InfoHub Logo

Jalpy, zamanǵa qaramaı únemi qozǵalysta, únemi damýda bolatyn ındýstrıa salalarynyń biri - kıno salasy. Bárimizge de unaıtyn, jaqsy kóretin árbirimizdiń belgili bir kınotýyndymyz bar. Kınotýyndy jalpy meniń túsinigim boıynsha ne? Meniń túsinigim boıynsha ol degenimiz túrli, san alýan emosıa sylaıtyn kınokartına. Jalpy uandaı kınokrıterıalar boıynsha kınonyń sapaly ekenin ańǵarýǵa bolady: menińshe

- sapasy ıaǵnı aparatýra, jabdyqtar
- kınonyń Sújeti
- kıno keıipkerleri jáne kıno akterlary

Keıbireýlerge kınony túsirgen rejıser, prodúser tipti senarı jazatyn adamnyń kim jáne qandaı adam ekenin bilý óte mańyzdy.
Biz barlyǵymyz jalpy gollıvýdtyq kınokartınkalardy kórip ósken jastarmyz, biraq men úshin dal qazirgi sátterde ózimizdiń otandyq ónimimiz birinshi orynda tur, sol úshin de maǵan qazaqstandyq kınoındýstrıanyń damýy óte mańyzdy.

Búgingi tańda Qazaqstanda kıno óndirisi salasynda júz paıyz memlekettiń qatysýymen Sháken Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdıasy men Ulttyq kınony qoldaý memlekettik ortalyǵy sekildi eki úlken kınokompanıa, sondaı-aq anımasıamen, tolyqmetrajdy, qysqametrajdy jáne taǵy da basqa fılmder óndirisimen aınalysatyn 300-ge jýyq jeke kompanıa jumys isteıdi. Alaıda pandemıa kezinde búkil álem kınosy sekildi otandyq kınomyz da kúrdeli kezeńdi ótkerdi. Fılm túsirý, kınoprokat prosesteri qıyndyqqa tap boldy. Ásirese karantın kezinde jumysyn toqtatqan kınoteatrlardyń shyǵyny birneshe ese ósip ketkeni belgili.

Sońǵy jyldary belgili tulǵalar, tarıhı oqıǵalar týraly fılmder túsirý úrdisiniń qarqyndy ekeni baıqalady. Tomırıs, Jánibek han, Kereı han, Balýan Sholaq, Jaqsylyq Úshkempirov, Bekzat Sattarhanov týraly fılmderdiń ekranǵa shyǵýy sonyń dáleli. Sońǵy bir jylda Bolat Qalymbetovtiń «Muqaǵalı», Qanaǵat Mustafınnniń «Qajymuqan» fılmderi túsirildi. Muqaǵalı Maqataev, Qajymuqan Muńaıtpasovtardyń da ekrandyq beınesi buǵan deıin derekti, televızıalyq fılmderde kezdeskenimen, kórkemsýretti kınoda bolmaǵany belgili. Sondyqtan mundaı fılmderdiń túsirilýiniń mańyzy zor.

Sońǵy eki-úsh jylda «Ýaqyt joldary» (rej. E. Nurmuhambetov), «Qap-qara adam» (rej. Á. Erjanov), «Álemniń meıirli enjarlyǵy» (rej. Á. Erjanov), «Tulǵalyq ósý trenıńi» (rej. F. Sháripov), «Marám» (rej. Sh. Orazbaeva) sekildi avtorlyq fılmder dúnıege keldi. Bıyl Ádilhan Erjanovtyń «Ademoktyń oqýy», Dárejan Ómirbaevtyń «Aqyn» fılmderi túsirildi. Eki fılmniń de óndirisi Ulttyq kınony qoldaý memlekettik ortalyǵy arqyly qarjylandyryldy. Jalpy, qazirgi ýaqytta Ulttyq kınony qoldaý memlekettik ortalyǵy arqyly tek tarıhı, patrıottyq jáne ımıjdik fılmderdi ǵana emes, sondaı-aq jastar kınosyn, debúttik, anımasıalyq fılmderdi de qarjylandyrýǵa nazar aýdarylýda.

Qazirgi tańdaǵy eń bir ózekti máselelerdiń biri – balalarǵa arnalǵan qazaq tilindegi anımasıalyq, kórkemsýretti fılmderdiń azdyǵy bolyp otyr. Osy baǵytqa múmkindiginshe mán berilýi kerek dep oılaımyn. Máselen, 2019 jyly 60-tan astam kórkemsýretti fılm túsirildi. Sonyń ishinde balalarǵa arnalǵan, qazaq tilinde túsirilgen «Kanıkýly offlaın 1, 2» atty eki fılm ǵana ekranǵa shyqty. Qazaq tilindegi anımasıalyq fılmderdiń jıi túsirilýine de asa nazar aýdarýymyz kerek. Óıtkeni qazirgi urpaq – qalasaq ta, qalamasaq ta, kitaptan góri, ekranǵa úńilgen urpaq ekenin bilip otyrmyz. Tili de, jany da qazaq qanshama otbasynda ósip kele jatqan balalardyń ana tilinde emes, ózge tilde sóıleıtinderine kýá bolyp júrmiz. Sondyqtan memlekettik tildi damytý saıasatyn júrgizýde anımasıalyq jáne balalarǵa arnalǵan fılmderdiń mańyzy óte zor.

Jalpy til máselesi qazir kınomyzda tym ózekti máselege aınalyp barady. Máselen, ótken jylǵy aqpan aıynyń sońy men naýryz aıynyń basynda Ulttyq kınony qoldaý memlekettik ortalyǵy pıchıng ótkizdi. Sol pıchıngke qatysqan 88 jobanyń eń kóp degende jeti-segizi ǵana qazaq tilinde qorǵaldy. Jáne avtorlardyń kópshiligi ózderiniń bolashaq fılmderi týraly stıli anaǵan, formasy mynaǵan, mazmuny, keıipkeri anaǵan uqsaıdy dep belgili sheteldik fılmderdi atap jatty. Senarı orys tilinde jazylsa, stıli, formasy, t. b. sheteldik dúnıelerge «moıyn buryp» tursa, qandaı fılm shyǵatyny túsinikti ǵoı (árıne eger óndiriske jiberilse). Ózge mádenıettiń kodymen «sóıleıtin» (tipti sheber «sóılese» de) fılmderdi kórgende únemi ári-sári kúıde bolatynymyzdyń sebebi de sonda ǵoı. Keıipkeriniń aty, túri qazaqqa keledi, biraq qazaqtyń ózi joq.

Kıno óneri bul tek fılmder óndirisi emes, sonymen birge onyń nasıhaty da. Qazaq kınosynyń nasıhaty óte qajet ekenine jıi kózimiz jetip júr. Ýaqyt ótken saıyn kıno operatorlary men senarısterin, sýretshilerin aıtpaǵan kúnniń ózinde, Sháken Aımanov, Abdolla Qarsaqbaev, Májıt Begalın, Sultan Qojyqov sekildi klasık rejıserlerimizben Elýbaı Ómirzaqov, Nurmuhan Jantórın, Káýken Kenjetaev sekildi kóptegen daryndy akterlerimiz týraly estimegen de, tanymaıtyn da urpaq ósip keledi. Ókinishke qaraı, olar tek zamanaýı ekrannan jıi kórinetin óner ıeleri (ánshiler, komersıalyq fılmder akterleri, ázil-syqaq teatrlarynyń akterleri, t. b. ) men fılmderdi (kóbine komersıalyq fılmder) ǵana biledi. Iaǵnı búgingi jas urpaq qazaq kınosynyń tarıhynan habarsyz. Sebep – nasıhaty jetkilikti emes.

Bizde sońǵy otyz jylda qazaq kınosy týraly shyqqan kitaptyń jalpy sany – 20-dan aspaıdy. Onyń ishinde 7-8-i ǵana memlekettiń qoldaýymen shyqty. Qalǵandary jeke demeýshilerdiń, túrli sheteldik, otandyq qorlardyń, birazy avtorlardyń ózderiniń jeke qarajatyna shyqty. Al qazaq tilindegi ádebıettiń sany saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana, bar bolǵany – 7-8 kitap. Osy bar ádebıettiń ózimen de oqyrman asa tanys emes. Joǵaryda aıtylǵan 20 shaqty kitaptyń keıbiri ǵana elimizdiń Nur-Sultan, Almaty sekildi iri qalalarynyń kitaphanalarynyń qorynda (onda da barlyǵynda emes) bolǵanymen, aýyldar, aýdandar men oblystar kitaphanalarynan múldem tabylmaıdy. Kıno óneriniń belgili sheberleriniń (senarıster, rejıserler, operatorlar, akterler, sýretshiler t. b. ) ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly nasıhat tym mardymsyz. Mundaı ádebıettiń sany bar bolǵany 3-4-ten aspaıdy. Sondyqtan qazaq kınosynyń nasıhaty, zerttelýi fılm óndirisimen qatar damýy kerek. Muny bir-birinen bólip-jarmaǵanymyz durys.

Jagıparova Láılá stýdent 4 kýrsa Kúltýrologıa
Naýchnyı rýkovodıtel: Omırbekova A. O 

---