InfoHub Logo

Oqýshynyń shyǵarmashylyq jumysy

Taqyryby:   Ara balynyń emdik qasıeti

Oryndaǵan: 10 "b" synyp oqýshysy Baısalova Jansaıa

Jetekshisi: Bıologıa páni muǵalimi: Amangeldıeva A.D. 

2016 jyly

 

Mazmuny

Kirispe   

Negizgi bólim

a)  Ara balynyń quramy men qýaty

á)  Ara balynyń  emdik qasıeti

Paıdalanǵan ádebıetter:

KİRİSPE

Qasıetti  Quran Kárim súresinde (Án –Nahl súresi) ara týraly jazylýy tegin emes. Muhammed (s.ǵ.s)  Paıǵambarymyz da Hadısterinde eki túrli emes: Quran men ara balyna aıryqsha iltıpatty bolýǵa shaqyrady. Kókten túsken qasıetti tórt  kitaptyń biri İnjilde bal týraly birneshe márte aıtylady. Iá, Jaratýshynyń azamatqa jibergen erekshe yryzdyǵy  týraly sóz qozǵaýǵa da ǵanıbet.

«Bardan aýysady, baldan juǵysady». Álbette, alǵa qoıǵan astan bastap bulyqsyǵan sulýǵa deıin shárbatty dúnıeniń bárin balǵa teńestirgen qazaǵymyz baldy erteden biledi. Aıtalyq «bal qymyz», «bal qaımaq», «bal erin», degen sıaqty túrli teńeýler ilkim zamannan aıtylyp keledi. «Bala  tiliniń bal» ekenine súısinetin de bizdiń jurt. Eýrosentrıstik uǵymdaǵy jas jubaılardyń alǵashqy shańyraq kótergende ótkizetin bal aıy búgingi qazaqpen bite qaınasyp ketkeli biraz boldy.

Biraq, munyń bári qazaq jappaı bal tutynady degen sóz emes. Bal-qýaty joǵary azyq. 1 keli bal adamǵa 3250 kal. qýat beredi. Bal adam aǵzasyn dárýmendermen, aqýyzben, fermenttermen, t.b tirshilikke qajetti zattarmen baıytady. Sondaı- aq, baldy asqazan, baýyr, búırek, júrek, ókpe, júıke aýrýlaryn emdeýge qoldanady. Ara balyn opa-dalapta, dári jasaý óndirisinde paıdalanady. Ǵalymdardyń aıtýynsha, Altaı balynyń adam densaýlyǵyna berer paıdasy mol. Atap aıtqanda, bal aǵzadaǵy qan quramyn jaqsartyp, ishki qyzmetterdi jandandyrady. Imýnıtetti arttyrý, deneniń fızıologıalyq kúsh-qýatyn qalpyna keltirý, mı qyzmetin kúsheıtýge áserin etedi. Ájeńizdiń tumaý nemese sýyq tıgende ystyq sútke bal qosyp beretini esińizde shyǵar? Baldy qurt aýrýyna, uıqysyzdyqqa, bas aýyrýyna, qan qysymyna, asqazan jarasyna, tipti kúıikke de em retinde paıdalanýǵa bolady.

Halyq medısınasynda bal arqyly em qabyldaý 4 myń jyl buryn paıda bolǵan eken. Grek oıshyly Pıfagor «Uzaq ómir súrýdiń sebebi- baldy jıi qabyldaýdan» dese, áıgili medısına ǵulamasy Ábý álı ıbn Sına «Jastyq shaǵyńdy saqtaǵyń kelse, jıi bal je!» degen eken.

         Bal - halyqty saýyqtyratyn as.

         Bal - qorshaǵan ortany saqtaýdyń joly.

         Bal - úlken bıznes.

Bal- baılyqtyń kózi. Omarta sharýashylyǵymen jekelegen adamdar, zeınetkerler de aınalysýǵa bolady. Qarapaıym ǵana arıfmetıkaǵa júginip kóreıik. Eń tómen baǵa boıynsha 500 teńgege satylatyn baldy ár uıadan 35 keliden jınaǵanda 100 omartadan 3,5 tonna ónim alyp, bir maýsymda eki mıllıon teńgege jýyq tabys tabýǵa múmkindik bar. Endeshe, bal - naǵyz tabystyń kilti.

Ara balynyń hımıalyq quramy

Ara baly - joǵary kalorıaly dıetalyq taǵam. Jumysshy bal arasynyń gúldi ósimdikterdiń shyrynynan óńdep shyǵarǵan ónimi, qoımaljyń, tátti suıyq. Ara baly  bir shyryndy jáne kóp shyryndy bolyp bólinedi. Bir shyryndy bal- tek ósimdiktiń bir túrinen  ǵana jınalǵan shyryn. Ony ósimdiktiń túrine (qaraqumyq  baly, jóke aǵashtyń baly, t.b) qaraı ataıdy. Kópshyryndy bal-ósimdikterdiń birneshe túrin jınalatyn shyryn. Mundaı baldy tabıǵı bal beretin óńirlerge baılanysty (dala baly, taý baly, baq baly, t.b) ár túrli aıtady.  Bulardyń hımıalyq quramy shyryn jınaǵan ósimdikterdiń túrine, topyraǵyna, aýa-raıynyń jaǵdaıyna jáne baldyń túrlerine baılanysty bolyp keledi.

Ara balynyń hımıalyq quramy shyryn jınaǵan ósimdikterdiń túrine, ol ósken topyraqqa, sol jerdiń aýa-raıy jaǵdaıyna jáne baldyń túrlerine tyǵyz baılanysty. Gúl balynyń quramynda 12-13 paıyz sý, 0,4 paıyz belok, 0,3 paıyz kúl, kómir sýtegi, glúkoza, júzim qanty, sahoroza, maltoza, t.b bar. Jáne de V3, V5, A, S, N, E, K dárýmenderi, mıneraldy tudar, fermentter, sondaı-aq, hımıalyq elementter (kalıı, kalsıı, fosfor, hlor, kúkirt, natrıı, temir, marganes, mys, t.b) kezdesedi. Bulardan basqa alma, júzim, qymyzdyq tárizdi qyshqyldar da bolady. Ara balynyń sapasyn, negizinen, hosh ıisi, dámi, túsi, tyǵyzdyǵy, ylǵaldyǵy, qorektik, jabysqaqtyq qasıetteri arqyly anyqtaıdy. Ómirde tabıǵı baldy ajyratý ońaı emes. Qantty bal arany qant shyrynymen qorektendirý arqyly alynady. Satýshylar ony tabıǵı balǵa aralastyryp satady. Bul oraıda tabıǵı, jasandy baldy ajyratýǵa eshqandaı analız kómektespeıdi. Jasandy baldyń quramynda qant, qant krahmaly, un, jelim, gıps bolady. Onyń keıbirin úı jaǵdaıynda anyqtaýǵa múmkindik bar. Ol úshin bir stakan qaınaǵan sý alasyz da oǵan baldy aralastyramyz. Sol kezde tunbanyń tómengi jaǵynda nemese betinde mehanıkalyq qaldyqtar shyǵa keledi. Ol baldyń quramynda krahmaldyń bar ekendiginiń aıǵaǵy.  Gúldeıtin  qanshama ósimdikter bar bolsa, sonsha ma baldyń túrleri bar:

• Túıeburshaq (donnık) baly birinshi sortty balǵa jatady. Aq nemese ashyq- ıantar tústi bolyp keletin hosh ıisi bar baldyń bul túri glúkozaǵa baı. Túıeburshaq baly ishek aýrýlaryna paıdaly.
• Shaıqýraı (kıpreı) baly móldir jasyl sary tústi suıyq bal. Baldyń bul túrin álsizdikke, jarany qaıtarýǵa paıdalanady.
• Jóke (lıpa) baly jaqsy sortqa jatady. Sary jasyl tústi baldyń bakterıaǵa qarsy qasıeti bar. Jóke balynyń tamaq aýrýlaryna paıdasy mol. Sondaı-aq, tynyshtandyratyn, uıqyny jaqsartatyn qasıeti bar.
• Shabyndyq (lýgovoı) baly birinshi sortty balǵa jatady. Sary qońyr nemese altyn tústi baldy shabyndyqtaǵy  túrli gúlderden alady. Bul bal arqyly tynys alý, júıke, júrek jáne as qorytý júıesin emdeýge bolady.
• Tańqýraı ( malına) baly aq tústi bolady. Joǵary sortqa jatatyn baldyń bul túri sýyq tıgende tumaýdyń aldyn alý úshin paıdalanady.
• Qaraqumyq (grechıshnyı) baly qoıý qyzyl nemese qońyr tústi bolady. Joǵary sortqa jatatyn bul baldyń erekshe ıisi bar. Qaraqumyq baly temirge, magnıı, mysqa baı bolǵandyqtan, túrli qan aýrýlaryn emdeýge paıdalanylady. Sondaı-aq, teri aýrýlaryn da baldyń osy túrimen emdeýge bolady.

Ara balynyń emdik qasıeti.

Emdik qasıeti erte kezden belgili bolyp, túrli aýrýlarǵa qarsy árkim ózinshe paıdalanyp kelgen sýyq tıgende, júrek, baýyr, ókpe, búırek, asqazan , ishek, júıke aýrýy, sondaı-aq qan qysymynyń kóterilýi sıaqty dertterge shıpa.ony kópke sozylyp, asqynyp ketken jaraqatqa da jaǵýǵa bolady. Soǵan oraı baldy keıbir aýrýlarǵa qalaı paıdalanýǵa bolatyny týraly qysqasha málimet usynamyz.

• Qol-aıaq jansyzdanǵanda, sary ara uıasynyń úlkeninen bir dana, kishileýinen danasyn, jalqy ósken 3-4 ýsarymsaqpen qosyp, janshyp aýrý jerge tańady.
• Teri qyshymasyna: ara uıasyn spırtke 7 kún salyp, 8 kúnnen bastap qyshymaǵa birneshe ret jaǵady.
•  Ystyq, sýyqtan tis qaqsaǵanda: óńdelgen ara uıasyn, sýǵa buqtyryp, sýmen aýyzdy shaıqaıdy. Óńdelgen ara uıasynan kishkene mólsherde alyp, qaqsaǵan tiske  basady.
•  Balalar kindigi syrtqa shyǵyp ketkende ara uıasyn órtep, kúlin kindikke tańady.
• Qan qysymy órlegende zyǵyrdan 50 gr. baldan 60 gr-dy 220 gr. Qaınaǵan sýǵa qosyp kúnine eki ret ishse qan qysymyn tómendetedi.
• Otqa, qaınaǵan sýǵa kúıgen jeńil kúıikke, jaranyń betin fızıologıalyq tuzdy sýmen tazlap jýyp, artynan jaraǵa bal jaǵady.
• Sýyq tıgende, tumaýratqan kezde baldy ystyq sútke, nemese lımonnyń shyrynyna qosyp, naýqastan ábden aıyqqansha ishken durys. Ol úshin bir stakan ystyq sútke bir shaı qasyq qosyp ishedi.
• Asqazan, ishek naýqasyna shaldyqqan, ne  qyshqyly asa kóbeıip,  kerisinshe, óte azaıyp ketken adamdardyń da baldy em retinde, paıdalanǵany jón.

        Qorytyndylaı kele baldyń paıdasy óte zor. Onyń emdik  qasıetterine baılanysty keńinen qoldanýǵa bolady jáne qoldaný kerektigin túsindik. Baldyń quramynda adam aǵzasyna paıdaly barlyq hımıalyq qospalar bar ekenin ańǵardyq.  Baldyń óte ertede alǵashqy adamdarǵa  deıin paıda bolǵanyn,ata-babalarymyz ony taǵam retinde de,em-dom retinde de paıdalanǵanyn oqyp bildik.

Paıdalanǵan ádebıetter:

1. Egemen Qazaqstan gazet  28 tamyz 2013jyl
2. Bıologıa  6 synyp.  Atamura -2015j
3. Bıologıa jáne saýattylyq negizi jýrnaly №1, 2009 jyl
4. «Eńbekqor jándik» 79 bet

---