InfoHub Logo

Islam dininiń tarıhy ıaǵnı paıda bolýy Arabıanyń jergilikti turǵyndaryna jatatyn arabtar arasynda qalyptasty. Semıttik halyqtardan órbıtin olardyń tarıhy Ibrahım paıǵambarǵa deıin jalǵasady. Bul tek evreı jurtynyń ǵana emes, arab halqynyń da arǵy teginiń Ibrahım paıǵambardan taraıtyndyǵyn aıǵaqtaıdy. Eki el Ibrahımniń eki áıelinen týylǵan Isqaq pen Ismaıyl atty aǵaly-iniliden ósip-óngen.

Eginshilikpen aınalysqan kóshpeli bádáýı arabtar arab túbeginde ǵana emes, kórshiles Mesopotamıa, Sırıa, Palestına jerlerinde de mekendegen. Iemen, Mekke, Iasrıb sıaqty Ońtústik Arabıanyń shaǵyn qalalary saýda júretin joldardyń boıynda ornalasqandyqtan, bul qalalarda negizinen saýda-sattyq isi qarqyndy júrgen.

Arabtardyń kópshiligi, ásirese kóshpelileri putqa tabynǵan. Vavılon, tipti Vavılonǵa deıingi dáýirlerdegi Mesopotamıany mekendegen ejelgi semıtterden qalǵan dástúrleri boıynsha olar, Aıǵa, Kúnge, tabıǵı kúshterge, árýaqtarǵa tabyndy. Arabıanyń ońtústiginde zattar men tastarǵa tabynatyn fetıshızm bolǵan. Semıtterdiń kóshpeli taıpalary tym erte dáýirlerden beri Arabıanyń ushy-qıyrsyz shólinde mal sharýashylyǵyn kásip etti. Ásirese túıeni qolǵa úıretýi, olardyń eńbekterin aıtarlyqtaı jeńildetti. Túıeniń súti men etin qorek qylyp, júnin kıim etip, terisinen aıaq kıim tigip kıdi. Olar túıeden túspesten shaıqastarǵa da qatysatyn. Túıeni minispen qatar taýar tasýǵa da paıdalandy. Arab kóshpeli rý-taıpalary kóp edi. Olardyń báriniń ómir súrý salttary osyndaı sıpatta birneshe ǵasyrlarǵa sozylyp jatty.

Islam tarıhyn zertteýshiler Islam dini kelmeı turyp, adamzattyń rýhanı azǵyndyqqa ushyraǵanyn jazady. Álsizdi qanaý, jarly-jaqybaıdy qorlyqta ustaý sekildi adamdyq pen gýmanızmnen alshaq áreketter keń etek jaıǵandy. Mundaı jaǵdaılar kórshiles Vızantıa, Iran, Mysyr, Úndistan, Aleksandrıa, Mesopotamıa, Qytaı, t.b. jerlerde de oryn alǵan. «Qarańǵylyq dáýiri» dep atalǵan bul kezeńde adamzattyń ımansyzdyqtan tunshyqqany sondaı — aımaqta azǵyndyqtyń nebir túrleri etek alǵanyn, sol zaman týraly jazylǵan tarıhı eńbekterden bilemiz.

Islamǵa deıingi dáýirde Arabstanda nápsiqumarlyq shegine jetip, qumar, zınaqorlyq, maskúnemdik, zulymdyq, urlyq, zorlyq, ótirik-ósek keń etek aldy. Eń kóp putqa tabynatyndar da osy óńirden shyǵyp jatty. Tastan, taqtaıdan, unnan, keıde kádimgi ár túrli táttiden put jasap alyp, solarǵa tabynýshylyqtyń ta soraqysy osy aımaqtarda jasaldy. Áıelderiniń qyz bosanǵanyn namys kórip, odan qutylý úshin qyz balalardy tirideı kómip tastaý sıaqty turpaıy salt bolǵan.

Islamǵa deıingi kezeńde Arabstan halqy rý-rýǵa bólinip, ár taıpa óz tártibine baǵynyp, óz dástúrin ustandy. Olardyń bir ortalyqqa birigý, ózara ymyrlasý, tatýlyqty saqtaýǵa asa kóńil bólmegeni baıqalady. Biraq bul aıtylǵandar eldiń turǵyndary túgelimen adamdyq sanatynan shyǵyp qaldy dep tujyrymdaýǵa múmkindik bermeıdi. Olardyń arasynda bir kezderi Ibrahım paıǵambardan qalǵan taza dinge senetin «hanıfter» de bar edi. Arabtarda qonaqjaılylyq, namysshyldyq sıaqty jaqsy qasıetter de saqtalǵan bolatyn.

Arab halqynda sheshendik óner keńinen tarady. Ol zamanda aqyndar eliniń zıalysy edi. Bir aqynnyń sózinen eki taıpa soǵysyp, bir aýyz sózben eki el arasyndaǵy kóp jyldyq qyrǵyn toqtap, tatýlyq ornaıtyn. Aqyndar arasynda músháıra jarysy ótip, jeńimpazdyń óleńi Qaǵbanyń qabyrǵasyna ilinetin. Sheshendik óneri shyrqaý bıigine kóterildi. Sóz qoldaný sheberliginde dúnıejúzinde arabtarǵa teń keler halyq bolmady. Shaıyrlar ata-baba dástúrin de, tarıh pen shejire, nanym-senimdi de óleń sózdermen órnektedi.

Arab qoǵamynda shaıyrlar keremet qurmetke bólendi. Aqynnyń ataq-abyroıy batyrdan da asyp tústi. Árkim-aq shaıyrlardyń synyna ushyraýdan qorqatyn. Alaıda, Alladan aıattar túse bastaǵanda áıgili aqyndardyń kópshiligi Qurannyń ádebı kórkemdiginiń joǵary ekendigin moıyndaǵany da shyndyq.

Islam — bizdiń zamanymyzdyń 609-632 jyldar aralyǵynda (VII ǵasyr) shyǵys pen batys mádenıetteri toǵysyp jatqan Arab túbeginde paıda bolǵan álemdik dinderdiń eń jasy. Ol álemde keń taralý jaǵynan ekinshi orynda.

Bul kezde Arab túbegindegi dinı nanym-senim óte kúrdeliligimen erekshelendi. Kóne ǵasyrlardan kele jatqan ıýdeılik pen hrıstıandyq dinderi de óz yqpalyn saqtap turdy. Iýdeılik ásirese, qalalarda ornyqty. İri evreı qaýymdary, evreı kópesteri ońtústik Arabıanyń saýda ortalyqtaryn ıemdenip, Iasrıb (Mádına) pen Iemende óz dinderin jaıýǵa kúsh saldy. Iemendi keıinnen efıoptyqtardyń (hrıstıandar) basyp alýy, bul óńirdegi ıýdeıliktiń yqpalyn báseńdetip, hrıstıandyqty kúsheıtti. Hrıstıan dininiń nestorıandyq baǵyty Sırıa, Palestına, Mesopotamıaǵa tarady. Bul kezeńde Arabıanyń mańaıynda Vızantıa, Mysyr, Aqsým sekildi hrıstıan memleketteri qalyptasty. Ońtústik Arabıanyń qalalaryn hrıstıan qaýymdary men hramdary jaılady. Budan basqa ońtústiktegi arabtarǵa Irannan kelgen zoroastrızm de óz áserin tıgizdi. Arabtardyń óz ishinde kópqudaıshyldyq, putqa tabynýshylyq ta keń taraǵan edi. Biraq, Ibrahım paıǵambardan kele jatqan bir Qudaıǵa senetin, putqa tabynbaıtyn Hanıf dinin ustanýshylar da kezdesti. Islam dini mine, osyndaı kúrdeli ýaqytta paıda boldy. Ol ortaǵasyrlyq arab halqyn ortaq ıdeıaǵa uıystyrýda, birtutas el qalyptastyrýda, jańa saıası qurylym «halıfattyń» ornyǵýynda, álemde «musylman úmbeti» dep atalatyn jańa qaýymnyń túzilýinde mańyzdy faktorǵa aınaldy. «Islam» sózi arabshada «beıbitshilik», «baǵyný», «moıynsuný» degen maǵynalardy bildiredi.

Jaratýshyny jalǵyz, dara dep qabyldaýymen Islam monoteısik din bolyp tabylady. Negizgi ustanatyndary — Quran kitap pen Muhammed paıǵambardyń ónege etip qaldyrǵan is-amaldary (súnneti).

Derekter boıynsha, haziret Muhammedke aleıhıssalam paıǵambarlyq aqyl-oıy kemeldengen 40 jasynda qonǵan. Elshilik mindetti 610 jyly Ramazan aıynda Hıra taýynyń basynda Jábireıil perishte jetkizgen delinedi. Perishteniń jetkizgen aıandary «ýahı» dep atalǵan.

Taýda úńgir ishinde ońasha otyrǵan bir sátinde Jábireıil perishte haziret Muhammedke aleıhıssalam óz beınesinde kórinip, alǵashqy aıattardy túsirgen. Alǵashynda bul oqıǵadan haziret Muhammed aleıhıssalam qatty qoryqqan. Keıinnen ózine elshilik mindeti berilgenine naqty kózi jetkende, túsken ámirlerdi qaltqysyz oryndaı bastaǵan. Jábireıil perishte arqyly, Alla taǵaladan aıan túsýi ómiriniń sońyna deıin úzbeı jalǵasqan.

Haziret Muhammed aleıhıssalam ýaǵyzdaryn ózine jaqyn kisilerden, týys-týǵandarynan bastaǵan. Onyń paıǵambarlyǵyn alǵash bolyp jary Hadısha, dosy Ábý Bákir jáne týysy Álı moıyndaǵan. (Bul kisilerdiń barlyǵy keıinnen Islam dini jolynda úlken eńbek sińirgen qadirli tulǵalarǵa aınalǵan).

Paıǵambar, sondaı-aq jańa din týraly habar Mekkeden tys jerlerge de tez tarap úlgergen. Alaıda putqa tabynýdy, kóp qudaıshyldyqty sanasyna ábden sińirgen Mekkelikterdiń kóbi alǵashynda ony keleke-mazaqqa alyp, keıinnen ashyq qarsylyqtar tanyta bastaǵan.

Alǵashqy musylmandardyń Mekkelik putqa tabynýshylardan kórgen zorlyq-zombylyǵy, Muhammed paıǵambarǵa aleıhıssalam qoldaý bildirip júrgen jary Hadısha men Ábý Talıbtyń qatar qaıtys bolýymen, tipten asqyna túsken. Kún saıyn musylmandardyń Mekkede turaqtaýy qıyndaǵan.

622 jyly musylmandar Mekkeden Iasrıb qalasyna kóshedi. Iasrıb qalasy keıinnen Mádına dep atalǵan. Bul kósh Islam tarıhynda «hıjrat» dep bilingen.

Mádına qalasyna kóship kelgennen keıin Islam dininiń taralýy qarqyndy kúsh alǵan. Mádınaǵa hıjrat jasaý musylmandardyń jyl sanaýynyń basy sanalǵan (aı kúntizbesi boıynsha). Osy ýaqyttardan bastap Mádına qalasy Islam dininiń taralý ortalyǵy ǵana emes, búkil musylman-arab áleminiń qasıetti mekenine aınalǵan. 630 jyly Mekke qalasyn da musylmandar azat etip, qasıetti Qaǵbanyń ishin qoldan jasalǵan qudaılar men puttardan tazartqan.

Islam dininiń keń jaǵrapıaǵa taralýy Muhammed paıǵambardan aleıhıssalam keıingi halıfattar kezeńinde júzege asqan. Islam tarıhynda olar «hulafa rashıdın» (ádiletti halıfalar) degen atpen qalǵan. VIII ǵasyrdyń ózinde Islam dininiń aýmaǵy Arab túbegin qosa alǵanda soltústik Afrıka, Pıreneı túbegi, Mesopotamıa, Iran, Aýǵanstan, Kavkaz aımaǵy, Ortalyq Azıa men Úndistannyń soltústigine deıin jetken.

Musylmandarda adam Qudaıdyń quly, eń alǵashqy paıǵambar Adam (a.s), al eń sońǵy paıǵambar haziret Muhammed aleıhıssalam bolyp eseptelinedi. Ekeýiniń arasynda jiberilgen paıǵambarlardyń barshasyna ıman etiledi.

Adam Ata men Haýa Ana shaıtannyń azǵyrýymen ózderine tyıym salynǵan jemisti jeýimen Jumaqtan jerge túsken. Alaıda, bul hrıstıandyqtaǵydaı adam balasy o bastan kúnáhar degen uǵymdy bildirmeıdi.

Islamda adamnyń eń úlken jaýy — shaıtan men nápsi bolyp tabylady. Haziret Muhammed aleıhıssalam burynǵy paıǵambarlar sıaqty belgili bir qaýymdarǵa ǵana emes, kúlli adamzatqa jiberilgen Alla taǵalanyń elshisi retinde erekshelenedi.

---