InfoHub Logo

Búgingi tańdaǵy qoǵamdaǵy ózekti, ári negizgi máseleniń biri ol – bala tárbıesi. Bala bizdiń urpaǵymyz, bolashaǵymyz, jalpy memelekettiń bolashaǵy, irgetasy. Bolashaǵymyzǵa asa jaýapkershilikpen qaraý bizdiń keshegi, búgingi, bolashaqtaǵy eń negizgi jaýapty mindetimiz. Osy mindetti oryndaý barysynda óz oıym, ıaǵnı bala tárbıesinde Islam dinindegi negizgi qaǵıdalar men ustanymdarǵa súıensek, adal, ári eńbekshil jastardy tárbıeleıtinimizge kúmánimiz joq. Sebebi naqtyly Islam dininiń qaǵıdalaryn ustanǵan adam adamgershilik qundylyqtardy boıyna sińire ósetini anyq.

Islam tarıhyna kóz júgirter bolsaq: Adamzatty qarańǵy qapastan qutqaryp, máńgilik baqytqa jetkizý maqsatymen raqym etip jiberilgen adamzattyń aqyrǵy elshisi Muhammed s.ǵ.s- ǵa sálem joldap, myń salaýat aıtamyz. Kúlli madaqpen maqtaý barsha ǵalamdy jaratqan Allah taǵalaǵa tán, sol bir azǵyndyq zamannan bizdiń baqytymyz úshin Allanyń haq dinin ıslamdy taratyp, bizge jetkizgen paıǵambarymyz Muhammed s.ǵ.s. Adam balasy óz qursaǵynan shyqqan sábılerin, perishte qyzdaryn tereń shuńqyrlarǵa tirideı kómip, úlken nadandyq dáýirin bastan ótkizgen kez edi. Paıǵambarymyz s.ǵ.s qanshama qıyndyq kórsede, óziniń jıyrma úsh jyl paıǵambarlyq kezinde osyndaı nadandyqtan qutqaryp, adamzatty Allanyń haq jolymen júrýine, ıslammen tálim-tárbıe alýyna shaqyryp, úmbetterin, ıaǵnı bizdi Allanyń sıratal túzý jolynda bolýymyzdy nasıhat etti.

Paıǵambarymyz Muhammed s.ǵ.s- nyń artynan ergen qanshama sahabalar paıǵambarymyzdan tálim-tárbıe alyp, óziniń jomarttylyǵymen, meıirimdiligimen, boıyndaǵy izgi qasıetterimen kúlli adamzatqa úlgi boldy. [1] Islam dininde úlkenge qurmet, kishige izet kórsetý, bala tárbıesi, otbasy qurý, shańyraq kóterý sıaqty úlken máseleler anyq-aıqyn kórsetilip, paıǵambarymyzdan hadıs bolyp jetkizilip keledi. Sonyń biri - bala tárbıesi jaıly hadıs. Paıǵambarymyzdan jetken bul hadıste áke-sheshesiniń balasynyń aldyndaǵy úsh mindeti týraly aıtylady jáne sol úsh mindetke toqtala ketkenimiz jón bolar.

Eń birinshi, ata-ana balasyna azan shaqyryp, bala óz esiminen uıalmaıtyndaı ıslamı at qoıý, ekinshiden balıǵat jasyna deıin durys tálim-tárbıe berip, balıǵat jasyna tolǵan kezde sájdege ákelip namaz oqýdy úıretý, úshinshiden er jetip, boıjetken soń balaǵa sharıǵat boıynsha halal toıyn ótkizip berýi. Paıǵambarymyz s.ǵ.s-nan kelgen taǵyda bir hadıste «balalaryńmen oınańdar, balalaryńdy erkeletińder» delingenin bilemiz. Bala tárbıesi jaıly aıtylatyn hadıster óte kóp. «Balanyń tárbıesi ómirlik jaryńdy tańdaýdan bastalady» - dep paıǵambarymyz aıqyn kórsetken. Imamdy jar- tárbıeli urpaǵyńnyń máıegi. Otbasynyń basty maqsattarynyń biri, ol salıhaly urpaq súıý bolýy tıis. «Ana óziniń júktilik kezeńinde asynyń adal bolýyn qadaǵalaýy tıis, sebebi qursaqqa túsken jaman as balaǵa zıan qylmaı qoımaıdy» - dep paıǵambarymyzdan kelgen taǵyda bir hadıste kórsetilgen. Esimin durys tańda, sebebi jaqsy esimniń balaǵa áseri bar. Balanyń taǵdyryna áke-sheshesiniń amaldarynyń yqpal etetinin umytpaǵan jón. Ár náreste musylman bolyp dúnıege keledi, ári qaraı onyń ımandy nemese dinsiz bolýyna ata-anasynyń tárbıesi tikeleı baılanysty. Paıǵambarymyz s.ǵ.s-nan kelgen bir hadıste, eki jasar balasy bar áıel balaǵa tárbıeni qaı jastan bersem bolady degen saýalmen keledi. Sonda paıǵambarymyzdyń bergen jaýaby «siz eki jylǵa keshiktińiz» - degen eken. Sebebi bala tárbıesi ana jatyrynan bastalýy tıis.

«El bolam deseń - besigińdi túze» - dep, qazaq halqy bala tárbıesine erekshe kóńil bólgen. Osyǵan birden-bir mysal: Zere ájemizdiń Qunanbaıdy dáretsiz emizbegeni. Al, Qunanbaı atamyz qajylyqqa baryp, Mekke qalasynan qazaqtarǵa dep jataqhana turǵyzdy. Qunanbaı atamyzdyń boıyndaǵy mundaı qasıetter anasy Zereniń bergen tárbıesiniń negizi dep bilem. «Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» -dep, ata-babamyz aıtqandaı, osyndaı er tulǵaly Qunanbaı atamyzdan bilimdi de alǵyrt Uly Abaı dúnıege keldi. Abaı Qunanbaıuly osy kúni dúnıeden ozyp ketse de, qazaq halqynyń jadynda, dana jáne dara Abaı bolyp máńgige saqtaldy.

Bala tárbıesi - úlken bir ǵylym. Bala tárbıesi – aýyr da úzdiksiz eńbek ekenin bárimiz de bilemiz. Sondaı-aq, bala bireýge qarap elikteıtini aıdan anyq. Sondyqtan da, ata-analar bala úshin eń birinshi «model» bolady. Mysalǵa aıtatyn bolsaq, ata-anasynyń kıim úlgisi, ózin-ózi kútýi, sóıleý máneri durys bolýy qajet. Ata-anada eń birinshi adamgershilik qundylyqtar basym bolý qajet. Eger ata-anasy osy aıtylǵandardy ózderi durys oryndamaǵan jaǵdaıda, bala áke-sheshesiniń jasaǵanyn durys dep eseptep, olarǵa eliktep óziniń boıyna da sondaı tárbıe qalyptastyrary anyq. Dana halqymyz bala tárbıesine kóp kóńil bólgen, qazirgi ýaqytta ol kúnderdiń ádebin kórý kóp jaǵdaıda múmkin bolmaı otyr. Eń áýeli olar balanyń aldyndaǵy óz mindetin bilip, sol mindetti jetkilikti dárejede oryndaýy tıis. Ol degenimiz, materıaldyq qundylyqtar ǵana emes rýhanı qundylyq ta kerek. Jaqsy men jamandy ajyrata bilgeni jón. Ómirdiń máni tek aqsha men baılyq degen oıdan balany aýlaq salý qajet. Adamı qasıetti bala boıyna daryta bilý kez – kelgenimizdiń qolymyzdan kele bermeıdi. Tirshilik qamymen júrip balaǵa múldem kóńil bólmeıtin de, óz mashaqatymen aınalysyp balaǵa tárbıeniń kerek ekenin uǵynbaıtyn da, tárbıede eń bastysy tártip dep balaǵa tym qatal qaraıtyn da, qazirgi balaǵa qatty aıtýǵa bolmaıdy dep balanyń yńǵaıymen júretin de, meniń jıǵan – tergenim balama jetedi dep qaltaǵa senetin de, «basqa jurt ne dese o desin meniń balam eń táýir bala»- dep balany jaqtap otyratyn ata-ana da joq emes. Men, óz ómirimdegi osyndaı jaǵdaılardy eskere júrip, balaǵa qoıylatyn talaptyń da, oǵan beriletin eriktiń de óz shegi bolýy kerek ekenine kóz jetkizdim. Demek, bala men ata – ana arasynda óte tyǵyz baılanys júrý kerek.

«Balany jastan» degen, bala tárbıesi besikte jatqannan bastalý kerek. Bala jylady dep kóp kóterse ol soǵan daǵdylanady. Mezgilsiz- mekensiz tamaq berse soǵan da úırenedi. Besikke baılasa jylaı beredi dep besikten jıi bosata berse, náreste besikten múldem shyǵyp alady. Osylaısha bala besikten beli shyqpaı jatyp óz degenin jasatýǵa daǵdylanady. Bala úshke tolǵanda «bolady» men «bolmaıdyny» bilýi tıis. Bala tárbıesin bes jastan bastaımyn deıtinder de bar. Bes jastan qazir mektepke barady. Sonda mektepke kelgende bala ózine ruqsat etiletin men etilmeıtindi ajyrata almasa odan ne úmit ne qaıyr. Muǵalim oǵan qalam ustap jazýdy úırete me, álde bolatyn men bolmaıtyndy ajyratýdy úırete me. Sonymen qatar qazirgi kezde kóptegen ata-analar tirshilik qamyn oılap, jasqa endi tolǵan nárestelerin balabaqshaǵa nemese arnaıy kútýshi jaldap qaldyryp jatady. Sonda bir jasar náreste kimniń tárbıesin alyp, kimniń aqylymen sýsyndaıdy? Jaldaǵan tárbıeshisiniń oǵan durys tárbıe berip jatqanyna kim kepildik bere alady? Aqshanyń artynan júgirem dep júrip, balasyn buzyp alǵandar qanshama. Balany januıada durys tárbıeleý, onyń mektepte jaqsy oqýyna, bolashaqta jaqsy azamat bolyp shyǵýyna úlken yqpalyn tıgizedi. Úıde balalardy jazý-syzýǵa, aýyzsha esepke mashyqtandyrý, olarǵa qyzyqty áńgimeler aıtyp berý sıaqty istermen qosa olardy bir mezgil úı sharýasymen aınalystyryp otyrsa, bala úshin onyń mańyzy zor. Bul rette bala birinshiden, bilimge qushtar bolsa, ekinshiden ol eńbekke daǵdylanady. Al, eńbek pen bilim egiz ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek.

Jas jetkinshekke januıada durys tárbıe berilse, bolashaqta odan úlken nátıje kútýge bolady. Durys tárbıe alǵan bala ata - anasyn qýantyp otyrady. Balaǵa durys tárbıe berýdiń ózekti bir salasy- balada eńbekke degen áleýmettik kózqarasyn qalyptastyrý bolyp tabylady. Buny tek muǵalimder ǵana emes árbir ata - ana qolǵa alyp, óz balalarynyń gúl, aǵash egip, aýlany kógaldandyrý sıaqty ıgilikti iske qatysýyn qadaǵalap otyrýy kerek. Sonda ǵana eńbeksúıgishtik qasıet berik daǵdyǵa aınalady. Elimizdiń bolashaǵy - erteńgi tártipti de tárbıeli urpaq ekeni daýsyz. Sol tártipti, tárbıeli urpaq ósirý - barshaǵa ortaq, ári mindet. Balalaryńyzdyń boıynan jat qylyq kórseńizder, muǵalimderdi, joldastaryn, qoǵamdy kinalaýdan góri, «men balamdy tárbıeleýde qaı jerinen aǵattyq ketti, balamnyń boıyna jaqsy ádet sińirýde, jaqsy tárbıe berýde qaı jerden jańyldym» -degen oı túıseńizder eken.

Tárbıeniń ot basynan bastalatyny sózsiz. Kúndelikti «beti-qolyńdy jý, tisińdi tazala, ótirik aıtpa, bireýdiń zatyn ruqsatsyz alma t. b» degen sıaqty sózderdi aıtýǵa jeńil bolǵanmen, osy sózderdiń tárbıelik máni zor ekenin esten shyǵarmaý kerek. Osydan bala tazalyqqa, shynshyldyqqa, uqyptylyqqa úırenedi. Adam balasynyń shyr etip ómirge kelgende kóretini ata-ana, al, ata-ana ómiriniń jalǵasy - bala. Ómiriniń jalǵasy balasynyń keremet ǵalym bolmasa da, tárbıeli, úlgili, aqyldy, kishipeıil, baýyrmal, meıirimdi bolyp ósýin ata – ana qadaǵalaıdy. «Tárbıe basy - tal besik», «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» dep aıtylǵan dana sózder tekke aıtylmasa kerek. Balany tárbıeleýde ata-ananyń bir-birine degen qarym-qatynasy, qalaı sóılesetindigi, týǵan-týyspen, kórshi-qolańmen qalaı aralasatyndyǵy, kelgen qonaqty qalaı syılaıtyny, tipti usaq-túıek bolsa da qalaı tamaqtanatyny, dastarhan basyndaǵy ádeptiligi, qalaı kıinetini bunyń barlyǵy balaǵa áser etedi. Bala úlkenge qarap ósedi. Balany únemi uryp - soǵyp, qatelesken jerinde qatań jazalap tárbıeleýdiń qajeti joq. Aqylmen, mysal keltire otyryp túsindirý kerek. «Qaraǵaıǵa qarap tal óser, qurbysyna qarap bala óser», «Ulyń ósse, uıattymen aýyldas bol, qyzyń ósse, qylyqtymen aýyldas bol» - demekshi, ata-ananyń taǵyda bir mindeti, balasynyń durys adamdarmen dos bolýyn qadaǵalaý. Sebebi balanyń adam bolyp qalyptasýyna, qorshaǵan ortasy da úlken yqpalyn tıgizedi.

Bala degenimiz – bolashaq. Balalarymyzdy qalaı tárbıelesek bolashaǵymyz solaı bolmaq. Keleshegimizdiń qojasy balalarymyzdy bilimdi de mádenıetti, tárbıeli de ádepti, kishipeıil de qarapaıym etip tárbıeleý óz qolymyzda. «Ul tárbıeleı otyryp, jer ıesin tárbıeleımiz, qyz tárbıeleı otyryp, ultty tárbıeleımiz». Biraq qazirgi kezde jan qynjyltarlyq máseleler kóbeıip ketti. Mysalǵa aıtatyn bolsaq, qazirgi jastar boıynan qatigezdikti jıi kezdestiremiz. Sońǵy kezde aqparattyq quraldardan adam óltirý, urlyq jasaý jaıly kóptep estip kettik. Sonymen qatar elimizde azamattyq neke sany artyp, jas urpaq arasynda kámilettik jasqa tolmaı jynystyq qatynasqa túsý keń etek alyp barady. Osyndaı jastardyń qateliginiń saldarynan elimizde jetim bala sany da artyp keledi. Jańalyqtarda balasyn tastaǵan bezbúırek analar jaıly aıtylyp, adam nańǵysyz jaǵdaılarǵa kýá bolyp jatyrmyz. «Anańdy Mekkege úsh arqalap barsańda, qaryzyńnan qutyla almaısyń» - dep aıtylǵandaı, qazaq halqy ejelden anasyn kókke kóterip, erekshe baǵalaǵan. El qorǵaǵan batyr da, halyq muńyn aıtqan aqyn da, eldiń jyryn jyrlaǵan jyraý da, el bılegen ákim de ananyń sútimen sýsyndap, tárbıesimen er jetip, búgingi kúni el maqtanyshy, el qalaýlysy bolyp otyr.

Ata-ana – otbasynyń negizgi dińgegi, bastapqy dánekeri. Dástúrli qazaq otbasynda ata-ananyń qadiri erekshe áspettelgen. Ásirese, tirshiliktiń qaınar kózi, mahabbattyń shýaq kúni, meıirimniń káýsár bulaǵy – Ana esimine qatyssyz dúnıede qasıetti eshteńe joq. Sondyqtan, anany ardaqtamaıtyn halyq ta joq [2]. Biraq, qazirgi qoǵamda anasyn ana demeıtin ulmen-qyz kóbeıip barady. Buǵan birden-bir mysal, qarttar úıinde kóne-kóz, ata-ájelerimizdiń kóbeıip bara jatqany. «Qarty bar úıdiń - qazynasy bar» - dep qazaq halqy ata-ájelerimizdi qazynaǵa teńep, olardyń batasyn almaı jol júrmegen. Al, qazirgi bizdiń qoǵamymyzda, qarttardy qurmettemeıtin, olardyń aldyndaǵy perzenttik paryzyn úlken yntamen oryndamaıtyn, ádeptilik, kishipeıildilik degendi múlde umytqan jastar, áke-shesheleriniń qyzyǵy bitip, kómek berer halderinen ketkende kózderin jáýdiretip qarttar úıine tastap kete beredi. Nege sońǵy kezderde elimizde mundaı jaǵdaılar keń etek alýda. Osyndaı qoǵamymyzda bolyp jatqan keleńsiz jaǵdaılardyń barlyǵy, adam boıyndaǵy ımannyń álsireýi dep túsindirer bolsaq, qatelespes edik. Osyndaı jaǵdaılardy azaıtý úshin balalarymyzdy dinmen tárbıelegenimiz jón dep oılaımyn. Olarǵa jumaq pen tozaq uǵymyn túsindirip, bul ómirdiń máńgi emestigin aıtyp, o dúnıege barǵanda árbir is-áreketimiz úshin Alla aldynda jaýap beretinimiz jaıly aıtyp, jastaıynan Allanyń jolynda bolýyna shaqyrýymyz kerek dep oılaımyn.Ata-ana balasyn rýhanı tárbıede ustasa,sábı kúninen ana tilimen sýsyndatyp, óz halqynyń ádet-ǵurpyn, óz áýletiniń shejiresin úıretip jan-jaqty tárbıelese, óz ultynyń tarıhı muralaryn qasterlese, ata-ana qadirin biletin, Otanyn súıetin azamat ósip shyǵady. Perzentińiz únemi Allahtyń aıatynyń astynda er jetse, kókiregi nurǵa toly meıirimdi Allahtyń súıikti pendelerinen bolady. Búgingi tańda ata-analar ıslamı qundylyqtardy negizge alatyn bolsa, jastardyń boıyna adamgershilik qundylyqtardy qınalmaı jetkizeri anyq. Sonda ǵana qoǵamymyzda qylmys, zorlyq-zombylyq sıaqty zań buzýshylyqtar sany kemıtini sózsiz.

Ádebıetter tizimi

1. Kýbashova Sh. K. Bala tárbıesi — úlken bir ǵylym http://erketai.kz/

2. Túıetaev B. Bul - ulttyq problema: ( Búgingi qazaq otbasyndaǵy bala tárbıesi) // Túrkistan.- 2005.- 1 qyrq.( №35).- b.6

3. Bala tárbıesindegi alǵashqy shart http://www.islamdini.kz/articles/1082

4. Islamdaǵy bala tárbıesi http://centre-ato.kz/index.php/kz/2013-12-09-17-14-54/ba-ta-zhariyalan-an-ma-alalary/603-islamday-bala-trbiesi

5. «Iman» dinı-tanymdyq jýrnal, 2006 jyl, №4.5

---