InfoHub Logo

Kıno óner salasynyń erekshe túri retinde dástúrli jáne tehnogendik ónermen ózara tyǵyz baılanysqa ıe. Osy eki kórkemdik júıeniń toǵysqan «núktesi» retinde, kıno osy júıelerdiń erekshe dýaldy sıpatyn anyqtaǵan sala boldy.Kıno tarıhyndaǵy eń birinshi kezeń retinde 1895 jyldan 1930 jylǵa deıingi kezeńdi qarastyrýǵa bolady, bul «qozǵalys fotosýretti» oılap tabýdan dybysty meńgerýge deıingi kezeń retinde qarastyrylady. Mundaǵy basty nazar alǵashqy kınomektepterdiń qalyptasýy sonymen qatar, kınonyń derbes óner mártebesine ıe bolǵan jyly dep ataýǵa bolady. [Agafonova, 2005: 42] 

Odan keıingi kezeń 1930 – 1940 jyldar totalıtarlyq dáýirge keledi. Bul kezeńde kıno eń tıimdi ıdeologıalyq úgit – nasıhat quraly retinde memlekettiń qatań baqylaýyna alyndy. Sonymen birge dybys jazýdyń damýy nátıjesinde kınonyń beıneli tilin ózgertý qajettiligi týyndady. Munyń bári, bir jaǵynan, eýropalyq kınonyń janrlyq jáne stıldik birigýine, ekinshi jaǵynan, kórkem fılmderdiń jańa kórkemdik sheshimderin izdeýge yqpal etti. Bul kezeńde kınematografıanyń damýyna qýatty ekpin eki úlken aǵym berdi: fransýz poetıkalyq realızmi jáne ıtalándyq neorealızm.

Úshinshi kezeń 1950 – 1980 jyldar dep atalatyn kezeń «jańa tolqyndar», jas rejıserler ekrandyq poetıkany mazmundyq – taqyryptyq  jáne formaldy – semıotıkalyq  deńgeıde belsendi túrde jańartyp jatqan kezde. 1950-1960 jyldar toǵysynyń basty erekshelikteriniń biri Shyǵys Eýropa elderinde: polák, vengr, chehoslovak elderinde kınomektepterdiń qarqyndy qalyptasýy bolyp tabylady.

Kınematografıanyń damýyndaǵy qazirgi kezeń – 1980-2000 jyldar eýrosentrızmniń erozıasymen sıpattalady: iri kınomektepterdiń (ıtalán, fransýz, nemis, orys) ústemdik etý fýnksıasynyń álsireýi. Sonymen qatar, álemdik ekranda shetki kınematografıa dep atalatyn dat, fın, gonkong, ońtústik koreıa, ıran, qytaı, meksıkalyq jáne t.b. jetistikteri paıda bolady. Osydan 1980 jyldardyń aıaǵynda debút jasaǵan jańa býyn rejıserleriniń birtutas postmoderndik estetıkaǵa beıimdiligi baıqalady.

Kınematografıa - týyndylardy jasaý kıno túsirý arqyly júzege asatyn ónerdiń erekshe túri, al túsirilgen oqıǵalar shynaıy, sahnalanǵan nemese arnaıy salynǵan bolýy múmkin. Áreń dúnıege kelgen kıno birden mahabbat pen tanymaldylyqqa ıe boldy. Bul óner adamnyń tehnıkalyq múmkindikteriniń sheksizdigin dáleldedi jáne alǵashynda adamdar sıqyr retinde qabyldady. Kıno «únsiz» kezeńnen – dybys pen boıaýǵa, keń formatqa jáne odan ári – úsh ólshemdi keńistikke deıingi kúrdeli joldan ótti. [Bazen, 1972: 146]. Kıno sózdi, áreketti, mýzykany, dybysty, jaryqty, keskindemeni, akterlik sheberlikti jáne rejıssýrany, tehnıkalyq jetistikterdi biriktiredi. Kıno dáýirler men elderde erkin qozǵalystyń erekshe qasıetine ıe. Bul planetanyń barlyq bólikterin qamtıtyn jahandyq qazyna. Kıno – álemdik tájirıbe men jetistikterdi biriktirgen biregeı mádenı qubylys. Onyń tarıhy áli sońyna deıin aıaqtalǵan joq jáne, múmkin, eshqashan aıaqtalmaıdy, óıtkeni bul tym aýqymdy qubylys. Bul jaǵdaı bul taqyrypty zertteý úshin ózekti etedi.

Kınematografıa shyǵarmalarynyń bolýy áleýmettik-psıhologıalyq jáne mádenı-tarıhı jospardyń zańdylyqtary arqyly qalyptasady. Kıno óneriniń kórkem mádenıet qubylystarymen baılanysyn, onyń basqa óner túrleri arasyndaǵy ornyn naqtylaý ǵana emes, kınonyń qoǵamdaǵy rólin, qoǵamdyq sanaǵa áser etý qabiletin túsiný máselesi týyndaıdy. Buqaralyq komýnıkasıa prosesine kınonyń belsendi qatysýy onyń áleýmettik áser etý múmkindigin arttyrady.

Buqaralyq komýnıkasıa – quraldardyń (baspasóz, radıo, kıno, teledıdar) kómegimen aqparatty (bilim, rýhanı qundylyqtar, moraldyq-quqyqtyq normalar jáne t.b.) san jaǵynan kóp, shashyrańqy aýdıtorıaǵa taratý prosesi. [Sadýl, 1958: 55] Sonymen birge buqaralyq komýnıkasıa áleýmettik baǵdarlanǵan deldaldyq qarym-qatynas túri retinde jáne onyń negizgi qyzmeti jaı ǵana habardar etý ǵana emes, sonymen qatar áleýmettik ortadaǵy shashyrańqy tulǵalardy baılanystyrý bolyp tabylady. Qarapaıym tilmen aıtqanda, buqaralyq komýnıkasıa adamnyń ózin keńirek qaýymdastyqtyń múshesi retinde seziný, ıaǵnı qoǵamnyń óz ómirine belsene aralasý quraly retinde áreket etedi.

Qorytyndylaı kele, joǵaryda aıtylǵandardyń barlyǵy kıno óneri damýynyń negizgi kezeńderin ataýǵa múmkindik beredi: qozǵalmaly fotosýret qubylysynyń kezeńi; dybystyń paıda bolýy tústiń paıda bolýy kólemniń paıda bolýy; keń formattyń paıda bolýy; syrtqy qozǵalysty bekitý. Sondaı-aq adam keıipkerleriniń tereńdigine, tarıhı qubylystar men oqıǵalardyń bolmysyna, qoǵamdyq prosesterdiń shym-shytyryǵyna batyl enýmen sıpattalady.

Sondaı aq, buqaralyq komýnıkasıanyń barlyq túrleriniń, ónerdiń barlyq túrleriniń ishinde kıno qoǵamda erekshe oryn alady. Birinshiden, kıno ónerdiń basqa túrlerinen onyń áleýmettik-mádenı keńistikti áldeqaıda kóbirek alyp jatqandyǵymen, kórkemdik sheńberdiń sheginen áldeqaıda kóp shyǵýymen erekshelenedi. Qazirgi kórkem mádenıette kıno ónerdiń birden-biri nyshany bolyp tabylady, onyń damýy alǵashqy kezden-aq ár urpaqtyń kóz aldynda ótti. Júz jyl boıy kınematografıa jetildirildi, ózgerdi, jańa ekrandyq nusqalarǵa aınaldy.

Praktıka jetekshisi fılos.ǵ.d.,profesor A.K.Abısheva

Oryndaǵan Janaıbek M.E.

---