer syzǵylady.
Ózi de túsinip, baıybyna bara bermeıtin bir qupıa sezim kókeıiniń tereń túkpirinen jasyryn oryn alǵandaı jigit júzine jalt qarasa boldy, ózgeshe bir ystyq aǵys boıyn bıleıdi.
Janym, Záýrem, bul ǵumyrda bar tirshilik ıesiniń kúni ólsheýli, árbir adam adamsha ómir qyzyǵyn sezinýge qaqyly, adam bolyp týǵasyn ıt bop ómir súrmeı, túlki bop, el aldamaı, qasqyr bop jyrtqyshtyq jasamaı, shynaıy ómir súrý kerek. Biz jandynyń ishindegi kúrdeli sezim ıesi ekenbiz, sýdan kebek altyn súzgendeı, mándi taza ǵumyr keshýimiz kerek. Kúnim, uıalma, qalqam, men sendikpin, unatqan jar júregin kórip, jyly lebizin estigende, jan arpalysy júrek lúpili bir sátke shattyq besiginde terbeldi, shólirkep júrgen jigit júregi kóp ańsaǵan, bar yqylasy men unatqan ǵashyǵy, eleńdep kútken aqqýy sezimniń móldir aıdynyna kep qondy, kirshiksiz shattyq shymyldyǵy aıqara ashylyp, alystaǵy teńdessiz kóńil túńligi jelpildep, lázzat qushaǵyna batty, esinen tanǵan jigit altyn aıynyń aq ulpasyn qushyrlana ópti, beıne bul jumyr jerdi túgelimen jutyp jibererdeı ózeýlendi. Úrpisine tiliniń ushyn sýmańdata tıgizip tartady, qytyqtaıdy, enesin jańa tapqan jetim qozydaı yshqyndyra ıteredi, qyz júregi ińkári kúshti baqyt raketasymen boljaýsyz bolashaq álemine kóterildi, zeńgir kókte ulpa bulttan qanat bitirip, ushyp bara jatqandaı, shetsiz de sheksiz qıyr dalaǵa ketkendeı, yńyldaı án aıtady, rahat dep súıinedi. Qyzyǵy kóp,qyzýy mol ystyq jalyn uıytqyp lezde óte shyqty. Qystyǵa úzile jylaǵan áıel daýsynan basyn julyp alǵan Quzyr aldynyń bári emshek betiniń jartysyn qara shubar meń basqan sıqyrly júzdi qyryq jastar shamasyndaǵy shashy qobyraǵan qara sur áıeldi kórdi. Qolynda aqsha qapshyǵy bar ol muńly da kekti raı men shopyrdyń kómekshisine zaryn aıtyp keledi, «jeti myń ıýanym bar edi, túnde uıyqtap ketippin, qudaı tóbeńnen urǵyr, buıyrmaǵyr!» — dep, ezýinen kóbigin shasha ursyp keledi. Eldiń bári basyn kóterdi, kólik ishi usaq kúbirge ulasty .
— Ne isteıtin adamsyz? Shyn aıtyp tursyz ba? — dedi bastyrmalata bala-shofer.
— Usaq kıim-keshek saýdasyn jasaımyn, — dedi kekse áıel kemseńdep.
— Kúıeýińiz she? — dedi bala-jigit suraqshydaı.
— Onsyz da jylap turǵan ol ókirip qoıa berdi: Ol baıǵus, jekeshelený júrip, jumyssyz qalǵanda, otbasyn baǵa almaı ólgen.
— Qansha balańyz bar?
— Bir ul, eki qyzym bar úsheýi de oqýshy. Solar dy baǵam, — dep kózin syǵymdady. Shofer júıtkip kele jatqan kólikti toqtatty.
— Myna apaıdyń máselesin qalaı sheshemiz? — dep kópke qarady aǵa-shofer. Qalaǵa da taıap qaldyq jurtty polısıaǵa tapsyramyz ba, qalaı? Tańǵy tátti uıqylary osylaı ashylǵan jurt arasynan keń mańdaıly qyr muryndy qoı kóz tolqyndy qara shashty aq quba jigit tóńiregine kóz qydyra qarady, kóziniń oń jaq astyndaǵy ádemi meńi men murnynyń ushyna aýmaı salynǵan qus shoqyǵandaı qara qaly jarasqan ol sóz bastap:
— Kemege túskenniń jany bir, adam úıden qyryq qadam shyqqan soń músápir, júrgizýshi aıtqandaı istese, qalaı anyqtalady, aqshasyz adam jolǵa shyqpaı dy, onyń ústine eshkim aqshasynyń nómirin jazyp júrgen joq, bári uqsaıdy, ne isteımiz dep kópke aqylda saqarady.
— Alǵandaryńyz berińizdershi, kóptiń aryn bylǵamaı, bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritedi degen osy ǵoı! — dep, aýrýhanaǵa ketip bara jatqan apa janaıqaıyn jetkizdi.
— Tezdep sheshimge kelińizder, ýaǵdaly merzimde sizderdi jetkizýimiz kerek, — dedi shofer bala.
— Biz bárimiz kózimizdi juma turaıyq, alǵan adam apaıdyń kereýetine aparyp salsyn, — dedi bir sháýshik balaqaı shańq etip. Basqa eshkim de ún joq.
— Saparlastar, — dedi baıaǵy meńdi jigit. Men úsh myń ıýán bereıin, myna apaıdyń úsh balasynyń oqýy úshin, qalǵandaryńyz erikterińiz boıynsha birdeńe jınap berersizder dep, álgi qutqarýshy tós qaltasynan aqsha sýyrdy. Apaıdyń kózinen ystyq jasy parlady. Bul apaıdyń munysy shyndyq pa, álde jalǵan istep otyrǵan tirligi me dep óz oıymen arpalysyp kele jatty Quzyr, qazirgi tańda bulaı komedıany qoldan jasaıtyndar jeterlik, dep esineı kerildi. Kim ne ekenin taldap jatpaǵan jurt apaıdyń jabyńqy júzin jubatýǵa tyrysty.
Al Quzyrdyń oıynda basqa is. Oblys ortalyǵyna ketip bara jatqan aldyńǵy joly, málim eldi mekennen óte bergende, eki jolaýshy qoǵamdyq kólikke mindi. Avtobýs ishindegilerdi bajaılaı baıqaǵan ekeýi, bul óńirde tártiptiń qatańdyǵyna qaramastan, jolaýshylardy qumar oıynyna shaqyrdy. Eki qara bir qyzyl úsh kartasyn kórsetip, kóz aldyńda aýystyryp, tóńkerip qoıdy. Kimde-kim qyzyl kartany taba alsa 1000 ıýán dedi. Sol sátte artqy oryndyqtaǵy eki jolaýshy oıynǵa qosyldy. Lezde 1000 ıýán ıesi bolyp shyǵa keldi. Mine osylaı arty — artynan eki márte utty. Sol kezde qatarlas otyrǵan tyǵyrshyqtaı orta boıly, qara áıel oıyn shartyna qosyldy. Ol apaı da lezde 1000 ıýánǵa ıe boldy. Oıynshylar, apaı aqshany bir esege kótersek qalaı dedi, aqshaǵa qunyqqan ol esh oılanbastan kelisim bildirdi, oıynshylar kartany sýsyldatyp, aýystyryp qaıta qoıdy. Tyǵyrshyq áıel bul joly 2000 ıýánǵa utyldy, utýǵa dámeli ol moınyn kartaǵa taman umsyna tústi, shyndap kiristi. Oıynshylar aqshany úsh esege kóterýdi shart etti. Kidirip qalǵan ony, janyndaǵy o, bastaǵy aqsha utqysh jigitter «qoltyǵyna sý búrikti», jigitter qyzyl kartanyń syrtyn tyrnap úlgerdi. Basyn ızegen apaıǵa lezde karta taldaýǵa ruqsat berdi, qudaıyna jalbarynyp, aýzyn jybyrlata bas salǵan apaı, qyzyl dep alǵany taǵy da qara bop shyqty. Jylan shaǵyp alǵandaı baj ete tústi apaı. Qaltasynyń túbin qaǵyp jatyp 6000 ıýándy áreń toltyrdy. Meńireıip qalǵan ony «qutqarýshylary» taǵy da, óz qolymen qyzyl kartanyń shetin qaıyrtyp kóz ilestirmeı kartaǵa qaıta qosty. Oıynshylar ony sezbegendeı áıeldiń moınyndaǵy altyn alqasymen altyn syrǵaǵa kózi tústi. Tuldyr qalǵan áıeldiń shyrqyraǵan daýsymen jolaýshylar óre túregelip, tórt aldampazdy avtokólikten qýyp tústi. Eger óıtpegende bular ne ister edi, jańaǵy bir úzikte «oınamańyz apaı» degen bir jigitke olar sýyq quraldaryn kórsete, túsin sýytyp, jumysyń bolmasyn degen edi. Sálden esine kelgen orta boıly jeńgeı otbasymnyń sadaǵasy, dep ózine keldi. Bul óńir adamdary ońaılyqpen óz erki men sadaqa bermeıdi, eriksizden qoldan ketken dúnıelerdi sadaqa dep álsizdigin jasyrady, sóıtip janyn jegideı jeıtin mal ashýynan qutylady.
Mine, osylaı erlik pen eldik kórsetken jolaýshylar avtovokzalǵa da kelip jetti.
Shýyldaǵan jurt: «taksı, taksı», — dese, endi bireýler: «qonaqjaı, ashana bar!» — dep bezekteıdi jáne bireýleri aqyryn shetke súırelep birdeńe aıtqysy keledi, qoıshy áıteýir ebin taýyp qaltańyzdan birdeńe qaǵyp qalǵysy keletin bazar sharýashylyǵyn jetik meńgergen, qolǵa turmas sýsyldaq jandar Quzyrdy da qorshap alǵan. Barar jerin ózinen buryn aıtyp, janyn qoıar emes. Shaqyrý qaǵazdaǵy meken-jaıdy umytyńqyrap, ázer aıtty, sóziniń aıaǵyn taksıst tolyqtyryp, ol «Yntymaq» pen «Jeńis» dańǵylynyń qıylysyndaǵy №19 úı emes pe? Jeńil maquldyq bildirgeninen — aq onyń «ystyq manty» ekenin birden seze qoıǵan talpaq tanaý, salpań qulaq sary jigit, mashınasyna júgimen qosyp saldy da, lezde qaınaǵan kólik sapyrylysyp jatqan úlken dańǵylǵa qosyldy. Bir sótkelik jol Quzyrdy ábden qaljyratty, odan qalǵan az energıasyn shýlaǵan avtovok zal alyp qaldy.
Záýlim ǵımarattar, búgingi dúbirli básekede «men senen qalsam...» degendeı ıyq tirese, yǵy-jyǵy salynǵan, olar aspanǵa qarap shalqaıyp, mańǵazdana kókke boı soza kerbezdik tanytady.
— Keldik, — dep solǵa qaraı burylysyna Quzyr záýlim qyzyl-qońyr ǵımaratqa kózi tústi. Qaqpa mańdaı shasynda ózi izdegen ýnıversıtet aty menmundamyn dep susty qabaq tanytady. Qalaǵa kópten bermegen «sadaqasyn» berip, mashınadan tústi, taýdan qulap kele jatqan saı tasyndaı darbazadan aǵylyp kirip jatqan adamdar shoǵyry oqý ornynyń úlken ekendigin birden baıqatyp tur.
Shaqyrtý qaǵazy boıynsha óz qujattaryn rettep, sol kúni apaq-sapaqta jataqhanaǵa ornalasty. Myrtyq boıly tolyq sary jigit esik asha qarsy aldy, janarynan qaıtpas qaısarlyq baıqalady. «Jaqsyda jattyq joq» degendeı ekeýi tezden áńgimege kiristi. Nege ekeni belgisiz, úlken ortaqtyqpen túsinise qabaq qaǵysty. Quzyr sol kúni jataqtasy Ushqynǵa ilesip keshki kýrsqa bardy. Olardy tolyq deneli metıs jigit 211bólmede sabaq ótip turyp qarsy aldy. Ózi kórgen oqytýshylaryna múlde uqsamaıdy, óte oınaqy da qaǵilez. Birese partanyń ústine otyra sabaq aıtsa, birese kýrsanttardyń janyna baryp sabaq óte di. Onymen qoımaı shákirtin taqta aldyna ertip shyǵyp, san túrli sabaq mazmunyna qatysty kúldirgi áńgime týdyryp daýys rıtmin de myń qubylta sóıleıdi. Munyń ereksheligi shákirtterdiń ózi úırenýi ne jol kórsetý, tipti jańa kelgen Quzyrdy da eki ret ornynan turǵyzyp, jaýap bere almaǵannyń aqysyna bir óleń oqytyp, bir án aıtqyzdy. Sońynda sabaqqa belsendi aralasqan Ushqyndy, bul Ushqyn saǵaty dep qońyraýdy shapalaq únimen jalǵady.
Mine osylaı Quzyr qalada kúnderin bastady. Qala — mádenıet oshaǵy, onda jan-jaqtan kelýshiler legi úzilmeıdi, olar óz únderin ala keledi, bunda jaqsylyq ta, jamandyq ta birdeı órken jaıatyn úlken orta. Bunda adamdar jańa ınformasıaǵa ilese tirlik jasaıdy. Qolyndaǵy dıplomdyq bilimi, kúnine oqymasa, eskiredi, úsh kún aqparat alýdan qalsań, saýat syzdar qataryna qosylasyń. Elden qanshalyq buryn aqparat ıelene bilseńiz, sonshalyq tabysyńyz molaıady. Adam sanasynyń jemisin, osy qala degen óńirde jaryqqa shyǵarady. Bul tańda sózin satyp, jan baǵatyn mamandyq ıeleriniń kóbeıip kele jatýy da qoǵam qajetinen týǵan. Tirshilik zańdylyǵy sizdi eshqashan da beı-jaı qaldyryp qas-qabaǵyńyzǵa qaramaıdy. Bizdiń ǵumyrymyzdyń ózi kúrdeli saıys. Biz tirshilik kúresi úshin ómir súremiz.
Túski astan kelgen Quzyr men Ushqyn «bes qarýyn» asynyp, jataqhanadan shyǵyp, bakterıasyz monshaǵa tartty. Aldarynda aıaqtary bir qarystan az asatyn, qara shúberek aıaq kıim kıip, jybyrlaı basyp kele jatqan shal men kempirdi kórdi. Óte bere júzderine qarady Quzyr, bular bir-birine meıirimdilik shashyp turǵan jandar ekenin óńderinen baıqap sheksiz áserlene, Ushqynǵa qarashy degendeı ymdady, Ushqyn olar bir-birine uqsaıdy eken dedi.
Bizder uzaq-uzaq synaq súıisin bastan ótkizip, tipti sezim toǵystyryp, júrekterimizdi bir keýdede soqtyryp úılensek te, ajyrasýǵa ótinish beremiz. Bul kisiler úılengenge deıin birin-biri múlde tanymaǵan da shyǵar, tek shymyldyqtyń ar jaǵynda kezdesken jandar. Áıtse de sheksiz de tereń súıispenshilik pen ǵumyr keship, birin-biri jabyrqatpaı aıalap keledi, óskeleń adamdyq qasıet degen osy bolar dep túıdi Quzyr. «Qyzyl saraıdaǵy tús»degen jarnamalyq mańdaısha taqtasyn kórgen Quzyr joldyń arǵy qarsysyna ótti, bakterıasyz monsha dep jazylǵan, jataqtasynyń aıtqany boıynsha tapqan bular, baspaldaqpen tómen qaraı quldılady, aldarynan «qarsy alamyz» degen jazýdy oranǵan qysyq kóz qos boıjetken qarsy aldy. Asqan iltıpatpen qyzmet kórsetken olar, ishki bólmege kirýge ruqsat berdi, kire salysymen eńgezerdeı jigitter kıimderin sheshindirip, ary qaraı jol kórsetti, ózderi kólshikke qospalaryn qosyp, sý daıyndap, gradýsyn teńshedi. Shalqalap rahatta na jatqan ekeýi áńgimeniń tıegin myqtap aǵytty.
— Adamda adamdyq (ıbaly) sana, kúzetshi(beıtarap) sana, jyrtqyshtyq (jabaıy) sana bolady.
Qalyp ty jaǵdaıda, uıat bolady degen adamdyq sana bar qımylyńdy tizgindep júredi, ashýlanǵanda, qýanǵanda, mas bolǵanda adamnyń ıbaly sanasy óz qyzmetin toqtatady, mine osy kezde jabaıy sana iske qosylady. Jańa kórgen qara shaqaı kıgen eki qartty, adamdyq sana ǵana jetektep júr, bul sananyń basty ereksheligi, adamdy ádet-ǵuryp, salt-dástúr, ereje-túzim syndy úlken qulyptar ustap tura dy. Búgingi qoǵamdy ustap otyrǵan adamdyq sana. Túrli órkenıetimiz ben ǵylymı tehnıkalyq jetistikterdi, sol adamdyq sananyń jetistikteri deýge bolady, sol ıbaly sana ǵana búkil adamzatqa serik bolsa, onda bul qoǵam pák te, kirshiksiz bolar edi-aý, — dep tamsandy Quzyr.
Keýdesin syǵyp jatqan ystyq sýdan kóterilgen Ushqyn, jıektegi mamyq tósekke qyrymen jatty.
— Qoǵamdy alǵa súıreıtin taǵy bir sana jyrtqysh sana, olar eshqandaı oılanbastan adýyndap jumys jasap, qoǵamdy damytqanyn ózderi de bilmeıdi, dedi— Ushqyn.
— Búgingi adamdar rasynda, oıyna ne kelse, sony isteıtin, baǵdarsyz ketip bara jatqan jolaýshydaı, beıtarap kúzetshi sananyń adamdary kóbeıdi, olardyń anaǵan da, mynaǵan da zaýqy joq. Beıtaraptar — bular janyńdy jegideı jeıtin eshqandaı nársege bas qatyrmaıdy. Mine bul bizdi qurdymǵa aparatyn jol, — dep túıdi óz oıyn Quzyr. Par bólmesine kirdi ekeýi, tamasha jabdyqtalǵan, elektrondy baqylaǵyshpen teńsheledi. Shynynda bólme jalyny, bulardyń aýyzdaryn bastyrtyp, únsizdikke kóshirdi.
Adam óziniń simirgen energıasyna saı, syrtqa dál sondaı energıa shyǵarady, jaqsy oılarmen kún keshseń, jaqsy isterge jolyǵasyń, kerisinshe keraǵar oıda bolsań, solaı sı tabaǵyń daıyn turady. Ár adamnyń ártúrli bolatyny da sondyqtan, topyrlaǵan qara nópir adamnyń ishinen tanymaıtyn bireýdi ólerdeı jek kórip, sýqanyń súımeı tursa, keıde kerisinshe, beıtanys jandy janyńmen unatyp, juldyzyń jarasatyny qalaı? Jer sharyndaǵy atmosfera zańdylyǵy, adamdar arasynda, mine, osyndaı zarád qalyptastyrǵan. Jańa týylǵan náreste de áke sheshesin osy zarád arqyly tanı alady.
Eki jigit pardan shyǵysymen juqa kók jamylǵymen olardy orap, kelesi bólmege bastady, jánnat degen osy ma dep qalasyz, úlde men búldeli tamasha sándi úı, ertegideı myń buralǵan perishte qyzdar, sulý da súlikteı denelerimen qyzyqtyra jutyndyra ary-beri júredi, ekeýiniń delebesin qozdyra eki boıjetken alaqandary men jotasynan ýqalaı bastady, belgisiz bir suıyqtyqty jaǵyp sıpalady, rahattanǵan qos jigit basqa álemge ushyp, ǵaryshkerge aınaldy, tamasha kúı úzilmese dep, tisin tisine basty, jaq kirisin ashar emes, beıne tisin ashsa, bul jan rahaty tis arasynan tura qashardaı únsiz.
Teleekranda myń qubylyp, san túrli bıge basqan qyzdar, álemdegi eń kórkem de syrly dúnıe deıtin áıeldiń jalańash denesin erkekterge jarnamalaıtyn boıjetkender. Esi ketken erkekterdiń basyndaǵy san-myń oılar lezde ǵaıyp bolyp, túgeldeı ózderin joǵaltty. Sonaý arǵy teginen taraǵan asyl qasıetter, otbasynan, mektepten, qoǵamnan alǵan adamı tárbıeniń bári-bári de tym-tyraqaı qashady.
— Búgingi tańda buqaralyq aqparat júıesiniń barlyǵy derlik osy erekshelikterdi paıdalanyp, qoǵamdaǵy kári men jasty, urǵashy men erkekti, bir dáýirdiń zamandas qurdasy dep sanap, adamdar ortasyn osyndaı tepe-teńdikte ustaǵysy keledi, telearnadan qaýyzyn tastap dánin alýdyń ózi asqan erlik, al talǵaýsyz túrde bunyń bárin órkenıet dep qabyldaǵandar qoǵamdy neshe myń jyl artqa shegindirip jabaıylyq kórsetýde, aqyr zaman degen osy ma dep tań qalasyń, biz adamzat basqan izimizdi qaıta basýǵa daıyndalyp júrmiz be? — dep, tańyrqaı syrtqa shyqqan olar túngi úsh bolǵanyn biraq sezdi.
* * *
Taǵy sol úırenshikti ómir, qurǵaq qıalǵa myqtap jetilgen Quzyr oıǵa tolǵatyp jalǵyz ózi oqý zalynda birdemesin túrtpektep otyr... Qoǵamdy quraıtyn adamdar shoǵyry, búgingi tańda qalyptastyrǵan jandylyq qasıeti, senim, tanymy, dúnıege kózqarasy, qorshaǵan ortaǵa degen tirshilik qabileti, ómir súrý zańdylyqtary, arman-murattary, ǵumyr keshý ereje túzimderi, ıdeıalary tarıh paraqtarynyń ashylýyna baılanysty jasyǵy qalyp, asyly suryptalyp ádetke, saltqa aınaldy. Mine, osylaı atadan balaǵa dástúr boldy.
Biz tirshilik etýdi múmkindiginshe jeńildetýge uryndyq, damyǵymyz keldi. Áıtse de damý degen ne? Damý degen eshqashanda adamdardyń ıtalıan kostúmin kıip, fransýz átirin seýip, jańa mashına minýimen, jer betinde záýlim qurylystardyń boı kóterýimen ólshenbeıdi. Qaıta ol adam áýeli materıany (zatty) kórgen soń, sol jóninde túısik qalyptastyryp, mıdaǵy paıda bolǵan sanadaǵy«oı» sóz bolyp aýyzdan shyǵyp, jalpynyń qıalyna túneı bastaıdy. Adamdar arqyly onyń shyndyqqa aınalýy jáne adamdar ómirine tikeleı áseri — taza júrekten týǵan «tamasha oı» ǵana damý bolmaq. Sondyqtan oıdaǵy erlik naǵyz erlik.
Mádenıet ádet-ǵuryptan bastaý alyp, óńirlik reń alǵan ol adam sanasyna naqtyly jáne abstrak tyly túrde jandy áser etedi. Damyǵan tulǵanyń oıynyń naqtyly bolmystaǵy jandy kórinisi mádenıet bolyp tabylady. Biz adamdar san túrli mádenıetterdi qabyldap, meılinshe erkinsip shekten shyǵyp, jyrtqysh keıpimizdi kórsete bastaǵanymyz úshin bul úlken qaýipti tizgindeıtin «moral» kerek bolýda. Moral qoǵamda adamdar ortasyndaǵy baılanystyń qımyl júıesin teńeıtin qosyndy. Moral bolmaý, jabaıylyq-adamdyq qasıetten arylǵandyq. Ol ádet-ǵuryptan boryshtylyq sezimi men sanalyǵy jaǵynan paryqtalady. Qazirgi tańda keıbir elder zań men moral arqyly memleket basqaryp otyr.
Din — Allanyń qudireti men adamdar sanasyna qonǵan, pármendi, kemel, moraldyq zań, ol paıǵambarlar arqyly jalǵyz jaratýshyny jer betine túsindirdi. Sondyqtan da adamzat dinı senimsiz, taǵy basqa nanym-senimsiz bolmaıdy.
Din de, mádenıet te qoǵam damýynyń týyndysy, ekeýi de adam sanasynda formalanady. Belgili qajettilikten týyndaǵan, jergilikti tús alǵan olar adamdar úshin qyzmet óteıdi. Adamzatty úmitke shaqyrady, ólimnen aman alyp qalady, ómir súrý qaǵıdasyn kórsetedi, tirshilik tártibin túsindiredi, moral turǵysynan turaqty bolýdy úgittep, zańdyq júıe kórsetedi.
Din de, mádenıet te dogma emes, sondyqtan, qoǵam damýyna úles qosa aldy. Mádenıet te, din de san túrli túrge bólinip órken jaıdy. Búgingi bastylary Shyǵys mádenıeti, Arab mádenıeti, Amerıka mádenıeti, Batys Evropa mádenıeti, syndy úlken toptarǵa bólinedi. Aıtsaq, Shyǵys mádenıeti sonaý ejelden-aq óz ǵulamalyqtaryn moıyndatyp, ǵylym-bilim jaǵynan adamzatqa teńdessiz úles qosty. Adam men adam ortasyndaǵy baılanysty aıtyp, moraldy, qulyqty bolýdy eskertti, izgilikti adamdyq qatynasty eskesaqtap, dáýirdiń túpki baǵytyn kórsete bildi.
Arab mádenıeti adam men Jaratýshy qatynasyna basa mán berip, adamnyń ol dúnıedegi halin bul dúnıedegi jaqsy, jaman isterine qaraı tujyrym jasaıtyn, erteńgi jaǵdaıyn búgingi qateligine baı lap, Jaratýshynyń absolútti ekenin, ıaǵnı onyń jalǵyzdyǵyn ýaǵyzdaıtyn ıslam dinin nasıqatta dy, adamzatqa ıgi mádenıet taratty.
Amerıka álemdik geosaıasat júrgizip, qarjy naryǵynda joǵary órleý jaǵdaıyn týdyrdy, sony men basqalardy ózine qaratyp, ózindik órkenıet jaratty. Evropa mádenıeti adam men tabıǵat ortasyndaǵy tyǵyz qarym-qatynas ornatyp, ǵylymnyń túrli salasynda jańalyq týdyrdy jáne Shyǵys mádenıetin ary qaraı damytyp, adamzatqa órkenıet úlgisin kórsetti.
Alla Taǵalanyń qudiretimen kókten túsken ıslam, hrıstıan, ıahýdı dinderi moıyndalsa, tarıhynyń uzaq tyǵymen «Budda» dini atalady. Alla 124 myńpaıǵambardy adamdar arasyna ilgerindi-keıindi jiberip, adamzat sanasyna nur quıdy. Eń sońǵy paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s) Islam dinin taratý múmkindigine ıe boldy. Bul din eshqashan da ózgermeıtin adam kókiregine nur, kóńiline izgilik bere tin, qazirgi úmbeti eń kóp, eń senimdi, eń taza din. Biz dara tulǵa bolyp kelgen Qul-Qoja Ahmet Iassaýı babamyz ózimizdiń tirshiligimizge sáıkestirip, dalalyq órkenıetimizge ıslam dinin yńǵaılap, ulttyq bolmysymyzdy saqtady. Mine, bul bizdiń búgingi ult bolyp turýymyzdy odan saıyn nyǵaıtty. Ádet-ǵurpymyzdy kórkeıtti.
Din men mádenıettiń adam sanasyndaǵy damýyna baılanysty adamdar bul kúnde bıologıalyq pragmatıf adamdar jáne ramantıkalyq dep eki úlken topqa bólindi. Pragmatıf adamdary: ózderiniń bıologıalyq mánine ǵana úńiledi, adam óte jyrtqysh, jaýyz, osy bitken dúnıe túgel bizdiki dep, ozbyrlyǵyn ashyq kórsetip, aldydaǵy jumystaryn táýekelmen istep, jigerlilik tanytady. San túrli (qýlyqpen) aqylmen aqsha tabýdy ǵumyr súrýdiń qubylanamasy etip, qundy qaǵazdarǵa tabynyp, adamdyq baılanysty aqshamen ólsheıdi.
Ramantıkalyqtar adamnyń qoǵamdyq mánine ǵana úńiledi. Adam óte názik te, kúrdeli aqyl ıesi dep, bar isti aqyldyq tanymǵa kóterip, oılanyp-tolǵanyp isteýdi qalaıdy. Tek taza eńbegimen ómir súrgisi keledi. Olar adamdar arysynda aqshaǵa satyp alýǵa bol maıtyn nárseler bar dep qaraıdy.
Óz kereýetine endi kelip jatqan Quzyr qabyrǵada ilýli turǵan Ál-Farabı babasy men Abaı atasyna qarap uıqyǵa ketti. Babasy Ábý-Nasyr aqshanyń ornyna aınalysqa túsetin erekshe elektrondy sıfr jasap shyǵypty, adamdardyń kindigindegi kúlinen qudiretti «kod» taýyp, adamzatqa qazaqtyq jańasha ıdeologıa taratyp, álemniń ustazyna aınalyp jatsa, Abaı atasy ózimen birge el jaıyn aıtyp, eki ezýi qulaǵynda búgingi jetistikke máz bolyp jatty.Bir saryndy ýnıversıtet ómiri sabaqhana, kitaphana, ashana, jataqhana, sýhana, dárethana, shaıhana, tájirıbehana, emhana, dep bul aptanyń da sońyna jetken olar, tańerteń erterek turyp bazar aralaýǵa kelisti.
Adamnyń kóptiginen esi shyǵyp, jany tunshyqqan Quzyr, óziniń ne satyp alǵaly kele jatqanyn umytyńqyrady, júıkeni tozdyratyn, qym-qýyt qara bazar, bul ataqty Ardacháý bazary edi.
Ondaǵylar yńǵaıy kelse túlki, bolmasa qasqyr bola qalatyn naǵyz «hameleondar», kimniń qaltasynda qanshalyqty aqshasy bar-joǵyn alystan sezetin psıhologtar, olar tek qarapaıym jurttan qosymsha qun syǵyp alatyn kásipkerler. Olardyń qıaly aqsha jáne aqsha. Bizder bir túrli toıymsyzdyqa umtylyp, tirshilik jer sharymyzda óz qadir-qasıetmizdi ketirip, óreskel qylyqtar jasalýdamyz, óz ornymyzdy joǵaltýǵa bettep baramyz....
«Dollar bar ma? Kelshi! Alshy!» dep, qulaqty tundyratyn daýysymen aldyńdy orap, kes-kesteıdi. «Ne kerek, qazir satylmaıtyn eshteńe qalǵan joq» dep, aqsha úshin janyn qıǵysy keletin jurt. It tirlik óstip ıt etse, birde jylan bolyp bul dúnıe shaǵady pendesin. Aıaǵyńa oralatyn bala qaıyrshy men bas qoıyp taǵzym eter beıshara ana qaıyrshy, «táýbe» dep jaǵańdy eriksiz ustatady.
Oı, báli, sonyń keıbiri asqan baqýatty bolady deıdi, dese de jas kezinen qalyptasqan «mamandyǵy» bolǵandyqtan, sol sharýasynan rýhanı lázzát alady, adam eń áýeli materıaldyq qajet úshin jan aıamaı kúresedi, onymen kúresip júrip, óziniń syrlylyǵyn, qıalyn joǵaltyp, adamdyqtan da aıyrylady. Al, ekinshi kezeńde materıaldyq jaq tolyqtanǵan soń, rýhanı lázzátqa boı urady, boı urý degen osy dep shyndyq ómirden taıqyp ketse, múldem bolmaıdy. Qazirgi tańda kóptegen elder materıaldyq qajettiń qamymen kúrese otyryp, odan rýhanı lázzát izdeıdi, taǵy keıbir elder damydyq dep, ómir súrýdi jeńil kúıge aınaldyrady. Oıyna ne kelse, sony istep, rýhanı órkenıet jaratady. Órkenıetti elderdiń qaıyrshysy da basqasha. Mundaǵylar jurtqa mýzyka syılap, kóp adamdy ıt tirlikten az da bolsa seıildiredi. Al olardyń materıaldyq jaǵy aýyz toltyrarlyq dárejede, dese de ol kóshe qaıyrshysy. Tereńirek oılasańyz, keıbireýler bostandyqta óz otbasynda dúnıesi túgel bola tura jan dúnıesin tar qapasta qamap, tunshyǵa ómir súredi, taǵy bireýler túrmede otyryp, jan dúnıesi shalqyp bostandyqta san oımen alysty sharlap tom-tom roman jazyp, ǵumyr keshedi, shynynda tańǵalarlyq.
Bul da shımyr jáne Shıaý shımyr bazary.
— Kelińiz, kórińiz, arzan, qalaǵanyńyz sizdiki, qalǵany bizdiki, ózińizden aqsha aıamańyz, eń áýeli kıim máselesin sheshý kerek, bul kúnde bári de kıimińe qaraıdy, kıip kórgenińizge aqy dámetpeımiz, aqshańyz ózińizdiki, oraıdy jiberip almańyz, eń sońǵy jarty baǵamen satýym. Sizdiń kelbetińiz erekshe tamasha, átteń, átteń, jarasar edi sizge! dep, san túrli tásilmen ózine tartady, bermesińdi alady, satpasyn satyp úlgiredi, tirlikti barynsha súıip, ne bezinip qolyńdaǵy bar aqshańdy aıamaı jumsaýǵa májbúrleıdi.
— Apaı myna kostúm shalbaryńyz qansha turady? — dedi Ushqyn.
— Saǵan quıyp qoıǵandaı jarasady, túsi de seni ashady, rázmeri de laıyq. Eki par ǵana qaldy Italádan ákelingen, baǵasy 500-aq ıýán.
— Baǵasy qymbat-qoı.
— Senderdeı kelbetti jigitke arzandataıyn, 440 ıýánǵa berem.
— Apaı bul kórmege qoıǵan zat emes shyǵar, kún ótkizý úshin de turmaǵan bolarsyz, aqsha aınalymda bolýy kerek, alýshy kelgende, satý kerek, erteń modydan qalsa, ótpeı de qalar.
— Kıshi kóreıik, saǵan arnap tigilgendeı, bul kún de adamdar kıgen kıimiń, qolyńdaǵy saǵatyń, shásh úlgiń, sebingen ıis sýyńnan, ózindik mádenıetińdi kóredi. Keremet, aıtpadym ba, kókten túskendeı ózgerdiń! — dep satýshy tańǵalys kórsetti, aına aldynda turǵan Ushqyn ózine qyzyǵa qarady.
— Ana qalǵan bireýin sen alsańshy, bir jup bolyp júresińder, eń sońǵy bireýi, ol kompanıa taza ári sapaly tovar óndirip úlken shyǵynǵa batypty.
— Onysy qalaı? — dep surady Ushqyn.
— Sebebi, uqsas arzan taýarlar qaptap ketken, jurttar sony alady.
— Endi men sıaqty jaqsy adam tappaısyń, — dep kelesi kastúmdi de Quzyrǵa kıdirdi saýdager áıel.
— Taǵy arzandatyńyz, ekeý aldyq qoı, — dep, kıimge degen qyzǵýshylyqtaryn bildirip qoıdy.
— (Unatyp turǵandaryn sezgen ol) Tústim 350 ıýán bolsyn — dedi, meniń senderdi kórip, qyz kezim esime túsip tur, qyz bitken artaryńnan ere keter— dep, asqan jymysqy qylyq tanyta kúldi, endi senderge galýstok, kóılek, bolsa qandaı ǵalamat bolar edi! — dep, sıpaı qamshylap ketti.
— Aqshamyz bitti, — dep shegindi eki jigit.
— Kelesi joly budan da arzan beremin, dostaryńdy da ertip kelińder, tapsyrys berem Italádaǵy kompanáǵa, — dep sózimen uzatyp saldy.
— «Saýdagerdiń ımany — ótirik aıtý», — dedi Quzyr.
Jylannyń qabyrǵasynan et alyp jeıtin jandardan qutylǵan bular bazar shetindegi dámhananyń birine kirdi. Ortalaryna tóre tabaq taýyq eti kelgesin, ekeýi sýyq syrany ishýge basty.
— Kıimimiz ústimiz de tozsyn, dep, tost kóterdi eki dos. Sháınekpen qyzyl araqty demdep ákelgen boıjetkenniń bultyńdaǵan bóksesi eki erkekti eriksiz kóz súzdirdi.
— Qureke, túsinistigimiz arta bersin, aǵylshyn tilin jaqsy úırenip, ultymyz úshin súbeli eńbek eteıik, Alashyń arystaı azamat bolsyn, — dep, tilek bildirdi Ushqyn. Ekeýi ertedegi babalardaı qanǵa barmaq basyp, ant berip dostaspasa da, jandary jaqyn toǵysatyn birin-biri qabaq qaǵystarynan túsinetin kúıge jetti. Arjaqtaryna el qonǵan olar taǵy da shaınektegi qyzyl araqqa kezek berdi. Jaılaýdan el kóshkendeı qula zyǵan tabaq ishiniń ár jerinde qyzyl burysh pen kınodan kórer qońqıǵan murynǵa uqsaıtyn kar toptar, kóp nárseni oıǵa salady, ata-babamyz armandaǵan qazaq eli shańyraq kóterse, shirkin! Orystyń otarynan qutylsa eken, esiń barda eliń tap — dep, órke nıetimiz adaspaı turǵanda, ata-jurtqa taban tirer edik aý, — dedi Quzyr.
— «Qaıda barsań, qazannyń qulaǵy tórt» degen, — rýhyń dy shyńdap erinbeı eńbek etseń, men myna ult, ol ana ult degen túrli ıdeıalyq qursaýlardy joıyp, jer betinde adam bolyp damý kerek, jahandaný álem adamdaryn jaryqqa shyǵarady, olarda shegara syzyǵy joq, qaı jerde ómirdi mándi ótkizse, sol jerde tirliktiń árbir mınýty shattyqpen quraıdy. Ómirdi ózińe tıimdi ǵyp ózgert, qalaýyń boıynsha ómir súr, tirliktiń tizgini óz qolyńda. Jurt ne dese o desin, ómir ótkelin tapsań, alań bolmaı keship ót, bireý maqtasa, aspanǵa ushyp, dattasa jerge kirip ketpeısiń, — dedi Ushqyn.
Osylaı ekeýi ish pystyrar oqýdan mıyndaǵy tunbalaryn tazartty.
Ekeýi jataqhanaǵa qaraı ymyrt jamyla bet aldy. Kóshe toly adam, qaıshalysqan kólik, tynymsyz tirshilik, jymyńdaǵan san túrli shyraq ózara buǵynbaq oınap turǵandaı sónedi, janady.
Kóktem habarshysy aq tós qarylǵashtarmen jarysa keýdeleri men toq baltyryn kórsetip, qystyń aqyrlasqanyn esińe salatyn qyzdar, sanańdy san jaqqa burady…
Kókeleri arqyly tezden ruqsat alǵan Quzyr Záýresin ertip ishki ǵaryshqa ushý aparaty qoıylǵan bólmege keldi, ultyq kıim kıgen qazaq qyz, jigitteri jolaýshylarǵa ǵaryshqa ushýdyń erejelerin úıretip júr. Bul qazaqtyń áıgili ǵaryshqa ushý alańy — Baıqońyr. Jerden kóterilgende baj etken Záýre Quzyrdyń baýyryna tyǵyldy, alaıda qatty taǵylǵan remen qozǵaltar emes, ekeýi janaryn toǵystyra kókke qalyqtap barady. Quzyrdyń basy aınalyp, júregi qysylyp, qara terge malshyna, shoshyp oıandy. Keýdesine qos qolyn salalastyra uıyqtap qalǵan ol qolyn bosata, qyryndap jatty.
Eki jigit ýádelesip uıyqtaǵandaı bir mezette oryndarynan turdy. Qar jaýar ne nóserli daýyl turardyń aldyndaǵy jylymyq sátke uqsaıtyn, emtıhan aldyndaǵy eshkim eshkimge qabaq shytpaıtyn mamyrajaı kez bul.
Ýnıversıtet taıqazanynan, anaý jýan qursaq, qapaq bas aspazdyń qolynan birge bir jyl dám tatty, mine, sondyqtan ortaq dám ortaq minez qalyptastyrdy bularǵa. Tirshilikke beıimdelip qalǵan Quzyr bilim ordasyna kelgen soń, aspandaǵy aıǵa balar qypsha bel arýlar men Záýrege uqsaıtyn ásem boıjetkender ony jasańǵyratty, jigit kezin esine saldy. Dese de burynǵydaı emes, sezimdik tanymnan aqyldyq tanymǵa kóterilgen jigit aǵasy, bul kúnderi ol basqa birdeńeni ańsaıtyn, belgisiz bir zatty zaryǵa izdeıtin daǵdy tapty. Desede shyndyqtyń aty shyndyq, aldyńǵy jolǵy emtıhanda taǵy sol aǵylshyn tilinen tómen baǵa aldy, bul joly taǵy solaı bolsa, bir jyldyq eńbegi esh ketedi, taǵdyry da osy memelekettik emtıhanǵa tikeleı baılanysty, budan jaqsy baǵa almaǵandardy eshqandaı jumysqa tura almaǵa nyn kórip te júr, úıren, úıren jáne úıren Qureke deıdi ózin ózi qamshylap. Mine osylaı kóp izder qaldyrǵan stýdentik ómiriniń de qyzyǵy taýsylýǵa shaq qaldy. Aǵylshyn tildi meńgerýdiń talaptary barǵan saıyn qıyndap dárejelik emtıhanynan segizinshi deńgeıge jetpese, dıplom berilmeıtinin estigeli beri jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı, jan talasa daıyndalyp júr. Bular keshegi bazarda ótken kúnine ókine kitapqa bas qoıdy, biraq qansha qulshynsa da, burynǵy ýnıversıtette oqyǵanyndaı oqý úlgirimi joq.
* * *
On eki jyldyq tókken teri tekke ketpeı, aqyry armandaǵan joǵary oqý ornyna qos ókpesin qolyna alyp kelgen Quzyrdyń baqytty kúnderi bir jetige de jetken joq. Mine, dál besinshi kún. Bólmeniń esigin teýip kirgen sary jigit aman — sálemge kelmesten, kereýettiń basyndaǵy ilýli turǵan qaıys beldikpen bytyrla ta sabaı bastady bulardy. Bıylǵy túlekter ýnıversıtet qabyrǵasynda buryn-sońdy bolmaǵan erlik kórsetip, aǵa kýrstyń stýdentin bas salyp sabap tastady. Qyrsyqtyń basy sol sary jigitten bastaldy. On kúndik demalystan oralǵan burynǵy kýrs stýdenteri esikke tynym berýdi qoıdy. Tún balasy uıqy bermeı, esik tebilip, saý etip bir top jigit kirip keldi, kúnde sybaǵalaryn jaqsylap beredi, aqyryndap taıaqqa da úırenip qaldy bular.
Taǵy da tún, shyrt uıqyda jatqan jigitter ashshy taıaqtan shoshyp oıandy, tars etip terezeniń talqany shyǵa sýyq aǵys gýledi, kereýetten jerge túsken de, kóbiniń butynda ileri de joq edi, dirildep eki qatar tizildi, kúzdiń túngi sýyǵy kópten kórmegendeı sý mańdaı tinte bastady. Jaıshylyqta bilinbeıtin sement eden ıesin jańa kórgen ıtteı tabannan ıiskeleıdi, ortada nemistiń soldatyndaı susty sary jigit: «Eı, qazaqtar, ózara soǵysyp ne boldy senderge? Tóbeleskish bolsańdar, má judyryq, má shapalaq, soǵysyńdar endi», — dep, bárine birden shapalaq bergende, uıqylary shaıdaı ashyldy. Kelesi tıgen judyryq odan saıyn shırata tústi. «Kel, ekeýiń judyryqtas» — dep, búgingi tóbelestiń atamandary Jasar men Qýanyshqa taǵy judyryq jumsady. «Qandaı is bolsa, bizge aıt sheshmiz. Jer betinde at tóbelindeı az ǵana qazaqpyz, qanshalyqty jalpy lyq toǵysý bolǵanymen sonshalyq ultqa, ulysqa jiktele beredi, mine osylaı mádenıet qaqtyǵysy týyndaıdy. Óz ultyńdy súıý úshin eń áýeli bir bólmedegiler bir-birińdi jaqsy kórińder, senderdi tabystyratyn ortaq qandylyq pen bilimge degen umtylys bolmaq»... Osylaı oqylǵan leksıa tórt saǵatqa sozylyp tańerteńgi asqa ulasty. Bul sózderine qarap qursaǵyń toısa, urǵanyna qarap qarnyń ashady, qandaı adam dep jip taǵa almaı dal boldy bular.
Shyn máninde búgin qabyrǵalas bólmedegi Qýanysh pen Jasar kúndelikti túski demalysta bilek kúshterin synasqan, ekeýi de eki bólmeniń myqtysy. Myrtyq deneli, buqa qabaqty. Qýanysh sen qolyńdy taıdyryp jiberdiń dep uzyn boıly, atjaqty, shymyr deneli Jasardy judyryqpen perip jiberdi. Sol sol-aq eken, qarymjy qaıtarylyp, alaqandaı tar bólme ý-shýǵa ulasyp, shylqyldata tıgen judyryqtardyń sońy ıt jyǵysqa ulasty. Bundaıda ajyratar jan bolsyn ba, birge-bir dep jandary kirdi qyzyqty tamashalap. Endi, mine, naǵyz myqtylar zalǵa shyǵyp, qalǵan tóbelesin jalǵady, tumsyqtary qanǵa bógip, yrsyldap baryp zorǵa toqtaǵan.
Bastabynda esikti myqtap bekitip, dirildep uıyqtap, túsimen óńi aralasyp ketýshi edi bulardyń, endi, mine, tars etip tebilip shalqalaı ashylatyn esikke de, úırenip qaldy. Eger bireýi bir kún joq bop qalsa, ertesine tolyqtyryp taıaq jeýmen birge shtraf taıaqty da qabyldaıdy.
— Taǵy tún jarym, ashyq bolsa da, esik ádeıige tebildi, gepiń bamo?(áńgimeń bar ma?) oshýq dememsá?(ashyq aıtpaısyń ba?), — dep, shúldirlegen shilpıgen aryq jigit, shapalaqpen janydy jatqandardy, amal neshik?
— Ne jediń keshki asqa? — dep, tereze jaqtaǵy Muratty jan alqymǵa aldy.
— Laǵman.
— Úıińe janyń ashysa bolmaı ma? Aqsha tabý ońaı ma myna zamanda, shapalaq tars etti betine.
— Sen ne jediń? — dedi kelesi kereýettegi Jasarǵa.
— Sháı-nan.
— Eı, aýyryp qalsań qaıtesiń, syrtta júrgen de, durystap tamaq ishpeısiń be?! — dep, onyńda sybaǵasyn jaqsylap berdi.
— Senshi? — dedi kelesi Erbolǵa.
— Kóje ishtim.
— Toıymdy tamaq jemeısiń be? Ash adam qaıdan sabaq biledi? Osylaı jalǵasqan shapalaq bárimizdi de qur qaldyrǵan joq. Dembelshe kelgen tolyq qortyq qara jigit kelesi tergeýdi bastap ketti.
— Eı, sen kimniń balasysyń? — degen suraqpen Murattan bastaldy.
— Ákemniń.
— Ákeńniń aty kim?
— Mustafa.
— Ákem, Qyran dep aıt!- dep kijingen ol, basynan judyryǵymen qoıyp qaldy. Olar sonda ǵana onyń atynyń Qyran ekenin ańǵardy.
Shapalaqty da, judyryqty da jyly qabyldaıtyn bular, Qyrannyń uly bolyp kelesi judyryqty da qarsy aldy. Olar ketisimen seni olaı urdy, meni bulaı urdy,—dep kúletindi de shyǵardy. O, bastaǵy jylaıtyndaryn umytty. Eń soraqy qoldaryna bir tıyn berip mynaǵan araq, temeki alyp kel, qalǵanyn qaıtar,—dep maı quıryqtan tebetinin qaıtesiń. Kúndiz tárbıeshi qytaıdyń qalyń qabaǵynyń astynda, shyjyǵan ystyq pen qum ushyrar boranǵa qaramastan, qatań áskerı tártipti oryndaýǵa mindetti bul beıbaqtar. Qoly ne aıaǵy kelmeı qalsa, alaqandaryn jaıdyryp beldikpen sabaıdy, denesi tolyqtaý Jarqynnyń birese qarny, birese bóksesi qatardy buzyp taıaqty aıamaı jegeni áli esinde. Qyl aıaǵy tamaqtyń ózinde de qatań qabaq bulardy baǵyp turady. Aldyna qoıǵan tamaqty jeı almaı qalsa da, basy bálege qalady. Ashanaǵa kirerde de, shyǵarda da qytaı tilinde otanshyldyq án aıtý paryz. Sol kúnderdiń birinde saý etip syrttan kele qalǵan qala buzaqylary túnge qaraı №506 bólmedegi segiz balanyń bireýin óltirip, qalǵandarynyń shashyn qyp-qyzyl qanǵa boıapty. Sodan soń ǵana ýnıversıtet jataqhanasynyń basshylary aýystyrylyp, burynǵy stýdenter men birge araq ishetin jataqhana qyzmetkerlerin jumystan qýyp tártip kúsheıdi. Desede bulardyń aıanyshty ómiri jasyryn jalǵasa berdi, kúndiz basqa jaqta bas saýǵalaıdy, oqımyz dep kelgen jas talaptyń armandary úlken kýrstar dyń kúrekteı tabanynda aıaýsyz ezgilendi. Kóz isý, bas jarylý, bulardyń tań qalmaıtyn isi. Besinshi qabatqa keshkilik oqýdan soń ǵana, mysyq tabanmen baspalap zorǵa jetedi.
Ol qabatta áldeqashan «komýnızm ornaǵan». Onda aýystyrylmaıtyn kıim tek qana dambal, ondaǵy besjúzge jýyq adamnyń barlyǵy ortaq kıinedi, tyrnaq búgip, jasyryp qalar jekeshe dúnıeler bolmaıdy, sandyq, sýmkalardyń barlyǵy ashyq, al bular tek aǵa kýrstardan qalǵan kir, eski kıim men, usaq-túıek aqshalarmen ǵana kúneltedi.
Keshke qaraı kirip kelgen qarsy bólmedegi eki betine qany tamǵan jigit, «Erteń bir jaqqa baramyn, tańǵy beste oıatyńdar», — dep tapsyrma berdi de shyǵa jóneldi.
Azanda jýyný bólmesinde tis poroshogyńdy paıdalanatyn «aǵalary», sabyndy qosa alyp ketedi. Tipti ájethanada otyrǵanda, óz «qyzyǵyn» umytyp, syryla oryn berip jalqaýsha eki «otyrýǵa» májbúr bolady, qyzyǵynan shyjyǵy kóp, alǵanynan bergenderi kóp, jan dúnıelerin byt-shyt etken «pervak» ómirdiń sońyna shyqty, tiri qalǵandaryna shúkir dep. Asaý arman men alystardy qıaldap kelgen úlken keýdeleri kishireıip, kishini aıalap, úlken di qurmetteýdi úırendi, alaıda rýhy muqalyp, talantyn joǵaltty bular.
Aýylda kózi ashylmaı júrgen qanshalaǵan qara kóz talanttar osy oraıǵa jetýge zárý bolyp júr deseńshi! Al jetken bulardyń túri mynaý. Ǵumyr oılaǵanyńdaı keremet te emes, tym jaman da emes. Ol — tek qana arpalysa kún ótkizý. Ekinshi oqý jyly. Bular kádimgideı aǵa bop úlgirdi, pervaktar kelip jatyr, ózderin jyl boıy sabaǵan solardaı olarǵa kóz alartyp, jondaryn kújireıte qaraıdy.
Altyn kúzdiń bir keshinde, ýnıversıtettiń restoranynda aq túıeniń qarny jarylyp, kól-kósir dastarhan jaıylyp, bir oqytýshynyń toıy bolyp jatty. Belsendiler qatarynda júretin Quzyr toıdy sońyna shyǵaryp, bir shelek sorpany jataqhanaǵa alyp keldi, ózderinen qalǵan sorpany pervaktarǵa da úlestirdi, sorpany iship qaryq bolǵan olar tek bulardy janashyr aǵa dep qabyldady, azdan keıingi jeıtin taıaǵynyń ótemi ekenin qaıdan bilsin baıǵustar. Túnniń bir jarymy, tarsyldatyp esik tebý bastaldy da ketti, byltyrǵy bir jylǵy kórgen taıaqtan, ishke sher bop qatqan óshtik pen ashyrqana tópegen jigitter birnesheýiniń tisin qaǵyp aldy. Ertesinde eki tisi birdeı synǵan qaýsaǵan shal rektorǵa aryz aıtyp kirdi, túnde basqa jerge jatqanǵa aqsha qımaǵan ba, álde balasynyń janynda bir kún jatyp jaǵdaı baıqaǵysy keldi me, áıteýir, osynda qonyp tapqany eken shaldyń. «Balamdy alyp qaıtam, qurysyn bundaı oqý orny»,— degen shaldyń aryzymen bulardyń toptaryndaǵy úsh bala oqýdan shyǵaryldy, ekeýi bir jyl qaldyryp, synap kórý sharasyn aldy, mine osylaı bulardyń zaryǵa kútken isi de sońyna shyqty. Bulardyń tobyndaǵy Alma esimdi aıdaı qyz báriniń aýzynyń sýyn aǵyzýshy edi, solardyń biri bolyp bir kúni Quzyr Almanyń dosy Anarǵa dosyńdy ertip shyq,—dep kafege qonaqqa shaqyrdy. Janynda Almasy joq basqa qyzben shyqqan Anardy kórgen Quzyr talyp qala jazdady. Qaryzǵa alǵan az aqshasyna bir qınalsa, ǵashyǵy Alma joq eki qınaldy. Almaǵa aıtýǵa jasqanshaqtyq jasaǵan ǵashyq júregine renjidi. Qolqa salyp shaqyrǵan qonaqtaryn Quzyr janyndaǵy dosy Nurbolat ekeýi kofege aparyp toıdyrdy, Almasy joq áńgimeleri onsha jarasa qoımady, jaıshylyqta kóp ishpeıtin Quzyr syrany simirdikelip, sosyn bular jeksenbini tolyq paıdalaný úshin qyzdardy ertip qaladaǵy Batys baqshasyna bardy, masańdaǵan jigitter kemege qyzdardy salyp ózendi kóp tamashalady, fotoǵa tústi, óstip júrip keshti de batyrdy, jastyq pen mastyq qosylǵan eki jigit eki qyzdy eki jaqqa alyp ketti. Sol tań Quzyr Almanyń dosy Anarmen óte jaqyn dostasty, endi qaıtip Almaǵa sóz salýǵa amaly qalmady.
Stýdenttik ómir, grýppalasy Nurgúl Quzyrǵa muń shaqty: «Meni jigitim tastap ketti»,—dep. Ol taǵy: «Endigi oıym odan buryn bir jaqsy jigit taýyp aralasý, seniń ana jerlesiń keremet, boıy bıik, óńdi jigit fızıka mamandyǵynda oqıtyn — shy»,—dep sózin jalǵady qý qyz burynnan oıy baryn bildirip. Quzyrdyń oıyna Nurgúldiń jerlesine ǵashyq bolyp júrgen óz jerlesi Ermek tústi. «Onda bylaı bolsyn», — dep eki qý kiresit formasynda kelisim shartqa otyrǵandaı sóz baılasty, bar amaldaryn qoldanyp eki jupty eki aptada maha,bat bıigine kóterip edi. Bul oqý ornynda Quzyr sıaqty tórt jyldyqqa keletin stýdenter de az emes, alaıda eresekterden jalǵasty bilim alýǵa kóp keledi. Sosyn da qazaqtyń sútti shaıy keshki sabaqtan keıin ýnıversıtet aýmaǵyndaǵy barlyq ashanalarda samaýrynda qaınap turatyn, mahabat baǵy da sol ashanalardyń mańynda bolýshy edi. «Bundaǵy basqa ulttar sútti shaıdyń qudireti me? Qazaqsha saırap turady. Ekinshi kýrs kezi, jerlester bas qosýy»,— dep sol qaladaǵy barlyq oqý oryndarynan aýyldastary kúzdiń bir senbisiniń keshinde qala ortalyǵyndaǵy úlken toıhanaǵa jınaldy. Sol keshte Quzyr «tóraǵalyq mansapqa ıe» boldy.
Tóraǵa bolǵan ol, aýyldastarynyń basyndaǵy kez kelgen máseleni sheshedi, jerlester qory arqyly ártúrli bas qosýlar men mereke-meıramdar da qarap qalmaıdy jáne aýylǵa qaıtar kólikti birtutas jaldaıdy. Eldiń bári birlikte aýylǵa toılap qaıtýǵa aýes. Óıtetin de jóni bar, oryndyqtar úlken-kishi, qyz-jigit, ǵashyq-mashyq, ishkish,— dep bólinip Quzyrdyń qolymen nómirlenip, orynǵa jaıǵasady. Bastabynda qazaqtyń qara óleńinen qyz-jigit aıtysy bolady, sosyn jeńilgen jaq toǵyz tólep, toılaý bastala dy, aýylǵa jetkenshe kólik ishi toı bolady.
Taǵy sondaı kóliktegi toı, qulaǵyn basypqy taı shopyr zorǵa júrgizip keledi kólikti. Talqy asýynan asqan da aspan túsip ketkendeı bolyp kórinetin Saıram kólinen ótip ıreleńdegen eńiste ketip bara jatqan alpys adamdyq kóliktiń tormozy úzilip ketip, shýlap bara jatqan jurt endi shynymen shýlady, alda ketip bara jatqan júk tıegen kamazdy qaǵyp, aldyńǵy aınasy byt-shyt boldy. Sol mezettegi kidiriste qarǵyp túsken jigitter, dońǵalaǵyna tas qoıyp júrip, zorǵa toqtatty jar jıeginde kólikti. Endi jasap aıdaǵanda kóliktiń dońǵalaǵynan ot shyǵyp, kólik ishi qara tútin boldy, Quzyr aıqaılap júrip tútin ishinde bárin kólikten túsiridi. Osylaı umytylmas kúnder qaldy Talqyda.
Eń qyzyǵy ýnıversıtet taýysý qarsańynda bulardyń tobyndaǵy on segiz jigit «sarbas» mýzykantty ertip alyp, kók maısaǵa apaq-sapaqta paıda bolatyn sary qońyzdardaı yzyńdaı án aıtty, dıplom jýýdy bastady. Baterıa salynǵan kúısandyq, gıtara, dombyrasy bar bular tamasha kesh ótkizip, raýandatyp tań atyrdy. «Muńly án aıt», — dep, sarbas jigitti mazalap, aǵyl da-tegil jylasty, bunysy qımastyq pa álde basqa ma ózderi de bilmeıdi. Tańǵy kún nury men talasa asyr sala ishimdiktiń býymen bıge basty. Murat men Almaǵa ǵashyqpyn, — dep bótelkeni basyna uryp talaı qumyrany shaqty.
Erjan men Sydyq syndyrma alda áli talaı emtıhandarymyz bar, qalaı kún kóremiz, sony satyp tis qajaý etpeı, — dep shyr-pyry shyǵyp mas mıy aqshany oılap bótelkeni jınastyryp júr. Adam ómirinde kórkem estelik bolyp saqtalatyn altyn kezeń, — sol stýdenttik shaq emes pe? Barlyǵynyń avtokólikke miner kezi jetti. Keremet túsinisý kezeńi de bastaly, keıbireýler et-baýyry ezilip, shyndap eńkildep jatsa, keıbireýler armandap ótken qyzdarynyń ernin óbý úshin ótirik jylap jatqandaı, olar úshin bul da taptyrmas oraı. Ár óńirdiń avtokólikteri qatar-qatar tizilgen, kelińder, minińder, men ýaqytpen júremin,—dep sıgnal berip bebeýleıdi. Ólerdegisin aıtyp, máńgilikke tirshilikpen qoshtasyp jatqandaı jigitter qyzdarǵa tas kenedeı shaptasady. Bul óńirde qyzben tapa-tal túste súıisý turmaq túnde súıisýdiń ózi qıamet. Desede osyndaı sátte kópten kútken armandary oryndalyp, «kók sýdyń» arqasynda osylaı moral, dástúr, ǵuryp, ádet syndy úlken qara qulyptardy shaǵyp sıyr túste qyzben súıisý bul ólkede asqan erlik. Bul sezimge mas bolǵan qyzdar, «adasyp» basqa kólikke mindi, mine osylaı «qos dıplom» men aýylyna oralǵan pysyq jigitter de boldy. Artyqshylyǵynan kemshiligi kóp bilim qýǵan sergeldeń serilik shaq.
Quzyrdyń esine bir qyzyq oraldy, ekinshi kýrstyń sońy, eldiń bárinde aqsha taýsylyp, jatqhanada bir tistem nanǵa zar bolyp, ash jatqanyna eki kún boldy, jumanyń keshi «Quzyr bar ma?» — degen daýys esik túbinen estildi, kirip kele jatqan ózge qalada oqıtyn jerles, dosy Moldajan janynda ertken eki jigiti bar, saý ete tústi. Bozaryp jatqan Quzyr ornynan atyp turyp, ashtyqtan qutqarýshysy kelgendeı qushaǵyn asha júgirdi, endi, mine, qonaq keldi, amandyq-esendik bitkesin olardy otyrǵyzyp qoıyp, qaryzǵa aqsha izdep, qonaq kútýdiń qamymen shapqylady. Nanǵa aqsha tappaı otyrǵan oǵan qaıdan aqsha tabylsyn. Amaly qalmaı, eń joǵary ósimqor «Kóksengir» kafesiniń qojaıyny aıý músindi alpamsadaı Almatqa bardy, ol birden kelisti, bundaıda bir bólmede jatatyn sabaqtastary men dostary jáne birneshe qyz grýppalastaryn shaqyrmasa, stýdentik qonaq kútý zańdylyǵyna qaıshy bolady, sony oılaǵan Quzyr qansha adamdyq stol degen qojaıynǵa 15 adam kólemi dep jaýap berdi. Boıy jeńildep esikten shyqty.
— Bul keshtiń asabasy Aıqyn, al, halaıyq, Qurekeńniń alystan dostary kelipti. Moldajan, Turar, Ospan, — dep otyrǵandarmen tanystyrdy: «Bulardyń bastary bos, artyqshylyqtary — qyzdarǵa qyryńdamaý, — dedi qýtkish asaba. Osylaı bular kúlki men bet perdelerin ashty.
— Biz jigiterge qatty qyryndaımyzǵoı, — dep bota kózdi, qypsha bel, aqquba qyz qaljyńnyń tıegin aǵytty.
— Búgin senderge úıretedi bilmegenderińdi, — dep asaba sózdi qonaq ıesi Quzyrǵa berdi.
— Quzyr: «İzdespese jat bolady, barmasa, kelmese sart bolady, izdep kelgenderińe rahmet, adam tirlikten arǵy dúnege keterinde kóz aldyna dostary men bas qosyp shalqyp otyrǵandaǵy tamasha kúnderi kelse, sonda tirshiligine razy bolyp kóz jumady eken. Búgingi keshimizdi sol este qalatyn kesh etýge tyrysaıyq, dostar!»— dep tost kóterdi. Mine osylaı bastalǵan kesh tańǵa ulasyp, arty at shabys bolyp, óz núktesin qoıdy. Synypta aýyzdary sasyp, kózderi qyzaryp, artqy partada otyryp sabaq tyńdady. Endi qalaı qaryzdan qutylam dep basy qatyp úıge hat jazdy Quzyr. Úıden keletin aqshany ýnıversıtet pochtasynan kútip otyrǵan ol Almat qojaıyndy kórip kózi alaqandaı boldy, qaıtý jolyna da dym qaldyrmaı, ósimimen qosyp baryn sypyryp aldy. Bul kafeniń qojaıyny Almat byltyr alǵashqy oqý jylynda dene-tárbıeden sabaq berip júrgen, keıinnen fakúltet dekany bolyp otyrǵan jerinen, mánsabynan aıyrylǵan. Burynǵy dekany Erlan aıtqanǵa kónbeı, Almatpen tóbeleskende, ony baspen bir uryp kózildiriginiń kúl-parshasyn shyǵarǵan. Kózine kirgen áınek synyqtary Erlandy sý qarańǵy etti, zań oryn darynyń aralasýymen jaýapkershilikti búkildeı moınyna alǵan Almat dekandyqtan qalyp, Erlandy Shańqaı qalasyna deıin aparyp emdetip kózin kóp daýalatsa da, aqshasy tekke ketip, ómir boıy jıǵanyn taqa taýysyp, qusadan jaryla jazdap, jan shyǵarda ashqany osy kafesi edi. Sondyqtan da ol eshkimdi aıamaıdy, tipti aqshasyn bere almaǵan adamdardy qansha alys bolsa da, aýylyna izdep barady, bul kafe ketken ókinishin toltyrý úshin kún-tún demeı jumys isteıdi, ýnıversıtet aýmaǵynda bolsa da, eshqandaı tártipke baǵynbaı basqa kafelerdeı saǵat 11-den keıin jappaı túni boıy aqsha jasaıdy.
* * *
Úlken saǵynyshpen aýylyna oraldy. Kindik qany tamǵan ósken ortasy, ondaǵy balalyǵy shashylǵan árbir kúnderi shynynda Quzyrdy saǵyndyrdy. Bar sharýasyn oıdaǵydaı júrgizgen jary Baqytgúldiń eńbegine súıinse de, onyń kekirelep ketýinen saqtaný úshin Quzyr bir aýyz madaq ta aıtpady. Úıine bir qonǵan Quzyr ertesi aýdan ortalyǵyna ketti. Baqytgúldiń uıqysy keler emes, búgin kelýge ýáde berip ketken kúıeýi álige joq, kózin qanshalyq jumsa da, mıy tynymsyz jumysta, otaǵasynyń dala bezer bolǵanyna nalyp, san oımen sergeldeńge túsip jatty...
Kózge kórinbeı, kóńilden qashyqtaǵan qyz kezi esine tústi, ol jáı túsken joq, jylamsyrata jan júıkesin bosata tústi. Esin biler bilmes kezi, úılerinde qalyń adam jylap kelip jatqany, taıaqqa súıengen ákesinen bastap, óziniń kishkene baýyryna deıin egilip turǵany, úı ishindegi eń jaqyn janashyrlary bastaryna qara jaýlyq baılanyp, suńqyldap jylap otyrǵany kóz aldynan áli kúnge keter emes, Sony oılasa boldy, zarly daýys qulaǵynda jańǵyrady da turady. Anań bul dúnıeden ketkende jumyr jer tabanyńnyń astynan jyljyp ketip, ol beıne bir qara tasqa aınalyp, osynaý dúnıedegi jylylyqty sezinýden qalasyń. Bar meıir men adamgershilikti saǵan úıretetin tek anań ǵana, qazirgi tańdaǵy ana meıirinen jurdaı tastandy balalar, olar robot tárizdes, qatygez sezimsiz qanquıly, bular qoǵamǵa zıanyn tıgizýde. O, darıǵa, anańnyń jer betinde seniń tileýińdi tilegeninen artyq qandaı baqyt bar deseńshi! Seniń jarq etip dúnıege kelgen shaǵyńda kózińdi ashyp kórer anańnyń aq qushaǵy, ystyq alaqany, tuńǵysh dámge umtylyp tatqanyń anańnyń aq súti emes pe? Jer betinde tirshilik ıesine anasynan artyq ne bar deısiń? Adam balasynyń eń súıip aıtatyn áýeni «Ana», osy sózde mahabbat, meıirimdilik, súıispenshilik esip turady, muńaıǵan shaqta ana jubanysh, toryqqan shaqta úmit, dármensizdengende ana — kúsh. Ol — janashyrlyqtyń, meıirimdiliktiń, músirkeýshildiktiń qaınar bulaǵy, al on segiz myń ǵalamnyń anasy kórkemdik pen mahabbatqa toly, shetsiz de sheksiz máńgilikke joıylmaıtyn absolútty rýh.
Aqtoǵan sýyna salynǵan kópirdiń dál úı artyna tuspa-tustyǵy, balalyqtyń ózinshe bir betin ashqan edi, onda kórshiniń eki balasy jáne sińilisi tórteýi asyr sala shomylatyn. Ústerine batpaq jaǵyp, birin-biri qorqytatyn, sý shashysatyn, anadan týǵandaı tyr-jalańash. Endi qaradaı qysylady esine tússe, joldan ótken júrginshiden uıalyp, kópir astyna tyǵylýshy edi. Sýdan shyǵa sala bireýi doqtyr bolyp, qalǵandary naýqas bolyp oınaıdy. Balany oıynynan tany dep sol kezdegi doqtyr bolatyn kórshiniń uly, bul kúnde Japon elinde doktorlyq qorǵap myqty doqtyr boldy. Ógeı ananyń qysymynan úı artyndaǵy bel toǵannyń boıynda buzaý baǵady. Bel toǵannyń ishin de jatqan bir oraýyshty kórdi. Rıasyz sábı kózin áli de jumbaǵan, aýzy-murnyna qumyrsqa tolyp jatqan tastandy balany kórdi. Jany túrshigip óne boıy titirep ketti. Aýyl adamdaryna júregi tas tóbesine shyǵa jetkizdi, topyrlaǵan el bul búgingi jeńil júristi qyzdardyń qylyǵy ǵoı dese, álgi bir aǵaıdyń memeleket saıasatynyń salqyny ǵoı degenin bul kúnde túsindi. Ol kezdegi ýyz júregi neni biledi. Barlyq jaıdan habarsyz. Aılar aýnap, jyldar jyljyp, ol ár kúnniń qıasynda qıly-qıly qıaldarmen terbeldi. Jas armannyń aq qusy týǵan jerdiń tósinde ǵana samǵady. Gúlge qumar, taýǵa áýes sahara qyzy úı artyndaǵy jotaǵa qarap, tamsanatyn da turatyn. Keıde qalaǵa baryp buratylǵan bıshi, jan sezimińdi terbeter kúıshi bolǵysy da keletin. Mine, osylaı bala kúni de kózden tasa qaldy. Aýyldan alystap qalashyqqa orta mektepke de keldi. Bala kezinen ógeı ananyń alaqanynda janshylyp ósken momaqan júrek áldeneden sekem aldy. Ózi de túsinip baıybyna bara bermeıtin bir qupıa sezim kókeıiniń tereń shúńketinde jasyryn órken jaıdy. Jigit júzine jalt qarasa, ózgeshe ystyq aǵyn boıyn bıleıtindi shyǵardy. Sodan ba, kóp oılanyp, kóp tolǵanatyn boldy. Ádepsiz oıynan ózi uıaldy. Ne degen qyzyq dáýren deseńizshi! Ol kimdi jaqsy kóredi? Ol qaıda? Qashan keledi? Bárinen de beıhabar áıteýir bireýdi ańsaıdy. Baqyt pa, muń ba ne ańsaǵanyn ózi de sezbeıdi. Belgisiz jandy unatady da júredi. Keı sátte ol janynan qylań bere qalǵanda uıań minezi asý bermes asqar taý, ótkel bermes túpsiz ózenniń arǵy jaǵynan buldyrap qana kórinedi. Sylap-sıpap kórmegen balapan qus ispetti qaıran perishte júrek bireý suqtana qarasa, qulazıdy, kúle qarasa, jaraly júrek qýanady. Búldirshin tilegine qanat bitkendeı bolady. Sonshalyq sekemshildigine qatty tańqalyp taǵdyrdyń jazǵany dep qoıady. Oısoqty, úrkek júrekke synyptastary bógde bireýdi ákelip, jabystyrady da jatady. Qarmaqqa ilingen balyqsha bulqynady, odan qutylǵysy keledi. Quldyqpen ámirge mahabbat táńirinen qaıyr suraǵan qudiretti sezim erkine baǵynǵan súıkimdi perishte júregi astan-kesten oı tolqynynda júrgende asyl minezdi qadyrmendisi qasynan tabylmasy bar ma? Unatqan jar júregin kórgende, jyly lebizin estigende jan arpalysy, júrek lúpili bir sát bolsa da, shattyq besiginde terbeldi. Ol sabaq aıtyp turǵan óziniń aqqubasha kelgen aǵaıy edi. Sekemshil júrek lezde-aq qasiret shyńyraýyna batty, júrek syryn ashýǵa dármensizdendi. Kıeli sezim qaırańyna batqan názik kóńil el ketken jaılaýdaı qulazydy. Qaıǵysyn búrkep, syrshyl júrek jan pendege sezdirmedi. Basqaǵa aqyl salýǵa namys bermedi. Sonyń dertinen talaı-talaı tańdy kóz shyrymyn almaı batyrdy. Aldynda júrgen aǵaıyn súıgen aıaýly júrektiń lapyldaǵan oty kúıdirip, jan azabyna eriksiz kiriptar etti. Rýhanı naýqas kúndiz kúlkiden, túnde uıqydan aıryldy. Jebe bop qadalǵan sum qaıǵy kún saıyn sary aýrýdaı sarǵaıtyp sanasyn júdetti, bul ǵashyqtyqtyń ashshy azaby edi. Oq tıgen ańdaı del-sal bop mahabbat domnasynyń ot qazanynda byjyldap qýyryla berdi, qýyryla berdi...
Óstip shóldep júrgende, kóp ańsaǵan bar yqylasymen unatqan bolashaq jarynyń sezim aqqýy eleńdep kútken móldir aıdynyna ózi kep qondy...
Bar sharýasyn tyndyryp aýdan ortalyǵynan tús aýa úıge oralǵan Quzyr burynǵydan ózgeshe kúımen esik ashty. Óıtetin de sebebi bar. Myrtyq bastyǵy ýáde boıynsha ony az kúnde aýdan ortalyǵyna aýystyryp bólim bastyǵyndyq mánsapqa otyrǵyzatynyn et qulaǵymen estip qaıtty. Ol órkenıetti bir jyl bolsa da, boıyna juqtyryp qaıtty. Tipti túni keshe bastyǵy ekeýi ótken-ketkendi aıtysyp saýnada ertegideı tirlik keshti. Sharýasy jaıynda ol ózine-ózi «basyń istese, tasyń órge domalaıdy» deıdi. Ásheıinde qalaǵa kóshem deıtin Quzyr jeme-jemge kelgende myń oılanyp, júz tolǵanyp bekimge keldi. Ókimetke temir maly men jerin ótkizip, jekeshe maldaryn satyp, apyl-ǵupyl kóshý shaıyn berip, qalaǵa qonystandy. Ózine tıeseli jumysqa ejelden jaýapkershiligi kúshti Quzyr eki-aq jylda mekeme basshylyǵyna taǵaıyndaldy, laýazym býy mánsap raqaty ony pańdandyrdy, mánsabyn jýý men úıine úı toı ótkizýge aǵaıyn-týystaryn shaqyryp, toı ótkizýge restoranda keńes shaı berdi, Quzyrdyń isker kómekshisi Nyǵmet toıdy ótkizýdiń josparyn kórsetip, kelgenderge mindet tapsyrdy, qyl aıaǵy dalada turyp mashınaǵa oryn kórsetip, kelgen-ketken kólikterdi rettep turatyn adamǵa deıin muqıat ornalastyrdy. Toı daıyndyǵy resmı bastaldy, «toıdyń bolǵanynan boladysy qyzyq» abyń-kúbiń qarbalastyq bastaldy. Toı da bastaldy, tizilip jatqan kólikterdiń kóptiginen toıdyń kólemin baıqaýǵa bolady. Aldymen aqsaqaldardy negiz ete óz úıinde taýdaı et, kóldeı sorpamen eki kúnge sozyp ulan asyr toı jasasa, ertesi keshke qaraı qala ortalyǵyndaǵy úlken restoranda aspa-tók dastarhanmen jaıdy. Baıaǵyda atalarymyz quralaıdy kózge atar mergenderge zerebe tarttyryp, tiri adamdy nysanaǵa aldyrǵan, mergender qalpaǵynyń tóbesindegi shashaqty dáldegen. Alda-jalda múlt ketse, súıek ıesine erdiń quny eki elý dep júz jylqyny aıdatqan, babalarynan aspasa da, kem qalmaǵan Qurekeń saǵatyna bes júz dollar tólep sylqyldatyp, adam delebesin qozdyrar Indıanyń jalańash sulýyn bıge saldy. Mańdaıyn zerlep jaltyldap, myń qubylyp kóz meıirińdi qandyrsa, toqsha belimen qos almasy bórenedeı bultyńdap, janyńdy balqytady, jarqyldaǵan toqsany kóıleksheden áldeqandaı kúımen uıala qarap, kóz qysyp seni shymyldyq ishine shaqyrǵandaı, bylqyldap-sylqyldap bılegen bále, óz shyqqan jerinen basqanyń bárin kórsetip ótti. Aýzy ashylǵan jurt qos anardyń ortasyna qolyn tyǵa aqsha salyp jatty. Bul báleniń at basyndaı bórenesiniń ortasy tolar emes, aýyldan kelgen kedeı baıǵustardyń zeınet aqysy sol qýysty toltyra almaı álek, jurt qol salǵanǵa máz. Bundaı toı shynynda shendilerdiń páre qabyldaý toıy ispetti, kókeıinde sany barlar eseppen aqsha berse, týys-týǵan dos-jarandary shynaıy tilegin bildirip, sılyǵyn berip quttyqtady.
Biraq, áıteýir Quzyrdyń bir nársesi joǵalǵandaı ózinen-ózi mazasy qasha berdi.
Sol kúni túsine Ráıla apasy kirdi, uzyn kıiminiń etegi jer sypyryp júr. Ertesi aýyl moldasy Sybaqty ertip qabir basyna baryp quran baǵyshtaýǵa balasy Alashty da ertip bardy, O dúnıelik qaýymdar da qulaǵyn túre tyńdap turǵandaı typ-tynysh tompıyp jatyr.
Adam bul dúnıeden ketkende rýhy keýdesinen ushyp, basqa bir álemge ketedi eken, qara jerdiń astyndaǵy adam súıegi topyraqqa aınalǵanymen adam quımyshaǵyndaǵy qatty ózekshe súıek esh ózgerissiz saqtalady eken, keıin sodan ósimdik tamyrdan ónip shyqqandaı adamdar qaıta ónip shyǵyp, jany óz denesine qosylady eken. Adam rýh, tán, jannyń qosyndysy.
Mine, óliler rýhy bizdiń tirligimizdi dóń basynda baqylap turǵandaı.
Bul tańda tirilerden óliler sany kóp ekeni dáleldengen. O dúnıemen bul dúnıe bir-birine únsiz til qatysyp turǵandaı. Osynda aıaýly anasy Ráıla, ákesi Otarbaı, aǵasy Nurgeldi, ápkesi Mádına da jatyr.
Basyndaǵy kók tasy boıynsha nemeresi Alash ta apasyn tapty. Jan dúnıesi egilip otyrǵan Quzyr ózin sonaý ketpen tóbeniń baýraıynan arqalap ákelgen anasyna ne jaqsylyq istedi? Sondaǵy istegeni osy ma? Azan shaqyryp, úlken úmitpen yrymdap qoıǵan «Búrkit» atyn qytaısha aıtqanǵa jaqsy kelmeıdi eken dep ózgertkeni me? Sheshesi baıǵus jetektep júrip, osy kúnge jetkizdiǵoı. Halyqty burshaq urǵan arpadaı qara jerge sulatqan sary súzek aýrý óziniń eń súıikti jaqyndarynan aıyrdy. Tek bul emes, búkil aýyldan tiri qalǵan ózi sıaqty ıt jandy biren-saran jan bolmasa, bári qyrqaı qyrylǵan. Sol kezde bul óńirde bir emshi de bolǵan joq, kedeıshilik sonshalyq bóz matasyz, jylaýsyz, janazasyz kómilgen jurtta esep joq boldy. Jany tebirene tolqyp otyryp, Quzyr móldir tamshylardyń betin jýýyna erik berdi. Oıyn on, mıyn myń myjyp, aýyr tolǵanyspen otyrǵanda Quzyr «gúr» etken joıqyn daýysty estidi: «Zilzala ma, álde ushaq pa» — dep kókke qarady, «mashına keldi me», — dep jan-jaǵyna kóz saldy. Eshteme joq sonda baryp janynan shyǵyp jatqan muńly qońyr úndi sezdi.
Qolymen «otyr» dep ıshara jasaǵan molda, balany qushaqtap otyr. Shynymen de búkil qabyrstannan tarap turǵan muńly áýen birazǵa deıin jalǵasty. Olar ıman úıirip, Allaǵa jalbaryndy, qudaıǵa minájat aıtyp, zikir saldy. Az kem ýaqytta bul azaly áýen basyldy. Qaıta-qaıta ólilerge arnap quran baǵyshtady. Sybaq molda betin sıpaı: «Quzyrjan-aý, atalarymyz aıtyp otyrýshy edi, el osylaı aýarda beıit kúńirenip, óliler zaryn estidik», — dep. Minekeı, et qulaǵymmen estidim, el endi qalaı aýar eken? Qudaı aqyryn bersin! — dep tańdanysyn jasyra almady. Biraz únsizdikten keıin úsheýi aıańdaı mashınaǵa bettedi.
* * *
Taýqymeti aýyr, qasiretti sol jyldarda Sharyn ózeniniń boıyn mekendegen beımaz jurt, Albannyń Jarty urpaqtary edi. Janǵa jaıly janbaǵys tásilimen atadan-balaǵa qalǵan aq taıaq pen tirshi lik tegershigin aınaldyryp jatty, el ishinde aǵashshylyqty kásip etetin otbasylar jeterlik edi, sonymen birge mal terisinen óz álinshe bylǵary jasap mási, bátińke, at aıyl turmanyn ózderi jasaıtyn otbasylar da boldy.
Patsha ókimetiniń túrli alym-salyqtary kóbeıip, kún sanap tirshilikteri tyǵyryqqa tirele bastady. Bunyń artynyń jaqsy bolmaıtynyn sezgen kóregen babamyz Abylbaıdyń nemeresi jigit aǵasy Balyqbaı basshy bolyp, ór eline jurt sholýǵa bardy. Janynda atqosshysy Segizbaı tas qarańǵyda shalmasy jerden túspeıtin jylqyshy edi. Jurt kórip qaıtar jolynda aısyz qarańǵyda Bákeńniń eńkeıip baryp, qalyń shóptiń arasyn bir salyp, dál osy jer bara jatqanda: «Bizdiń sháı ishken jerimiz, mynaý tostaq», — dep zerektigin baıqatqan edi.
1864 jyly 7-qazandaǵy orys pen qytaı ortasyndaǵy kelisim, bizderdi eki elge aıyrdy. Bul joly orys otarshyldary uly dala zańdylyǵyna qaıshylyq jasap halyqty eriksiz kúıge túsirip, mezgilsiz kóshirdi. Kúzdiń sońǵy aıy qarashanyń 21 juldyzy kúni túnge qaraı jolǵa shyǵýǵa bul aýyl bir aýyzdan kelisti. Kúndiz jaıbaraqat eshqandaı syr bermeıdi, túnge qaraı abyr-sabyr aýyl, jolaýshylar men tyńshylarǵa sezdirip alýdan qaýiptenedi, otbasyndaǵy urystyń tynysyn taryltýǵa kónbeıtin «qara apa» syndy áıelder shalynan sylqıa taıaq jep báseńdedi. Bul kúni Bákeń janyna birneshe jigittin ertip, túngi tirlikti kórip, erteń keshki kósh daıyndyǵyn tekserdi, aıaq astynan teristikten jel turyp, burqaqtaǵan qar men gýlegen úskirik aıaz túni boıy bir tynbady, aspan nyń túbi túskendeı qar ushqyndarynan basqa eshteńe kórin beıdi. Dóń aıbat tanytqan meńireý qarańǵy tún. Aǵash qoradaǵy kúzemi jetile qoımaǵan aryq-turaq qoılar men eshkiler baqaqtap, úı artyna tyǵylady. Aýyl ıtteri qyńsylap, úı irgesin soǵady, sıyrlar da anda-sanda móńirep túngi qarbalastyǵyn kúsheıte túsedi, bul kúni dúıim jurt óz lashyqtarynda mosy aǵash qa ot jaǵýmen álek. Bákeńniń saılaýyt jigitteri tótenshe jaǵdaıdy qadaǵalap, erteńge ázirlik jasaýda. Jylaǵan jas balanyń daýsymen júkti áıeldiń zarly úni, aýrýlar men kári qurtańdardyń jaratýshysyna jalbarynýy bári-bári aýyl tolǵaǵyn odan saıyn jıiletip turǵandaı.
Torǵaı bastanyp kókten birin-biri qýalap, jas balasha qýanyp kele jatqan qar ushqyndary eńiske qaraı úzdigedi, ózderiniń barar jeri qara jer ekenin múldem umytqandaı, asyr sala ústi-ústine tópep jatyr. O basta jerge jete bere erigen qar túıirleri endi úırenisip qalǵandaı ábden ornyqqan. Tirshilik ıesi adam balasyna jerge túsken bir ushqyn qar bir qarys qaıǵy-muń syılap jatqanymen sanasar kók perisi joq, tek buıryq oryndaıtyn soldattardaı tóbe de tópep tur. «Ia, Alla! Óziń ǵana saqta!» — dep, mosy aǵashqa ot jaǵyp turǵan Ráıla apa ózine qupıa sert berdi. Jata sala kóz aldyna ıreleńdegen sary shubar, teńbildi qyzyl jylandar elestep, uıqysyn byt-shyt etti. Mazasy qashyp, basyn jastyqtan kótergen ot ana otqa qarap otyryp, kóńilin tynshytty. Túz taǵysy kók bóri qorqatyn ot qudiretin endi túsingendeı, oǵan qarap alysta qalǵan ótken kúnderine ózin zorlaǵandaı ótken kúnderine oraldy.
Janynda sheshesi Yrysbıke bar. Ekeýi on jeti bıeni saýyp tur. Kún ekinti tartyp, kók jıek narttanady. oral taýyna oıysqan ot shar uıasyna asyǵyp bara jatty. Aspan kókjıegi qyzyl da jasyl-sary tústerdiń qupıasynda, tús ajyrata almaıtyn erkekter úshin bári qyzyl nur, jan bitkendi ózine baýrap eliktirerlik kórinis tapty. Shókim-shókim aqshýlan bulttar bizdi tastap qaıda barasyń degendeı, kúnniń artynan erinshektene eńiske quldyraýda. Esik aldyn daǵy kók qaptalda jańa búrshik jarǵan maqtadaı bıazy júndi aq qoılar, jasyl reńdi odan saıyn qulpyrta túskendeı, anda-sanda saıaq mańyraǵan qozy bolmasa, bári derlik shym-shymdap jaıylýda. Byltyrǵy jurttyń tóńiregindegi qalaqaı men tikenek, alabotalar arasynda qora erkesi buzaýlar da bir basyp, eki basyp óz otaýlaryna qısalańdaı keledi. Budan burynǵy jyldary jyl saıyn jaılaýǵa shyqqanda, jurt jańartyp, eski jurtqa mal jaqtyra qoımaıtyn qodyra shóp shyǵatyn. Alaıda ózderine óte tıimdi sabyn materıalyn qolymen otyrǵyzǵandaı oryp alady. Óziniń jan aǵasy Asyl janyn-janyna uryp, bir tas úı salyp alǵan. Mine ol eshqaıda jyljymaıdy, bir jurtqa shegelenbeske amaldary da joq. Olaı bolmaǵanda bular qanshama jerdi alabota men tikenekke aınaldyrar edi? Adamdy tizgindeıtin belgili sebep ıakı ózindik tártip bolmasa, qaıda barmaq? Bálkim jer betiniń bárin qurtyp, sońynan ózderi de joq bolar. Múıisten salań etip shyǵa kelgen úsh jolaýshydan jelidegi jylqylar qulaqtaryn qaıshylady. Ózderiniń baılaýda turǵandaryna nazdana kómek suraǵan qulyndar jer tarpyp julqynady, shyńǵyrdy. Kúreń aıǵyr da moınyn soza tiksine qarap tur.
— Qyzym-aý, anaý «músápirler» shólirkep kele jatqan shyǵar, aldarynan sýsyn alyp shyq, — dep Ráılany jumsady qamqor ana. Qolyndaǵy qulyndy jelige tıep, qos burymdy, er músindi suńǵaq boıly, erttegen attaı, qyzdyń syrtqy kelbetine kún shapaǵy súısine úıge kirgizdi. Lezde astaý men qymyz kóterip qyz shyqty.
— Sálem jolaýshy aǵalar, — dep ójet qyz da úı tý syrtyndaǵy súrdektegi júrginshilerge tostaq pen qymyz usyndy.
— Rahmet, janym órkeniń óssin, — dep qymyzdy kómeılete, biraq jutqan orta jastar shamasyndaǵy kelte saqaldy, at jaqty, qyr muryndy egde kisi aýzyn súrte tostaǵandy qyzǵa qaıta usyndy. Kelesi tostaqty myrtyq boıly, bitik kóz, úzeńgide shirene otyrǵan jigit umsyna alyp qylǵyta saldy. Jańadan qyzdyń dene bitimi men qymyz usynǵan jińishke súırikteı saýsaqtaryna qyzyǵa qarap turǵan jigit, sońǵy kezekte ózine qymyz usynǵan qyzdyń qolyn qosa ustady, qyz kózin tóńkere, otty janaryn jigitke qadap qupıa amandasty.
— Rahmet kúnim, degenińe jet. Qymyzyńdy baıaǵy on segiz myń ǵalamnyń qojasy, Súleımen paıǵambar ishken shárbat dersiń, -dep batasyn berdi. Osy kezde jylqylardy jeliden bosatqan qolynda kónegi bar Yrysbıke ana da keldi.
— Túsińizder, qonaq bolyńyzdar, otaǵasy qazir keledi, -dep úlken iltıpat kórsetti.
— Astan attaǵan bolmas, tústik, — dep mama aǵashqa týra tarty uzyn boıly. «Úıge kirgenshe qonaq, kirgen soń úı ıesi uıalady» degendeı, boıjetken samaýryndy dalaǵa alyp shyǵyp sháı qoıdy. Sandyqtaǵy jent, sary maı, tátti taǵy basqa da taǵamdar dastarhanǵa qaz-qatar qoıylyp jatty. Samaýrynnyń úıge kirisimen otaǵasy da shańyraqqa endi.
— Jol bolsyn baýyrlar, qaıdan kelesizder? — dep áńgime sýyrtpaqtady.
— Biz Shalkóde jaılaýynan Arqalyq óńirine ketip baramyz, janymdaǵy joldasym men balam.
— Qaı týǵan bolasyzdar? — dedi suraqshydaı.
— Uly júzbiz, Alban taıpasynanbyz.
— Ózderińiz she?
— Biz Orta júzdiń, Qara kereıimiz.
Shaı da ishilip bolyp, tysqa shyqqan bularǵa tegene quıryqty qyzyl baǵlandy kóldeneń ustap, úı ıesi ne aýmaı tartqan bala jigit bata surady. Aldynda arystan keıiptengen qonaqtar úıge kire túlkideı bulańdasa, endi mine qoıdy da soıdyryp tazydaı erkeledi, qudaı qalasa, etke de toıyp, pesh túbindegi mysyqtaı uıqyǵa ketedi. Keshkilik qoı soıýdyń ábigerligi qyzdy zyr júgirtti. Sham qoıylǵan alakeýim sátte boz úıge birdeńe izdegensip kirgen jigit esiktiń ishki qıylysynda qyzǵa ushyrasty, janarlary bir sátke toǵysyp tysqa shyqty, nege ekeni belgisiz, qyzdyń eki betin ot sharpydy.
Otaǵasy men san taqyrypta sóz sapyryp, bas qonaqtyń jany jaı tapty. Jaıshylyqta úlkender áńgimesin zer sala tyńdaıtyn bala jigit esi ketip, qyzdyń qylyǵyn qalt jibermeı ańdýmen boldy. Bul otbasy jigit ákesine de unady. Ásirese úı báıbishesiniń jumsaq ta jaıdary, kópshil de aqkóńil minezi, erkekti tosa sóıleýi bári de kóńilinen shyqty. Erteńgi shaı, dastarhan toly taǵamdar belgisiz bir jaq sylyqty aıtýdan uıalǵandaı tympıyp-tympıyp tur, bári de uıań janarmen urlana qaraıdy. Ony elegen qonaqtar joq, obyrlana obýda, balbyraǵan baýyrsaqtar yrjıa-yrjıa baryp, aýyzdarǵa súńgýde, osy sátte qyz sheshesiniń qulaǵyna birdeńe sybyrlady. «Batamen el, jańbyrmen jer kógeredi», janym úlkenderge aıtyp jorytyp batasyn alǵannyń esh aıyby joq dedi qyz sheshesi daýsyn kótere.
— Aspan ap-ashyq, kókjúzi burynǵydan beter bıiktegen, jańa týǵan aı oraqtanyp qıylyp tur. Men aıǵa qarap, oı keship turǵanymda aı kenetten tómen qaraı zýlap kelip, meniń qoınyma kirgeni, — dep qyz qysylyńqyrap qaldy.
— Aýyl aǵasy ekensiz tús jorý sizdiki, — dep bas qonaqqa kezek beristi otyrǵandar salt boıynsha.
— Jaqsy tús, jaqsy tús, tilegiń oryndalyp, oılaǵanyńa jetesiń qaraǵym. Qudaı qalap turǵandaı, aı qabaqty meniń balama keremetteı bolashaq jar bolady ekensiń shyraǵym, — dep Alla Taǵala aýzyna sóz salyp, bir-aq núktesin qoıdy.
— Jaratýshy taǵdyryńdy solaı jazsa, biz qarsy emespiz, — dep qyz sheshesi qostady qonaq oıyn.
— Qalaýyń bilsin balam! — dep qyz ákesi syzdaı til qatty. Osylaı qyzǵa úki qadap bara jatqan saparyn toqtatyp, birneshe kún jańa quda janynda erý bolyp qaıtty. Mine sol jary Otarbaı edi.
Iá Alla berngenińdi ala kórme! — dep ózine rıza bola uıqyǵa engen Ráıla apa, baq basynda otyrǵan qalyń qarǵany, bir ıtelgi topyldatyp jerge túsirip jatqanyn kórdi, tek alystan ázer jetken tuıǵyn ǵana kókte qalyqtap kórinbeı ketti, kenetten jer beti qyp-qyzyl jalańdaǵan órtke oranyp, ornynan shoshyp Alla Taǵalaǵa jalbaryna oıandy.
Azanda jurt aýyldyń alaýlaıy boıynsha esik serpidi, eki qarysqa jýyq jaýǵan qar, bar jandy ábigerge saldy. Mal qoradan shyǵyp, qystyń qytymyrlyǵyn bildirmeıtin taýǵa bettegende ǵana jandary ornyna tústi. Mine búgin ýaǵdaly merzimde jetti, dese de aýyly bir-birinen urlana kósherdeı tis jaryp, eshteńe sezdirmeıdi, tek ý-shýy árbir shańyraqtyń ózinde ǵana.
Sol azanǵy órgen mal da óriste qala berdi, tiri jan tisti baqa bári-bári únsiz tirlikte. Boz úıge myqtap bekitken qaz, taýyqtardyń únderi ishinde, tek ıtter ǵana qyńsylaıdy. Bir aýyldan bar alǵany tórt túıege segiz teń júk, qalǵan boq dúnıe óz ornynda ókpesi qara qazandaı bolyp qala berdi. Otarbaı aqsaqal men Balyqbaı bastaǵan jigitter jurtty túngi birde atqa qondyryp sýyt jolǵa shyǵartty, jaratqanǵa jalbaryna atqa qonǵan muńlyq jurt, muńly jyryn ese ońtústik shyǵysty betke aldy. Doly boran kókbettene ulyp tur, tóbedegi qara bult qarańǵyda arly-berli oıqastap seıilmeıdi.
1916 jyly Patshalyq Reseı bulardyń jerlerin tartyp alyp, basqa halyqtarǵa úlestirgeni jandaryna qatty batty. 19 ben 43 jas aralyǵyndaǵy azamattardy ásker dep qara jumysqa shaqyrtyp, 87 myń qazaq Jetisýdan alynbaq boldy, patshanyń jazalaýshylar qosynynyń qatań qysymy, túndeletip urlana kóshýge májbúrledi. Atańa nálet! Sol qarǵys atqyr 1916 jyl 237 myńnan astam qazaqty qytaı asýǵa ıtermelese, beıkúná 95 myń 200 jandy baqılyqqa jiberip tynǵan.
Túıdektelgen qara bulttar tóbede oıqastaıdy, sý maqy boran timiskileı ishińdi aralaıdy. Bular Qaljat asýyna besin shaqta taıaǵany sol, aldarynan saý etip moınaqtan shyǵa kelgen orys soldattary aı-shaıǵa qaramastan ot oqty tóbeden asyra tógip-tógip jiberdi, jan dármenderi qalmaǵan kósh shóge qalǵandaı, jylaǵan bala, kisinegen jylqy, ular-shý jurt. Patshanyń ámirine boısynyp keri qaıtyńdar, bolmasa birde-biriń tiri qalmaısyńdar, — dep aqyrdy, ishterindegi qazaqsha til biletin shegir kóz soldat. Halyq oǵan qaraıtyn raı tanytpady. Osy kezde orys soldattary odan saıyn oq boratyp, eldiń záre-qutyn ushyrdy. Bul ýaqytta talaı adam o dúnıege attanǵan edi. Oq saıabyrlaǵan shaqta bizdiń atalarymyz bir shartymyz bolsyn: «13 jastan tómengi balalar men áıelder bólinip shetke shyqsyn olarǵa qol ushtaryńdy tıgizbeýge ýáde berseńder, tiri qalsaq, ózimiz, óler bolsaq, rýhymyz aldynda qaryz bolasyńdar, qol tıgizseńder dep ótindi» Qaljat asýynyń qos qabaǵy álde bireýlershe túksıe qaraıdy. Bitik ósken ermen yzǵyra muńly kúı shertedi. Anadan bala, aǵadan ini, kúıeýden qatyn tirideı aırylyp jatqan zarly jurt. Noǵaıbaı báıbishesi Nurıla sheshemiz ıý-qıý ala keýim shaqta teńnen shúberek alyp biraz erkekti áıelge aınaldyryp, qandy qyrǵynnan aman alyp qaldy. Óz shaly Noǵaıbaı atamyz jaýlyqty basyna salmaı soǵys órtine bettedi, ajal asýy dala sımfonıasyn oınap tur, soldattyń «shelektegi» aıqaıy taǵy shyqty. Bul dala zańdylyǵyn buzǵan jigitti, Segizbaı mergen shelegimen qosa qaq mańdaıdan jaıratty. Qalyń saqadaı saılanǵan soldat pýlemetten oq boratty, erkek bitkendi myltyqtyń astyna alyp qyra bastaǵanda olar keýdesin oqqa tosyp, urandaǵan boıda áskerlerge qarsy lap qoıady. Bul sharasyzdyqtan istelgen eń sońǵy tuıaq serpý boldy. Ólgeni ólip, tirisi, jaralanǵany bar jandalbasamen shekaradan óte shyqty.
80 tútin Ótebaıdyń 200-deı azamatyn jalmap úlgerdi. Mine osy qandy qasap qyzyl qyrǵyndy áıelder men bala-shaǵa túgel kórip turdy. Óıtkeni olardy áskerler jibermeı qorshap turǵan bolatyn. Ráıla óz kózimen qaısarlana kúıeýi Otarbaıǵa qarap tur, ashýdan kózinen jas ta shyǵar emes, aqqulaqtar tosyp turmaǵanda, qandy qyrǵynǵa aralasar edi. Atyna oq tıip jaralanǵan balasy Nurgeldini jalma-jan laqsha óńgere Otarbaı jotadan asyp joq boldy. Moınaqtan asqan jigitter qalyń qaraǵaıǵa kire jan saqtady, «qyryq jyl qyrǵyn bolsa da ajaldy óledi» degen, sol laýlaǵan qyzyl oqtan tiri qalǵan Bákeń bastaǵan 14 erkek birin-biri ázer tapty. Tiri degeni bolmasa, bári de qanǵa bókken, bes-altaýy sholaq qol, tesik san, jalǵyz kózdi qubyjyqqa aınalǵan. Tarıhyn tasqa jazǵan batyrlar, jaraly deneleri ne qarar emes, bala-shaǵa, qatyn-qalashty alyp qaıt saq dep qam qyldy. Olardy bir jetiden keıin abyr-sabyr basylǵan soń alyp qaıtýǵa kelisti.
Soldattar ólikti órtep qalǵan jurtty tún jamyla ozandata aıdap óz mekenderine ákelip saldy, jerlik áskerden kúzet qoıyldy. Pysyqtaý bastap ketedi degen áıelderdi qamaýǵa aldy. Ókirgen áıelder óz úılerine kirýge dármenderi joq, esik aldynda shashyn jula zar eńirep, Qudaıǵa til tıgizip, kunaǵa belshesinen batyp jatty. Aspanda túnerip qabaǵy salbyraǵan kúrtterdeı kúpti. Bir jetige tynyqqan jaraly jigitter qaraǵaı túbinen «Alla» dep is bastasa da, joldary bolmady. Kúzetshi saq, tipti ózderi qoldy bolýǵa shaq qalyp, qytaı jerine qaıta qashyp zorǵa qutyldy. Sonymen tyń-tyńdap tirshilik jasap jan baǵýdyń qareketin qyldy. Jergilikti halyqqa jaldanyp ekeýi mal baqsa, tórteýi qalaǵa qymyz tasyp kún keshti, qalǵandary da qara jumysqa jegilip jandy janmen baǵýǵa kiristi. Erteńnen qara keshke deıin bıik úı tóbesine kirpish laqtyryp, bilekteri salbyrap qalǵanǵa deıin ózderin aıamaı ashshy aýyr jan jarasyn, tánin aýyrta emdedi.
* * *
Jaınaǵan aýyldyń keteýi ketip, aýyldaǵy keıbir jeńiltek áıelder arly-berli júrgen júrginshiler men saýdagerlege ilesip ketti. Qaıta baıaǵy Nurıla apa qoldan áıel jasap alyp qalǵan bes-alty jigit qalǵan eldi saqtady, jaýlyqtaryn basynan almaı, biraz mezgil júrip, arttan ósken balalarmen jasyrynyp bilinbeı ketti. Ráıla apa úshin bul qulazyǵan aýyldan qutqaratyn bir ǵana úmit bar, ol ishtegi alty aılyq nárestesi. Jaratýshydan jatsa-tursa tileıtini ishindegisiniń ul bolyp týýy, áıteýir bir jeri sezetin, sondyqtan da týylmaǵan balasyna yrymdap Búrkit dep at qoıdy. Ór elindegi kúıeýine jetkizer dep qyrannyń atyn qoıdy. Sonymen qosa janynda aldanysh eter úsh jasar qyzy da bar, byldyrlap tili de shyǵyp, bıyl kóp ermek bolyp júr. Qudaı tileýin berip rasynda ul tapty, zaryǵyp júrgen Búrkiti de qara taban boldy, ananyń jarǵa degen adaldyǵy, balaǵa degen ystyq meıirimi, onyń janyn jaı taptyrmady. Endi, mine, izdeýdiń shart jaǵdaıy pisip jetildi dep topshylaǵan ana jan pendege sezdirmeı jol júrýge jazdaı daıyndaldy. Kúndiz uıyqtap, tún de tysqa shyǵyp qarańǵyǵa úırendi. Tamyzdyń ystyǵy basyla qyzyn jetelep, ulyn arqalap jolǵa shyqty. Jol taǵamdaryn ózi ádeıi ystyqqa shydamdy, alyp júrýge jeńil, jegenge toq, baǵlan etin talqanǵa shylap keptirdi. Bulardy qorqytqan qarańǵylyq emes, kerisinshe jarqyraǵan jaryq boldy. Jer-jerdiń bári bastapqydaı jazalaýshy soldattarǵa tolmasa da, qylt etken qımylyńdy baıqaıdy. Kúndiz aryq-atyz, qamys, ıesiz tam, kópir de kóz shyrymyn alyp túndeletip júrip otyrdy. Ata-baba rýhyna taǵzym etip qarańǵyny umyta sapar shekti. Esil-derti bireý-mireý bilip qoımasa eken dep, eleńdep keledi. Meńireý qarańǵy tún belgisiz bir dybystan sekem alǵan ana eki balanyń aýzyn eki alaqanymen basyp dybysyn shyǵarmaı jata qaldy, tynys alýǵa shamalary kelmeı úsh beıbaq jatyr, jańaǵy dybysta joq tym-tyrys, osylaı búkil dalany tynyshtyqqa úıretti. Bala ekesh bala da bul zańdylyqqa moıynsunyp únsiz. Qarańǵyny qaq jaryp, qandy qyrǵyn bolǵan jerge de jetti. Úlken bir ystyq lep betterinen óbe aımalap, marqumdar rýhy qoldap qorshap shyǵaryp salyp jatqandaı kúı keshti. Kózine kelgen jasty bireýi súrtip: «Jylama, tabasyń elińdi» — dep sybyrlaǵandaı boldy. Bir jeti ótkende el shetine de ilikti, alystaǵy úlken aq boz úı janynda qazdıǵan eki kishkene qara lashyq eki jaǵyna tigilgen. Sarań tirshilik, tek jalǵyz áıeldiń kirip shyǵyp júrgeni bolmasa, basqa eshqandaı qımyl baıqalmaıdy, keıde ere shyqqan bala ǵana tirshiligine ózindik ún qosady. Dese de tútini túzý kókke qalyqtaıdy, alystan az baıqastaǵan Ráıla apa qos qozysyn alyp, osy úıden baspana tileı suǵyndy. «Jasyńa quldyq, apaı, tezekshiń bolaıyn, tamaq berip eki balamdy jylatpasań boldy», — dep kóz jasyn kóldetti, eli-jurty qyrylǵanda jylamaǵan ana bógde elde eriksiz osylaı óksidi. Onsyz da sezip turǵan, basynan basqa jeri ońaıǵa biline de bermeıtin tolyq báıbishe zorǵa bas ızedi. Bul úıge Ráıla apa myqtap jaqty, otymen kirip, kúlimen shyqty. Azanda uıqysy shaıdaı ashylatyn ol, kúni boıy úı sharýasyn tyndyrady, buzaý qaıyrady, sý qaınatady, tezek teredi, eń sońynda kezegi kelgen qos tiri jetimine tún ortasynda jetedi. Bar qýanyshy, jubanshy solar, qara domalaq ulyn ıiskegende, ózin beıishtegi jumaq anadaı sezinedi, bar muńyn joǵaltady, táńirinen myń táýbe solardyń amandyǵyn tilenedi.
Jazdyń sońǵy aıy da bitip, oral taýyna oıysqan sarala bulttar bastapqyda kúshikke uqsasa, lezde shońqıǵan úl ken aıýǵa uqsaıdy. Mine osylaı ár jerden andyz dap jınaldy. Tús aýa sebezgilegen jańbyr aq jaýynǵa aınalyp, senbiniń keshine qaraı tolassyz sirkiredi, sol jańbyrly kúnder tup-týra bir aptaǵa sozylyp, juma kúnge tumandana ashyldy. Ráıla apanyń bir jumysy bolsa da azaıdy. Qytaı eli degenmen qytaı kórmedi, kórgeni monǵol, uıǵyr, qazaq taǵy ózi bilmeıtin basqa ulttar. Kúz kelgende jarysa, básekelese keler jylǵa da qýanysh qaldyrǵysy kelmeıtin, qazaqtar bunda da bar eken. Óz tabıǵatyn joǵaltpaǵanyna qýanǵan apa jańbyrdan keıingi tezek kepkenshe, aýyl toıyna ashshy terin buldanǵandaı barýǵa ázer ruhsat aldy. Segiz qanat úsh aq orda, bes aq úı tigilgen, kermeler de syǵylystyra baılanǵan qara nópir attar. Taıpalǵan jorǵalar men et tasyǵan jigitter naıqalyp júr, teńge ilý, balýan kúres, jamby atý, qyz qýý bitken soń toıdyń eń qyzyq kezi aýyl alty aýyzyn bastady, Ráıla apamyz sheshesinen úırengen ádemi sarynmen:
«Aspanda ushyp júrgen ala qarǵa-aı,
Óleń aıtpaı jaramas balalarǵa-aı.
Zer salyp qulaq túrer jan bolsa eger,
Jurtym saǵan aıtamyn biteý jara-aı.
Súıerquldyń segiz sary balasy,
Árkimniń de óz ortasyna bar nalasy.
Otarbaı men Nurgeldimnen men dámeli,
Joq izdegen beıshara jan jaraly.
Ótebaıdyń shópshegi edi Balyqbaı,
Quljaǵa ákep, qymyz satad jalyqpaı.
Otyz tisten shyqqan sózim halqym-aý,
Otyz rýly elge jeter me eken qalyqtaı?» — dep zar muńyn aıtyp joǵyn izdegen ana uzaq tań óleń aıtyp qulan ıektete úıge qaıtady. Sarǵaıǵan sarala qyratta, qolynda qońyr qaby bar, sary ýaıymdaǵy apa joǵalǵanyn tapqandaı tezek tabylsa boldy, búgin bir túrli balasha qýanyp zyr júgirip júr. Salqyn samal esirkeı aınalsoqtaıdy, sol jalǵyz noqatty, birdeńe aıtqysy kelgendeı uıytqı soǵady. Mine, úıge tezegin arqalap keldi, ólgeni tirilip, óshkeni janyp qaınysy Balyqbaı izdep keldi, Ráıla apa osylaı shalyna qosyldy. Bákeń pysyqtyǵy men qymyz satyp júrip Qasym, Ármıa syndy týystar tapty jáne ár jerden tanysqan Jarty balasyna irgeli el bolýǵa úndep, bir jerge toptalyp, ata kásip pen jan baǵýǵa aqyl saldy. Bular jer sholyp aldy orman, arty jazyq, qalyń shıli adyr qyrqaly, boz jýsandy jerge jıyrmadaı otbasy qonys tepti. Adam retinde ómirden óz enshisin áreń alǵan bulardaı bosqyn elde ne kúı bar deısiń? Dese de ár jerde qınala qulshylyqta, júrgennen qutylyp, kele sala qara kúzde bir-bir jer kepe qazyp alyp, ata-kásipteri ormandy kemirip, tirlikterin bastady. Qarashanyń jelimen qoldaǵy attaryn óz álderinshe jaratyp bir qar jaýa aýyldyń atqa miner azamattary atqa qonyp, tún jastana ór Tekesten ótip Tán — Shannyń baýraıynan qaraǵaı qıyp at artyna súırep órkeshtegen ór Tekestiń aǵysyn elemeı aǵash ótkizip, kórshiles turǵylyqty jurtqa shaı tuz bolyp, bala-shaǵaǵa kıimine aıyrbastaýmen aınalysty. Endi, mine, sheberleri qolóner buıym jasap, qalaǵa aparyp satýmen de aınalysty, tipti mal terilerinen mási, kebis, ton-shalbar, kúpi, ishik tigip te jan saqtady. Aıazdyń ajdahadaı ańyrap, muzdyń qatqan shaǵy, jartylar úshin tirliktiń dál qyzǵan tusy, alty jastaǵy baladan alpys jastaǵy shalǵa deıin ǵumyr súrý úshin qas qaraıa atqa qonady, pysyq áıelder de ózen jaǵalaýynan kúıeýin kútip arqanmen qaraǵaıdy sýdan tartyp ótkizip kelesi aǵashqa taǵy jiberedi. Al kúndiz orman kúzetshileri daıyndaǵan aǵashtaryn tartyp aldyma dep qorqady. Qaraǵaı tasý tirligi úrdis alyp negizgi ǵumyr keshýdiń basty nysanasy bolyp qalyptasqan.
Qytymyr qys búginde kárlenip, óz ashýyna myqtap minip tur, kókte aqshýlan bultar, oıqastaıdy, shytyrlaǵan aıaz jelmen jarysady, keshki asyn apyl-ǵupyl ishken Bákeń jigitterin bastap, kórshiles aýyldan kelgen qazaq tiline sýdaı, jergilikti duńǵan jigitin ertip qaraǵaıǵa bet aldy. Batystan uıytqyp soqqan doly boran qymtana kıingen jigitterdiń etegin asha almaı yzyńdaıdy. Tońǵan attar da shoqyraqqa aýysty. Salt jigitter shoqyraqpen tastaqty laý keletin ózen arnasyna lezde ilindi. Ysqyryq jel men doldana býyrqana aqqan asaý ózen birdeńe tilegendeı san áýende syńsıdy. Uqsatsań, birde ıt bop ulysa, birde jas balasha jylaıdy, tek oraqtanǵan aı bárine men kýá degendeı shalqalaı qaraıdy. Ólermende ne quıǵytqan jigitter ór Tekeske arty-artynan yrǵydy. Sýda syrshyl attar syrǵı júzip, arǵy jaǵalaýǵa da taıady. Kóldeneńi júz metrdi tolyq quraıtyn bul ózen, ne sumdyqty ishine búgip jatqanyn kim bilsin? İshterindegi jalǵyz duńǵan qatardan qalqyp shyqty da, shyǵysqa qaraı aǵa jóneldi. Áp-sátte at-paty men oma-shoma bolǵan ol, sýǵa batyp ketti. Aldy sýdan shyǵyp, arty shyqpaǵan jigitter qansha qarbalasqa tússe de, tún qarańǵysynda ajaldyny qutqara almady. Bul báleniń qaıdan sap etip kele qalǵanyna bári de barmaǵyn shaınap, alashapqyn tań atyrdy. Bastabyn da toǵaı qaraýylshysy bolyp jumys isteıtin Pantaq deıtin bul jigitpen toǵaıdan otyn alyp turý úshin jaqsy barys-kelis jasap aralasqanyna Bákeń qatty ókindi. Jon terisin jondanǵan jergilikti Symazy deıtin onyń aǵasy: «Sender ádeıi aǵyzyp óltirdińder!» — dep úlken báleni bastaryna shaptady. Onsyz da túsi qashyp, úrpe-shúrpe bolyp otyrǵan bir ýys aýylǵa bul ońaı soqqy bolmady. Bar báleni Bákeńe artty. Ertesi-aq Bákeń túrmeniń esiginen tabyldy. Adýyndy alpaýyt Symazy Bákeńniń atalas týysy Tursyndy úıine quldyqqa aldy. Al bir ýys aýyl eki birdeı arysynan tirideı aıyrylyp, endi mine alty jastaǵy balasynan alpys jastaǵy shalyna deıin bar tirligi qaraǵaıdy toqtatyp, Pantaqtyń óligin izdep ózen jaǵalady. Tórt aı degende sý tartylyp, atynyń óligin tapsa da, bále bop jabysqan Pantaqty taba almady. Qur súlderi qalǵan aýyl endi úmitin múldem úzip, aýyzdaryna salar talshyq úshin qarmandy. Kókektiń orta sheninde Segizbaı, Aqanbaı bastaǵan jigitter otyn jınap salshylyqqa tústi. Qaıranǵa batqan otyndy shyǵaryp jatyp, jalbyraǵan shúberektiń shetin baıqady. İshteri bir sumdyqty sezgen bular aýylǵa tura shaýyp, kórshiles Symazyǵa habar berip, Pantaqtyń súıegin qazyp aldy. Sý soryp qum shaıǵan ony adam tanyǵysyz. Medısınalyq saraptaý arqyly Pántaq ekenin jáne oǵan adam qoly tımedi dep dáleldep shyqqanǵa deıin Bákeń túrmede otyrdy.
Otarbaı atanyń qandy qyrǵynnan aman alyp kelgen uly Nurgeldi eki aıaǵynan múgedek bolyp keldi. Shaldyń syryqtaı boıy eńkish tartqan, tastamaı taǵyp júretin qara kózildirigin bastabynda myrzalyqqa taqty. Kezinde osy kózildirikti kıip máskeýge de baryp qaıtqan, qaljattaǵy jazalaýshylar bir kózin alyp qalǵan. Bir kózdiń qaıǵysynan ekinshi kózi de jasaýrap jylap júrip sýaldy, endi, mine, qara áshkı soqyr kózdi jasyrar qorǵan. Tabynatyn ákesine, jarasymdy kózildirigine qyzyǵa qarap júretin Quzyr eń alǵash áke kóziniń shyn syryn bilgende, jany túrshige ákeni aıap, urlana jylady. Jat jerdegi ashshy turmys taýqymeti bıyl tipten kúsheıip, onyń qur súlderi qaldy. Jyldar jylystap, 1942 jyldaǵy alapat apat sary súzekten aýylda biren saran adamdar ǵana tiri qaldy. Qas qabaǵyńa qaramaıtyn tirlik zańdylyǵy «Qudaı bir aınaldyrǵandy shyr aınaldyryp» shal men balasy Nurgeldini jáne qyzy Madınany da jer qoınyna aldy. Otbasynda Búrkitin qushaqtap jaratqanǵa nala aıtyp kempir taǵy jalǵyz qaldy.
Kún artynan kúnder ótip 1949 jyly komýnısttik partıa bılikke keldi, búkil el alaqaılap qýandy. Áý bastaǵy jıyrma tútin jarty quraǵan aýyl, bul kúnde kádimgideı alban atanyń ár rýynan quralǵan úlken jurttqa aınaldy. Kedeılerge qamqor lyq jasaý maqsatymen komýna júrip kooperasıa qurý bas taldy. Aýyl bastyǵy Ábdirahmannyń qara shubar túsi surlanyp, halyqqa jer bólip ábiger. Baıaǵy Aqdaladaǵy túbine aıǵyr-úıir jylqy qystap shyǵatyn aq shıler temir soqanyń tisimen aýdaryldy. 1966 jyldyń qarashasynan stıl durystaý maqsatymen bastalǵan mádenıet zor tóńkerisi ortalyqtan tartyp jergilikti aýyldarǵa deıin, tipti kishkene eldi mekenderge deıin qatal qabaqty qytaılardyń basqarýymen júrip jatty. Olar bar aýyldyń apshysyn qýyryp, kele sala jınalys ashyp, halyqtyń úreıin ushyrdy. El ishinen astyrtyn aktıvıs jastardy taldap alyp, halyqtyń bir-birin jamandaýǵa jol bergizdi. «Kóp shyndyqtyń betin ashqanǵa syılyq beremiz», — dep shabyttandyrdy. Bul saıasat saýatsyz elde stıqıaly túrde júrgizildi. Baılardyń mal-múl kin konfeskeleý, jerlerin kedeı sharýalarǵa úlestirýden bastaldy, mine, osy kezde ótirikter ókirip, shyndyqtar shyńǵyrdy. Qazaqtyń ishki rýshyldyǵy men yryń-jyryń kóz alartýlary saıası tús ala, bul qozǵalysqa arqaý boldy. Naǵyz qazaq mádenıet tóńkerisi bastaldy. 1962 jylǵy Altaıǵa ǵashyq Janqara sovetke keterde: «Meni úsh jyl tos», — dep qońyr jorǵa atty er toqymmen tastap ketipti, degen áńgimeni negizge alyp, Baqaı men Sarmuqan ekeýi oıdan tamasha áńgime qurastyryp, el ishine qaýeset taratty: «Sol Janqara kelipti. Aıaǵynda serpeli báteńke, ushyp júredi eken, bireý emes, birneshe jigitti bar janynda. Habarlasý belgileri jarqyldaq sıgnalmen kez kelgen jerde jarqyldatyp kezdese beredi eken, qolynda radıosy taǵy bar sóılesetin. Maǵan da bireýin berdi radıonyń dep», — ótirikti ókirtti. Túnde dalaǵa shyqqan Qarabaı óz qanshyǵyna kelgen ylyqqan ıtterdiń qarańǵyda janǵan kózinen qorqqany sonshalyq aýylǵa maldy tastap, kóship tústi, «Úıimniń tóńireginde sovet adamdary qaptap, toraýyldap júr, óltirip kete jazdady», — dep otqa maı quıdy. Áńgime izdegen qytaılardyń ózderi esi shyǵyp jataqhanasynan birneshe kún syrtqa shyqpaı qaldy. Bular aýyl ákimi Ábdirahmannan bastap, kúres obektisi etip moınyna qara qazandaı tas asty, adyraqpaı Shashtaı toǵaıdan erinbeı qumyrsqa beli tárizdes tas ákelip moınyna qamyt qyp kıgizdi ákim myrzanyń. Basyna qaǵaz qalpaq jasap, eki betin boıap «qara quıyrshyqtardy joǵaltaıyq!» degen uranmen mektep oqýshylaryn artynan shýlatyp, kóshe aralatty. Aýyl buǵaltyry Ábdiniń esik aldynan tóraǵa Maýzydýńnyń temir sýretiniń qıyndysy tabyldy dep Baqaı men Sarmuqan ózderi tastaǵan qıyndymen jala japty. Óz isterine rıza bolǵan bul ekeýi kegin basqalardan osylaı alyp máz boldy.
— Sarmuqan joldas, sizge rodıo bergen kim, qaı jaqtyń adamy?—degen saýalyna túk túsinbeı aýdarmashy jalpaqtaǵan Sarmuqan:
— Sábettiki, — dedi kózi sharasynan shyǵa: — Radıony tabyńyz! — dep jan alqymǵa ala daýsyn kótere aqılandy, talpaq tanaý qara tergeýshi. Jyrtyq kóz aýdarmashyǵa jalyna qaraǵan Sarmuqan: «Mende qazir joq», — dep kúmiljidi.
— Qaıda, kimge berdiń? — dep odan beter aqyrdy, aýzyn kópirshitken suraqshy.
— Kók ıirimge tastap jibergem, — dep ótirikti ysqyrty, qutyldym ǵoı dep oılaǵan ol.
— Júr, sol jerden alyp beresiń! — dep ony sonda alyp júrdi.
Aýyldan elý shaqyrym jerdegi kók ıirimge aparyp, aıaǵynan jipke baılap sýǵa tastady. Sýǵa toǵytylǵanda bar shyndyqty aıtqan Sarmuqandy tyńdaǵan jan bolǵan joq, sol kúıi sý túbine máńgilikke shóktirdi. Bes synyptyq bilimi barlardy, bular «sasyq zıaly» dep óz týǵan aýylynda kúndiz jer jyrttyrdy, túnde «halyq jaýy» dep ortaǵa shyǵaryp, kúreske tartty. Bundaı qorlyqqa shydamaı asylyp ne qudyqqa túsip jaqsy ıtshe kórinbeı ólgen zıalylarda esep bolmady. Ortalyq aýyl ákimi Muqıtty qatarynan úsh kún kúreske tartqanda, ózin-ózi baýyzdap óldi. Týmysynan qatal Muqıt jurtty óte qatal basqaratyn, jylaǵan balaǵa Muqıt kele jatyr degende jylaýyn qoıatyn, mine ólimi de jurtty shoshytty, ózin baýyzdaýǵa qan aǵyzar ydys qoıyp, kıiminiń jaǵasyn qaıyryp qan tıgizbeı baqılyqqa sapar shekti, qudy bireýge ózin baýyzdatqandaı. Olaı deıin deseń, esik ishinen ilýli. Kent bastyǵy Qumandy kúreske tartyp, basyn tómen qaratyp, aspaqqa asyp tastady, ólip bara jatyp sý degende, aktıvıserdiń biri esik aldyndaǵy kóktemgi shalshyq sýdan aýzyna tamyzdy. Komýnıstik partıanyń solaqaı borany osylaısha on jyl boıy úzdiksiz soqty. Bul daýyl kóp kisilerdi tarym shólinen bir-aq shyǵardy. Shólirkegenderdiń birazy on jyldan soń, áreń degende oraldy. Olar sondaı qur súlderi qalǵan aıanyshty edi.
Jeke basqa tabynýshylyqtyń shyrqaý shyńyna shyqqanda, Maý úzindisin qospaı, bireýmen sóılesý múmkin bolmady.
— «Eń joǵary nysanamyz kommýnızimdi júzege asyrý», ıne-jip berińiz, — dese. Satýshy:
— «Halyq úshin qyzmet etip, jalda alda rahatta artta turaıyq», minekı, ıne-jibińiz, — degen osy zaman boldy.
Bir áıeldiń qaıyn atasynyń aty Qurban, qaınysynyń aty Jeńis eken, dúkennen shaı alyp turyp, qaıyn atasy men qaınysynyń atyn ataı almaı: «Qaıyn atadan qoryqpaı qaıyndy qolǵa keltireıik», maǵan shaı berińiz, — degen eken.
Osy biz nege ómir súrip júrmiz? Jan talasa qashyp kelgendegimiz, zaryǵa kútkenimiz — tirlikten beziný me?
EKİNSHİ BÓLİM. JELİK
«Adamdy toqshylyqta ne joqshylyqta tany» degen naǵyz danyshpandyq. Baılyq pen mánsap Quzyrdyń mazasyn ábden ketirdi. Aýyldaǵy bar sharýasyn tastap, qalaǵa kóshti, óz ultynyń dalalyq órkenıeti qaınap shyǵar týmasynan alystap, qalalyq tirlikke eti úırendi. Bul óńirde Quzyr sekildi bastyq bolý turmaq, ókimet búdjetinen aqsha alyp jumys jasaýdyń ózi úlken ǵanıbet. Búginde ol para alyp, talaılardyń jumysyn bitiretindi shyǵardy. Óz múddeleri úshin qoshemet kórsetetinder kóbeıdi. Taǵy sol úırenshikti qyzmet qarbalastyǵy túske sheıin baıyz taptyrmady. Kenetten esik qaǵyldy, aıaǵynyń basyn qaıqaıtýdy ábden úırengen Quzyr «kir» dep kisilik tanytqan keıipte óz jumysymen otyra berdi.
— Sálemetsiz be? — degen daýystan syzdana basyn kótergen ol, aldynda turǵan erttegen attaı ádemi aq kelinshekti kórdi. Mamyq kresloda shalqalap otyrǵan ol ne isterin bilmeı, astynan sý shyqqandaı qopalaqtap qaldy. Jańaǵy boıyndaǵy bastyqtyq býy lezde ǵaıyp boldy. Dese de syr bermedi.
— Otyryńyz, qandaı sharýamen keldińiz? — dep onyń sóıleýin taǵatsyzdana kútti.
— Men qalalyq emhanada medbıke bolyp jumys jasaımyn, ákemniń zeınetke shyǵý sharýasy boıynsha keldim, — dedi ol.
— Túski úzilisten keıin sóıleseıik, — dep Qurekeń syzdandy.
— Aıyp bolmasa, birge tústensek qaıtedi? — dedi qarsy aldyndaǵy sulý onyń oıyn oqyǵandaı kózin qylmyńdatyp.
Meıramhananyń ońasha ishki bólmesine jaıǵasqan ekeýiniń ortasynda stol qazandyǵy, ondaǵy saqyrlap qaınaǵan sorpaǵa san túrli dámdi taǵamdar sulýdyń saýsaǵymen aqyryn salyna bastady, bunyń bári Quzyrǵa túsinde bolyp jatqandaı áserde boldy. Araqty ákelgen daıashy qyz endi ne kerek degendeı kerile qarady.
— Qazirshe eshteńe kerek emes, kerek bolsa, ózimiz shaqyramyz, — dep ony jaıyna jiberdi aq kelinshek.
— Sizdiń mansabyńyzdyń bıkteı berýi úshin tosyt kótereıik, qanekı, kelińiz, — dep stakan soǵystyrdy.
— Rahmet, — dep bas tartpady Qurekeń.
Bastapqyǵa qaraǵanda boıy úırenip qalǵan Qurekeń:
— Iá, óz ákeńiz be? — dep syzdana suraq qoıdy.
— Óz ákem, — dep eleýsiz aıta saldy sulý.
— Sizdeı hanymnyń ákesiniń jumysyn bitirmeı,— dep shalqalaı tisin shuqydy.
— Rahmet sizge, astan alyńyz — dep saqpy ustaǵan súırikteı saýsaǵymen basekeńniń aldyna qazannan alyp as saldy. Ázil-qaljyńmen usaq áńgimeni qıystyra aıtatyn ádemi kelinshek ilezde jaqyn adamdardaı kúı baıqatty.
— Erteń qujattaryn ákelińiz, sosyn qalǵan jaǵyn kóremiz.
— Maqul, — dep qýanǵan kelinshek ornynan tura qolyn usyna rahmet aıtty.
Nege ekeni áıteýir Quzyrdyń qaljyńǵa qarymjy qaıtarǵany bolmasa, ary qaraı ózin qansha zorlasa da, ashyla almady, bolmasa jany qalap-aq otyr, bul kúıdiń úzilmeýin ishteı tilep.
Edáýir jelpinip alǵan ekeýi aıańdap meıramhanadan shyqty. Jumys ornyna lıftpen kóterilgen Quzyr bir ysyp, bir sýyp syrt kıiminiń omyraýyn aǵyta bólmesine kirdi. Bir túrli boıyn basqasha sezim bılep, eriksiz qýandy. Onyń appaq, albyrap araqqa bórtken dóńgelek júzi kóz aldynan keter emes. Kenetten selt etti, men onyń kúıeýin de suramappyn-aý, dep ózin-ózi qyspaqqa ala bastady. Ták, bul aradaǵy jergilikti ulttar bar jumysqa áıelderin jumsap, ózderi úılerinde otyra beretinin estýshi edi, álgi bir jolǵy oqıǵa esine tústi: Bir úıli jergilikti jandar qabyr basynda dinı salty boıynsha qaǵaz órtep júrgende, qapelimde órt ketip jaıylym órtenip, tótenshe jaǵdaılar qyzmetkerleri órtti sóndirip, olarǵa shtraf salmaqshy bolady. Málim qyzmetkerdiń ózderimen birge tamaqtanǵanyn jeleý etip, bále jaýyp, qyzy onyń ústinen meni zorlady dep aryz jasap, ózderine shtraf tóletip, álgi qyzmetkerdi qyzmetten aıdatqanyn estigeni bar edi, solaı jibergen solaqaı kúıeýdiń qýlyǵy ma, kim bilsin? — dep seskenip, keýdesin túımeledi. Jumys qarbalastyǵy Quzyrdy ábden jadatty, úıge sharshaı kelip shalqalaı sulady. Moınyna asylatyn balasy Alash burynǵydaı emes, eseıip qalǵan.
— Oqýyń qalaı balam? — dep búgindikke qyrylmaı qalǵan kók saqalyn balasynyń betine úıkeledi.
— Qosymsha sabaq alǵaly jaqsaryp keledi, — dep balasy nyq jaýap berdi.
— Balam, jaqsy oqy, men seni álemdegi eń ozyq oqý ornynda oqytam, men jetpegen bıikke sen jetesiń, endigi úmit sende, tek jaqsy oqýyń kerek. Kishkene kezinde sodyr edi, kazir sóılemeıtin tuıyq bolyp barady osy balam, — dep oılady.
— Tamaǵyń daıyn ba? — dep surady, kelinsheginen.
— Mine, qazir, — dep kúıeýiniń asty-ústi ne tústi. Quzyr áıeline jyly qabaq tanytyp, meıirin syrtyna shyǵarǵysy kelmeıdi. Bul onyń ákesinen kele jatqan áıelge ustanǵan pozısıasy. Sonyń da jemisi shyǵar, áıelimen kóp tús shaıyspaıdy. Quzyr osyndaı óz úıinde kisi bop júrgeninen ózi lázzat alady, áıeli de buǵan myqtap úırengen. Ári ekeýine de osy qarym-qatynas unaıdy. Syrttaı qaraǵan adamǵa ursyp qalǵan jandardaı, shyn máninde óte tatý-tátti otbasy osylar. Bir-birine sheksiz shyn sezim de bildirmeıdi, otaǵasynyń isine áıeli aralaspaıdy, tek óz sharýalarynan kilt etken qatelik jibermeýge tyrysady. Ekeýiniń arasynda kóp áńgime de joq, sosyn da baqytty bular.
Úırenshikti jumys kúni azannan qara keshke deıin birese telefonmen sóılesý, birese hatshysynyń tynymsyz esik ashyp qaǵazdarǵa qol qoıǵyzýy jadatyp, bir kúnniń de sońyna shyǵa bergende, esik ózi ne tanys qaǵyspen qaǵyldy. Esik qaǵysyna mán bere bermeıtin Quzyr bul joly sol ekenin jyǵa tanydy. Rasynda sol aq kelinshek kózine ottaı basyldy.
— Qalaısyz? -dep qol bergen kelinshektiń balbyraǵan ystyq alaqany onyń óne boıyna bir túrli sezim otyn uıalatty.
— Ákeldińiz be? — dedi denesi dir etken Qurekeń.
— Iá, — dep bir úlken konvertti ustata qoıdy. Bári osynyń ishinde.
— Mynaýyńyz uly qorǵan ishiniń adamy ǵoı, neǵyp sol aradan zeınetaqy taǵaıyndalmaǵan?
— Bul kisini osynda ákep tirkesek, jaqsy atanyń .... — dep aq kelinshek syńǵyrlaı sóziniń artyn kúlkige jeteletti.
— Tirkeý jónindegi qaǵazyńyzdy ákelseńiz, sosyn ar jaǵyn kórsek. Jumystan shyqsam dep yńǵaılanǵany sol edi, kelinshek te ornynan turyp kıimin túzegen bolyp, moınyndaǵy juqa jaýlyǵyn alyp qaıta, salyp, aq tamaǵyn kórsete, erkektiń boıyn elitti.
— Ýaqytyńyz bolsa, keshki tamaqty menimen ishseńiz qalaı, — dep qıyldy aq kelinshek. Únsiz kelisim bildirgen Quzyrmen birge mashınasyna mindi ol.
— Qala syrtyndaǵy úlken demalys baǵyna tartsańyz, — dep ótindi.
Qaladan on neshe shaqyrym qashyqtyqtaǵy keremet dámhana, óte tynysty, ishi de sońǵy úlgide jabdyqtalyp, bezendirilgen, aldyńǵy jolǵydaı emes, ne qalaıtynyn aıtqyzbaı bilgen aq kelinshek dámge tapsyrys berdi. Úırenip qalǵan ekeýi erkin otyrdy. Bundaı bólmelerdiń bir jaqsysy japondarsha jantaıyp otyrasyń, janǵa jaıly. Ekeýi tanystyǵymyz arta berýi úshin dep o bastan-aq basyp-basyp ishti, bular birdeńege asyqqandaı, ár staqan sońynan kózin qadap otyrǵan aq kelinshek Quzyrdy iship, jep barady. Iá, baseke, jańaǵy meniń kúıeýimniń ákesi. Ol kisi ózi ishki Qytaıda turady, al kúıeýim ólgen, men qazir boıdaqpyn, — dep kózin aýdaryp tóńkerdi. Kem sózdi Quzyr ishken saıyn úni ishine túsip ketetin ádeti boıynsha, túsindim degendeı bas ızedi. Ystyqtaǵandaı syńaı tanyta aq kelinshek syrt kıimderin sheshe tazalyq bólmesine qaraı aıańdap dene turqyn kórsetti, onsyz da áreń otyrǵan Quzyrdyń delebesin qozdyrdy. Odan beter sulýlana shyqqan ádemi kelinshek burańdaı kelip, Quzyrdyń moınyna asyla ketti, ol da qarsylyq bildirmedi. Onyń oılaǵany boldy, erin-eringe tıgende-aq ózin ustaýdan ketken ol qolyn arqaǵa júgirte aq kelinshektiń qos anarynyń qabyn aǵyta bastady. Shynymen-aq mas boldy. Mánsap býy ony taǵy da esten tandyrdy, rahattana ýlady. Ýanbaǵan balany ýatqandaı kótere silkiledi sulýyn, endi mine aq kelinshekke bar salmaǵyn salyp qopańdaı bastady. Eki tisqaqqan qý alysqa shapty, bireýi sharshaı bastasa, ekinshisi mine shabady, aq kelinshek odan saıyn myqty shabondozdyǵyn kórsetip ysqyra aıqaılaı, qopańdap tura shapty, odan asaıyn qunyqqan ol tilin sýmańdatyp bar táttisin sordy, izdegeni tabylǵandaı shyńǵyryp baryp, sylyq ete sulady sulý aqyry. Kómbege jetkendeı, es-tússiz jatqan ekeýi qan qyzýlyqta aıýmen alysqandaı sharshap, shólirkep oıandy. İshimdiktiń býy ma, ál de basqa ma bastary aýyra tún jarym bolǵanda qur súlderi qalǵan Quzyr óz otbasyn ázer tapty. Osylaı aýyzdanǵan olar jıi-jıi bastary qosylatyndy tapty, ómirinde kórmegen jan lázzatyn sol ádemi aq kelinshek syılap júrdi. Týra joldan aýytqyp júrgenge me, álde qıynnan qıystyrǵanǵa ma, joq bolmasa alańdap asyǵys istegenge me, áıteýir óte tátti sezildi, tipti bir aptada bir kezdespese saǵynatyndy da shyǵardy. Sońy aınalasyndaǵy adamdar bular jóninde sybyr-sypsyń áńgime aıta bastady. Ne kerek osy kezdesýdiń nátıjesinde ádemi kelinshek súıegi qýrap ketken ákesine de pensıa alýǵa qol jetkizdi. «Biz adamdar kórkem nárselerdi tamashalaýǵa, shattyqqa shalyqtaýǵa, lázzátqa batýǵa t.b. nápsi lázzatyn kúıtteý úshin ómir súremiz», — dep oılady Quzyr. Búgindikke sharshap kelgen Quzyrdyń oıda joq apaq-sapaqta esik qońyraýy soǵyldy. Darbaza syrtynda tanys daýys, ózi esik ashty, taǵy sol para bergishter qas qaraıǵandy kútip júripti. Bir mıllıardtan astam halqy bar bul óńir shynynda artqy esikten kirip, is tyndyrýǵa úırengen. Aqshany aıtpaǵanda qysta soǵym, jazda úıinen et, sút, qymyz úzilmeıdi. Ol onyń esesine tómendegi eldi mekenderge aqsha bólý, jol jasatý, orman otyrǵyzýǵa qarjy bosatý, kadr stajyna qaraı aqsha qosý sekildi sharýalarǵa zańdy, zańsyz kirisip júrdi. Qaıda júrse de, astynda mashına, qaltasy aqshaǵa toly, baıashatty ǵumyr keship jatty, biraq onyń ebin keltirip sińire bilý shynymen de bastabynda Quzyrǵa ońaıǵa túspedi. Degenmen ýaqyt óte kele jumysy jurttyń oń baǵasyna da ıe bola bastady, onysy eldiń jumysyn batyl bitirýi me álde, isti tyndyrymdy isteıtini me, áıteýir, el Qurekeńdi «ótkir, tyndyrymdy» dep maqtap júrdi. San jumystan sansyrap endi tysqa shyǵaıyn dep syrt kımin kıip jatqany sol edi, esik ashylyp, tolyq deneli tolqyndy qara shashty jigit aǵasy yrjıa kirip kele jatty.
— Oı, mynaý, Erjan ǵoı, kókten tústiń be, qaıdan júrsiń?
— Qyzmetiń ósip, el aǵasy bolǵanyńdy estip, telefon soǵyp quttyqtasam, uıat bolar dep ádeıi keldim, — dedi ol qos qolyn jaıa kúlmińdep. Eski dostar qaıta-qaıta qushaqtasty. Birden úıge tartqan olardyń qýanyshtarynda shek joq, ótkendi aıtyp jetisip qaldy. Bir qońyraýmen qoı aldyryp bata surap, aspa-tók dastarqan jasap, dosqa degen adal da ystyq yqylasyn kórsetti. Kórispegenderine on neshe jyldyń júzi bolǵan, tasada qalǵan on jyl jóninen syr sherti.
— Qazir qandaı qyzmet istep júrsiń?
— Bastabynda týǵan aýylyma oqytýshy boldym, keıinnen ýnıversıtette oqytýshylyq jolymdy jalǵastyrdym, bul kúnde saýdagermin, astyq alyp-satýmen aınalysam, — dedi dosy sóziniń artyn sybyrlaı jalǵastyryp.
— O, bárekeldi, jaqsy tirlik, oqytýshylyq adamnyń jalynyn sóndiredi, — dep quptady otaǵasy.
— Iá, sender dıplomdaryńdy alyp kettińder, biz qaldyq jurtta qalǵan ıtteı bolyp. Satyp tamaq alyp, isher syra qumyrasyn da shaǵyp kettińder. Baǵbanshylar baıqap qalyp, ózimiz áreń júrgende shtraf salyp bastyqtarǵa aıtyp, dıplom bergizbeımiz dep qıqarlyq kórsetti. Amalsyz jalynǵan biz bótelke synyqtaryn eki kún degende zorǵa terip tazaladyq, sosyn eki jeti júrip emtıhan tapsyryp, zorǵa degende aýylǵa jettik.
— Senderdi sorlatyp qumyra shaǵýdy shyǵarǵan Almanyń ǵashyǵy Murat edi ǵoı! Iá, aıtpaqshy, olar jaqtan habar aldyń ba?
— Ol ózi bir qyzyq jigit, saýda jaıymen eki jyl aldynda barǵanym bar. Ol oqytýshy eken, aýdandyq orta mektepte. Biraq álige deıin boıdaq, «Tek ómir boıy sol Almany ańsap ótemin, basqa eshkimdi de súıe almaımyn», — deıdi. Sóziniń rastyǵyna kóz jetkizbek bolyp, «qyzyl shyraqty» óńirge ertip barsam, shyny men qyzǵa zaýqy joq bolyp shyqty.
— Sen de qyzyqsyń, nege ertip baryp júrsiń ol baıǵusty, yńǵaısyz kúıge qaldyrypsyń-aý ony.
— Mektep jataqhanasynda jalǵyz turady eken.
— Eger qalasa, áıel áperip ketsem be eken degen oı boldy mende.
— Onyń jón bolatyn edi.
— Basyna uryp shaqqan bótelkeler kezinde zaqym keltirgen de shyǵar, ol odan keıin basa ishýdi ádetke aınaldyryp alypty.
— Ol sonda qalaı sabaq berip júr?
— Kim bilsin?
— Oǵan bir jaqsylyq jasaý kerek eken, — dedi Quzyr júregi eljiregen syńaı tanytyp. Osylaı ótken-ketkendi sapyrǵan eki dos ashshy sýǵa edeýir bórtti. Jan sezimderi balqyp ydys-aıaqtyń barlyǵy án salǵandaı kúı keshti.
— On kúnge bir mıllıon ıýán bere tursań, Qureke, — dedi Erjan dosy. Óziniń eki mıllıonǵa jýyq aqshasy bolǵandyǵyn, ony astyq alýǵa jumsap, qazirshe naqty aqshasy bolmaı turǵanyn aıtyp qıyldy.
— Ony nege istetkeli júrsiń, — dedi dos tilegin tyńdaǵan úı ıesi.
— Astyq ala ketsem dep edim aýdandaryńyzdan, — degen ol úsh mıllıonnyń astyǵyn ishki qytaıǵa aparyp, kelisimshartqa bara otyryp, taýardy sol jerge ótkize salysymen qaryzdy qaıtaratynyn aıtyp ótindi. Shynymen eljirep-qaljyrap otyrǵan dosyna Qurekeń, kelisim berdi. Bir jetide ókimet qazynasynan jasyryp, aqsha alyp, súıikti dosyn rıza etti. Ýaǵdaly merzimi tolsa da, keremet grýppalasy, súıikti dosi sol kúıi, habarsyz ketti. Shydamy taýsylǵan ol ókimetke seziler ýaqyt taıaǵan soń, densaýlyǵymdy emdetýge baram degen syltaýmen meken-jaıy boıynsha dosyn izdep jolǵa shyqty. Sýmańdaǵan sýmaqy sýyq oılar basyn qylqıtyp, taba almasań qaıtesiń, ólip qalsa she? Tipti qatyn-balasy bizdi baq dep jabyssa she? Jo-joq, olaı bola qoımas, qazir óletin jigit emes. Tonaýshyǵa tonalyp, túgi qalmaı, eki qolyn murnyna tyǵyp otyrsa qaıtem. Tipten meni aldaǵan, tirlikte baǵy janbaǵan sorly kedeı bolsa, qaıtem? Áı, osy meniń ańǵaldyǵym-aı, dep ózin-ózi jegideı jep kinálap keledi. Sonda da bolsa «úmitsiz shaıtan» degendeı, kóldeneń kelip jetken jylymyq oılar júregin jylytty. Men barǵansha aqshamdy elektrondy pochtamen salyp jirberse she, aqshany alyp úıime ketse she? Onda tek shalqaıyp qonaq bop ertegideı kúı keship qaıtam deshi. Tipten ósimimen qaıtaryp qatyn-balama syılyq jasasa she? Boldy, rahmet, nesine áýre boldyń? It jyǵys túsip jatqan san oımen qaljyraǵan Quzyr qalǵyp-múlgip avtobýstan tústi. Avtovokzalda janyńdy sýyryp alardaı shýlaıtyn súıkimsiz jurt ishinen bireýi izdegen joǵyna uqsap qaldy. Óz kózine ózi senbeı eki kózinalaqanymen kezek-kezek ýqalap tesile qarady. Bireýdiń júgin kóterýge arqasyn tosyp daıyndalyp turǵan súıikti dosy Erjannyń dál ózi. Quzyr turǵan ornynda qaqqan qazyqtaı qatyp qaldy. Esin áreń jıǵan ol teńsele, júk kóterip bara jatqan Erjandy jitirmelete qýyp jetip, bilekten ala tústi. Júk ıesineń bar degendeı adyraıa qarady. Erjan kózi sharasynan shyǵardaı selt etip, janaryn jypylyqtata berdi. Únsiz ergen Quzyrdyń jany boıynan ushyp ketkendeı boldy. Arqasy bosaı sala aıaǵyna bas uryp aǵyl da tegil jylaǵan Erjan zar eńirep jatty. Ol eńirep turyp: «Men saǵan barǵanda amalsyz ótirik aıttym, istiń shyny bylaı edi: ýnıversıtette oqytýshy bolyp júrip urpaq qamy, el bolashaǵyn shynaıy bilimmen sýsyndatam dep jan aıamaı arpalystym, tek shyndyq ádildik dep ǵumyr keshtim. Jaqsy oqymaıtyn tek aqshaǵa baǵa satyp alatyn baıdyń qyzyna emtıhanda bilimine qaraı baǵasyn qoıdym, araǵa túsip ótirik baǵa qoıa sal degen bastyǵymnyń sózin de tyńdamadym, aqyry solar sońyma shyraq alyp tústi, qyp-qyzyl jala japty, ómirde shyndyq úshin kúresemin dep júrip qor bop qalýdan artyq azap joq shyǵar», — dep zar eńiredi: «Amalsyz saǵan bardym. Seniń bergen aqshańnyń arqasynda temir tordan qutyldym. Minekeı qazir shyn beınemdi kórdiń, alsań basym mine.... Tirliktiń ádiletsizdikke qurylǵanyna endi kózim jetip, jalǵan tirlikte shyn ómir súrýge bolmaıtynyn túsin dim. Bir nársege shynaıy berilýge múlde bolmaıtynyn sezindim», — dep shaǵynǵan ol jigerin shyńdap tistenip: «tiri bolsam qaıtaram», — dep orynnan tik turdy. Salymy sýǵa ketken Quzyr dosynyń qınalǵan shaqtaǵy sońǵy jigerine súıindi, dese de myqtap aldandy. Boq jegen buralqy ıtteı keri qaıtty. Endi, mine, shynymen de aýyrdy. Maǵan senip qyzmet bergen elim aldynda masqara boldym-aý! Búkil aýdan halqynyń aldynda ne betimdi aıtam? Záýremniń aldynda she? Qatyn-balam she? Aq kelinshek she? Báriniń aldynda qara bet boldym, — degen oımen arpalysyp, qutyrǵan ıtteı eki kózi qyzaryp kele jatqan jigit aǵasynyń qalyń oıyn shoferdiń «Tamaqqa túsińizder!» degen daýsy bólip jiberdi. İlbı basyp esikke bettedi. Qur súlderi qalǵan Quzyr bar-joǵy bes saǵat ishinde ózin-ózi jep boldy. Esikten túse bere ólý — qaryzdan qutylýdyń eń jaqsy amaly dep túıdi. Shofer esikti bekite sala: «Aǵaı myna ashananyń tamaǵy dámdi! Bizben birge otyryńyz», dep bólmege ertip kirdi, júzindegi kirbeńdi sezgen de shyǵar. Qyryq adamdy alyp kelgen «jaqsy kisisine» ashana qojaıyny jyly jumsaǵyn aldyna qoıyp báıek. Burańdaǵan daıashylar bulǵaqtaıdy. Qonaqtary shattyqtan jarylardaı, «Bular nesine máz bolady eken?!», — dep ashýy kelgen Quzyr tyjyryna qarady. Gý-gý etken qaban qursaq jandar shattyqtan jaryla jazdap, obyrlana dúnıeni jutardaı qomaǵaılana tamaq jeıdi. «Qanshama adamdar áýelgi adamdyq qasıetinen alystap, obyrlyqqa, jaýyzdyqqa bet aldy, kózinen qan shashyp, qatyndar qaqań urady. Kerisinshe bireýlerdiń janary sónip, jalyny óshti, ynjyq, jylaýyq, ez erkekterge aınaldy. Al men óle qalsam, bulardyń nesi ketedi, tek Záýrem, kelinshegim, balam osylardyń tabanynda taptalar, sol úshinde ólmeýim kerek», — dep túıdi sońǵy oıyn Quzyr. Búgingi ómir shynymen de arsyzdar men qýlardyń dáýiri sıaqty. Taǵany — ǵylym, ıadrosy — aqsha, kilti — adam bolǵan jahandaný kezinde ózin joǵaltpaý úshin rýhy bıik ulttyq tulǵalarǵa tabyný da kerek. Mine osylaı túnniń bir ýaǵyna deıin dóńbekship, uıyqtaı almaı jatqan Quzyr óziniń ótkenine barmaǵyn shaınady, shaı da qatty shaınady. Bar sharýasyn tastap, baıandy mal sharýashylyǵyn jandandyrý qıaldaryn byt-shyt etip, qalaǵa mánsap qýyp kelip edi, endi jatqan jatysy mynaý. Eger sol sharýashylyǵy bolǵanda bul aqshanyń muńy bulaı janyn qınamas edi-aý. Kózin qansha jumsa da, mazasyz oı toqtar emes. Qorqynysh mekenine aınalǵan basy ápter-tápter bolyp, jany tozaq otyna byjyldap kúıip jatqandaı azaptandy. Záýresi jany ashyp jylap tur, aq kelinshek janynda qarqyldaı kúlip mazaq etedi, al óz kelinshegi bolsa, sýyq qabaq tanytyp, balasyn ertip, janynan ótip barady. Bunyń bári de erteń ne bolarynan qoryqqan sandyraq elesi edi.
Súmireıip kólikten túsken Quzyr úıine keldi. Túkti de bilmeıtin Baqytgúl baıǵus densaýlyǵyn surap jalbyraqtady. Ernin jybyrlata úıge kirgen ákeni, balasy Alash sálem bere qarsy aldy:
— Densaýlyǵyńyz qalaı?
Ákesi óz muńymen qınala mańdaıyn sıpady. Shekesi shym-shym ter. Uly bıyl segizinshi synypta oqyp júr. Bir úıli jannyń qabaǵyna kirbeń uıalady. Áıeli men balasy otaǵasynyń tán aýyrýyna ýaıymdasa, áke súıikti dosyn esine ala jan azabyn tartty. Mine osylaı únsiz shaı, únsiz tamaq ishilip jatty. Tirshilikten az da bolsa, alystap, jan rahatyn alar uıqy ýaǵy da boldy. Quzyrdy erteńgi qyzmetke qalaı barý jaǵy qınady. Bar qorytqan oıy, bastyǵyna ózi málimdep aqsha qaıtarýdyń qamyna kirisý boldy. Jalǵyz balasy Alashqa 20 jylǵa bankqa qoıǵan amanat aqshasyn aldy. Qytaılar men myqtap aralasyp, solarǵa sińip ketkisi kelgeniniń paıdasy endi tıdi. İshpeı-jemeı aqsha jınaıtyn olar Quzyrdyń betin jerge qaratpady. Bilimdi, talanty jandy qurmettegeni me? Bastyǵy da artyn jaýyp qorǵashtady, eshkimge syr shashpady. Dese de boıyndaǵy bar qabiletin iske qosyp, bet-bedelin satyp, bir bankten alǵan aqshasyn endi bir bankqa qaıtardy, úsh jyl degende qutyldy. Jurt turmaq, bir de bir týysy da bilgen joq, tipti áıeli Baqytgúl de sezbedi. Basyn bul báleden zorǵa alyp shyqqan Quzyr qaladan ábden kóńili qalyp, bir-aq kúnde aýylǵa kóshti. Amerıka baılaryndaı qyzmetin tastap, «qala aýasy densaýlyǵyma jaqpady» dedi. Aq qoraǵa aınalǵan bir qazaqtyń ókimetke tóleıtin jyldyq salyǵyn tólep, sonyń qystaý, jaılaýyn paıdalanýǵa kelisti. Maldary da aqyryndap ósip jatty, balasy Alash 11-synypta oqyp júr, qudaı qalasa, jalǵyzyn bıyl báıgege qosady. Endigi bar úmiti, bar armany sonda. Saıyn dalada sáıgúligin sapqa qosyp, jaraý attaryn jetektep júrgen dúıim jurt. Úlken kók beldiń eteginde qalyń top alaman báıge ótýde. Tulpary bastapqyda shabandap artta qalsa da, sońyn ala aryndap bar júırikten ózi shaba bastady. Qýanǵanynan alaqaılaǵan Quzyr túsi ekenine senbeı kózin ashqysy kelmeı biraz jatty. «Túsi ońalmaı, isi ońalmaıdy» deýshi edi, jaqsy yrymǵa balap ornynan oń jambasymen turdy. Shynynda yrymy qyrymǵa ketpeı, Alashy ulttyq biryńǵaı testileýde top jaryp, aldyńǵy oryndy ıelenip grantpen oqýǵa tústi. Balasyn óz qolymen oqýǵa ornalastyryp qaıtty. Qaladan kelgeli oıynda «osy balam erteń eldiń úmitin aqtaı ala ma? Joq álde men qusap...» degen bir kúdik mazasyn ala berdi.
Qurekeńniń qazirgi ermegi qoı qasynda radıo tyńdaý, odan bir nárse shyǵardaı tańǵy saǵat beste turyp tyńdaıdy, odan qalsa, ózimen-ózi áńgimelesedi. Mynaý «Azattyq radıosy» kóńildegisin dál taýyp aıtady, ol óz qulaǵyna ózi senbeı qaıta-qaıta tyńdaıdy, ata-babam armandaǵan, men armandaǵan, ısi qazaq armandaǵan qazaq eli «egemendigin, azatyǵyn aldy, bodandyqtan qutyldy» degendi estigende orta jasqa kelgenine qaramastan alaqaılap balasha qýanǵan Quzyr qýanyshty bólisýge áıeli Baqytgúlge tura shapty súıinshilep. Baqytgúl men bas quraǵaly aǵynan aqtarylǵany osy edi. Kezekten tys dastarhan jaıdyryp toılady. «Keshke qazan kóter!» — dedi áıeline. Iesiz qalǵan qoıy endi esine túsken ol qaıta tura shapty malyna, súıinshisin qasqyr da alyp, áreń basyn quraǵan qoılarynyń on shaqtysyn tamaqtap ketipti. Egemen eldigimizdiń sadaqasy dep ózin jubatty. Álgi «bir qyz úılense, qyryq qyzdyń mazasy ketedi» degendeı, egemendik tańy Quzyrdy mazalady, shettegi jalǵyz qazaq emes, bar qazaq «Qazaqstan», dep shyndap aýyra bastady, mazalary qashyp uıqylary buzyldy, bul dert qazaqtar arasyna óte tez tarady. Bireýler bar tirligin tastap, qujat jasatyp kóshýdiń qamynda júrse, bireýler bala-shaǵasyn túgeldeı Qazaqstanǵa oqýǵa jiberip jatty. Solardyń ishinde Baqyttyń áreketi shynymen kúlkili ári tańǵalarlyq boldy.
Stýdent kezinde shımaı Baqyt atanǵan ol, bul kúnderi ata saqaly aýzyna shyqsa da, úı-jáıin tastap, joldastarymen shegaraǵa jaqyn jerdegi jaılaýǵa baryp jaqsylap toılap, dostarymen qoshtasyp, bir dosyn ertip, jarym túnde tıip turǵan shekarany buzyp ótip, qazaq jerine tabanyn tıgizip, batys-soltústikti betke alyp júrip otyrady, kún shyǵa eski qystaýdyń birine uıyqtap, tún jastana júrip bir eldi mekenge keledi, aýyl shetindegi bir úıge qonýǵa ruqsat suraıdy. «Óz elim óz jerim», — dep Baqyt eldiń bárin ózin deı sanaıdy, «qazaq qazaqty múlde satpas», — dep oılady, úı ıesi tań ata jergilikti polısıaǵa ustap beredi. Sory qaınaǵan Baqyt qytaı túrmesinen biraq shyqty.
* * *
Óz shańyraǵymyz kóterilip jatqanda bizdiń mundaǵy ósken orta balalyǵym, shashylǵan týǵan jerim, — dep júrgenshe Bahadúr babalar izi qalǵan óńirge baryp, qara shańyraqqa ýyq bolyp shanshylý, órkenıetmizdi adastyrmaı, rýhymyzdy tozdyrmaı, ata-jurtqa jetý qıalyna shyndap bekindi Quzyrdyń oıynyń arty oıǵa ulasyp jatty...
Jaýlasqan bektikter dáýirinde jasap jatqan qytaı san salty el edi. Baǵyna b.z. 221jyly №5 kezekti resmı bılikke kelgen Shyn shyhýań eń áýeli tildi birlikke keltirip, jazýdy bir ıeroglıfke turaqtandyrdy. Sosyn bir tutas halyq aqshasyn taratty, memleket armıasyn qalyptastyryp, qazirgi ǵajaıyp, qytaı qorǵanyn saldyrdy, sonymen birge túrleri bir-birine uqsamaıtyn on myń adamdyq atty áskerdiń músinin jasatty. Bılikti ortalyqqa shoǵyrlanǵan patshalyq quldyq memeleket qurdy. Eski ıdeologıany talqandap 440 oqymystyny tirideı kómip, kitaptaryn órtedi. İshki usaq qorǵandar men kanaldardy buzyp, arba joldar jasatty. Mine osylaı kóp úıekti jaǵdaıdy joǵaltyp, myqty qorǵan salyp bastaryn biriktirse de, ǵundardyń atty áskerleriniń shabýylyna tótep bere almaı ábden mazalary qashty. B.z. 114 jyly bılikke kelgen Batys han patshasynyń hany Han-Ýdı ǵundarǵa qarsy turýdyń jańa jolyn qarastyryp, ózderimen kórshiles jatqan batys óńirden odaqtasar, ǵundarǵa shamasy keler myqty el izdedi. Sol kezde batys óńirde 36 memeleket (taıpa) bar edi. Uly ıýzlerdiń ǵundarda ósh-kegi bar degendi estip, myqty dıplomat Jańshıandy basshy etip, b.z b 138 jyly 100 adamdy batysqa altyn-kúmis pen sapar shektirdi. Olar orta jolda ǵundardyń jaýshy áskerlerine ustalyp, 100 adam zyndanǵa tastaldy. On neshe jyl tutqyndalǵan olardyń ishinen on shaqty adam jergilikti halyqtyń kómegimen qutylyp, perǵana arqyly Amýdarıanyń ońtústigindegi Uly ıýzlerge barady. Baktrıa jerindegi Uly ıýzler ǵundarǵa birlese shabýyl jasaý talabyn qabyldamady. Joly bolmaǵan Jańshıan Shańan qalasyna qaıtyp oralady. B.z b 119 jyly 300 adam ertip Jańshıandy batys óńirge qaıtalaı saparǵa attandy. Batys óńirdegi eń kúshti memeleket úısinder men odaqtasýǵa jiberedi.
Jolymyz bolsa, ǵundardy talqandap qoımastan, batys óńirdegi Baktrıa qatarly jerlerdi ózimizge qaratyp alýǵa bolar edi dep esep soqty. Qytaılar Úısinderge baıyrǵy atamekeni Qyshı karıdoryna kóship kelýin surady, odaqtasyp ǵundarǵa shabýyl jasaýdy ótinedi. Bunyń aıaǵy jaqsy bolmaıtynyn biletin úısin kúnbıi Eljaý bul talapqa qosylmady. Alaıda qytaıdyń qandaı el ekenin bilýge elshi qosyp jiberedi. B.z.b 115 jyly Jańshıanmen birge han eliniń astanasy Shańan qalasyna barǵan úısin elshileri qytaıdy maqtap qaıtady. Buny sezip qalǵan ǵundar Úısin eline shabýyl jasamaqshy bolady. Ǵundardyń soǵysqa qýat qudiretin jaqsy biletin úısinder soǵys qaýpinen qoryqty, mine osylaı qytaılarmen amalsyz odaqtasty. B.z.b 109 jyly úısin kúnmýy han patshasynyń hanshasyn aıttyrýǵa kisi salady, bul talap qytaılarǵa meılinshe unady. Ýdı patsha bulardy qýana qarsy alyp b.z. b 108 jyly patsha óziniń týysy Jańdý ýańnyń qyzy 16 jasar Shıjúindi 70 jasar Eljaýǵa hanymdyqqa uzatady. Shydamy taýsylǵan ǵundar úısinniń qytaı jaqqa shyǵyp ketýinen saqtaný úshin dereý ǵun hanshasyn úısin kúnmýine beredi. Sóıtip eki jaqpen de jaqsy qarym-qatynas jasap, úısin eli otyra beredi. Ǵun hanshasy naǵyz hanym ataǵyn alyp úısin kúnbıiniń oń tizesin basty. Bes jyl Úısin elinde turǵan Shı júin bir qyz týady da óledi. Bul qudalyǵy oılaǵan jerinen shyqpaǵan qytaı patshasy Ýdı óz týysynan Chý ýańniń nemere qyzy Jeúı hanshany úısin kúnmýy Jonshy bıge beredi, mine osy kezde qytaı Fyń Lıaý syndy birneshe myqty dıplomaty qyzmetker retinde qosyp jeberedi. Ol da keıinnen Úúısinniń oń qanat ásker basshysyna úılengen edi. Biraq Jonshy bıdiń de bir áıeli ǵun edi. Odan týǵan Naı jas kezinde Jonshy bı ólip, bıdiń nemereles týysy taqqa otyryp Jeúıdi hanymdy ámeńgerlik salt boıynsha alady, mine osylaı ataǵy alystardy sharlaǵan Úısin elin qytaıdan týǵan Iangúı qytaıdyń astanasy Shańan qalasynda bilim alyp b.z.b 53 jyly altynshy kúnmý bolyp resmı bılikke keldi. Bastapqydaǵy qudalyq endi, mine, ańqaý eldi ákimshilik jaqtan bılep ketti. Úısin elimen birlese otyryp ǵundardyń toz-tozyn shyǵardy. 1200 jyldyq tarıhy bar Úısin eli on kúnmýlyqpen tarıhtan óshti.
Qytaıdyń boıynda keremetteı tórt qasıet bar. Ol tirliginde ishpeı-jemeı aqsha jınap, ózin jerleıtin sandyq jasatý, aqshasy jetse, altynnan jasatý, artyq aqshasyn qosyp kómý. Ekinshi — jerlestik baılanys qatty damyǵan sol baılanyspen birin — biri tartyp qoǵamdy damytyp keledi. Úshinshi — eńbekten qaıtpaıtyn erinbes jandar. Tórtinshi — kóp nársege janyn jasytpaı tisin kórsete kúletin, ózi kemeline kelmeı, eshkimge kek qaıtarmaıtyn, ejelden jymsyma maıda qýlyqqa jetilgen, uzaqty oılaıtyn, asyqpaı arbamen qoıan alatyn myqtylar.
Basqalar ne úshin ǵumyr súrip júr, ózimiz she?
ÚSHİNSHİ BÓLİM. TAǴDYR
Jegideı jegen oı Quzyrǵa uıqysyzdyq aýrýyn syılady. Baıaǵy babalarymyz kóshiniń bizge bergen salqyny áli basylǵan joq. Qansha degenmen jańa jurtqa sińýdiń ózi bir áńgime. Ol mazasyz oılardyń jeteginde aýdan qala shyǵyna jol tartty. Balalyq bal dáýreni ótken bul óńirdi tastap basqa jaqqa qonys aýdarǵanda ol jerdiń tońyn jibitip, kim bilsin, tátti kúnder kesherin, dese taǵy da bir batyl da basalqy oı «balań erteń kim bolady, basyńa quran oqyr ma? Al ózińniń súıegiń qaıda qalady?» deıdi. Esik qaǵysyna «kirińiz» degen jýan úńgúr etti. Burynǵydaı emes, Quzyrdyń ón-boıyna bir úlken arqa súıer kúsh paıda bolǵan, ol rýhanı kúsh, árıne, qazaq eli. Esik ashylysyna eki ıyǵyna eki kisi mingendeı alyp deneli alpamsa azamat jón-surap amandasty. Qarsy jaqtyń kelesi qımylyn baqqan ol «otyryńyz» degen ısharattan soń ǵana quıryq basty. Shet elge qalaı shyǵýdyń jaı-japsaryn sýyrtpaqtap suraı bas tady. Kóp sóılep, kóp nárseni túsindirgensigen bul jigit ur da jyq alkeýde minez baıqatty. Bozań dala, bozamyq shaq, boz bas taýlar Qurekeńniń basyna da boz qyraý shaldyryp, bıyl elýdiń beseýine keldi. Seısenbek esimdi sergeldeńge túsken jalǵyz bas jigitti qolyna qoıshylyqqa alyp, arqasynan júk tústi. Quzyr qara nardaı qaıysqan belin jazyp, áıeli Baqytkúldiń baǵyna qaıta túledi. Endi, mine, túlegeni sol aýyldaǵy toı-tomalaq, as-nazirden qalmaı júr. Tipti kóp barmaıtyn aýdanǵa da jıi barǵyshtap júr. Sol toıdyń birinde shaldar talqysynyń ústinen tústi. «Qazirgi jastar ne bolyp barady? Oıyna ne kelse, sony istep, uıat, namys, ar-ujdannan bezdi. Úlkendi syılaý, kishini aıalaý degennen tipti de beıhabar», — dep ashyndy tórde otyrǵan keń mańdaıly dáý shal. Eki ezýinde eki tal murty, úsh tal shoqsha saqaly bar juqa sary shal:«Zaman ózgerdi, adam ózgerdi, jastar beıimdelgish, amal neshik?» dep nalydy. Dastarhannan boıy az ǵana asyp otyrǵan bala shal: «Áı, osy ózimizden barlyǵy, jóndep tárbıe berip, balany ılandyra almaımyz. Bizderdiń alǵan bilimimiz, shanaqty oıymyz taıaz, isimiz saıaz, úlgi alarlyq eshteńe kórsete almaımyz, tek jaman bolady dep qorqytamyz. Ne úshin jaman bolatynyn aıta almaımyz. Al bilsek te, aıtpaımyz. Tek aqyryp urysamyz. Búginginiń balalary qur bos sózge, jaman boladyǵa senbeıdi», — dep bir qoıdy. Shińkildegen qara shal: «Qazirgi oqý jaqsy emes, bizder besinshi synypty taýyssaq boldy, úlken bastyq, ıakı úzdik qyzmetker bolýshy edik, qazirgiler ýnıversıtet taýyssa da jáı muǵalim bola almaıdy», — dep myqtysyna tóńeregine qarady. Sózge aralasqan Qurekeń: «Bul kináráttiń bárine qoǵam kináli, — dedi kesip, — Sizdiń kezdegi jaǵdaıdaǵydaı jumys júrgizýge bolmaıdy qazir. Qyzmettiń talaby aýyrlaǵan, ótirik jumys isteýge tipten bolmaıdy. Árbir sekýnd-mınýttyq aqparat ómirińe tikeleı áser etedi. Sizdiń kezdegideı bir mamandyqty alǵan soń, ózgermeı qatyp, semip qalǵan qaǵıda joq. Qolynda dıplomy bolǵanmen jalqaý jastar saýatsyzǵa aınalyp jatyr, mine zaman talaby. Eki kún jańalyqtan qalsań, qoǵamnan tys qalasyń qazir».
Qurekeń búgin taǵy aýdan ortalyǵyna tartty. Shynynda keýdesin kernegen bir kúsh bar. Alshańdaı basyp tas jolǵa taıady. Jekeshelený bastalǵaly taksı de meılinshe kóbeıgen. Tańǵy saǵat besten bastap, túngi bir-ekige deıin bundaı ıen dalada bir tynbaıtyn solar. Tezden qalashyqqa jetken Qurekeń qolyndaǵy qaǵazdy anaý kúngi alkeýdege ákelip tapsyrdy.
Aýzyn jybyrlata ishinen oqyǵan ol.
— «Eshqandaı zańǵa qaıshy is-áreketińiz, qaryz-quryzyńyz joq» dep jazylypty, qazirge seneıik, — dedi.
— Qazaqstanǵa ne úshin barasyz?
— Týystarymdy izdep baramyn.
— Týystaryńyz qaı jerinde turady?
— Almaty oblysy, Raıymbek jáne Shonjy aýdandarynda.
— Qandaı týysyńyz bar, olar ol jaqta qashannan turady?
— 1958 jyly osy jerden ketken, nemereles baýyrlarym jáne naǵashylarym.
— Shaqyrý qaǵaz aldyra alasyz ba?
— Ketkeli habarsyzbyz.
— Biz sizge shaqyrtý aldyryp beremiz, siz aqshasyna kelisseńiz aldyramyz.
Qýanǵan Qurekeń aqshasyn aıtpastan kelisim berdi.
Barlyǵyn qalt jibermeı jazyp otyrǵan hatshysy bul jaqtaǵy týys-týǵanymen otbasylyq jaǵdaıyn qosyp jazdy. «Sizge berýge bolady», — dep, segiz bettik Qytaısha blankini qolyna ustatty.
— Bárin talaptary boıynsha qara kók sıamen anyq, retti etip toltyrasyz. Áýeli kelesi bólmedegi arnaýly fotoǵa túsip, myna jerge japsyrasyz. Eki kisiden soń reti keldi. Nege ekeni belgisiz jas jigit oǵan sýyq qarady.
— Myna kıimdi kıip, ana galýstýkti taǵyńyz, — dedi, — keýdeńizdi kóterip otyryńyz, bylaı-bylaı, — dep qos qulaǵyn nysanaǵa aldy.
Tóbede kún kúlip turǵanmen, kúzdiń sońǵy aıy, jerdegi sýyq jel keý-keýlep etek jeńińe tolady. Tústen keıingi qyzmetke úlgerip, aýyl ortalyǵy Aqdalaǵa qaıta tartty. Keshegi barǵan aýyl ákimshiligine emes, búgin aýyldyq saqshy bólimshesiniń pasport ústeline kirdi. Qurekeńnen kóp nárseni surap jazyp alǵan aryq qara jigittiń kóp shuqshıa suraǵany bastyq bop turǵanda sharapaty tıip jetkizgen aýdandyq oqý-aǵartý mekemesiniń orynbasar bastyǵy Ábdiraqyn men balam Alash jaıynda boldy. Osylaı qas qaraıa qaǵazdy jazyp bolǵan ol qolyndaǵy qyzyl mórdi fotodaǵa tars etkizip urdy da, qaǵazdy qolyna ustatty. Qymbatshy bolsa da, osyndaı kesh qalǵanda aldynan shyǵatyn, naryqqa myqtap beıimdelgen jas jigittiń taksıine minip, óz qojalyǵyna jetti. Ertesi azanda baıaǵy úırenshikti qujattaryn jóndetýge taǵy bardy. Qazaq dep júrgeni basqa bir tilde telefonda sóılesip otyrǵanda ústinen tústi. Telefondy qoıǵan ol «biz — sibelerdiń kelin túsirýi de senderdeı áýresi kóp»- dedi. Qaǵazdy asa muqıattap kórgen sibe «jaqsy, endi siz kasaǵa aqsha tóleńiz»,- dedi. Burynǵydaı emes, jaıdarylana qarady. Keshe eskertkeni boıynsha jeterlik aqsha ala kelgen Quzyr irkilgen joq. Tez oralǵan oǵan: «Qazir jyl sońy boldy, shaqyrtýyńyz kóktemde daıyn bolady», — dep shyǵaryp saldy.
* * *
Kóktemgi qoı tóldetýdiń qyzǵan shaǵy, qoı baǵýdyń qyry men syryna jaqsy jetilgen Seısenbek bul kúnde úıde otyryp, qaısy qoı mańyraǵanyn daýsynan biletin shopan boldy. Tún balasy uıqysyn qoı qorada ótkizetin ol qoıdyń azanǵy shaıdan buryn jáne túski astyń aldynda sonymen birge mal qoralarda, túnge qaraı el jatarda odan qala berdi tún ortasynda jáne tańǵy taýyq shaqyrǵanda týatynyn jaqsy biledi.
Mal baǵýdyń eń qarbalas jáne aýyr shaǵy osy kez, týylǵan qozylardy der kezinde qadaǵalap, aýzyndaǵy sharanalaryn súrtip, qulaǵy men murnyna, «aq malym» dep úrleý, qozysy teris kelip, qatty qınalatyn qoılarǵa qol salyp sýyryp alýda, ishin jaryp alýda Seısenbektiń enshisinde, desede onyń bárin baqylaý Quzyrdyń moınynda bolǵandyqtan, ol naýryzdyń jýan ortasynda qujattaryna moıyn burdy. Qoly bosaı salysyna aýdan ortalyǵyna asyǵa jetti, shaqyrý qaǵazy kelgeli bir jeti bolypty. Quzyrdyń Ata-jurtqa degen mahabbaty úıine qonýǵa baıyz taptyrmaı, Qulja qalasyna shaqyrtýdy alyp belgilengen mekemege aparyp, notarıýs arqyly qujat jasaýǵa jolǵa shyqty. Baryp kelýine biraz aqshasy ketse de, tezden bitip eki kúnde úıine qaıtyp oralǵanyna qýandy. Bir kún demalyp ertesi aýdandyq syrtqy isterdegi sibesine taǵy keldi. Bul joly ol qabaǵyn túksıte qarsy aldy. Ol hatshysyn da kirgizbeı ońasha áńgimelesti, onda, shetelde júrgende elimizdiń abyroıyna kir keltirmeýge, sonymen birge, keıbir elge qatysty máseleler jóninde aýyz ashpaı baryp qaıtýdy qatań eskerte otyryp, ýáde aldy. Qolyna aldyńǵy joly toltyrǵanyna uqsamaıtyn bes bet blankini berip, aýylyńdaǵy aldyńǵy jolǵy toltyrtqan jigitke toltyrtyp kel, — dep buıyrdy. Ertesi aýyldaǵy álgi jigitke azanymen bardy. Bir jaqsy jeri jumys ýaǵynda qaı kezde barsań da, bári ornynan tabylady. Baıaǵy tanys esikti tyqyldatqan Quzyrǵa «kir» dep daýystady. Ótkendegi myjyma aryq jigittiń ornyna úrlegen torsyqtaı qara paıda bolypty. Qujattardy syzdana kórgen ol.
— Aýyldyq ákimshilik pen bankten «qaryzy joq, zańǵa qarsy áreketi joq», degen anyqtama alyp kelińiz, — dedi. Bul aýlada aýyl ákimshiligi, qazyna bólimshesi, sý isteri, orman isi, bilim isteri bir jerde. Juqa shilpıgen sary aýyl hatshysy óz bólmesinde eken. Aldyńǵy joly kelgeni esinde sıaqty. Ol lám-mım demesten anyqtama jazyp, qolyna berip jatyp: «Jolyńyz bolsyn, aǵa», — dep edi, ishi jylyp tysqa shyqty. Endigi baǵyty bankke barý. Bir táýiri kishkentaı aýylda mekemelerdiń aralyǵy jaqyn. Ákimshilik qaqpasynan shyǵyp, aýyldyń eń basty tórt kóshesine taıady. Kóktemniń naǵyz balshyq kezi, bir jylǵy tirshiliktiń bastalǵan shaǵy. Aýyl úshin osy kez bir jylǵy nanyn jerge kómip, qalǵan ýaqytta tynyshtyqpen ekken egininiń bitik shyǵýyn tileý ádettke aınalǵan.
Qulaqqa túrpideı tıetin daýsymen bir, shashatyn balshyǵymen eki mezi qylatyn motosıklder jan ushyra quıǵytady. Alaqandaı aýyldyń barlyq turǵyndary jınalǵan, yǵy-jyǵy el. Biren-saran tanaýy jelbiregender bolmasa, kóbisiniń unjyrǵasy túsińki. Jetiden segizden toptasyp, aýylǵa syrttan kelgenderdi áńgime ózegi etýmen keshegi ishken araǵyn, artynyń at shabys bolyp qalaı úıge barǵandaryn aıtysyp dý kúle bas kóteredi, bolmasa beıne bir boq ıiskegen aıǵyrdaı tómen qaraıdy.
«Zıaly jastar dúkeni» degen doǵalana salynǵan úlken qurylystyń onsyz da esigi tynshymaýshy edi, búgin tipten tynym joq. Bebeýlegen kólikter barar jerińdi esińe salyp, arly-berli oıqastaıdy. Tórt kósheden ótkeni sol banktiń aldy qara nópir adam. Ákáý, búgin myna jurtqa ne bolǵan? degen tańdanyspen sol araǵa bardy. Aýyl ortalyǵyna qaraıtyn bes eldi mekenge kóktemgi egistikke nesıe taratý bastalypty. Óz jumysynyń bularǵa uqsamaıtynyn aıtyp esikke jaqyndady. Qabaǵy túksıgen qara jigit kelisim bergendeı ısharat tanytty. Az kem ýaqyttan soń, «Siz kirińiz», — dedi álgi jigit. Banktiń ákimshilik bólimine týra tartty. Tolyq kelgen sary jigit esigin ashyp qoıyp kresloda shalqalaı otyr. Quzyr da toqtalmastan kelgen jaıyn aıtty. Ol tolyq aty-jónin kompúterge engizip, tekserip kórdi de, anyqtama jazyp berdi. Bóshke jigit ony kútip, túski asqa barmaı otyr eken. Rahmetin aıta tysqa shyqty. Qojalyǵyna tartty, kún maýjyrap jyly samal betten óbedi. Úı artyndaǵy qyratta Baqytgúl qozyly qoı qaıyryp júr.
«Biz osy óstip júrip ólermiz, kim úshin osylaı jantalasa tirlik keshemiz? Ne úshin, nege, qaıda asyǵamyz? Sondaǵymyz eki tesik qajeti me? — degen tynymsyz oıdyń jeteginde úıge kirdi, — Atamekenge jetip, osy tirliktiń rahatyn kóretin shyǵarmyn, — dep suraǵyna jaýap taýyp jany tynshydy».
Ertesine azanymen aýdan ortalyǵyndaǵy ózine tanys qońyr esikke keldi. Sibesi bárine qadala qarap shyǵyp, biz buny aımaqtyq syrtqy ister mınıstrligine joldaımyz, olar tekserip mórin basyp oblysqa jiberedi. Al olar ólkelik saqshy basqarmasyna jiberedi, bári durys bolsa, shetelge shyǵý pasportyńyz sol jerden bizge keledi. Endi siz alty aıdan soń habarlasyńyz dedi. Qujat jasatýdan jany tynshyǵanyna qýansa da, ata-jurtqa degen saǵynysh mazasyn ala berdi. Uıqysyzdyq dertine saǵyna sarǵaıý qosylyp, «Qazaqstan!» dep jarym túnde ornynan turyp, shylym shegetindi shyǵardy. Degenmen tirlik aldaıdy, kúnige qozy baǵyp ýaqyt ozdyrady. Jar basyndaǵy qozylardyń oınaq salǵanyna qarap, balalyǵyn eske túsirip, bir mezgil qýanatynda boldy. Uıqysy da qaıta oraldy. Jaılaý qyzyǵy bitip, tól alýdan keıingi qarbalas mezgil keldi.
Aýylǵa baryp, shóp shabý mashınasy men tyrmalaryn qystaýǵa alyp keldi, mine, sodan bir aıǵa sozylǵan shóp shabý naýqany bastaldy. Kómektesip shóp alatyn týystarynan tys satyp alatyn aýyldastary, teń ortaqqa shabatyn tanystary jáne bylaı surap shabatyn dos-jarlary — barlyǵy osy mezgilde taý basyna jınalady. Kún ashyq kúnderi eńbekteri mandyp qalady, kúndizdi qoıyp, tamyzdyń ortasyndaǵy aı jaryǵynda áıelderine deıin shómele jınaıdy. Shabysty taptap ketken bóten attardy kúndiz qoraǵa qamap qoıyp, túnge qaraı bala-shaǵaǵa deıin atqa minip, jıylǵan shómelelerdi at artyna salyp jınaıtyn jerge qaraı tura shaýyp jarysatyn myqty jigitterdiń atqa salǵan shóbi túse de qoımaıtyn. Tirlikti osylaı qyzdyrǵan, olardyń bir parasy azanmen qoryq tolǵan shómeleni úımekke salyp, bir bólegi tańǵy salqynmen tráktir júre almaıtyn qıa betkeılerdi qol shalǵy men jarysa shabady. Uıymdastyrý qabileti óte sheber Quzyr jańbyrly kúnderi azyq-túlikke aýylǵa jibiretin jigitterden basqasyn, qarta oıyndary men basqa da qyzyqty oıyndarǵa uıystyratyn, bir aptaǵa sozylatyn bul óńirdiń jańbyry shynynda jigiterdi myqtap tynyqtyratyn. Jańbyrdan keıingi kúnderdiń birinde aýyldaǵy bos jigitterdi shaqyryp asarlatyp ta alatyn. Shapqan shópterin ertesine kórip, shynymen bir kúnde sonsha mol shóp shapqandaryna ózderi de senbesteı bolyp, jańbyrly kúni ketken esesin alýshy edi. Mine, keshe ǵana shóp jıyp bitip, jazdyq demalystaǵy ulyn oqýyna shyǵaryp saldy. Búgin «ýh!» dep tynshyp jatqany sol. Tús aýa úıine tórt saqshy saý etip kirip keldi. Júregi tas tóbesine shyqqan Quzyr sileıip qatyp qaldy, baıaǵyda bastyq bolyp turǵandaǵy bylyqtary esine tústi, tipti aq kelinshektiń ólip qalǵan ákesine alyp bergen zeınet aqysynan bále shyqty ma dep sýqany ushty. Olar: «Biz kórshilerińizdiń biriniń urlyq isine baılanysty kelgenbiz, sizge sibeniń tapsyrmasy boıynsha soǵyp edik, sizdi kelip ketse dedi», — degende baryp kóńili ornyna túsken ol qonaqtaryn ishke kirgizýge qulyq tanytpady, qorqytyp alǵandaryn sezgen olarda yńǵaısyzdanyp taıyp turdy.
Ertesi sibesine jetti. «Pasportyńyz keldi, — degende qýanǵanynan ne derin bilmeı bas ızeı berdi, — endi siz qujattaryńyzdy konsýlǵa baryp shetelge shyǵýǵa vıza ashtyrtasyz» — dedi sibesi birdeńe dámetkendeı. «Shetel emes óz elim» deýge sál qalyp, bógde jurtta turǵany esine túsip, tilin tistedi. Baıyz tappaǵan ol Beıjiń qalasyndaǵy konsýlǵa sapar shekti. Qazaqstan elshiligi ǵımaratynyń aldy. Ashyq aspan. Tóbede shókimdeı bult joq, jerde úp etken jel de joq, aıaq astynan samal turyp kók týdy jelbiretti. Týdaǵy kúndi arqalap kókke samǵaǵan qyrandy kórip eliniń bolashaǵyna sendi. Qyzyl týdyń ishinde erjetken oǵan, kók tý uran salyp elge oral dep shaqyryp turǵan babasynyń rýhyndaı elestedi. Jıyrma bes kúnde vıza ashtyryp zorǵa jetti aýylǵa. Qýanyshy men qaıǵysyn bóliser eń jaqyn týystary Ábdiraqpan, Ábdiráli, Ábdiraqyn jáne Ábdikerim aqsaqaldy shaqyryp, kindik qany tamǵan jerge joly túsip turǵanyn aıtty.
— Meniń eki týyp bir qalǵan degen eń jaqyn týystarym — sizder. Mine — pasportym, babalardyń basy jatqan ata-jurtqa baramyn dep qáreket jasaǵam, armanym oryndaldy, barýdyń sáti tústi, — dedi Quzyr týystaryna aǵyna jarylyp.
— Qashan jolǵa shyǵasyń? — dedi Ábdikerim aqsaqal.
— Qudaı qalasa, bir jetiden soń jolǵa shyǵam, joldan balama da soǵyp bar jaıdy aıtyp, kóńilin ornyqtyryp keldim dedi Quzyr.
— Otyz jyldan beri at izin salmaı, jamandap kelgeni Reseı emes pe? — dedi. Ábdikerim shal.
— Ata, qazir Qazaqstan egemendik aldy, ol Reseı emes, tóńiregindegi eldermen qalaı baılanys jasasa da, óz erkinde, — dep túsindirdi otyrǵandar.
— Keremet danalyq jasapsyz, babalar mekenin izdep barý degenińiz asqan erlik, bizge de jol taba kelińiz, es barda el tabýdan jaqsy is joq. Qazir bundaǵy jaǵdaı jaqsy bolǵanymen erteńgi urpaq basqa jurttyń qarasyn tolyqtyrar dep, — kózi ashyq, kókiregi oıaý lyǵyn tanytty Ábdiraqyn.
Kishkentaıynan zerek bul jigit ozat oqýshy bolyp, ólke ortalyǵyna baryp, marapattalyp, qalyń jurttyń aldynda 10 jasynda sóz sóılegeni esinde, ózi bastyq bolyp turǵanda jebegen jigit te osy. Qazir aýdandyq oqý-aǵartý mekemesi bastyǵynyń orynbasary.
— Desede biz ol jaqtan qashyp kelgenbiz, ol jaqtyń sýy teris aǵady, denesine jabystyryp tar kıim kıedi, adamdary meıirimsiz, qatqyl minezdi bolady, ózińe myqty bol, tek ózińe ǵana sen, — dep eskertti aqsaqal.
— Jortqanda jolyń bolyp, Alla ózi saqtasyn, aman baryp, aman kel, áýmın! — dep bet sıpady Ábdikerim aqsaqal.
Sársenbiniń sátinde týystary aq jol tilep jolǵa shyǵaryp saldy. Qulja qalasyna tús aýa jetip, arnaýly tekseriletin emhanaǵa bardy. Esikten kire, pasportyn kórgen boıjetken aqsha tólep №1 bólmeden bastap tekserilýdi eskertti. Buljytpaı oryndaǵan ol, ókpe, baýyr, búırekterin teksertip, endi, mine qan tekseretin sońǵy bólmege barǵanda qabyrǵadaǵy spıdtiń qalaı juǵatyny jónindegi túsindirmeni kórip óne boıyn sýyq ter basty. Baıaǵy saýnada jasaǵan jáne aq kelinshekpen zınalary esine tústi. Juqpaly aýrý adamnyń boıynda on bes jyl boıy saqtalady degeni ony tipten shoshytyp jiberdi. Kezegi de kelip qan teksertti, ertesine tústen keıin saǵat tórtte nátıjesi shyǵady eken. Dıagnozyn bilgenshe shydamy taýsyldy. Kórmegen týystaryna syılyq alyp júrip, áreń degende bir táýlik ótti-aý, áıteýir. Saǵat tórt bolysymen jan ushyra aýrýhanaǵa jetti. Dáriger qolyna bir qyzyl, eki sary kýálikti jáne qyzyl mór basylǵan bir aq qaǵazdy ustata saldy. «Bári durys», — dedi óz tilinde, ol qýana tysqa shyqty. Qaıshylasqan kólik, sapyrylysqan júrginshi, qalanyń ý-shý tuńǵysh ret qulaǵyna ásem áýendeı estildi. Yǵy-jyǵy záýlim qurylys kókke boı sozady. Aspan kók tuman.
Tekserilip júrip tanysqan qozy qaryn sary jigit jáne elýge taıaǵan tóbel taz er adam úsheýi eki kúnnen beri bir jataqhanada jatyp, jaqsy tanys bolyp qalǵan-dy.
Azanda bular kedenge jetti, qytaı jaǵy adamdardy ret-retimen ótkizdi. Ol: «Alla!», — dep qytaı tabaldyryǵynan shyqty, ishinen ne kúbirlegenin ózi de bilmeıdi, kók kúmbezdi meshit tárizdes Qazaqstan qaqpasy men mundalaıdy. Qazaq jeriniń irgesinde ata-baba árýaǵyna jalbaryndy.
Óz joldastarynan basqa eshkimdi tanymaıdy. Aldy-arty adam. «Barlyǵy qazaqqa uqsaıtyn orystar ǵoı», — dep tańǵala tóńiregine qaraǵan onyń óne boıyn jymsyma qýlyq aralady. Orystardy ózderine uqsatyp jibergen qazaq atasyna rıza boldy. Esik ashylysyna saqadaı saı, bes qarýyn túgel asynǵan eki qazaq soldaty kórindi. Bastarynda tymaq, aıaǵynda tizeden keletin qaıys etik, qyl aıaǵy jotalarynda sý isher ydystaryna deıin tańýly. «Osy qazir soǵysamyz ba?» — dep buıryǵyńdy kútkendeı. Olar ózara oryssha tildesti, bular da orys eken ǵoı, — dep oılady. «Báse, qazaq bolsa myna ystyqta bulaı porsha-porsha terlemes edi-aý», — dedi ishinen.
Oı sonda qazaq eliniń tamojnıasynda, qazaqtar jumys istemegeni me? — dep tańdandy. Birden tekserip kirgizgen olar pasporttyń arasyn kórsetip, «Kók qaǵaz», — dep qazaqsha sóılegen olardy «qazaqsha biletin orystar» dep qaldy. Aqshany jóndi tanymaıtyn ol qolyna ilingen aqshasyn pasport arasyna salǵany sol edi, otyr, — dep zekidi soldat.
— Qazaqsyń ba? — dedi Quzyr. Ol:
— «Qazaq bolsam, ne bopty?» — dep betine badyraıa qarady.
— Men de qazaqpyn ǵoı! — dedi Quzyr.
— Qazaq bolsań qaıteıin? Basymdy aýyrtpa!
Baǵanadan beri «orys» dep júrgeni óz qazaǵy ekenin sonda bildi. «Bul qalaı bolǵany, mynalardyń barlyǵy qazaq pa? Jo-joq olaı bolýy múmkin emes, basqa elge qatelesip kelgen shyǵarmyn» — dep pasportyndaǵy vızaǵa qarady Qurekeń. Ornynan atyp turyp mańdaıshalyqtaǵy jazýdy oqydy. «Qazaqstan», — dep jazylǵan, sonda da sengisi kelmedi.
Esine baıaǵyda til úırenýge zaýqy soqpaı:
— Qap qytaı bolyp týmaǵanym-aı! — dep óz bolashaǵyna senbeıtin oqýshylarǵa:
— Álemniń birinshi ustazy kim? — dep tosyn suraq qoıýshy edi, olar:
— Arstotel! — degende;
— Ekinshi ustazy kim? — dep ile-shala suraýshy edi.
Olar:
— Ábýnasyr Ál-Farabı, — deıtin. Sosyn:
— Biz qaı ultpyz? — deýshi edi. Odan áry jigerlerin shyńdap:
— Álemde ıslam dinimizdi kirest joryǵynan saqtap qalǵan kim? Ol, árıne, kóne Mysyr eliniń sultany Beıbarys, — dep óz ultyn súýge úgitteýshi edi. Úlken zal, birneshe jerden kezekke tizilgen adamdar tizbegi. Naǵyz orysqa endi kezikti ol birden densaýlyq jónindegi qujattardy tekserip shyq ty. Keıbireýlerdiń qulaǵyna sybyrlaıdy. Qurekeńe de kezek keldi. Barlyq qaǵazy durys bolsa da, tesile qarap turyp alǵan oǵan da aqshasyn berip qutylyp, áınek esikten ishke kirdi. Áınek qoraptyń ishinde otyrǵan sap-sary orystyń ısharatymen ózine týra qarap, qatyp tura qaldy, stýdent kezindegi úırengen áskerı tártibi boıynsha. Qadala qaraǵan ol pasportyn áınek qıylysynan berdi, oǵan bir, pasportyna bir qarady. Shynynda shekara attaǵanyn, basqa elge bara jatqanyn eriksiz sezindi. Aldyndaǵy aspappen tekserip, tórt buryshty jasyl mór basyp qujattaryn qolyna ustatty. Kelesi áınek esikten: «İshke kirińiz!», — degen qazaq-orysy ekeni belgisiz sary jigit basbarmaǵy men balan úıregin bir-birine janyp, ishke kirgizdi.
Temir ústel ústinde qońyr tústi qaǵazdar jatyr. Óz úırengeni boıynsha oqyǵanymen jaza almaı qınalǵan ol janynda turǵan qyzǵa jazdyrdy. Qyz, sómkesiniń sanyn, qansha aqsha baryna deıin surady. Shynyn aıtpaı: «2000 ıýán, 5000 teńge bar», — dep edi: «Aǵa, ótirik aıtsańyz, teksergen kezde bilip qalsa, qalǵan aqshańyzdy urlyq dep tartyp alady, bular birinshi ret ótkenderdi qatty talaıdy», — dedi. Aıtylǵan eskertýge selt etke qalǵan bunyń qaǵazdaryn janashyr hatshysy qaıta jazdy. Janyndaǵy joldastary bir soldatqa aqshaǵa jazdyryp turǵanyn baıqady. Bular kelesi esikke kirdi. «Qolyńdaǵy júgińdi apparatqa sal!»— dedi qazaqy daýys. Tolyqsha kelgen baǵanaǵylardan múlde basqasha túsi jyly óz qazaǵy otyr. «Birinshi ret shekaradan ótýińiz eken ǵoı! — dep zattardy tizimdegen qaǵazdy kórip mór basyp, qolyna berdi de, — «Saý bolyńyz, saparyńyz sátti bolsyn!», — dep jyly qabaq tanytqanda baryp, qazaq eline kele jatqanyn shyn sezdi.
Mine, keń alańǵa shyqty. Mańdaıyn jerge tıgize ata-baba rýhyna, qazaq jerine taǵzym etip ornynan tura bergeni sol edi:
— Aǵa, qolyńdaǵy saǵatty bershi! — dep jabysa ketti bir qazaqy daýys. Jalt qarady, tepse temir úzetin soldat, «shynymen de qıynshylyǵy bar shyǵar», — dep dereý saǵatyn sheship berdi oǵan. Ol rıza kóńilmen: «Rahmet aǵa, aldaǵy postylarǵa aıtyp qoıam, kedergisiz ótesiz», — dedi ańqyldap.
Áý bastan birge kele jatqan eki joldasy men jolshybaı kezdesken qyz tórteýi bir taksıge minip postyǵa keldi.
«Tirkeýiń durys emes», — degen syltaýmen jandaryndaǵy jalǵyz qyzdy kólikten túsirdi. Qazaqtyń keń dalasy erke samal betti óbedi. Bar tekserýlerden qutylyp, úlken alańqaıǵa shyqty. Tórt jolaýshy ashanaǵa kirdi. Tek bir stolda eki adam tamaq iship otyr. Qulaqqa urǵan tanadaı typ-tynysh. Qytaıdaǵy shýylǵa úırenip qalǵan ol bákisin joǵaltqan shaldaı jan-jaǵyna jaltaqtady. Oryssha sóılegen bir boıjetken tamaq tizimin qolyna ustatty. Ary qarap, beri qarap laǵmandy ǵana tanydy. Az-kem ýaqytta nan ákeldi. Sálden soń laǵmandary da keldi. Laǵman emes, basqa bir tamaqqa tapsyrys berip aldyq pa, degenshe baǵanaǵy boıjetken: «Bul jaqta laǵman osyndaı bolady» — dedi. «O, báli bul qytaıda bas jazýǵa ishetin «sasúı kójesi» deıtin tamaq bolýshy edi, dál sonyń ózi», — desti úsheýi. Nannyń kerek ekenin endi bildi. «Saqpy bar ma?», — dep taǵy mazasyn aldyq álgi boıjetkenniń. Iyǵyn qunjyń etkizgen ol teris aınaldy.
Mashına zýlap keledi, kókjıekti torlaǵan aqshýlan bulttar taram-taram, kóp oılanyp tazǵa aınalǵan bastaı aspan ortasy ashyq. Zymyrap, júıtkip keledi qazaqtyń keń dalasynyń apaı tósinde. Beıne basqa planetada ushyp kele jatqandaı kúı keshti. Qazaqtyń dalasy ásem ánge salynyp, jan dúnıesin terbedi. Tek kóz jetpeıtin dala, buldyraǵan saǵym, kóz ushynda munartqan jotalar. Babalar kezinde aq bilekpen, aq naızany siltep júrip, tulpardyń tuıaǵymen jer apshysyn qýyryp, qas dushpanyn qan qaqsatyp, jaýyn túre qýyp, alyp qalǵan ulan ǵaıyr jerimiz. «Óz eliń, óz jeriń qandaı tamasha», — dep obyrlana aýa jutty Quzyr. Babalar mekenin basyp júrýden artyq baqyt barma-eken jer betinde? Bul aranyń basqasy túgil túrmesin de basqaǵa qımaısyn. Bár-bári tek qana qara kóz qandastarǵa tıeseli. Tosynnan kelgen oıynan ózi selketip, ishinen Jaratýshysyna jalyndy. Jol jaǵalaýyndaǵy orman syńsı óleńdetip turǵandaı. Qońyr kúz. Sary ala japyraqtar qalyqtap jerge emes basqa bir álemge ushyp bara jatqandaı, Quzyrdy qıalyna jalǵasty...
Qystyń qytymyr aıazynda, jan dosy Murattyń shashbaýyn kóterip, onyń ǵashyǵy Altynaıdy izdep tún jastanyp, kelesi aýylǵa barǵan kezi esine tústi. Aýyldyń ıtin shýlatyp, jurt uıqysyn buza jetken eki jigit qyzdyń kelisimi boıynsha alyp qashýǵa saılanyp keldi. Ókinishke qaraı: «Soldat aǵasy demalysqa úıine keldi, shyǵýǵa qyzdyń batyly jetpeı otyr»,— dedi Jamıla esimdi qurbysy. Basqa amal qalmaǵan bular aýyldaǵy jalǵyz bı zalyna baryp, boı jylytyp shyqpaqshy boldy. Bıge shaqyrǵan qytaı jigitine bı bilmeıtinin aıtqan qarakóz boıjetkendi «O, mal qazaq» dep shapalaqpen osyp jibergeni sol, Murat ekeýi birdeı atyldy ol myqtyǵa. Qyryq pyshaq qandy qyrǵyn degeniń osy dersiń. Dabyrlaǵan úndermen qaptaǵan qytaılar kóptigin kórsetti. Ol az bolǵandaı mılısıa shaqyrtyp, bularǵa ońdyrmaı, shtraf saldy. «Suraıtyn nárse bar senderden», — dep qyzdardy alyp qaldy. İshten tynǵan ekeýi óksip turyp, óz eliniń bolýyn shyndap tiledi, qytaılar óz elinde erligin bularǵa osylaı kórsetip edi. Sol ashýmen qyz turmaq sympylbaıdyń sıraǵy buıyrmaǵan qos jigit óz aýylyna týra tarty. İshtegi sherdi taratý úshin tyń ıgerýge jańa kelip qonystanǵan qytaılardyń aýylyna ádeıi keldi. Olardyń týmysynan tún ishinde dalaǵa shyqpaıtynyn biletin bular esh qaımyqpastan kóshedegi kóp tasty terezeden aıaýsyz atyp, darbazasyn atqa súıretip«taz ashýyn tyrnadan alǵandaı» is istedi.
Sondaǵy tileýi oryndalyp, endi, mine, egemen eldiń tósinde ór qıalmen keledi. Kólikter legi barǵan saıyn kóbeıip, yǵy-jyǵy tirliktiń tynysy baıqaldy. «Almaty qalasyna taıap qaldyq», — dedi shofer. Qas qaraıa qala shyraǵyn jaqtyryp, túngi kórinisine kýá bop, arman qala — Almatyǵa kózaıym boldy, kúndizgideı jap-jaryq, qala ormanmen kómkerilgendeı, únsiz tynyshtyqqa múlgigen úıeńki aǵashtary men kerbez pák sulý aq terekter kóshege sán beredi. Qolyńa qalamsap ustatyp, óleń shyǵarardaı shabytyńdy shaqyrady. Shashy sary, kózi kók, boıjetkender men súlikteı sulý aq tamaq qazaq arýlary kóz súzdirip, qala kórkin odan saıyn asyryp tur. Kúshti kólik mingen adamǵa urlana qarasań, shalqalap otyrǵan óz qazaǵyń, ertegideı kúı keship avtovokzalǵa kelip toqtady. Ertesine azany men týystaryn izdeýdiń qamyna kiristi. Raıymbek aýdanyn surastyrdy Qurekeń, al janyndaǵy úsh joldasy túnde-aq qosh aıtyp, Almatyǵa súńgigen. Túsi jyly bir jigittiń jol kórsetýimen saıahat beketine kelip, avtobýsqa minip, týys izdep, jolǵa shyqty. Taǵy da sol keń dala, buldyraǵan saǵym dúnıe, janynda otyrǵan aqsaqal Raıymbek babamyz jońǵarlardy túre qýyp, osy jerde oısyratyp jeńgen, bul sol Oırantóbe dep tanystyrdy bir tómpeshikti. Tústen keıingi saǵat beste kólik toqtady, keden beketinde alǵash kórgen soldatqa uqsaıtyn saqadaı saılanyp, bes qarýyn asynǵan sary jigit qujat tekserip, biraz jolaý shyny syrtqa shyǵardy.Sóıttide «Sizge ótýge bolmaıdy», — dep bir apany zar qaqsatty. «Ómir boıy Sarybastaýda óskenmin, qaraǵym», — dep keıýana qansha jalynsa da, tas músinge aınalǵan jigit: «Joq sizdiń tirkeý ýaqytyńyz ótip ketken, Kegenge keri qaıtyp tirketińiz», — dep bir-aq aýyz sóz aıtady.
— Toıǵa ketip baramyz, mine shaqyrý bıleti, Almatyda turamyz degenine qaramastan orta jastaǵy erli-zaıyptylardy da ótizbedi. Bárininiń qujattaryn alyp, «Bastyqa bar», — dep qýyqtaı qýyrshaq úıge jiberip jatyr. Qurekeńede: «Keri qaıtyńyz, shaqyrǵan oryn boıynsha tirkelińiz», — dedi. Ol ne de bolsa bastyǵyna kirip kóreıin dep, qýyrshaq úıge kirýge kezekke tizildi. Esik qaǵa kirdi. Kúrjıgen metis buqadaı qara dáý pasportyn kórip, eki sózge kelmeı telefon qulaǵyn burady, beıne traktor otaldyrǵandaı tynym tappaı aınaldyrady trýpkany. Alo-laǵan ol túsiniksiz tilde aıqaılap jatyp úni óshti. Bastyǵy: «Siz shekara buzýshysyz, qazir Shonjy túrmesine aparylasyz», — degeni tóbeden jaı túskendeı boldy. «Múıiz suraımyn dep qulaqtan aıyrylǵan» beıbaq: «Qaıdaǵy shekara buzǵan? Kedennen kirdim ǵoı!», — dep bezek qaqty. El aldynda basyn ıý tabıǵatynda joq ol odan ary jalbarynýǵa ary barmady. Bir jaǵy óz eline degen erkeligi me? Sazaryp otyra berdi. Sálden soń bir qara sur tórt buryshty kúımeli mashına keldi. Sarala kıim kıgen eki jigit tústi de, orys tilinde sóılesti de ony mashınalaryna mingizip ala jóneldi. Bireýi moınyn bura: «(Áka, nádi mańdyńyz?) Aǵa, qaıda baraıyn dep edińiz», — dep uıǵyr tilinde suraq qoıdy.
— Bul jerden tek tirkeýi bar osynda turatyn adamdar ǵana óte alady, basqa eshqandaı adamdardyń ótýine jol joq, shekara óńir, — dep túsindirdi uıǵyr jigiti.
Janyndaǵy qazaq jigit til qatqan joq. Tek ózderi oryssha sóılesedi. Qurekeń endi abyrjyp qaldy, ótkende Qytaıda pasportqa vıza ashtyrǵaly Beıjińge baryp, konsýl aldyna eki kún túnep, áreń kezek kútip, endi kirýdiń kezegi kelgende, bir qara murtty uıǵyr jigit kókten túskendeı sap etip paıda bolyp, esik baǵatyn qytaıdy qol telefonda bireýmen sóılestirip, únsiz qaldyrdy da, óz úıine kirgendeı emin-erkin kirip bara jatyp, «qazaǵyńnyń aldyndaǵy sıqyń mynaý», degendeı, mysqyldaı qaraǵany esine tústi. Qurekeń ishke kirgeninde, qara sómkeden bir býnaq pasportty alyp shyǵyp, vıza ashtyryp jatty, tamojnádan ótkeli kelgeninde jáne sol murtty bále bir keden qyzmetkerin syrtqa súırelep, qulaǵyna sybyrlap júrgenin kórgen edi. Qarańǵylatyp bir eldi-mekenge kelip úlken qurylystyń aldyna toqtaı qaldy. «Búgin osynda bolyp, erteń Shonjyǵa barasyz», — dedi, al Qurekeńniń jany jańaǵydaı emes júregi bir jylylyqty sezgendeı beıǵamdyqqa kóshti.
Byltyr osynda qytaıdan qashqan bir qazaq shal ustalyp, aqyry qytaıǵa qaıtaryp berdik, — dedi qujat toltyryp otyrǵan jigit. «Elim, jerim, qazaǵym, dep kelgende, istegenderi osy bolǵany ma», — dep qorqaıyn dedi bulardan ol. Al sonaý qıyn jyldarda Qytaıǵa bas saýǵalap barǵan qazaqtardy qytaılyqtar orys otarshyldaryna qaıtaryp berip pe?, — edi deıdi ishinen.
Ertesine túske jaqyn jolǵa shyqty, kesh bata bir úıdiń aldyna túsirdi. «Qytaıda jatpaǵan túrmege endi jattym-aý», — dep qamyqty. Úsh kún aldyn «Qazaǵymnyń túrmesin de basqalarǵa qımaımyn, — dep edim, — oı taýba!», — dedi ózine-ózi Qurekeń. Túrmede tili de, dili de basqa sary jigitpen birge eki kún jatty.
Kiltshi jigit:«Siz qazaqtyń qaısysyz?», — degeni úshinshi kún. Ol Alban, Jarty ekenin aıtty, qaıta aınalyp kelgen ol Qurekeńdi ertip, bólmesine aparyp:«Bizdiń bastyq Jarty, bul arada týystaryń kóp», — dedi. «Bastyǵymnyń» ózi de týys bop shyqty. Bostandyqqa shyqqan Qurekeń endi Raıymbek aýdanyna barmaı-aq, osy aradan shóbereles týystaryn tapty, kóbiniń tirshiligi nan jerlik qana. Olar oǵan kómek bermek turmaq, qalt-qult áreń jan baǵýda. Pasport tirketý úshin Almatyǵa jolǵa shyqty. Yǵy-jyǵy kólik, shýlaǵan jurt. Táksıge aıtqanyn berip, oblystyq ishki ister basqarmasyna jetti. Eki beti úrlegen shardaı top-tompaq, tolyq qara jigit belgisiz tús tanystyqpen qarsy aldy. «Ór elinen kelgen ór qazaqtar birin-biri monshada tanıdy» degendeı, belgisiz jaqyndyq olardy áńgimeniń ıirimine tarta berdi.
— Qaıdan keldińiz, — dedi álgi jigit.
— Quljadan, — dedi tótesinen.
— Qalaı kóship kelsem bolady? — dedi álgige.
Quddy jer betindegi 6 mıllıard adam osynda kezekte turǵandaı, ár esiktiń tusynda poıyz relsindeı qatar-qatar tizilgen adam. 18-ge bir shırek qalǵanda kezek keldi-aý, áıteýir. Qulaǵynda telefon bar kebejedeı sary kelinshek kúbideı bolyp otyr. Esikte sostıyp turǵan kúıi telefonnyń bitýin kútti Qurekeń. Bir telefondy kútkeni azdaı uıaly telefony zarlap qoıa berdi. Bos turǵan qulaǵyna ony da japsyrdy. Sostıyp Qurekeń áli tur. Dál on segiz nól-nólde esikti japty da taıyp turdy. Bir qulaǵy áli de telefonnan bosar emes. Esik syrtynda belgisiz bir nársege úmit artqan jurt tarqar emes. Súmireıgen Qurekeń endi qonatyn jer izdedi. Qońyr esikti qımaı shyqqan beıshara jurt arty na jaltaqtaı tarasty. Erteń, búrsigúni qyzmet kúni emes eken. Ne senbi, jeksenbi de emes, demalysty jańqaltasynan shyǵarǵan bularǵa tańǵalmasqa sharań joq. Kóldeneń jatqan Qabanbaı dańǵylymen batysqa qaraı baǵyt túzedi Qurekeń, Almatyny biletin adamdaı. Jol shetindegi terekter jansyz múlgıdi, ary-beri ótken júrginshige qarap, qazaq kezdeser degen úmitpen jáýteńdep keledi. Mine aldynan qypsha beldi, syryq boıly, tolqyn qara shashty, aqquba arý jol boıyndaǵy bir dúkennen shyǵa keldi. «Qyzym-aý, bul arada qonatyn jaı bar ma?», — dep báseń únmen jigit kezi esine túsip syzyla surady. Eki ıyǵyn kezek-kezek qozǵap, jelkesin qaqqan qyz quddy maqaý adamdaı kete bardy. Artynan buryla qaraǵan Quzyr álgi qyzdy uzyn moıyn tyrnaǵa uqsatty. Unjyrǵasy túsip, batysqa qaraı kósheni boılap keledi. Jan-jaǵyna urlana qaraıdy. Bári de ózine beıtanys ırek-ırek syzyq jazýmen shımaılanǵan. Qalyń qabaqty sýyq júzdi júrginshi. Endi mine izdegeni tabylyp, aldynan kádimgi aýyldan kórip júrgen óziniń Jaqashbaıynyń balasyna uqsaıtyn talpaq tanaý qara jigit kózine ottaı basyldy. «Shyraǵym-aý, bul arada qonaq-jaı bar ma eken?», — dep úırenshikti sózin qaıtalady. Ol da eki ıyǵyn qozǵap, alaqanyn jaıyp, belgisiz tilde birdeńe dep, tyjyryna óte shyqty. Bul qaladaǵy qazaqtardyń tek túri ǵana qalǵanyn sonda sezdi. Qas qaraıyp keledi. Kólikter aǵyny tolastar emes. Iyǵynda sómkesi bar, jelkildegen jelemik shashty jigit artynan kelip janyna óte bergende:
— Qarǵam-aý, jaqyn mańda qonaq-jaı bar ma? — dep jigitke til qatty.
— Aǵa, qaı jerden keldińiz, — dep aýzyn ıyǵyna taman aparyp, báseń ún qatty álgi jigitke.
— Qytaıdyń Muńǵyl kúresinen keldim.
— Aǵa-aý, sonda Qytaı ma álde Monǵolıa ma? — dep sýyrtpaqtady jigit.
— Óı, mynaý Qaljattyń arjaǵynda turǵan Ór tekes she! — dedi Qurekeń ór minez baıqatyp.
— Jaqsy aǵa, men de Qytaıdyń Altaıynan kelgem.
Janyna serik tabylyp úıine kelgendeı, kóńili jaı tapty Quzyrdyń. Eki beıbaq ata-jurtynda qonar jer tappaı, bezek qaǵyp, talaı kósheni sharlady. Kózderi birden jol boıyndaǵy kilttiń sýretine tústi. Qonaqjaı dep jaqyndaı bergende janyndaǵy jigiti:
«Aǵa, bul qymbat meniń aqsham jetpeıdi. Tal-terektiń túbine-aq túnep, jazdy ótkizip kelemin, sonda baram», — dedi. Shoshyǵan Qurekeń: «Aqshasyn men tóleımin, qazir kún sýyq», — dep ekeýi bir páter aldy. Úlken ǵımarat bos qańyrap tur. Qalanyń qaq ortasy Abaı dańǵyly qazaqtar úshin arman, óz qalasynda alaqandaı jerge qol jetkize almaı, dalaǵa túnep júr. Al orystar kóp bólmeli úıdi kúnine qańǵyǵan Qazaqtarǵa jalǵa berip, qyrýar aqsha jasap otyr. Qurekeń kóp oımen dóńbekshidi. Stýdent shaǵy, kórshiles Úrimji qalasynan Serik pen Mamaı «Tana jeńgeıdiń kelinderi», «Qyz Jibek» kınofılmin alyp bularǵa keldi. Ólgen babalary tirilip kelgendeı, Kúıtiń qalasyndaǵy bitken joǵary oqý oryndarymen qazaqtar turatyn óńirge jar sala habar taratyp qoıylymdy tamashalaýǵa shaqyrdy. Bundaǵy qazaqtardy elge degen saǵynysh senbiniń keshinde seńdeı aǵyltty, qara nópir el esikten kirgizýdi ǵana kútip tur. Eń sheshýshi kez kelgende tilin tistep turyp qaldy bular, jurtqa aǵa halyqtyń qoıdyrmaı jatqanyn aıtty. Bir apta aldyn kelisip, úsh kún aldyn aqshamyzdy berip edik, dál qazir qoıylym bolatyn shaqta bógde eldiń ıdeologıasyn kirgizbeımiz, qoıýlaryńa múlde jol joq, — dep túsindire jurttan keshirim surady Serik, dúrkiregen jurt «Shamalaryń kelmese, jurtty nege mazalaısyńdar!», — dep tarap jatsa, endi bireýler únsiz.
— Amal neshik jigitter, ózge elde ógeıdiń kúnin kesh júrgen joqpyz ba? — dep aqyryn sybyrlaǵan, qara murtty jýan jigit: «Men sóılesip kóreıin», —dep ishke endi. Qýshyq bet, jyrttyq kózdi, úrpek bas meńgerýshisi: «Endigári taǵy mazalasańdar, polısıaǵa habarlaıym», — dep shegelep aıtty. Bárimiz únsiz esikke bettedik. Kóktemniń kúmiljigen shaǵy. Aspan álemin qoıý qarańǵylyq tumshalaǵan, tek shyǵystan jarty keshtene aı qulaqtanady. Tóbede juldyzdar da joq. Kıno qoıǵysh jigitter Momygúldiń ashanasyna tarty. Boıy myrtyq bolsa da, oıy shıraq Serik shynymen de shıryǵyp alǵan.
— Jigitter, búgin ishtegi sherdi shyǵarý úshin tek aq araq qana ishemiz, — dep qos bótelkeni ústelge nyǵarlaı qoıdy. Barlyǵynyń staqanyna shetinen aılandyra quıa bastady. İshinen qylpyldap, shydamaı barady Qurekeń. Dál osy ýaqytqa deıin bótelkeden sý iship kórmegen jan edi. Stakanyn kótere sóılegen Serik:
— Bizdiń de óz elimiz bolǵanda ǵoı, munshalyqty qorlanbas edik. Orystardyń otarynda otyrǵan elimiz egemendik alyp, barlyǵymyz sonda baryp, eńbek etýge jazsyn, — dep qalyń qabaǵyn túksıte tost kóterdi. Sheginýge jol qalmaǵan Qurekeń, elimniń erteńi úshin dep araqtyń dámin alǵash ret sonda tatty.
«E, sol ańsaǵan qazaǵymnyń tórinde orystyń páterinde jatyrmyn ǵoı, mine», — dep dóńbekship, áreń kóz ildi. Shym-shytyryq tús kórdi. Taǵy tań sáriden oblystyq ishki ister basqarmasyna taǵy baryp, kezekke turdy. Bitpes te taýsylmas kezek, qaıda barsań qatar-qatar adamdar legi, 15 mıllıon halyq bar degenge múlde sengiń kelmeıdi. Áıteýir kezegi tús aýa jetip, bar jaǵdaıdy aıta bastaǵany sol, aǵa kelesi kábınetke bar dep shyǵaryp saldy. Qaǵazdan kózi syǵyraıyp otyrǵan aqquba qyz tyjyryna qarap, sál tyńdap, aýyldan bastap qaǵaz jıyp, qujat daıyndaısyz dep shyǵaryp saldy. Salyny sýǵa ketken ol endi aýylǵa sandaldy.
Óz otbasyna sheshe taýyp, aýyl ákiminiń sońynda úsh kún júrip, eki bótelka araq quıyp, tıyn-tebenin berip mór bastyrdy. Endi mine aýyldan jetpis shaqyrym Shonjyǵa kúnde sabylýmen sharshady. Bir apta degende aýdandyq kóshi-qon basqarmasy men aýdan ákiminiń aldyndaǵy paryzyn ótep, mórin qoıǵyzdy. Endi mine, bar qaǵazyn kóterip, Almaty qalasyna jol tartty. Jalǵyz sopıyp, Almatydaǵy oblystyq kóshi-qon basqarmasyn izdep bardy. Qaqpa syrtyndaǵy jazýdan keshegi kúni Taldyqorǵan qalasyna kóshkenin oqydy. Ertesi Taldyqorǵanǵa jolǵa shyǵyp, tús aýa jetti. Baǵyna qaraı barǵan adamdary tezden tabylyp, jumysy óz qısynyna kele berdi. Endi mine, qyrsyqqanda «apany shaqyr, qol qoısyn», — degeni. Apasy syrtta otyrǵandaı-aq tysqa atyp shyqty.
Almatyǵa keri qaıtty. Túnniń bir ýaǵynda jetken ol ótkendegi Altaılyq jigitshe top terek túbinde tań attyrdy. Azanymen aýylǵa baılanys jelisi durystalǵan kezde telefon jalǵap, apadan senim hat alýdy aıtty týysyna. Aýylǵa kúnde telefon shalýmen jıyrma kúndi ótkizip, bolmaǵan soń, aýylǵa baryp, kempirge sılyǵyn jasap zorǵa senim hat aldy. Taldyqorǵanǵa qaıta keldi. Barǵan bastyǵy Astanaǵa jınalysqa ketip úsh kún tosyp, mór bastyrdy. Almatyǵa jarym túnde jetip, úırengen tereginiń túbine taǵy túnedi. Tunjyrap aı aspanda munar sáýle shashady, kóp juldyz óleýsireı jyltyldaıdy, tóbede túıdektelgen qara bult baıaý jyljıdy. Ol san oıdyń jeteginde, jambasyna saryqaǵaz tósep, ata-jurttyń tórinde jatyr, tún qarańǵylyǵymen únsiz syrlasqan top terekter bir-birine baıaý sybdyr qaǵady. «Bul júrisim ne? İzdep kelgen týystyń sıqy anaý, ańsaǵan eldiń túri mynaý, ne qaıyr, ne úmit?», — dep bárinen baz kóship, Qytaıǵa qaıtyp ketýge bekindi. Lezde bir úmit, aq tamaq arýdaı toq bóksesin ash belin burańdatyp qyzyqtyrdy. Jo-joq ketpeý kerek, onda órkenıetiń adasyp, rýhyń tonalyp, balań basqa bolyp, súıegiń sýǵa aǵyp ketedi, al bunda «balańdy prezıdent bolady», — dep úlken úmitpen tárbıeleýge bolady deıdi. Terek túbinde jatyp ta tús kórdi. Túsinde babalary baıaǵyda qaldyryp ketken jerge ıe bol dep eskertkendeı nyshan berdi. Azanymen ashtyqtan burala syrtqy ister mınıstrligine bardy. Aptasyna 12 saǵat jumys isteıtin olardyń sońǵy bir saǵatynda úlkendigin paıdalanyp, zorǵa úlgirip ishke kirdi. Kileń orys, túk túsinise almaı, esik baqqysh qazaqty shaqyryp kezekke bir apta turǵandaǵy jaýabyn aldy. «Qytaıǵa baryp, notarıýs jasatyp kel qujattardy», — dedi. Bir aýyz qur sóz úshin bir apta turǵanyna ishi ýdaı ashydy.
Keshki avtobýspen apyl-ǵupyl jolǵa shyqty. Ekinshi dúnıe júzilik soǵystan qalǵan bul eski kólik, murty edireıgen, qyzyl tumsyq shopyr, eńkishtene otyryp kári kólikti tyqsyryp keledi. Astynan topyraq ushyrsa, ishinen tútinin byqsytyp tunshyqtyrdy, tizeń áreń sıatyn tar oryndyqtary uzaq jolda tolǵaǵyńdy jıiletedi. Aınala qoıý qarańǵy eshteńe bilinbeıdi. Túndeletip óńkildep kele jatqan kólikti, eki soldat kilt toqtatyp, bir-birden elderdi túsirip qujat tekserdi, birneshe qyz-kelinshekterdi shyńǵyrtyp alyp qalyp jatty.
«Ýh!» dep odan ótken bular Sary toǵaıdaǵy saqyldaǵan saqshynyń aldyna túngi saǵat úshte kelip toqtady. Aldyńǵylarsha teksergen olar bulardy qarsyda turǵan dúńgirshektiń terezesinde tirkedi. Tirkep jatyp túk tappaǵan olar, aqsha bermeısińder me dep qozyǵa qaraǵan qasqyrdaı aqılanyp qoıady. Iyqtaryn qonjyńdatyp alaqan jaıyp aqshanyń joq ekenin bildirdi. Endi mine, olardan da qutylyp, úlken eldi-mekenge kirip, avtovokzalǵa túngi 4-te kelip, yńq etip toqtaı qaldy. Taksıster qyzý qarsy alyp, aldymen elińdi bildirmeı suraı qoıyp, tipti saǵan jaqyn týys bolyp shyǵa keledi. Lezde Qytaıǵa baratyn jıyrma shaqty adamdy bólip aldy da, áp-sátte avtovokzaldan taıyp turdy. Úıine aparyp, jylylap shaı berip, juqalap jatqyza salady. Kóz shyrymyn alar-almastan qaıta oıatyp, dáret aldyrtyp, tańǵy asty da suıqyldatyp ishkizip, baǵytty shyǵysqa burady. Keden shynynda tamtyǵyńdy ushyratyn úlken qamal bular úshin. Sol baıaǵy jylmaqy jigitter sýsyp júr. Olardan qandaı kishkene shabaq bolsa da qutylmasy anyq. Aqshany ońaılyqpen bermeýge bekingen Qurekeńdi jurttyń artynda qaldyrdy, tipti túski as turmaq, keshki asqa da qaldyratyn túri bar. Dollarlatyp ótip jatqan qytaı men sarttar aldyn orap, óz qazaǵymyzdyń aldynda jerge qaratty. Tek qazaqtar qazaq shegarasynda jerge qarap, kezekte tur. Shydamy taýsylǵan Qurekeń tutqany ustaı bergen bireýdi artyna qaramastan shyntaqtata qoıyp qaldy. Qudaı atqany sol shyntaq tıgen dollar ıesi emes, sondaǵy dollar alǵysh bastyqtyń biri eken. Esikti ashyp, ishke qaraı kirgizgen ol qol astyndaǵylarǵa ym qaǵyp óte shyqty. Onsyz da tisi batpaı turǵan olar sómkelerdi ashyp tintý júrgize bastady. Týystary men balasyna alǵan úsh tal tymaqty, eki bótelke araq jáne bes qorap temekini bermesine qoımaı aldy. Qytaı shekarasyna da jetti. Qara qytaıdy kórgende, baýyryn kórgendeı bas salǵysy keldi. Óıtetin de jóni bar, qazaq elinde júrgende, maqaýdyń kúıin keshti, endi, mine, qytaılarmen sóılesip, jetisip qaldy. Qatań tártipke úırengen olar tek qujattaryn tekserip, lezde júkterin kóterisip, kedennen shyǵaryp salady.
Qurekeń keldi dep jınalǵan týystar men kórshi-qolań, el-jurt, ata-jurttyń jaǵdaıyn bilgisi kelip, tus-tustan suraq jaýdyrtty. Myrs etken ol: «Baspanam terek túbi, jegenim kóshedegi pıráshki», deı jazdap, jamandaýǵa taǵy aýzy barmaı: «Jaqsy ǵoı, jaqsy», — degennen basqa eshteńe aıta almady. Almaty qandaı eken Almaty dep ózeýlendi balasy. «Almaty degen qala naryqtyq zamandy basyna myqtap kıip, barlyǵy aqsha dep toıymsyz kúıge jetken, adamdyq meıir degeniń joq, qazaqtan basqa ult jaqsy turatyn, al qazaqtar jetim buryshta júretin qala», — dep aıtqysy kelse de, aýzyndaǵy sózin zorǵa jutty, tek aıtqany: qazaqtyń baılary baı da, kedeıleri óte kedeı eken, al Almaty — baılardyń qalasy eken», — dedi balasyna.
— E, bizde de kózge kórinbeıtin kúrdeli orta tur ǵoı, — dep tereń tynystaǵan Quzyr, qujatty birde ary qaraı jasatqysy kelse, birde short aınyıdy. It jyǵys oılardyń jeteginen shyǵa almaı, bir apta jatyp qaldy. Aqyry kóp aqshamen qujattardy notarıýs jasatty. Eshkimge lám-mım demesten, Altaıǵa úsh márte ashtyrǵan vızasy boıynsha Almatyǵa sýyt attandy. Sýyt attanatyn da jóni bar. Bergen qujatynyń merzimi bir jyldyq qana, bitirmese kúshin joıady. Kelgen boıda syrtqy ister mınıstirligine kezekke turdy, kerek qaǵazdaryn jıyp týra 29 kún júrdi. Qaǵazdyń endigi kezegi qytaı elshiligine jetti. Olar da aptasyna úsh kún jumys isteıdi. Ondaǵy jumysy da on kún degende bitti. Endi mine, qujattyń beti Astanaǵa qaraı buryldy. Oǵanda baryp, bitirip qaıtty. Qolyndaǵy qaǵazdyń mórlerine qarap kóp oıǵa ketti. Áı, sen mór! Qanshalaǵan adamnyń jastyǵyn urladyń, darynyn aldyń. Áı, sen mór! Qanshalaǵan beıbaqtyń basyn jalmadyń, taǵdyryna balta shaýyp, tamyryn qıdyń. Áı, sen mór! Qanshalaǵan adamdy baqyttan basyn aınaldyryp, shybyq tımes shyńq eterge aınaldyrdyń. Áı, sen mór! Qanshalaǵan dúnıeniń astan-kesteńin shyǵardyń, qanshalaǵan ótirikti shynǵa aınaldardyń. Áı, sen mór! Tynysh jatqan beıbit bizdi eki elge bólip, bizdi týysymyzǵa zaryqtyryp, bir-birimizge jetkizbeı alystatyń.
Bar qujattaryn kóterip aýdan ortalyǵyna jetken Quzyr úlken bir nyq qadammen baıaǵy ózine tanys sibege keldi. Qujattaryn kórgen sibe ary qaraı isteýdiń joldaryn jazyp berip, Quzyrdyń moınyna úlken júkti arqalatty. Bunda bir jaqsysy tártip bar, aqsha suramaıdy, qyzmetkerler aptasyna 40 saǵatyq jumys isteıtindikten eki aptada bitirdi. Blanki alyp dál baıaǵysynsha aýyldan qaıta bastady. «Endi bir úsh aıdan keıin kelińiz», — dedi sibesi. Úsh aı jany tynshyǵanyna qýana-qýana úıine qaıtty.
Jońǵar Alataýynyń baýraıyndaǵy ótken kúnderi esinde, qum ushyryp, kóz ýqalatqan málim shahardyń borandy kúni. Qolynda kók páketi bar ol erinshektene úıden shyqty. Kún syǵyraıyp, jelden kózin áreń ashyp turǵandaı munar sáýle shashady. Kóktemniń jýany jińishkerip, jińishkeniń úziler shaǵy. Tunjyraǵan aspannyń eshteńege zaýqy joq. Jer betindegi bar tirlik salǵyrt, kim oıyna ne kelse, sony isteıdi. Ol da ilbı basyp, «Kóksaraı» monshasyna jaqyndady. Monsha ishi búk, tymyrsyq ıis murnyńdy jarady. Tyrjalańash adamdar, álgi Darvınnyń adam maımyldan jaraldy degenin eriksiz esińe salady. Balasyn ertken áke anadan týǵandaı tyr jalańash, ortanshy aıaǵy ózinen buryn qozǵalady. Qozǵalyp úırenip qalǵan bále toqtasyn ba, ákesine qarap qyzyqtaǵan bala, taıǵanap jyǵylyp bara jatyp ákesiniń ortanshy aıaǵyna jarmasyp, qulamaı qaldy. Balasyna ákesi «ne boldy baıqap júrmeısiń be? — dep, — jańa shesheńmen birge kirgende, osy kúnde basyń jarylǵandaı edi», — deıdi renish keıippen. Balanyń eń alǵashqy tabynary ákesi. Sábı aqylyńdy bilmeıdi, tek elikteıdi. Endi mine, tabynatyn tulǵasynyń baryn kórip, bazar, syrly ákesiniń syryna qanyq balasy óse kele ákeni syılaýdan bas tartady. Baıaǵyda bir arystan ormannan shyǵyp aýyl shetindegi esekti tuńǵysh kórip aqyryn tas laqtyryp baıqapty, esek tek qana aıaǵyn silkip, quıryǵyn qozǵap, qulaǵyn qaǵyp qoıypty. Taǵy laqtyrsa, esek taǵy sol qımyldy qaıtalapty, «Áı, seniń bar óneriń osy eken ǵoı», — dep jaqtyrmaı ótken eken janynan. Óne boıy jaýraǵan ol par bólmesine kirdi, mine qyzyq taltaıǵan tarbaq shal qyp-qyzyl bop jatyr. Baıaǵy shaldardyń erligin bul kúnde múlde kóre almaımyz. Qoǵamymyzdy ustaıtyn atalar erligi shynymen qajet-aq búgin. Jalańash deneni kóp kórgen áıeldiń erkegin syılaýy da ekitalaı. Bar jumysyn qarańǵylyqta tyndyrǵan babalarymyzdyń atyn áıelderi týra atamaǵan ǵoı. Tyrjalańash áke men bala kıinip, monshadan shyqty. Jalańashtyq Qurekeńdi kóp oıdyń ıirimine batyra berdi. Qas qaraıdy, tyr jalańashtanatyn kezi endi bastalǵandaı, qarańǵylyq bir qupıa syrǵa toly qushaǵyna ony shaqyryp tur. Túnniń bolǵany qandaı jaqsy. Adamdar álsizdigin jasyrady, biraq, tynymsyz tirliktiń bári de túnde bolady. Eger tún bolmasa she? Onda adamdar búginniń astan-kesteńin shyǵarar ma edi, kim bilsin? Álde, kórkem kúı jalǵasyp, búginnen de tamasha kún kesher me edi? Kún men tún aýysqan kez bul, bir berilgen tirshilik oraıyn uıqymen aýystyryp alǵysy keletin keıbir maýbastar she? Tabıǵattyń zańdylyǵyna qarsy shyǵyp, túndi qoldan joǵaltatyndar qanshama bul tańda. Ol ákeli-bala artynan sol qoıý qarańǵyǵa súńgidi...
Búgingi robattarǵa jan salyp, tirshilikti jeńildestirý maqsatynda oǵan úlken múmkindik berdik. Erteń adam tárizdi ózin jaratqan asa qudiretti kúshti umytyp ketpesine kim kepil? Qudy Allany umytqan keıbir adamdardaı, ol da bizdi umytyp ózimizdi qulǵa aınaldyrady ma? Sonymen birge, klon tehnologıasymen jasalatyn adamdar óte sezimsiz jaýyz, meıir shapaǵat degennen júrdaı. Olar tirshilik úshin óte úlken qaýip. Búgingi tastandy balalar, jetimder úıinde tárbıelenip jatqan ıesiz urpaqtar tasbaýyr, bez búırek jandarǵa aınalady. Mine bular da robattardyń qataryn tolyqtyrady. Sonymen birge óz ultynyń ıdeologıasynan alystanǵan árbir adam — óz ulttynyń eń basty jaýy. Óz tuǵyrymyzdan alystasaq, bizdi de úlken bir kúshtiń qatań qoly kezegi kelgende táýbamyzdy esimizge salatyny anyq.
* * *
Úsh aı bolǵanda Qurekeń sibege keldi. Ol bir balanyń azamattyǵy men tirkeý kitapshasyndaǵy týylǵan kúniniń uqsamaýyna baılanysty qujat qaıtyp kelgenin aıtty. Ony da jóndetip, qaıta joldatty, shaqyrtý qaǵazdyń merzimi bitýge bir jeti qalǵanda ǵana pasporttary qolyna tıip jany bir sátke tynshydy.
Vıza úshin Úrimji qalasyna at terletti. Burynǵy Beıjińge barǵandaı alys bolmaǵanymen, kúnine júz adamdyq kezek, ata-jurtqa degen saǵynyshy kúsheıgen qazaqtar bárin qaıyryp, elshilik aldyna túnep kezek alyp elge oralýǵa bekigen. Solardyń biri bolyp Quzyr da pasportyna bir aıda vıza ashtyryp keldi. Endi, mine, kóshýdiń qamy: bar malyn, úı jaıyn satý, taǵy da basqa alyp ketýge qolaısyz múlikterin satý. Ósken ortasyn tastap, qazaq eline Alla jazsa, urpaqtaryn alyp barýǵa myqtap bekidi, endi, mine, aınymasqa máńgilikke bekindi.
Artynda qalyp bara jatqan týǵan elin, ósken jerin qımady, ǵashyǵy Záýre esine tússe, ótken jastyǵy eriksiz esine oralady. Quzyr áli kúnge ony umyta alar emes, umytaıyn degende, aıaq astynan túsine kirip, oıyn byt-shyt etedi. Alaıda munysyn eshqandaı janmen bólise almaıdy, bólisýge qımaıtyn ashshy da, tátti muń.
Úlken uly Erlan sol baıaǵy aýrýhanadaǵy kúnderdiń jandy kýási. Qara shashy, túr-tulǵasy, bár-bári de ózine tartqanyna qatty rıza Qurekeń. Záýresiniń bir joly: «Balama qarap, saǵan degen saǵynyshymdy basamyn», — degeni esine tústi.
Qurekeń on kúnnen keıin kóshý — sháı berýdi belgiledi. Qýanyshyń men qaıǵyńdy bólisetin aǵaıyn-týys, jegjat-jurat, eli-jurty — bár-bári de aldyn ala kelip, qolǵabys tıgizdi.
Toı resmı bastalǵanyn asaba kópshilikke jarıalady. Ósken ortany, týǵan eldi tastap kóshýdiń qıyn ekenin endi sezindi. Quzyr men jubaıy Baqytgúlge sóz berdi.
«Biz adamdar bul tirlikke sezim, túısik, arman muratpen kelip, ózimizdiń adam ekenimizdi myqtap dáleldeýge tyrystyq. Meniń ata-jurtqa kóshiýim de sol adamdyqtyń kýási. Syrǵymaly ómirdegi syrlas jandarym sizder», — dep eli men jurtyna qarap, kóńili bosap ketti. Shapalaqtar shartyldap, shattyq únderge ulasyp, kórkem án-áýen terbeldi. Sharaptar shaıqalyp, naǵyz qoshtasý keshi bastaldy. Tórgi úıde otyrǵan aqsaqaldarǵa yqylas kórsetkeli ishke kirdi Qu zyr. Eńgezerdeı alyp músindi, qyran qabaqty, qasqa mańdaı, búırek bet, alpystan asqan týysy «Biz — Albandar úlken taıpa bolsaq ta, aýyz birligimizdiń joqtyǵynan áli kúnge baıyz tappaı ary kóship, beri kóship jıǵanymyzdy arqan qıyp keledi», — dep sózin sabaqtady.
— Kapıtalısik el men sosıalısik eldiń aıyrmashylyǵyn naǵyz baıqaıtyn óńirge qonys aýdaryp otyrsyń. Bireýi adamdyq qatynasty aqshamen ólshese, endigi biri adamdyqty adamgershilikpen ólsheıdi, dep sózge arlasty juqa sary shal.
— Bul kúnde sosıalısik elderdiń qatary óte az. Qytaıdyń ózi de qytaısha erekshelikke ıe sosıalızm dep, kapıtalısik qurylymnyń ózin qalptastyrdy ǵoı, — dep tost kótertti Qurekeń.
— Qaıtken kúnde de óz Otanymyz. «Kisi elinde maı shaınaǵansha, óz elińde sińir shaına» dep atam qazaq aıtyp ketken ǵoı. Rýhanı keńistikke shynymen boılaý úshin ulttyq etnıkalyq raıon tótenshe mańyz alady. Búginde aqyldy bolyp, erteń aqymaqtyǵymyz ashylyp qalaǵansha, búgin-aq aqymaq bolyp bar baılyqty tastap, elge ketkennen basqasy beker — dep sózin nyqtady baǵanaǵy qasqa bas aǵasy.
Toıshyl qaýym shetinen Qurekeńdi qurmettep ystyq yqylas pen tereń súıispenshilikterin bildirip jatty. Bireýler shynymen qımasa, bireýler ishken asyna ótirik káýkelektedi. Toı sońynda eń jaqyndaryn dastarhan basyna qaıta shaqyrdy.
— Bizderdiń babalarymyz ejelden osy topyraqta jáne qazirgi Qazaqstan terıtorıasynda ár maýsymǵa qaraı mal baǵyp, kóship-qonyp tirlik keshken. Keıinnen orystardyń quıturqy saıasatymen jerimiz taryp, qazaqtar ekige bólinip qaldy. Erte me, kesh pe bárimizde kók týdyń astyna birigemiz, Alla soǵan násip etsin! — dedi, Qurekeń. Otyrǵandar bet sıpasty. Záýresin de Quzyr dastarhan basyna shaqyrtty. Elýdi eńsergen ǵashyqtar saǵynyshtaryn juldyzdar arqyly joldasyp turýǵa keliskenin otyrǵandar sezbedi. Ázil-qaljyńnyń túbin túsiretin aǵaıy dastarhan basynda otyrǵandardy dý kúldirdi.
Qolyndaǵy bar aqshasyn dollarǵa aıyrbastap, keıbir kerek-jaraqtaryn qaladan alý úshin uly Alashty ertip Qulja qalasyna keldi. Olar azanymen júkterin kamazǵa tıedi. Eki saqshy jigit kelip: «Kúndiz kóshýge bolmaıdy. Sebebi bundaǵy halyqtardyń ishki ornyqtylyǵyna nuqsan keledi. Eldi ele qyzdyrmaı tún jastana qaladan shyǵyńyzdar!», — dep eskertti Quzyrǵa.
Qarańǵylyq eptep basyp, bul aýlany da japty, daıyn avtobýspen týys-týǵany minip, jeńil mashınalar men kamaz túngi saǵat on ekide qaqpadan shyqty. Avtobýs ishi beıne peri kóship bara jatqandaı ular shý. Tańǵy eleń alańda joldaǵy júkterdi tıep, kún taıaq tastam kóterilgende Qorǵas beketine kelip jetti. Naǵyz qımastyq endi bastalǵandaı kóz jasyna erik bergen týystary shekaranyń syrtynda buldyraǵan jas tamshylar arasynda qala berdi. Tiriden-tiri aıyrylý degenniń adamǵa sonsha qıyn ekenin sonda sezindi. Baıaǵy Qaljattyń asýyndaǵy atalaryn esine aldy Quzyr. Qytaıdan tez ótse de, Qazaqstanǵa kelgende, ıtshilep júrip zorǵa ótti. Aýyldan qalaǵa kóshýden bastap, talaı ret júgin túsirip, talaı ret júk tıedi, bar dúnıesin arqan qıdy.
Quzyrdyń júk tıegen kóligi kedennen keshki saǵat jetide ótti.
Qazaqtyń dalasy keń degenmen, baryp júkti qaıda túsirýdi bilmedi Quzyr. Qara shańyraqqa kele jatqanda bóz jylýyn bermese de, sóz jylýyn berip aldyńnan shyǵatyn bir qazaqtyń tabylmaǵanyna nalydy. Baǵyna qaraı shekaradan ózderinen buryn kóship kelgen jerlesi kezdesti, sonyń aýlasyna kıiz úı tigip otyra turýǵa kelisti. Ýaqytsha tirkeýge áreń tirkeldi. Endi úı satyp alýdyń qamymen úıden shyqty Qurekeń ózne ystyq Saıran avtovokzalyna kelip, eldi mekender tizimine qarap tur, Jaısań degen ataý janyn jadyratty. Almatydan keshki 18:40-tyń avtobýsyna minip, sol jerge jolǵa shyqty. Nege ekeni belgisiz, bir kúsh tartyp turdy, dese de ata-babasynyń jerinen alystap, qańǵyp bara jatqanyna ashýy keldi. Keshegi Shonjy men búgingi Shonjy eriksiz esine oraldy. «Shonjy óńirinde babalarym 20 myńǵa deıin qoı ustaǵan baı bolypty, patshalyq Reseı ókimeti tusynda, «Sartoǵaı», «Qojbanbet» bolystary boldy. Sharyn ózeniniń soltústiginen 7 shaqyrymdaı jerde Qaraǵash aýyly bolǵan. Osynda birinshi ret Jartylar mektebi boı kótergen»,— degen ábdikerim aqsaqaldyń sózderi esine tústi jáne osynda bolǵan qyzyq jáıt mıyna keldi.
Abyl baıdyń Bozymbek degen nemeresi qyrbaq qar jaýǵan kúnniń ertesinde tańǵajaıyp iz kórip, jalǵyz ózi qyzyqtaı, iz sholpty. Aýyl shetindegi qalyń toǵaıdy jaıaý aralap kele jatqanda, aldynan aqyryp jolbarys shyǵa keledi de, arpaq-turpaq alysa ketedi. Jyrtqysh haıýandy qos qoldap moıynynan shap bergen ol bar kúshin salyp, qylqyndyra beredi, al jyrtqysh jigittiń jýan sanyna á degennen aýyz salǵan eken. Jolbarysty qylqyndyryp óltirip, batyr jigit talyp jatqan jerinde týystary izdep tabady, olar jyrtqyshtyń aýzyn qalyń sannan áreń ajyratady. Bolymsyz etke ilinip turǵan sandy baýyrlaryna: «Kesip tasta! — degende esh qaısysynyń batyly jetpeıdi, sonda, — ózi, — áke pyshaqty», — dep jýan sanyn aǵasynyń qolyna bergen eken. Bir sandy berse de, jolbarysty óltirgen erligi elge taralǵan, sol erligine bir baı qyzyn berip, ekinshi áıelden de balaly shaǵaly bolypty.
Alǵash kelgende, ata-basynyń basy jatqan jerge qonystaný maqsatynda bas qatyryp edi. Biraq búgingi Shon jynyń jaǵydaıy basqa degen Jomart shaldyń áńgimesimen ózin toqtatqan.
Qarańǵy tún tistene kólikten tústi Quzyr, o, báli, ol bilmeı, Jaısańǵa emes, kóliktiń sońǵy toqtar jerine biraq kelipti. Jaısańǵa barsa da, eshkimdi tanymaıdy. Endi qaıda barady? Kóshede arly-berli oıqastady. Sómkesinde úı satyp alatyn aqshasy bar Quzyr tanymaǵan jerde beıne óz atasynyń aýylynda júrgendeı taltańdap keledi.
Bala kezinen ıt qapqannan qatty qorqatyn ol talasqan ıtterden sasyp, joldan yǵysa shetki úıdiń qaqpasyna tyǵyla berdi. Aýla ishinde bir adamnyń qarasy kórindi. Qaıtyp shyǵyp ketýge taǵy bolmady.
— Assalaýmaǵaleıkým, men qudaıy qonaqpyn, — dedi sasqalaqtaı.
— Qudaıy qonaq bolsańyz, úıge kirińiz, — dep qolqalaı aq sút berip, qarsy aldy úı ıesi. Otaǵasy uzyn sary, shoqsha saqaldy, búrtik bet kisi eken.
— Jol bolsyn, Qudaıy qonaq, qaıdan kelesiń? — dep dastarhan basynda áńgimege tartty.
— Áleı bolsyn!- dep áńgimesin bastady. Ata-jurtqa alystan oralǵan qandasyńyzbyn, endi, mine, turaqtar qonys tappaı qańǵyp júrmin, — dedi suraýly kózben.
Shoqsha saqalyn taramdaı, qazaqtyń jeri keń ǵoı, — dep syzdady otaǵasy.
— Qaı týǵan bolasyń?
— Uly júz, Alban.
— Jón, jón. Ata qonystaryń osy ile alqaby men jer jánnati Jetisý ǵoı! Unatsań, bizdiń aýylǵa kóship kel. Ujymymyz áli taramaǵan. Ujymǵa jumys istep, jan baǵasyń. Dıqanshylyq pen mal sharýashylyǵy teń órkendegen aýyl.
— Kórshi aýyldardyń tıimdiligi qalaı, — dep sóz sýyrtpaqtady.
— Kelesi aýyl Kókdala aýyly. Bizge qaraǵanda qumnyń ystyq lebi joq, tek mal baǵatyn aýyl. Oǵan tıip turǵan aýyl Aqseńgir, malǵa tıimsiz bolsa da, dıhanǵa óte tıimdi jer. Aýyl ákimshiligi de sonda. Al óziń izdep kelgen aýylyń arǵy jaǵynda. Malǵa da, dıhanǵa da asa yńǵaıly,- dep aryq sary shal sózin támamdady. Azanymen kóshege shyǵyp, aýyldy ala kóleńkede qaıtalaı sholdy. Jym-jylas óli tynyshtyq. Keshe keshke talasyp júrgen ıtter de kórinbeıdi. Iyǵyn kere salaly saýsaǵymen shashyn salalaǵan Quzyr túnde kórgen shytyrman túsinen bir jaqsylyqtyń bolaryn sezdi. Tańǵy alakeýimde qorazdyń shaqyrǵan daýysy búkil aýyldaǵy múlgigen tynyshtyqty buzdy. Átesh daýysynan shoshyna oıanǵandaı bir jaryq, kósheniń kóz ushynda osylaı qarata quıǵyp keledi. Biz adamdar áteshtiń únimen ár kúni dúnıege qaıta kelip, quddy ýanbaı jylaǵan bópedeı tabıǵat anamyzdy mezi etemiz. Biz sonda ne úshin ǵumyr súrip, ne úshin kún keshemiz? Sheshem Ráılá urpaqtyń qamy dep meni arqalap Qytaıǵa ketse, men, mine, balamnyń qamy dep osynda keldim. Lezde álgi jaryq janyna kelip toqtaı qaldy.
— Aǵa qaıda barasyz?
— Jaısańǵa.
— Kettik, — dep sańq etti.
Tynym tappaı, aýyldy bezektep bes aınalǵan taksı úsh adamdy zorǵa taýyp aýyldan shyqty. Jaısańǵa keldi, aýyl syrtyndaǵy ózen óz arnasynda baıaý jyljıdy. Ózen jıegi lyqsyǵan mal. Ertegide aıtylatyn qyzyl kózdi shal da qyrattan asty, endi, mine, joq izdegendeı maldy birden tústedi. Mańǵazdana súıek shaınaǵan Zeńgi baba túlegi súısine qaraıdy oǵan.
Aýylǵa kire kósheniń birinshi burylysynda sylqym boıjetken sylań qaǵyp, aldynan shyǵa keldi. Qartaıyp qalǵanyn umytyńqyraǵyn Qurekeń.
— Ssss... sa.. lamatsyz ba, qyzym, — dep sasqalaqtaı, — Fadeev kóshesinde Montaı degen kisi tura ma? — dep belgisiz bireýdi surady. Boıjetken Fadeeva kóshesi anaý dep óz baǵytymen keıpin buzbastan kete bardy. Endigi kezdeskeni sıyr aıdap bara jatqan sary jigit Ábdimurat boldy. Sıyryn tabynǵa tezden qosqan ol aýyl qonaǵyn úıine ertip keldi. Dastarhan kishkene as úıde jaıyldy. Terezeden túsken kún sáýlesi tóńirekke súıinshilep jar salyp turǵandaı bir jylylyq shashady. Ysyldata jylandaı sháı soraptaǵan otaǵasy.
— Biz kelgende, orys ókimeti shekaradan qarsy alyp, aldymyzǵa eki sıyr, bes qoıdan salyp baspanamen qamdaǵan. Alaıda aıtqanyn istetip aıdaǵanyna júrgizdi. Kelgende toǵyz jasar bala edim. Aýyldaǵy orystar údere kóship edi qalaǵa qaraı. Qolyndaǵy aýyr júgin biz alǵannan ba álde baıaǵy ǵasyrlyq qylmysymyz ashylyp qalady dedi me, kim bilsin? Qazaq aýylyna sodan bastap aınaldyq. Jaısań dese jaısań, janǵa jaıly, malǵa sýatty jer. Sol ketken orystyń birnesheýiniń úıi bos tur, oǵan ıe bolyp júrgen osynda Balyq kóldiń jaǵasynda otyrǵan bir orys bar, sony shaqyryp úıin kórelik. Ary qaraı qolaıyńyzǵa jaǵyp jatsa, kóship kelersiz, bolmasa satarsyz, — dep jedeldetti otaǵasy. Ózderine qupıa sert berip, bet sıpap dalaǵa shyqqan bular, úı ıesin izdep Balyq kólge tartty. «Qala turmaq dalany da osylar ustap tur eken-aý», — dep oılady Quzyr. Ókinishke oraı orys úıinde joq bolyp shyqty. Qatynyna shegelep aıtty Ábdimurat. Tús aýa alqyna jetken aq qulaq sary orys úıin kórsetti, ıesiz qalǵan qańyraǵan bos úıdiń qańqasyn qaıta-qaıta aınaldyrdy. Syry kóshken bozań qaqpa, keńdigi úsh metrdeı sement joldyń soraby ǵana jatyr. Olaq shýbalanǵan alasa doǵal úı, tórt qyryndaǵy qyzyl bes juldyz álige deıin qyzyl ókimettiń kózindeı bop janyp tur. Tozǵan shıfr, tozǵan esik, synǵan áınek, desede aıaq shesher jeri syr bermeı ózinshe pańdanady. Buryshta sulap jatqan bótelke. Tóbesi jaryqshaqtanyp aırylǵan kóne toz tórt kerege tam. «Bul aýylda eń jeri keń meniń úıim, — dep jemis aǵashtaryn kórsetip, — biz bes aǵaıyndymyz, osy bes túp aǵashty sábı kezimizde otyrǵyzǵanbyz, qazir bárimiz de ósip óndik. Bul aǵashtardy múmkin bolsa, qıa kórme!», — dep ótindi orys. Quzyr da yrymdap úıdi satyp alýǵa kelisti. Dastarhandy dúkenge jaıyp, araq pen eski úıdi alastap, aq qaǵazǵa qol qoıysyp, aqshasynyń jartysyn berdi. Qalǵan aqshasyn on bes kúnnen keshiktirseń, bul aqshań qaıtarylmaıdy, úı ózimdiki bolyp qala beredi dep eskertti sary qojaıyn, áli de qazaq jerinde myqtylyǵyn kórsetip. Tezden úıge oralyp, Almatynyń batysyna kóshetinin aıtyp, tirkeýden shyqqansha 12 kún ketti. Jaısańǵa 14 kún degende túndeletip kóship keldi. «Jer aýdarǵannyń jeti jyl esi ketedi» degen ras. Endi mine, qujat qýyp, aýdan ortalyǵyna azanymen keldi. Zýlap ótip jatqan mashına, qolyn aspandatyp kóterip turǵan Qurekeńe O, qyzyq, bos ketip bara jatqan júrgizýshiler de qol kóterip ótip jatyr. Qolyn tómen túsirgeni sol, toqtaǵan kólik, qaıda baratynyn surady.
— Uzynaǵashqa ma? — dep qaıtalap suraǵan júrgizýshi «minińiz» degendeı bas ısharat jasady. Aspan da shókimdeı bult joq, kók qaǵazǵa syzylǵan syzyqtaı sáýlesiz aı oraqtanyp bir jalynyshpen qaraıdy. Uzynaǵashqa da keldi. Kishkene múıis kósheler, topyrlaǵan kólik keptelisi, ujymdasqan sharby bulttar oıqastap tóbede kúnniń kózin jabýdyń qamynda júrgendeı jantalasady. Boı bermeı kúnde jerge tymyrsyq ystyq shashady. Qolynda qara paketi bar ol buralań kóshelerdi boılap, aýdandyq pasport ústelin izdep keledi. Qońyr ǵımarattyń aldy topyrlaǵan qara nópir adam, jumys istemese de, qaǵaz jınaýǵa jaralǵan jandar. İshke kire beristegi aq jaǵalardyń adam kúshikteri aıaǵyńa oralyp kirgizbeıdi. Azannan qazyq bop qaǵylǵan Quzyr qara keshke deıin turdy, túski asty amalsyz umytty, jumys bitpeı, tamaqqa da tábeti tartpady. Qas qaraıa bitirgen túgi joq, úıge taý qoparǵandaı sharshap qaıtty. Aýylǵa júrer jalǵyz avtobýs adamdardy prestep, alyp yshqynyp keledi. Kúni boıy tize búkpeı turǵany azdaı, aıaǵyn qoıar jer zorǵa tapty. Sazyraıyp otyrǵan jap-jas qyz jigitter oryn bereıin demeıdi. Qarańǵy túnek, áli qansha tuńǵıyǵyna batyrary belgisiz. Túndeletip kólikten túsip, jarym túnde qur súlderin súırep úıge jetti Quzyr, esikten kire shalqasynan qulady. Alǵash ret kóship kelgenine ókindi. Keshki tamaqqa qaraýǵa shamasy kelmeı, talyqsyp baryp uıqyǵa ketti. Janynda ákesi Otarbaı men sheshesi Rázıa bar úsheýi kók shalǵynda qınala basyp órge shyǵyp keledi. «Balam tez júrseńshi!», — dep ákesi alǵa qaraı tartady. Quzyr osylaı shym-shytyryq tús kórip tań attyrdy. Basy meń-zeń, azanǵy shaıyn apyl-ǵupyl iship, alqyna tas jolǵa qaraı júgirdi. Zorǵa degende avtobýsqa úlgerip, Uzynaǵashqa jetti. Keshegi turǵan jerine kezekte taǵy turdy. Búgin taǵy da aldyn da jetpisteı adam. Shańqıǵan ot shar shyjǵyra bastady. Aınalada úp etken jel joq. Tymyrsyq ystyq tynysyńdy taryltady. Quzyr keshegi ádetinshe salmaǵyn eki aıaǵyna kezek-kezek salyp tur. Búgin de sol, eń sońǵy kólikpen túkte bitirmeı, úıine keldi. «Áı, buǵan qaraǵanda ketpen shaýyp sharshasam sheti», — dep ózinen-ózi kúbir-kúbir etip uıqyǵa ketti. Tereń shuńqyrdan bıik dýalǵa ketpenmen topyraq laqtyryp jatqan atasyn kórip tań atyrdy. Mine, dál osyndaı beımaza tústeri bir jetige sozyldy. Bitken qujatta joq. Kelesi aptanyń birinshi kúni «yntyqqan asylyna» kezdesti. Bar áńgimesin tyjyryna tyńdaǵan ol áýeli «Aýyldan qujat jınap kel», — dep shyǵaryp saldy. On kún kezekte turǵanda estigen sózine tistene dirildep, ózin-ózi jek kóre túndeletip úıine jetti. Ne bolǵany belgisiz, túnimen qaltyrap óne boıy muzdap, jan jylýy qashty. Kózin jumsa boldy, ósken eli, balalyq shaǵy keledi. Birinshi synypqa barǵan kezi, ákpesi jetektep, mektep tabaldyryǵynan attaǵany sol synyp tálimgeri Nurlan balalarǵa Talǵatty jylan shaǵyp alypty, aýrýhanada jatyr degeni qulaǵynda jańǵyryp, sol jylan endi ózin shaǵatyndaı mazasy kete berdi, qara terge shomylyp taǵy bir tań atyrdy.
Tisin tisine basyp, jany qansha qınalyp tursa da, qur súlderin súırep, kelesi aýyldaǵy ákimshilikke bardy. Qujat dese zil batpan júk súırep, arbadan qaıtqan attaı óne boıy dirildeıtin boldy. Bir ómir osylaı sharshamaǵan Quzyr, osynda kelip óleýsirep júr. Búgin úlken atasy men apasy túsine taǵy keldi, «júr ulym, biz ór eline jolaýshy ketip baramyz, bizben júr», — dep qolqa saldy. Eshteńege zaýqy joq Qurekeń asyǵys tas jolda kólik tosyp, aýyl ákimshiligine taǵy bardy. Ekinshi kún ákim taǵy joq, tumsyǵy tasqa tıdi, ony kesh batqansha kútti. Osy tirlikte ne tyndyrdym, jáı bir qaǵazdy da bitire almaı turǵan turysym mynaý, shynymen de bul qaǵazdar balam Alashqa mura bolyp osylaı qala ma? Túnimen mazalaǵan osy oıdan qan qysymy kóterilip, ataý keresiz júregi soǵýdan toqtady, janynda jatqan kempiri de bilmedi.
Qulan ıektep tań atty, alqyzyl sáýle shashqan ot shapaq búgin taǵy da ystyq bolady degendeı jotadan moınyn soza joǵarylap keledi. Óli tynyshtyq úzilip, aýyl halqynyń sıyry móńirep, jylqysy kisinep azan-qazan bastaldy. Alla Taǵala kún shyqqannan keıin oıanǵan adamdy ólige sanaıdy deýshi edi. Baıaǵyda apamyz, — dep Baqytgúl shalyn oıatqany sol muzdaı denesine qoly tıip, baqyra ornynan atyp turdy. Azanǵy qarbalas tirlikti odan saıyn jıiletip, ozandaı kórshi-qolańyn shaqyrdy. Shyr-pyrdy tyńdar jurt azaıǵaly qashan bul óńirde, batys qundylyqtarmen myqtap sýarylǵan basqasha jurt, ósken el, týǵan jurttyń qadiri endi sezildi, Alash ta ákesi jan tapsyrǵan soń, ekinshi kúni jetti, tirkelmedi degen syltaýmen qazaqtyń keń dalasynan ákesin jerler qarys súıem jer tabylmaǵanyna jany túrshigip, bul fánıden bezip ketkisi keldi Alash. Áke súıegin arqalap, Qytaıǵa ketpekshi boldy. Zar jylap elim, jerim dep eńirep jetken elinen bir shuńqyrdyń tabylmaǵanyn aıtqan Baqytgúldiń muńyna ákimniń qabyrǵasy jibip, bar tirkeýin bitirtip, úshinshi kún ákesin qara jerdiń qoınyna berdi. Ertesi azanymen eki orys dáriger: «Shetelden kelgen adam, soıyp kóremiz, juqpaly aýyrýy bar-joǵyn tekseremiz», — dep jaraly otyrǵan ana men Alashty ábden áýre-sarsańǵa saldy, qatty qarsylyq kórsetýdiń arqasynda ózderin bir jeti tekserip, eshteńe taba almady. Qaraly kún dep otyrýǵa da shamasy qalmaǵan Alashtyń oqýy da jaıynda qaldy. Bar sharýany moınyna alyp, tirlik qamytyn kıdi. Ahmet Baıtursynnyń tóte jazýymen saýat ashqan Alash bunda saýatsyz boldy. Ana tili de kerekke jaramaı tur, orys tilin úırenip otyrsa, alyp kelgen aqshasyn taýysyp, ashtan ólip qalmasyna kim kepil? Kedeıdiń aqyly byt-shyt degen osy, basy qatyp otyrǵanda saý etip kirip kelgen tórt jigit:«Myna úıdi biz satqanbyz, satý kelisiminen bas tartamyz, úıden shyǵyńdar», — dep qoqanloqy kórsetti. Qaıta, ákesiniń barlyq aqshasyn berip bolǵany jóninde qol hattary bar eken. Sary orystyń sózin sóılegen óz qarakózi órekpip boı berer emes, qorqaqty qýa berse batyr bolady degendeıin. Ákesinen qalǵan aıbaltany kótere tura umtylǵan Alashtan shoshyǵan olar mashınasyna zorǵa minip qashyp qutyldy. «Qaıta kóship ketem!» — degende, sheshesi: «Arttan keletin elge tosqaýyl bolasyń! Qansha qazaq kelmeı qalady, qazaq eliniń keleshegi qalaı bolady?» — dedi.
Alash endi, kvota alyp azamatyqqa qujat joldaýdyń qamyna kiristi. Taldyqorǵanǵa kóshi-qon basqarmasyna bardy, jınaıtyn qaǵazdarynyń tizimin berdi. Ony jınasa, shashyna aq kiretinin bilgen Alash jan tappaı jalańdaǵan deldalǵa kóp aqsha berip kvota alyp berýge kelisti. Bar qujattaryn bergen Alash qolynda qalǵan az aqshamen orystyń taǵy salar qıǵylyǵynan qutylý úshin úıdi buryn kelgen jerlesi Montaıdyń basyna aýdarýdyń qareketine kóshti. Montaıdy ertip aýdandyq jer komıtetine baryp, jarym kún kezek kútip, jón-josyq surap qaıtty. Azanmen ákesiniń jolyn jalǵap, BTI-ǵa keldi. Bir kúnge jaramdy qaǵazdy ala almaı, jyrtyq kóz deldalǵa aqsha berip aldy.
Ony notarıýsqa aparyp, zorǵa bitirip shyqty. BTI-dyń taýsylmas kezegine qaıta keldi, bul joly aqsha joq amalsyz kútti. Eki jaqtap júrip, 2-kúni keshke qaraı kezegi keldi. Qujattaryn ótkizdi: «Endi 20 kúnen keıin kelesizder, bul úı basqa adamǵa satylǵan ba qaryzǵa qoıylǵan ba? Sony tekseremiz», — dep qaıtardy bulardy. Jıyrma kún bolsa da, qujattan qutylsa da, taǵy bireýge satyp jiberdi me, álde, osynda kelip basyna aýdaryp kete me dep jany jaı tappaı mazasy ketti Alashtyń.
Ne tirlik istep, qalaı jan baǵýdyń qamy Alashtyń uıqysyn odan saıyn qashyrdy. Qazirge oılaǵany qujatty bitirip, az aqshamen kún kórer, tirlik júgi jeńil jerge kóship, jan saqtaý boldy. Ákelgen az aqshasyn kemirip, taýsyp barady. Ash júrip, teatr kórýge bolmaıtyny sıaqty, eshteńege zaýqy joq. Kelisken kúni alqyna jetip, kezegin zorǵa alǵanda, aıtqany: «Taǵy bes kún kút, daıyn bolǵan joq», — degen sóz. Sarpaldańǵa túsken Alash ýaǵdaly kún taǵy aptaǵa jetti, kesh bata kezegi kelip, qaǵazdaryn zorǵa aldy. «Basqa adamǵa satylmapty, endi buny jer komıtetine aparasyzdar», — dep taǵy bir uzyn áńgimege saldy. Memleket menshigi etip, qujat jasaýǵa ertesi azanymen kirgizdi, «Qyryq kúnnen keıin kelesiz», — dep qaıtardy. İlinip-salynyp qyryq kúndi ótkizip qujatty aldy, «Endi boldym ba? — degen de: — BTI-ǵa tirketesiń», — dedi, janyn jabyrqatyp júrip, ázerge qujattaryn ótkizdi. Eki aptadan soń alady. «Endi úı kitabyn alyp, úıdegi adamdardy tirketesiń», — dep jumysyn taǵy kóbeıtti. Ábden sharshaǵan Alash jalǵyz sheshesine de salqyn sóıledi.
Qyzyl keńirdektesken qyrǵyn talas. Túnimen kóz ilmeı, kezek kútken adamdar bir-birden kirip jatyr. «Saılaýbek! — dep aıqaılady, — ol joq», oıyna qýlyq oralǵan Alash: «Qurmanbek!», — dep aıqaılaǵanda, «men — Qurmanbek!» dep kire bergeni sol Alashty bir qol shap etip ustaı aldy, Qurmanbektiń ózi bar bolyp masqarasy shyqty. «Meniń de atym Qurmanbek», — dep zorǵa qutyldy. Ekinshi bulaı istemeýge ar aldynda ant berdi. Kesh bata kezegi kelgen ony «Bankke aqsha tólep kel», — dep qaıtardy. Ertesi azanymen bankke kezekke turdy, túske tarta ony da bitirdi. Taǵy sol keshegi kirgen jerine kezek, esikte turǵan kúzetshini shetke tarta kirgizýin ótinish etip edi, ol ońbaǵan aqsha surady, kezek kútip sory qaınap turǵanda, qıaq murtty qara jigitpen tezden áńgimesi jarasty, sol jigittiń aıtýy boıynsha álemniń ekinshi Mekkesi atanǵan ataqty Túrkistan shaharyna baryp, bas saýǵalady ishteı oılady. Qujattaryn ázirge bitirdi. Endi sheshesin arqalaǵan Alash, Alash ordanyń astanasy — Túrkistanǵa otbasyn saqtaý úshin kóshti.
Avtobýsqa mingen olardy: «Kelińiz, minekı minińiz», — dep qarsy aldy eki jigit, bundaı jyly sózdi bul aradan estigeni birinshi ret. Shesheli bala arqan qıǵannan qalǵan azyn-aýlaq júgin artyp bolǵanda kelisken baǵadan bir esege kóterdi, «Qaraǵym qymbat qoı, túsirelik júkti degende kelisti bastapqy aqshaǵa, orta jolǵa barǵanda taǵy qıqańdady qý ózbek shopyr. Óz elimiz, óz jerimiz dep eleýrep jetken bosqyn jesir kempir men jas jigit taǵdyrdyń júgin arqalap bozań tartqan boz dalaǵadaǵy Túrkistan shaharyna keldi. Vokzaldaı emes tym-tynysh, babalar úni qulaqqa estiledi. Qala ortasynda záýlim Qoja Ahmet Iassaýı kesenesi kókpen boı talasady. Úı jaldap jan ushyrta tirlikke aralasqysy kelgen Alashtyń aldyn «tirkeý» taǵy tosty. Ákesin óltirgen tirkeý, endi, mine, az bolmaǵan aqshasyn aldy. Bazarda alma satyp tirlik bastamaqshy bolyp edi, oryn ala almaı, azanda top alyp kesh batqansha kóterip júrip, satyp jan saqtady, tabysynyń birazyn bazar basqarýshylar alady, alyp-satar tirlik tabıǵatynda joq Alashtyń ábden mazasy ketti. Respýblıka boıynsha eń arzan, baıyrǵy qalada da tapqany tamaǵynan artylmaı jas jigittiń jany aýyrdy. Kúni boıy alma satyp, úıge qaıtqan Alash kólik kútip, Táýke han dańǵylyndaǵy, bazar aıaldamasynda tur. Túrkistan tuńǵıyq tarıhty ishine búgip, syrbaz tartady. Qarsy aldyndaǵy, eski Mádı bazarlaryn da o dúnıe men bul dúnıeniń adamdary aralasyp júrgendeı kúı keshti. Kún ekinti tartyp, qyzyl shapaq óz kókjıegine jartykeshtene batyp barady. Keńistikte saıaq jyljyp bara jatqan aq ulpa bulttar adam ómiriniń sońǵy sátin eske salady. «Biz adamdar óz kókjıegimizge (aqyr zamanǵa) bar pármenimizben jaqyndaýdamyz», — dep oılady Alash.
Jumystan qaıtqan adamdar shoǵyry, yǵy-jyǵy júrginshi kólik, sapyrylysqan jolaýshylarǵa sýmaqy kózdermen, jalańdaǵan tilderin qadap «Iýr fak», «Med kolej», «Telman», «Jýkovskıı», — dep qazaqtyń ejelgi astanasy, búgingi rýhanı bas qalasynda «súıikti» ataýlarymen bezekteıdi. Bul qalany kórshiles óz aǵalarymyz myqtap jaılaǵany sol, «Túrkistanda ne kóp? №2 rafık kóp ony aıdaıtyn óz aǵań kóp» deıtin támsilde qalyptasqan. Óz qandastarymyz óz topyraǵynda basqalarǵa bazar tórinen oryn berip, ózderi qınala basyp arba súıreıdi. Qazaqı ańǵaldyǵymyzben darhan dalanyń syılaǵan meıirimdiligi bizdi olarǵa beı-jaı qaratty, al olar buny kerisinshe túsinip tamasha paıdalandy. Týmysynan qabaǵy qalyń, janarynyń astynan urlana qaraıtyn ol tompıǵan qarynǵa kózi tústi. Ondaı dúnıeni kórse qyzyǵatyny sol, óz jaýlarymyzǵa batyl toıtarys beretin jańa urpaqtyń ómirge keletinine úmitin úzbeıdi. Qyrtysty qabaǵyn kótergeni sol, qońqaq muryndy, boq qaryn erkek... Más saǵan!!!
Mine, kútken №1 avtobýsta keldi!
Kóńili kúpti, oıy qordaly, aqshasy az Alash sıaqtylar men, qolyn syǵyp, sólin jalaıtyn, jylańqy saýdagerler lap qoıdy, qutqarýshysy kelgendeı. Lyqsyp, qystyǵyp jatqan jurt biriniń ústine biri minerdeı. Kólik yńyranyp, yshqyna baıaý qozǵaldy. Sol sátte qos ókpesin qolyna alyp alqyna jetken úsh uıǵyr boıjetkeni men bir bozbalasy mindi. Esik ázer jabyldy. Óz tilderinde dambyrlaı sóılegen olar tek ózderi ǵana turǵandaı dańǵazalana kúledi. Qyryqtyń qyrqasynan asqan ananyń «Jáı qyzdar», — degen bolymsyz eskertýine, «ıesinen urysy kúshti» degendeı qabaǵyn shyta: «Ne jumysyńyz bar?» — dep órekpidi. Ázireti Sultan babanyń kesenesine jetti, laýlaǵan órtteı mektep oqýshylary lap qoıdy kólikke. Óıtetinde jóni bar. Olar úshin búgingi úıine jetkizer eń sońǵy kólik. Ý-da, shý! «Bilim ortalyǵy» ǵımaraty jol boıynda moınyn sozyp, bizge qarasa, art jaǵyndaǵy «Túrik qalashyǵy» túngi juldyzdardaı jymyńdaıdy. Túrik dúnıesi grantymen emtıhansyz oqýǵa keletin uıǵyr stýdentteri tek alatyn turmys qarajaty men usaq saýda isteýge keletin sıaqty. Barlyǵymyzǵa únsiz oı salǵan balalar egemen elimizdiń erteńi, tirshiligimizdiń jalǵasy. Álginde ǵana tamaǵyn kernep turǵandarda únsiz. «Dastarqan» aıaldamasynda, sómkelerin arqalap, túsip bara jatqan uıǵyrlardyń tý syrtynan jylaýyq jyrlar oqyp jany ashydy. Olar Alashqa egemen eldigin ańsap únsiz jylap bara jatqandaı sezildi. Súıinshisin arqalap, arttarynan Jalǵyz jıenshary Jaras Qytaıdan keldi, sheshesi men Alash eli kóship kelgendeı qýandy. El jaıyn surap, jetisip qaldy, qazir ór elindegi qoly jetkender ata-jurtqa kóship kelip jatyr. Jaqynda Dosan shal toǵyz balasyn tastap, kempiri ekeýi kóship kelipti, balalardan erlik shyqpaǵasyn jasyndaǵy jalyny atqa mindirse kerek, tipti otbasy men ókimet qyzmetinde júrgen Almas aǵalar da kóship keldi. Basqa aımaqtarda baılar quıysqanyn kóterip jatyr deıdi. Oqýǵa kelip jatqan jastarda san joq, qandyq uqsastyq jat jerde tynysh jatýǵa baıyz taptyrmady. Úsh jarym jylǵy oqýy tekke ketpesin dep Ábdiraqyn aǵasy ınstıtýt dıplomyn jıenshary Jarastan berip jiberipti, qýanyshynda shek joq Alash, endi mine ór elinde ákem qalam ustap edi, al men óz elimde nege qalam ustamasqa dep sheshesi men jıensharyna qarady. Alash azanymen qalalyq bilim bóliminiń meńgerýshisine jolyqty, ol sóz tyńdaı biletin kisi ekenin kórsetip biraz únsiz otyrdy da:
— Bizde qytaı dıplomy moıyndalmaıdy, alaıda ýnıversıtet basshylarymen jaqsylap sóılesse amaly tabylady, shet tili boıynsha oqytýshy jetispeıdi, biraq... — dep sóziniń artyn jutty.
— Aǵa, barymdy bereıin, — degende syzdap otyrǵan tolyq qara jigit kreslodan buryla qarady.
— Tanysym da joq, qaryzǵa ala turatyn, — dedi Alash.
— Men berip turaıyn, sen aılyq jalaqyńnan qaıtararsyń. Kelisseń osylaı isteıik, sen jat jerden oralǵan baýyrym bolǵasyn, óz kómegimdi kórsetip jatyrmyn, — dedi. Bar aqshasyn jáne qujattaryn alyp qaldy da: «Bir jetiden soń kel», — dedi. Ýaǵdaly kúninde shet tili kafedra meńgerýshisine baryp jolyqty. Qalyń qabaqty, qasqa bas erkek asa jyly qarsy aldy: «Sizdiń bilim deńgeıińiz ben dıplomyńyzdy óz jerlesteriń tekserip kórsin, bolsa jumysqa alamyz, — dedi, — búgin olar sabaqta, erteń azanda kel», — dedi. Ertesine tańazanmen bardy, onyń jerlesteri dıplomyn kórip, bilimin tekserý úshin jerden qazyp alǵan qytaıdyń bes myń jyl aldyndaǵy tarıhynan aýdarma berdi, Alash eki betin shamasynyń kelisinshe aýdardy, olardyń tyrnaǵyn ishke ıilgeni sol, «Dıplomy ishki qytaıdiki emes, jumysqa alýǵa bolmaıdy», — dedi. Tóbesinen jáı túskendeı bolǵan Alashtyń salyny sýǵa ketti, qaıtadan zorlana basyp, bilim basqarmasyndaǵy aǵaıyna bardy, kirisine: «Ne boldy, qabaǵyń túsińki ǵoı», — dep telefon tutqasyn kóterdi, ol qarsy jaqty únsiz tyńdady da: «Qamyqpa, mektepke muǵalimdike ornalastyram», — dep, taǵy telefon tutqasyn kóterdi, ertesi bir mektepke jiberdi, sodan bastap qazaq elinde qalamǵa qoly jetti, alaıda Alashtyń bul baqyty uzaqqa sozylmady. Úsh aılyq dekiretke ketken áıeldiń ornyna jumysqa ýaqytsha ornalasqany belgili boldy, álgi aǵaıynyń jumysy aýysyp, basqa qalaǵa ketipti. Naǵyz jumyssyzdyq endi bastaldy. Áıtteý satylmaǵan aýylda bolsa da, úıi bar, sony dátke qýat etip, Almatyǵa qaıta kóshýge bekidi. Júgin zorǵa tıep bolyp avtobýsta Almas aǵasy men Dosan shal qaıtyp kóship ór eline ketipti degen sózdiń shyn-ótirigine senbeı Alash uıqyly-oıaý otyr. Esine jan dosy Maratyń jaǵdaıy tústi...
Ǵalamat tańdary áke-sheshesiniń janynda ótip jatqan Marat qazaq eliniń orys ýysynan shyǵyp, bólek el bolǵynyn estigeli jas júregi jastyqqa tımeı belgisiz bir nárseni saǵynatyndy shyǵardy. Óziniń bala ekenin umytyp, áke-sheshe aqylyn tyńdaýǵa moıyn burmaı, sardalany ańsaǵan elikke uqsady, shólin basý úshin jartas jazbalarynan saq, ǵun, úısin jáne túrkilerge qatysty tarıhtyń astyn syzyp, en sala oqydy. Óziniń ekinshi tili qytaı tilin oqyǵysy kelmeı, oǵan bala júregi jıirkene qarady. Óz álinshe qazaqsha dep orys alfavıtin jazyp alyp, ony slaván jazýy dep qaıta-qaıta mashyqty. Óstip júrip jas jigit te boldy, mekteptiń sońǵy jylyna da taıady, jas jigittiń saǵynysh lebine taǵy bir lep qosyldy, ol synyptasy Kúlanǵa degen yntyq júregi edi. Qyzǵa sóz salyp kórdi, bir úıdiń jalǵyz qyzy Kúlandy ata-anasy jibermeıtin boldy. Eki ottyń ortasynda qalǵan Marat ár tańdy asyǵa atyryp júrdi, bir kúni tań ata tús kórdi, túsinde keń dalada ózi oqyǵan babalarynyń bas súıegin basqalardyń dop qyp teýip bara jatqanyn kórip shoshyp oıandy. Endi mine, qabaǵy túksıip, jany jabyrqaý kesh batyrdy. Kóz aldyna Kúlany kúlmińdeı keldi, onyń botadaı kózi, ashyq mańdaıy, úırek aýyzy, búırek beti uıqysyn qashyryp júrdi. Aqyry qarańǵyny jaryqtyń jeńetini sıaqty Marat áke-sheshesine jalynyp, pasport jasatty, naǵashy aǵasynyń dırektorlyǵyn paıdalanyp, tolyq bitirmeı mektepten dıplom alyp, qazaq eline bir-aq kúnde at basyn tiredi. Shyǵystyq saryny joq Evropasha jurt qabaqtaryn túksıte qarsy alǵandaı sezildi bala jigitke. Ańsap jetken Ata-mekeni balanyń rýhanı suranysyna jaýap bermedi. Bári ony qytaı dep qabyldady. Qazaq ekenin aıqaılap aıtaıyn dese, tili joq, óz tili týǵan jerinde qalypty, bundaǵynyń bári orys kórindi oǵan. Bala jigittiń basy qatty, ne isteıdi? Ózge elde júrip úırenbegen ózge tildi óz elinde úırenýge májbúr boldy. Óstip júrip aqshasy taýsyldy. Kóshe boıynda turyp janyn jaldap, aqsha tabatyn jigiterdiń qataryn toltyrdy, jas jigitti kúshti mashına mingen áıelder jumysqa shaqyrdy, jumys aýyr bolsa da, aqshasy mol osy tirlikpen júrip, saryala japyraqtar túsken sary tańda tapsyrǵan oqýy tekke ketpeı, aýyl-sharýashylyq mamandyǵy boıynsha oqýǵa tústi. Stýdenttik ómir ony alǵashynda shyndap qyzyqtyrdy, baıaǵy ózi oqyǵan tarıhty izdep oqydy. Ol qansha jaqsy oqysa da, orysshanyń kedergisi me alatyny tómen baǵa. Ózinen buryn bitirgen jerlesteri jumys istemeı bazar jaǵalap júrgenin oılady, ary qaraı oqı ma, oqymaı ma belgisiz?...
Adamdar san armandarmen ǵumyr keship jatady. Bireýler balasy, ata-anasy, ǵashyǵy úshin tiri júretin bolsa, bireýler óz mamandyǵy, ataq, mártebe, bılik, bedel, qurmetke ıe bolý úshin kún ótkizedi. Kóp jandar materıaldyq qajet úshin arpalyssa, endi bireýler rýhanı lázzatqa qol jetkizý úshin jan talasady jáne bireýler adamzat damýy úshin ushqyr qıalymen baryn salyp tapqyrlyq jasaıdy. Al bireýler qolyndaǵy baryn kómekke muqtajdarǵa berip, qamqorshy bolyp júrse, taǵy bireýler dál solardyń kerisi bolyp, damýǵa kedergi keltirip, qan-quıly qaraketpen shuǵyldanyp, kisi óltirip, jurtty tonaýmen aınalysady. Al bireýler bárinen de beıtarap kún ótkize beredi. Taǵy bireýler qajet bolsa, barlyq jaqqa jantaıa alatyn maıdansyzdar, mine, sońǵy úsh top qoǵam úshin erekshe qaýipti bolmaq. Ózim jaıly bir sátke oılansam degen Alash: «Aı osy tirlik meni mezi etti me álde tirlikti óz ezdigimmen jalyqtyrdym ba? Endi qalaı ómir súremin?», — dep ózin-ózi jep qoıa jazdap, janyn qoıarǵa jer tappaı, mazasy ketti, taǵy birdemelerdi aıtyp qalǵyp ketti. Túsinde aq saqaldy shal: «Balam Allanyń aq jolyna kel, jan tynyshtyǵyn sodan tabasyń, sosyn bári jaqsy bolady», — dep eskertip jatty. Biraq avtobýs túk bolmaǵandaı, qoıý qarańǵyda jan ushyra quıǵyp keledi...
You Might Also Like
-
Shá 夏 patshalyǵy tusynda sý isterimen aınalysatyn Gý esimdi adam bolatyn. Bir joly úlken sel bolyp, patsha Gýge sýdy toqtatýdy buıyrady, alaıda sý toqtamaıdy, patsha Gýdy óltiredi. Osy kezde Úı ákesini...
-
Aınalany boz qyraý basqan tańerteńgilikte Úlken sheshem meni mektepke alyp ketti. Men odan oqshaýlaý, qyraýly shóp ústimen júrip kelemin.
