InfoHub Logo

Zobalań nemese zańdylyq? Qazaq ádebıet taǵylymyndaǵy áıel bolmysy.

Áıel - álem beınelengen ómir beneısi. Raqymy sheksiz, sheber Allanyń eń kórkem jaratylystarynyń biri qısyq qabyrǵa áıelder. Áıelsiz bul dúnıe teńdik pen tegeýrindikti tárk etken bos dúnıe ispettes. Álemdi ánimen, dúnıeni demimen terbegen áıel beınesi álemniń segizinshi keremeti emes pe? Keshegi ótken tarıhtyń taraýynda batyr bolyp bes qarý asynǵan, ana bolyp aq  jaýlyq jamylǵan, kelin bolyp kebini sol úıden shyqqan bir boıyna teńdesiz qasıetterdi tizbektegen qazaq halqynyń áıel atty tulǵasy, ór zamannan beri ózindik turpattyq beınege ıe bolyp keledi. Áıel degen erekshe jaratylys, ot pen sýdyń arasynda kúıbelektene kúıinetin myqty jaratylystardyń qataryn tolyqtyratyny sózsiz. Qaı jerde bolmasyn áıel ómiri álekke toly bolyp jatady. Sonyń bir bóligi qazaq ádebıetindegi taǵdyry tarmaqqa taramdanǵan áıelderdiń taǵylym taǵdyrlary. Bir basyna barmaqtaı baqty boılatpaǵan qazaq halqynyń tól ádebıetindegi áıelder taǵdyry sol zamannyń zobalańy deý ábestik pe álde zańdylyǵy deýimiz quba quppa? Qazaqtyń qazaqı dástúrin boılaǵan ádebıet tarıhynda baqytty bolǵan áıel beınesi joqtyń qasy bolar bálkim? Degenmen,  bul tujyrymdy oı burys taptaýryndardyń alǵysharty bolýy ǵajaıyp emes.  

Qazaq ádebıetindegi áıelder sújeti talqylaý men tarpa bas salýdyń naq aldynda turatyn eń kúrdeli taqyryp. Zıaly qoǵamnyń zıaly ókilderiniń shyǵarmasyna jeleý bolǵan da osy áıel taǵdyry men áıel teńsizdigi edi. Shyǵarmanyń sújetimen sýsyndaǵan ár oqyrmannyń oıynda,  únemi qazaq áıelderiniń baqytty bolǵan tustary barma degen suraq jıi qalyptasyp jatady. Árıne, áıelderdiń álekke salynǵan aýyr baıandamalary kimniń bolsyn júregine jara, oıyna óreskel  pikir salady. Shyntýaıtyna kelgende qaı romannyń keıipkeri bolmasyn erkek ataýlydan zábir kórip, qazaqı qoǵamnyń qurbanyna aınalyp ketip jatty. Qazaq tarıhynda ózi súıgen erdiń etegine en qoıyp, sońǵy qadamynan qazsha qaıtalap qadam basqan qyz balasy neken-saıaq. Baǵasyz qalǵan arýlardyń basym kópshiligi qazaqı qoǵamnyń qysymynda qymtyrylyp qalǵan beıkúná jandar edi.  

Áıel beınesiniń aýyr taǵdyry sýrettelgen sújetter Beıimbet Maılınniń «Shuǵanyń belgisi» atty povesinde, Júsipbek Aımaýytovtyń «Aqbilek»romanynda, Muhtar Áýezovtyń «Qorǵansyzdyń kúni», Mirjaqyp Dýlatovtyń «Baqytsyz Jamal» romanynda «Gaýhar-tas» pen kúı anasy Dına Nurpeıisovanyń zulamat taǵdyryn da jáne taǵyda basqa qalam sıasy taýsyla jazylǵan shyǵarmalar men bizge beımálim oqıǵalarda kórinis tabady. Qazaq áıelderiniń zorlyq pen qorlyqqa tap bolǵan qatybas qatań ómiri, qoǵamnyń qazaqbaıshyldyqqa salynýy men adamnyń arsyzdyqqa áýes bolýynyń saldarynan týǵan dúnıe ekeni daýsyz. Sebebi, ózi súıgenniń emes ákesi qup kórgen jigittiń eteginen erip qazaqtyń baıyrǵy salt dástúrinen asa almaıdy, tipti jeńgetaılyq atty jaýyr bolǵan dástúrdiń dúrbeleńinen dertti bolǵan qyz taǵdyry kóp. Taıǵa tańba basqandaı bolyp kórinetin bul shyǵarmalardan keıin qazaq qoǵamy men ádebıet áleminde baqytty boldy degen áıel obrazy bar degenge sený sana men oıǵa qonymsyz bolyp kórinedi. Degenmen, Abaıdyń anasy Uljandaı, Shoqannyń anasy Aıǵanymdaı, Ǵabıt Músirepovtyń romanyndaǵy Ulpandaı asyl analardyń bar ekendigi jadymyzdan óshpegeni durys. Abaı jolynyń mazmundy baıandamasynda áıeldiktiń kemeldigi men bıazy kórkemdiligi, kóregendiligi men kirpıaz minezdiligi áıeldiń tulǵalyq obrazymen ushtasty. Alashtyń zıaly qaýymy da, dástúr men dindi dáripteı sabaqtastyrǵan ǵulamalardyń da kúresken kókeıtesti máselesi áıel teńsizdigi men áıel sharasyzdyǵynyń shyrmaýyqtanǵan shyrmaýy edi. Salt dástúrdiń estisin emes eserin esirtken baıyrǵy jurttyń ókilderi qoǵamdy tastan beter qatty qyp, túrmedeı tar etti. Qoǵamdy qujynatqan, áıel taǵdyryn sorlatqan sol adamnyń taıaz oılary bolar bálkim. Sondyqtan, qaı qoǵamnyń mórli muqabasyn alyp qarasaqta jaqsysy men jamany qatar júretinine asa mán berýimiz kerek. Áıel taǵdyry árqashan aýyrlyq pen ústemdikti qatar alyp júredi. Qazaqtyń nebir shytyrman shyǵarmalary áste osy sózge dálel bolary aıdan anyq.  

Taǵdyrdyń taýqymetin tartsa da áıel jany tym kerbez ári ór rýhty. Qazaq áıelderiniń shydamdylyq atty turpatty qasıeti qazaq bolmysynyń beıneli fenomeni ispettes. Qıyndyq pen qýanyshty qatar eńseretin áıel zaty, taǵdyrdyń ár synaǵyn moıymaı kóterip kele jatyr. Áıel zaty árqashan qoldaý men aıaýlaýǵa turarlyq jaratylys. Áıel jaqqan ot máńgi sónbeıtin alaý. Taǵdyrdyń taıǵaq joldarynan taıynbaı ótken jáne jol ústinde aq jalaýdy arqaý etken ár áıel baqytty bolýǵa laıyq. Qaı ǵasyr bolsa da áıel mártebesi óz qoǵamynda qorǵansyz qalmaýy tıis. Bul sol zulamat zaman men qazirgi qaıyrymsyz qoǵamnyń urany. Áıel qyryq shyraqtyń shyraqshysy. Shyraǵymyz sónbesin.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti.
Dintaný mamandyǵynyń 1-kýrs stýdenti
Sársen Móldir Aıbolqyzy
Jetekshi aǵa oqytýshy:Týngatova. Ý. A.

---