InfoHub Logo

Baıuly berish rýynan shyqqan Isataı Taımanuly Aǵataı batyr násilinen Jáńgir hanǵa qarsylyq sebebiniń kóbi qaıyn atasy Qaraýylqojanyń elge bergen jábirinen týǵan. Jáńgir han Qaraýylqojany teńiz eline basshy qoıǵan. Sol ýaqytta orda Qaraýylqoja elge yqtıarsyz ókim etip, aqysyz, pulsyz qyzmetin ettirip, pishenin shaptyryp ám halyqtyń shapqan pishenderin yqtıarsyz arttyryp alady. Ekinshi, úı basyna salyq salyp eki somnan aqsha alady, starshynalardan alty somnan alady. Úshinshi, elden semiz jylqy soıǵan kisiden qazy, jal-jaıasyn jınatyp alady. Oǵan halyq esh nárse demeıdi. Jáńgir hannyń qaıyn atasy bolǵandyqtan qorqady. Sonyń ishinde Isataı Taımanuly Qaraýylqojanyń bul isine rıza bolmaı, qarsy bolady. Hanǵa: «Myna Qaraýylqojany bizden al, ám myna alym-salyqtardy alýdan toqtat!» dep neshe ret aryz berse de, han tyńdamaıdy. Sonan Isataıǵa aqyrynda kisi jiberedi de: «Ashýyńdy bas, qolyńdaǵy halyqty tarat, sonan keıin óziń munda kel, tilegińniń oryndalýy kótersin», — deıdi. Oǵan Isataı ám basqa ergen starshynalar nanbaıdy, ám barmaıdy.

Qaraýylqojanyń salyq ám jal-qazy jınaıtyn starshynalaryn elden ustap alyp, Isataı qasyna ergen adamdarymen sabap-sabap elden qaıyrady, esh nárse aldyrmaıdy. Qaraýylqoja hanǵa at qurǵatpaı jamandap, qarsylyǵyn aıtyp habar berip turady, hannan Isataıǵa tez shara qoldanýdy talap etedi. Han Jáńgir Isataıdyń bul kóterilisin orys ókimetine bildirmeı, qaı jolmen bolsa da ózi bitirmekshi bolady. Sebebi, «orys ókimetine bildirsem, ordalyq elderdi basqara almaǵandyǵym bilinedi, ekinshi jaǵynan, orys otrády kelse, halyqty búldiredi, halyqtan qoryqqany boldy».

Sonan han Isataıdy neshe márte shaqyrsa da, barmaıdy. Sóıtip júrgende, Isataı jigitteri «soıýǵa qoı alamyz» dep Kúshik Japarov degenmen shatasyp, abaısyz óltirip alady. Ony Qaraýylqoja hanǵa bildiredi de, munymen Isataıdy aıypty etip, oryspen ustaýǵa amal qoldanyp, orynborǵa habar beredi, tergeýge kisi suraıdy. Orynbor gýbernatory ýskavaı starshına keldi. Oǵan han óziniń nemere inisi Medet Shókenovty qosady. Olar kelgenshe, Isataı on jeti kisimen Qandyaǵashtaǵy Jáńgir hanǵa jolyǵyp, júzbe-júz aryzdardy berip, otvet alýǵa
júredi. Hannyń aýlyna barǵansha jolshybaı jurt erip, júz kisi bolady. Muny han Jáńgir bilip sasyp, qorqyp, aldynan Balpań tóre, Alasha Altaı Dosmuhambetovterdi jiberedi: «eline qaıtsyn, qolyn taratsyn, sonan soń maqsutyn alsyn!» dep. oǵan nanyp Isataı keıin qaıtady. Degenmen qolyn taratpaıdy. Sonan soń tergeýshi kelip Kúshik Japarovtyń isin, oǵan qosa Isataıdyń júz kisimen hannyń aýylyna barǵanyn qylmysqa saıyp, Isataıdy shaqyrady. Oǵan Isataı barmaıdy. Barǵan joldastary durys jaýap bermeıdi, sonymen olardan kúder úzgen soń, ózderine qas bolǵan adamdardan ósh alǵysy kelip, eldi jınaı bastaıdy, halyqty úgitteıdi.

Isataı, Mahambet qol jınaı beredi, qasterin tikken kisilerden ósh alý maqsutymen. Isataıdyń jigitteri berish Balqy bıdiń aıǵyryn aıdap aldy. Endi Isataı otyz bes jigitimen Qaraýylqojanyń úsh júz qoıyn tartyp aıdap aldy. Onan keıin «Qaraýylqojany jaqtaısyń» dep, berish rýynyń starshynasy Tólegenniń júz alpys jylqysyn aıdap aldy. Eki júz jetpis kisimen Narynnyń Terekti qumyndaǵy Balqy bıdiń aýylyn shaýyp, úı-múlkin jıyrma túıege artyp aldy. Sol jyly Qaraýylqojany qaıta shaýyp, bes júzdeı iri-qarasyn ám elý kisisin ustap aldy. Áıteýir Jáńgir handy jaqtaǵan bılerdi, baılardy shabýmen boldy.

El ishindegi halyqty tespeı sorǵan iri saýdagerlerdi shaýyp, dúnıasyn alyp, úılerin órtep jiberdi. ózderi ordaǵa baryp tyǵyldy. Kóterilis birden-birge ulǵaıdy. Orynbordan Beroske gýbernatordyń buıryǵymen júz elý kazak-oryspen polkovınık Bokatlovty jiberdi. Onyń artynan podpolkovnık gekkeni jiberdi «qalaı bolsa da Isataıdy ustap, qolyn taratýǵa» dep.

Gekke Jaıyq boıyndaǵy qalalardan bes júzdeı kazak-orys saldattaryn jınap ám úsh zeńbirek alyp, úsh orynǵa bólip jasyryn qoıdy. Jaıyqtyń arǵy betindegi Baımaǵambet han Aıshýaq balasyna buıryq berdi, Jaıyq boıynan Isataıdy ótkizbes úshin. Ózi otyz kisimen ordaǵa bardy.

Qalanyń qysylyp turǵan ýaqyty edi. Isataı sol ýaqytta on bes kúndeı ordany bosqa qamap jatty. Aradaǵy bılerdiń, tórelerdiń «hannan maqsutyńdy alyp beremiz» degen sózine nanyp, «osy qamaýmen de handy qorqytyp, maqsutymyzdy alamyz» dep jatady. Mahambet neshe ret Isataıǵa: «Oı baýrym! Salyp handy shabalyq» — dese de, Isataı qasaryp tyńdamaıdy.

Ordaǵa kelgen Gekke de Isataıdy shaqyrady, oǵan barmaıdy. Sóıtip turǵanda, Astarhannan úsh júz kazak-orys, bir zeńbirek keledi. Podpolkovınık Gekke Aq qaladaǵy úsh júz kazak-orysqa Terekti qumyndaǵy Isataıdyń aýylyn shabýǵa buıyrady. Olar Aq qaladan shyǵyp, jyldam júrip, bilinbeı kelip Isataıdyń aýylyn shabady. Mal-janyn, qatyn-balasyn qolǵa alady. Ordada jatqan Isataıǵa habar bolyp, qalyń túnde kóterilip kelip, aýylyn shapqan Merkovlıvtiń áskerin qamap alyp, mal-múlkin, kisilerin qaıyryp alǵan. Orys áskeri soǵysýǵa qoryqqan. Sol habardy Gekke estip bes júzdeı áskermen Isataı aýylyna Merkovlıvtiń otrádyna qosylýǵa júrdi. Bulardyń kóbi hannyń jigitteri edi. Oǵan Ormanov Shyman tóreni bas etip jiberdi ám Aq qaladan shyqqan otrádqa kelip qosylyp, barlyq áskerge Gekke bas boldy. Oraldan shyqqan eki zeńbirek pen kóp otrád ta kelip jetti. Bári jınalyp Terekti qumdaǵy Isataıdyń aýlyna qarap júrdi. Bulardyń jolyndaǵy Jamanqum Beketaıdaǵy qalyń pishendi Isataı jigitteri órtedi. Qarttar aıtady: «Ol Isataıdyń halyqty shaqyrǵan urany edi» dep.

Gekkeniń áskeri túnimen júrip, tań ata Beketaı qumynyń basynda Aǵash úıdiń tusynda Tasoba degen jerge kelip túse qalǵanda, Isataı jigitteri de kórinedi.

Isataı áskeri men Gekkeniń otrád áskeri qarsy kelip jetken jerde orys zeńbirek atty, buǵan qaramaı Isataı jigitteri soǵysqa aralasty. Isataı jigitteri oqty qardaı boratyp aıqaılap shaýyp aralasqanda, Gekkeniń áskeri bir qanaty japyrylyp qashady. Sonda Gekke zeńbirekti alǵa shyǵaryp, shashyrandy oqty karteshti jaýdyrǵan. Bul Isataı qolynyń oılamaǵan jerden shyqqan ýaqıǵasy bolyp, Isataı qolyna bárákatsizdik týǵyzdy. Qol shydamaı bytyraı bastady. Mańdaıy toıtaryldy, jeńildi, qasha bastady, jeti shaqyrym jerge sheıin qýdy.
Bul soǵysta Isataı qolynan on kisi, Isataıdyń úlken báıbishesi jáne Jaqıa degen jıyrma jasyndaǵy úlken balasy óldi. Sol soǵysqan orynda azyq artqan túıe, et, qurt-maı kóp qaldy, orys qoly aldy. Bul jeńilý Bókeılik jerindegi kóterilistiń betin qaıyrdy. Jurt bet-betine bytyrap ketti. Tek Isataı qasynda úsh júzdeı kisi qaldy.

Isataıdyń jeńilý sebebi — áýeli ordany qamaǵanda, ordadan adamdy shetke shyǵarmaý kerek edi. Ol bolmady, hannyń habary jer-jerge tarap ásker tógildi. Ekinshi, sol áskerdi birine-birin qospaý oıyna kelmedi. Úshinshi, áskerdi rettep, soǵysý ǵylymyn bilmedi, jappaı bir orynnan soǵysty, burynǵy soǵys ǵylymyn biletin orys patshasynyń áskerine áli kelmedi ám qazaq halqynda qural joqtan boldy. Isataı qolynyń qarýly quraldy orys áskerine tarpa bas salyp, buryn umtylyp soǵysyp qaırat kórsetkenine podpolkovınık Gekke tań qaldy.
Tasobadaǵy soǵystan soń Isataıdyń qaı jaqqa ketkenin bile almady. Gekke otrádyn úshke bóldi. Úsh júz qazaq-oryspen Tastóbeniń soltústik jaǵyndaǵy Jaman sholaq, Shaǵyraq, Qylı degen jerlerge polkovnık Merkovlıvti bas etip jiberdi. Hannyń júz jıyrma bes jigitine Stýmendi bas qylyp, ekinshi bóligin Myńtóbege jiberdi. Myńtóbe Tasobanyń Jaıyq betinde. Ondaǵy maqsat Isataı Merkovlıvtiń otrádynan qasha qalsa, Jaıyqtan ótkizbeı jolyn kesý edi. Jaıyqtyń boıynda Stýmenniń otrádynan Isataı, Mahambet kóz aldynda qutylyp ketip, Gekke aı  jarym Bókeılikte eldi shabýmen boldy. Isataıdyń janashyr joldasy dep Mahambettiń aǵasy ısmaıyldy ustaǵan oraz ysyq rýynan Qaldybaıdyń Qabylanbaı, İzmaıyl degen eki balasyn ustaǵan, alashadan Qadyrdyń Eshbaıyn, qyzylǵurttan Shunaıdyń Aldıaryn, Sársenbaıdyń Dolbaıyn, Baıtanattyń Eskenin, Temirbektiń Mustafasyn, Sársenbiniń Býra jáne Daýyl degen eki balasyn ustaǵan. Basqa kisi kóp, bulardy kisendep oralǵa aıdap jazaǵa tartqan. Aldyna myń shybyq soǵyp Sibirge ám saldatqa aıdaǵan. Ustalǵandardyń maldary jeti júz túıe, myń jarym sıyr, myń jarym qoı, úsh júz jylqy hannyń tóreleri men bılerine úlestirgen. Isataıdyń Bókeıliktegi kóterilisin basqany úshin Gekke polkovnık shenin aldy.

Isataı, Mahambet Jaıyq boıyndaǵy kúreste kazak-orystarmen soǵysyp, otyz segiz kisi Jaıyqtyń arǵy betine ótti, ony berishtiń Quraq degen bir qarty bastap ótkizdi deıdi.

Isataı Jaıyqtan ótip, Qarakól, Qarabaý, Taısoıǵanǵa bet qoıǵan. Bulardyń Jaıyqtan ótkenin Baımaǵambet Aıshýaq balasy estip, artyna túsedi. Muny Isataı, Mahambet bilip, kóshin ilgeri jiberip, ózderi keıin qalady. Sol kúnderde Isataıdyń kóshine Baımaǵambet otrády tap bolyp, Isataıdyń áıeli Nesipálini, balalary — Dosmaǵambet ám Dinbaıandy barlyq on eki kisisin ustap alyp ketedi.

Isataı, Mahambet basqa joldastarymen Qarabaý, Qarakól shekti ketedi. Isataı sol júrýden Aral teńiziniń ber jaǵyndaǵy Borsyq qum jaılaıtyn nazar shektige barady. Qulan balasy Júsip batyrdy tabady. Shekti ol ýaqytta orys ókimetine baǵynbaı júrgen ýaqyty. Qashqan-pysqan sonda  baratyn. Osy kóterilisti paıdalanyp, qazaq balasyna han bolam dep Qasymuly Kenesary tóre Kókshetaýdan kóship kelip, áýelimen Torǵaı sýynyń boıyna qonady. Buǵan kishi júzden Tilenshiniń Jolamany bastaǵan Elek boıyndaǵy tabyn rýy kóship baryp qosylǵan.

Jem boıyn Mańǵystaý túbegin aralap, ol jerdegi adaı, shekti rýlaryna qosylyp, ol elde patsha men handarǵa qarsy bolǵany bularǵa jaǵdaı týǵyzdy. Orynbordyń general Berovskıı: «Isataı, Mahambet qaıta Bókeılikke ótip keter» dep, jar qulaǵy jastyqqa tımeı, burynǵy kúzet sheniniń tórt bólik atty qazaqty, eki zeńbirekti Aq qala men knázǵa taǵy jiberdi. Isataıdy ustaýǵa Baımaǵambet han shektiniń Qulan balasy Júsip starshınasyna, baıbaqtynyń qazy bıi Syrym balasyna, kóp adamdarǵa hat jazyp, ámir taratsa da, Isataıdy ustaýǵa birde-biri qamdanbady ám ustamady. Baımaǵambet han Isataıdy ustap tiri alyp kelgenge eki myń som, óltirip basyn kesip ákelgenge bes júz som jarıalady. Oǵan da eshkim shyqpady.

Isataı, Mahambet handardy shabýǵa qol jınady. El-elge úgit sózder júrgizdi.

Isataı, Mahambettiń úgitimen Jem, Saǵyz, ústirt, Elek, Qobda jaılaǵan adaı, shekti, tabyn, kete jáne alasha rýlary orys patshasyna jáne onyń Baımaǵambet hanyna qarsy tegis kóterildi. Hannyń durys qarashy bolǵan adamdary da Jem, Saǵyzǵa kóshe bastady, Baımaǵambetke baǵynýdan bas tartty. Sol kúnde el ishinde molda bolyp júrgen orynbordyń tyńshysy Batyrqan Shahmardanuly: «Temir boıyna qarý-jaraqpen Isataıdyń qoly jınaldy», — dep habar beredi.

Munymen qatar orta júzdiń kóterilisin bastaǵan sultan Kenesary Qasymulynan da habar alady. Isataımen ekeýi qosylyp ketýden úlken qaýip etip qoryqty. Sondyqtan Isataıǵa qarsy taǵy da podpolkovnık Gekkeni bas etip orynbordan, Elekten, Kóbik qaladan jáne oraldan zeńbirek, bes júz atty kazak-orys otrádyn shyǵardy jáne «jer biledi, jón biledi» dep, Jolshybaı otrády men Baımaǵambet otrádyn alýǵa buıryq berdi.

Isataı «handy shabamyn» dep, ordany eki juma bosqa qamap jatyp, dushpandaryn kúsheıtip alǵan. Bul joly olaı etpeı ańsyz jatqan Baımaǵambet handy tez shabýǵa Qıyldyń boıymen bes júz jigitpen attandy. Qapylysta aýylyn basyp qalýǵa oılady, biraq ol oılary da bolmady. Elekke quıatyn sýdyń boıynda podpolkovınık Gekke men Baımaǵambet tabysty. Otrádtyń aldyna kóp jigit pen kúzette júrgen Aspandıar tóre Súıinǵalıulyn jaralap, eki jigitin ustap alyp, basqalary qashyp qutylyp Gekkege habar beredi. Otrád turyp bolǵansha, Isataıdyń qoly qyrdan tógildi. Isataı batyr ekinshi ret gekkemen bettesti. Qazaq halqy soǵys ónerin bilmeýi, ekinshi, quralynyń kemdigi, buryn-soń zeńbirek daýsyn estimeýi, túsken jerin qoparýy qazaq halqynyń jeńilýine úlken dálel bolady. Zeńbirekti orys áskeri eń áýeli Isataı jaǵyna atqanda, eki kisi óledi, birneshe kisi jaraly bolady, oǵan qaramaı Isataı jigitteri qalyń qolǵa shabady. Gekke áskeriniń  jartysyn saıdyń astymen Isataı áskeriniń bir qanatyna kórsetpeı jiberedi. Isataı qoly aralasa berip, orys qolynyń kóptigin kórip, keıin sheginedi. Artynan Baımaǵambet han qýmaqshy bolyp kele jatqanda, Isataı jalt qarap kórip, qarsy shabady. Tóreniń otrády Isataıdan qorqyp, orys otrádyna qaıta shabady. Olardy qyzýmen Isataı kóp jerge qýady. Sol kezde saımen jibergen Gekkeniń kóp otrády artynan Isataıdy orap alady. Oılamaǵan jerden kóp otrád shyqqan soń, Isataıdyń jigitteri bytyraýǵa aınaldy. Isataı soǵysyp naızamen shánship, jolatpaı kele jatqanda, bireýi tura qalyp atyn atty, at turyp qaldy. Isataı attan túsip jaıaý da kóp soǵysty. Aqyrynda bireý naıza shánship qansyrap baryp jyǵyldy, bireý kelip ýentopkemen júreginen atyp óltirdi.

Bul soǵysta Isataı jaǵynan kóp kisi óldi. Halyq tarady. Sóıtip, jaraqty patshanyń áskerine tótep bere almaı jeńildi.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jylqynyń torysy kóp pe, tóbeli kóp pe? (İ nusqa)

Syrymnyń Nuraly handy shabýy (İİ nusqa)

Baımaǵambet sultan men Syrym batyr

---