InfoHub Logo

Mádenıettiń damýy-bul progresıvti túrlendirýler erekshelenetin dınamıkalyq proses. Mádenıet tarıhynyń keıbir kezeńderi ótken jetistikterdi qaıta qurýmen tikeleı baılanysty bolsa, basqalary jańashyldyqpen erekshelendi. Ekeýin de ıdealǵa jetý úshin únemi umtylys retinde baǵalaýǵa bolady.

Aqparattyq tehnologıalar faktory anyqtaıtyn qazirgi zaman mádenıettiń damýyna jáne onyń kórinisterine áser etti, jáne bul ózgeristerdiń birqatary sonshalyqty mańyzdy, bul onyń negizderiniń aıtarlyqtaı ózgerýi týraly aıtýǵa múmkindik beredi. Aqparattandyrý prosesiniń áserinen mádenıet Jańa kóp ólshemdi kıberkeńistikke, vırtýaldy qubylystar álemine ene bastady. Munyń saldary qazirgi mádenıetti vırtýaldandyrý prosesi boldy, ol kóbinese onyń mańyzdy zamanaýı sıpattamasyna aınaldy. Zertteýshilerdiń vırtýalızasıa qubylysynyń mánine degen qyzyǵýshylyǵy ejelgi dáýirde paıda bolǵanyna qaramastan, bul tujyrymdama jaqynda keń tanymal boldy. Bul osy Tujyrymdamanyń, sondaı-aq "vırtýaldy shyndyq", "vırtýaldylyq" jáne basqalary sıaqty onymen baılanysty erejelerdiń jetkiliksiz zerttelýi týraly aıtýǵa múmkindik beredi. Sonymen, "vırtýaldylyq" termıniniń ózi, sondaı-aq onyń týyndysy "vırtýaldy shyndyq" uǵymyn 1980 jyldardyń sońynda Djaron Lanıer engizdi. Ol bul uǵymdardy "paıdalanýshyny bolmystyń jańa ólshemine, aqparat álemine, shyndyqty sensorlyq qabyldaý tájirıbesinde oǵan berilýi múmkin barlyq nárselerdiń tehnologıalyq óndirilgen sımýlásıalarynyń adam úshin múldem erekshe sıfrlyq jáne ınteraktıvti ortasyna engizetin elektrondyq qurylǵylarǵa" silteme jasaý úshin paıdalandy .

Mádenı bilim sheńberindegi vırtýalızasıa prosesin taldaý jahandaný men sıfrlandyrý dáýirindegi qazirgi mádenıettiń negizgi sıpattamalaryn bólip kórsetýge múmkindik beredi, ony zertteýde jańa ádisnamalyq aspektilerdi damytýǵa yqpal etedi. Aıta ketý kerek, vırtýaldylyqty bóten nárse retinde túsiný jáne ony túsinýge tyrysý ejelgi dáýirde jasalǵan. Al HH - HHİ ǵasyrlardyń basynda. "vırtýalızasıa", "vırtýaldy shyndyq", "vırtýaldy mádenıet" termınderi sán trendterine ǵana emes, qazirgi gýmanıtarlyq ǵylymnyń jańa paradıgmalaryna aınaldy. Vırtýalızasıa prosesi mádenıet salasyna jatatyn negizgi áleýmettik ınstıtýttarǵa áser etti, olardyń arasynda murajaı mańyzdy oryndardyń birin alady. Murajaı keńistigin vırtýaldandyrý Mádenıettanýdyń ózekti taqyryby bolyp tabylady, óıtkeni vırtýalızasıa prosesiniń jańa murajaı keńistigin qalyptastyrýǵa áseri týraly másele praktıkalyq mańyzdylyǵyna qaramastan problemaly bolyp qala beredi.

Qazirgi fılosofıalyq dıskýrsta qalyptasqan vırtýaldy shyndyqty túsinýdiń negizgi tásilderin qarastyraıyq:

1) vırtýaldy shyndyqty sýbektıvti, adam sanasynan týyndaǵan túsiný. Osy turǵydan alǵanda vırtýaldylyqtyń eń mańyzdy zertteýleri-ı. G. Korsýnsev, P.Tılıch, M. Kastels jáne basqalar.

2) vırtýaldy shyndyqty kompúterlik tehnologıadan Týyndaǵan tehnologıalyq shyndyq retinde túsiný. Osy turǵydan alǵanda vırtýaldylyqtyń eń mańyzdy zertteýleri-A. Býl, A.ı. Voronov, M. Vaınshteın, A. Kroker, V. S. Babenko, s. Dasúk, Dj. Lanıer, k. Makmıllan jáne basqalar.  A. Býl vırtýaldylyqty kompúterlik tehnologıalar jasaǵan paralel shyndyq dep túsinedi. Paralel álemde "qoǵamnyń naqty kóbeıý mehanızmderiniń vırtýaldy analogtary jumys isteıdi: Internettegi ekonomıkalyq ózara árekettesý jáne saıası aksıalar, kompúterlik oıyn keıipkerlerimen Baılanys" [2]. A. ı. Voronov vırtýaldy shyndyqty "operator syrtqy álemnen tehnıkalyq quraldarmen tolyǵymen oqshaýlanǵan, ıaǵnı taktıldi, estý, vızýaldy jáne qorshaǵan keńistikpen kez kelgen basqa baılanystyń barlyq arnalary buǵattalǵan kompúter negizinde jasalǵan kıbernetıkalyq keńistik" dep túsinedi [3].

3) vırtýaldy shyndyqty sımýlásıalanǵan nemese ıllúzıalyq dep túsiný, naqty obektiler men shyndyq qubylystaryn sımýlákrlarmen aýystyrý nátıjesinde paıda bolady. Osy turǵydan alǵanda vırtýaldylyqtyń eń mańyzdy zertteýleri- J.Bodrıııar, D.V. Ivanov jáne basqalar. J.Bodrıııar vırtýalızasıany gıperrealızmdi nemese shyndyq fantomyn týdyratyn sımýlákrlardy qalyptastyrý prosesi retinde qarastyrady. Onyń túsiniginde sımýlákr- "jalǵan uqsastyq, onyń ornyna qoǵamda jumys isteıtin nárseniń shartty belgisi". Osylaısha, naqty álemde sımýlásıalardyń únemi bolýy beınelermen, gıperrealızmmen qanyqqan erekshe álemniń qalyptasýyna ákeledi, munda qıal men shyndyqty ajyratý múmkin emes.

Vırtýaldy shyndyqty qurý múmkindigi týraly Ideıa aqparattyq tehnologıalardy damytýdyń mańyzdy rólin anyq kórsetedi. Basqasha aıtqanda, vırtýalızasıa aqparattandyrýdyń tikeleı saldary bolyp tabylady. Osylaısha, aqparattyq tehnologıalardyń belsendi ósýi jáne tutynylatyn aqparat kóleminiń únemi edáýir artýy onyń ár adamnyń ómirindegi róliniń kúrt ósýine ákeledi. Búgingi tańda bul qoǵamdyq ómirdiń kóptegen salalarynyń damýy men tıimdi jumys isteýin qamtamasyz etetin aqparat. Sonymen qatar, bul jeke adamnyń ómir súrýiniń materıaldyq ortasyn jasaıdy. Basqasha aıtqanda, aqparat bir ýaqytta qoǵam músheleriniń áleýmettik-mádenı ómirin de, olardyń materıaldyq ómirin de anyqtaıdy.

Aqparattyń mańyzdylyǵyn naqty kúsheıtýdiń mundaı faktileri adamnyń oılaý tásilin, álemge degen kózqarasyn ózgertýde, ishki mádenıettiń ózgerýinde sheshýshi boldy, bul óz kezeginde dástúrli ómir salty men ómir saltyn, tulǵaaralyq qarym-qatynas sıpatyn ózgertýge, sondaı-aq mádenıetke tikeleı áser etetin túbegeıli jańa vırtýaldy shyndyqtyń paıda bolýyna ákeledi. Basqasha aıtqanda, aqparattandyrý aıasynda vırtýaldy shyndyqtyń aýqymdy qurylysy júrip jatyr. Qoǵamnyń barlyq salalaryna belsendi áser etetin jańa qurylǵan qorshaǵan orta búkil mádenıetti birtindep vırtýalızasıalaıdy, ıaǵnı ony óz keńistigine ornalastyrady.

Ǵylym men bilim berýdi ómirdiń teorıalyq salasy retinde vırtýalızasıalaýdy da atap ótken jón. Qazirgi jaǵdaıda ǵylym men bilimge aqparattyq tehnologıalardyń belsendi engizilýi baıqalady, bul bilim berý júıesiniń ózin qaıta qurýǵa ákeledi, nátıjesinde "vırtýaldy bilim"dep atalady. Zertteýshiler "eger bir nemese birneshe ózara árekettesetin obektiler is-árekettiń ózara árekettesý sýbektileri (oqýshy, muǵalim) retinde áreket etse, onda bul ózara árekettesý olardyń vırtýaldy kúıiniń qaınar kózine aınalady, bul ózara árekettesýge deıingi sol sýbektilerden ózgeshe" dep sanaıdy. Osylaısha, aqparattyq tehnologıalardyń qarqyndy damýynyń jáne olardy bilim berý júıesine engizýdiń arqasynda, eń aldymen, derekterdi basqarýdyń jańa quraldarynyń paıda bolýymen jáne qurylymdyq túrde usynylǵan jáne vızýaldy materıalmen qamtamasyz etilgen aqparattyń áldeqaıda úlken kólemine erkin qol jetkizýdi qamtamasyz etýmen baılanysty bilim berý prosesiniń sapaly jaqsarýy baıqalady. Sonymen qatar, jasandy túrde jasalǵan (vırtýaldy) oqytý ortasy bilim berý mekemesiniń keńistiktik shekaralaryn jahandyq túrde keńeıtýge múmkindik beredi, ıaǵnı vırtýaldy tehnologıalar belgili bir jerde belgili bir adamnyń mindetti fızıkalyq qatysýyn boldyrmaýǵa múmkindik beredi, bul óz kezeginde "muǵalimge ekinshi retti beıneleý ıdeıasynda tereń psıhıkalyq shyndyqpen jumys isteýge múmkindik beredi".

Shetelde ǵalymdar qazirdiń ózinde "V urpaq" ("generation Virtual") dáýiriniń bastalǵandyǵyn aıtady. Aqparattyń qarqyndy damýy tehnologıa jastarǵa resýrstar usynady álemdik mádenıet, sonyń arqasynda ol aıtarlyqtaı artyqshylyqtarǵa ıe bolady. Eger eresekter jahandyq mádenıettiń bólshektenýinen qorqatyn bolsa, onda jastar ony medıatehnologıa arqyly jańa mádeneıet quramaq.

Vırtýaldylyqty fılosofıalyq-mádenı turǵydan túsiný oqýdyń kelesi negizgi varıasıalarynyń dınamıkasy retinde usynylýy múmkin:

1) vırtýaldylyq bóten nárse, bolmaıtyn shyndyq retinde: bolmys pen bóten qurylymdardyń ontologıalyq opozısıasy túrindegi yqtımal bolý ıdeıasy;

2) vırtýaldylyq tanylmaǵan shyndyq retinde: epıstemologıalyq bóliný ıdeıasy tanylǵan shyndyq pen tanylmaǵan belgiler bolý;

3) ýtopıa retindegi vırtýaldylyq-ıdealıstik shyndyq: tıisti jáne bar áleýmettik qurylymnyń aksıologıalyq qaqtyǵysy;

4) vırtýaldylyq ishki álem retinde, jeke adam sýbektıvti túrde bastan keshiretin shyndyq;

5) vırtýaldylyq qıaldaǵy, Imıtasıalyq shyndyq retinde ("psevdorealdylyq"): shyndyqty modeldeý nemese óndirý, shyndyqtyń ımıjdik qurylysy;

6) vırtýaldylyq aqparattyq-tehnıkalyq keńistik-kıberkeńistik retinde: tehnıkalyq deldaldyq orta, qazirgi qoǵamnyń aqparattyq resýrsy, mádenıettiń medıa ortasy.

Qorytyndylaı kele, Elektrondyq vırtýaldy keńistik kóptegen vırtýaldy shyndyqtardy (vırtýaldy ortalar) quraıdy. Aqparattyq tehnologıalardyń arqasynda adam sanasynyń qasıeti bolyp tabylatyn vırtýaldylyq mádenı kórinistiń jańa túrine aınalady. Fılosofıada vırtýaldy shyndyq shyndyqqa qarama-qarsy jáne onyń jalǵasy jáne kompúterlik tehnologıanyń damýy retinde túsiniledi. Sońǵy jyldardaǵy zertteýlerdegi vırtýaldy shyndyqqa degen qushtarlyq tehnıkalyq ınterpretasıanyń fılosofıalyq jáne psıhologıalyq maǵynalarmen úılesýine baılanysty. Kompúterlik (elektrondyq) vırtýaldy shyndyq-bul búgingi kúnge deıin jasalǵan vırtýaldylyqtyń mańyzdy kórinisi.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

1. Golýb I.V. Soznanıe cheloveka v bytıı sımýlırovannogo prostranstva: dıs. ... kand. fılos. naýk. M., 2003. 151 s. [1]
2. Ivanov D.V. Vırtýalızasıa obshestva // Informasıonnoe obshestvo. M., 2004. 512 s. [2]
3. Voronov A.I. Fılosofskıı analız ponátıa «Vırtýalnaıa realnost: avtoref. dıs. ... kand. fılos. naýk. SPb., 1999. 22 s.
4. Bodrıııar J. Sıstema vesheı. M., 2001. 220 s.

Mádenıettaný bilim berý baǵdarlamasy, 4 kýrs stýdenti Almahanova Nazerke Aıdarqyzy
Ǵylymı jetekshi: kafedra meńgerýshisiiniń oqý-ádistemelik jáne tárbıe isi jónindegi orynbasary, aǵa oqytýshy Kaýpenbaeva Samal Mýhametalıevna
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

---