InfoHub Logo

I

Osydan otyz jyl buryn, Streles qalashyǵynyń tynysy keń de qarapaıym kezinde kanıkýlǵa kelgen semınarıst, psalomshıktiń uly Kır Iordanskıı qyzmetten tys sváshennıktiń qyzy Saná Dıesperovaǵa ǵashyq bolyp qalǵan edi, qyzdyń sońynan ermegi taýsylǵan shirkeý ákimshiliginiń qyzmetkeri Selıhov ta júgirip júr eken, ol da demalys kúnderin paıdalanypty. Ýaıym-qaıǵysyz erke qyz búkil jazdy qaǵanaty qarq, saǵanaǵy sarq ótkizip, kúnde keshke qala baǵyna, bolmasa zırat toǵaıyna baryp serýendep júrdi de, Mordvanyń alabajaq ulttyq kostúmin kıip alyp, toqpaqtaı shashyn qyzyl jibek lentamen túıip tastap, menen ótken sulý joq degendeı jigitterdiń ortasynda on salyp shalqaqtaýmen boldy. Jalpaqtaǵan jigitterdiń ishinde eń jaqsy kóretini Iordanskıı edi. Biraq odan qorqatyn. Onyń ún-túnsiz yntyqtyǵynan, otty qara kózi men kógildir shashynan úrikken, kózbe kóz kezdese qalsa eki beti dý etip janyp, sonda da ony baıqamaǵan bolyp kerbezdik tanytyp júrdi. Selıhov gýbernıalyq sylqym siber edi, basqalardan kóri elpek, qurbylaryn kúldirip, tapqyrlyǵymen qyzdardyń tilin taýyp ketetin de boıy sharǵy bolǵanmen taıaqshasyn oınatyp júrip Iordanskııge kekesin kózben qaraıtyn. Soraıǵan kedeı semınarıst Iordanskııdiń qasynda ol sváshennıkke de júzi jyly isker jigit sıaqty bolyp kóringen. Birde, shildeniń keshi edi, kún kóshe tuıyǵynda batyp bara jatqan, tabyn tuıaǵynan kóterilgen qyzyl shańda qydyrǵan halyqta qısap joq, Saná Selıhovpen qol ustasyp zırat toǵaıyna bettegen, sońdarynda Sanányń qurbylary men túksıgen Iordanskıı men semınarıst, gújildek alyp Gorızontov erip kele jatqan. Selıhov ıyǵynan olarǵa nemketti qarady da Sanányń betine eńkeıip, qolyn jaılap qana qysyp:

— Aleksandra Vasılevna, osy qoldy ǵumyr boıy ustap qalsam armanym bolmas edi, — dep sybyrlady.

II

Otyz jyl boıy kezdesýden qashyp, bir-birin múldem kórmese de Iordanskıı men Selıhov bir-birin umytqan joq. Ekeýi de bar kúshin salyp, atatyn shyǵarýǵa tyrysyp, baılyq pen qurmetke jetý úshin básekege tústi. Ekeýi de baıaǵydan beri Streleskide turady, básekeniń nátıjesinde edáýir tabysqa ıe boldy. Iordanskıı protoıereıdiń dárejesine jetip, búkil ýezi aqylymen, qatańdyǵymen de, ǵalymdyǵymen de tańǵaldyrdy. Selıhov baıydy, aıaýsyz ósimqorlyǵymen ataǵy shyqty. Iordanskıı Peschanaıa kóshesinen úı satyp aldy. Selıhov ta odan qalysqan joq, qasaqana sonyń qasynan, odan eki ese úlken úıge ıe boldy. Kezdese qalsa bir-birine bas ımeı, quddy bir-birin baıaǵyda umytyp ketkendeı syńaı tanytsa da bir-birin kúndiz-túni oılap, óshpendilikpen kún keshti. Qatyndaryn da elespeı, ıt etinen jek kórýmen boldy. Iordanskıı on jyl boıy otasyp, sıyqsyz zaıybynan qınalmaı-aq qutyldy. Selıhov Aleksandra Vasılevnamen tipti sóıleskendi de qoıdy. Toı ótisimen-aq bir kúni onyń jylap otyrǵanyn kórdi: ústinde mordvanyń ulttyq kostúmi, shashyn qyz kezindegideı burym qylyp túıip tastaǵan, túnemel bólmedegi komodtyń aldynda, fotosýret salǵan neke qobdıshasyn ashyp qoıyp túr eken, ekeýiniń ortasynda Iordanskııdiń sýreti, dombyǵyp ketken betine opa jaǵyp jatty, ernin jymqyra tistep alǵan, kózinde jas. Iordanskııdiń býǵan túk qatysy joq, búl kóz jasy — qyz shirkinniń ǵumyrynda bir-aq ret keshetin qyzyqty kúnderdiń, jastyq shaqtyń saǵynyshy ekenin Selıhov jaqsy túsindi. Biraq sol kóz jasyn keshirmeı-aq qoıdy. Qortıǵan tyrash neme ómir boıy ony Kırden qyzǵanýmen boldy. Al Kır Aleksandraǵa degen sezimnen jurdaı bolyp sýynyp, otan degen óshpendiligin umytsa qane.

Kún sońynan kún ótti, jyl sońynan jyl ótti, Aleksandra Vasılevanyń oıynda jalǵyz-aq arman qaldy — ol úı.

III

Odan beri shama ketti, onyń ústine tolysty, kózi jasty, kóńilde muń. Selıhov ta qartaıdy. Biraq óziniń óler aldyndaǵy amanaty týraly lám-mım dep aýyz ashqan joq. Qashanda tap-tuınaqtaı, sabyrly, bir japyraq eti joq, ıttiń tumsyǵyńdaı qatyp qalǵan sýyq qolyn modadan shytyp qalǵan pantalonnyń qaltasyna tyǵyp alady da jabýly jıhazdyń arasynda, áldebir jasyryn oımen kúlimsirep ıen bólmesinde búkireıip júredi de qoıady. Ómir ótti, aqymaq jurtqa degen ashý da óshti, boıda tek jeksuryndyq qana qaldy. Kún ótken saıyn qýrap, shógip barady, kózindegi altyn pensneni qulyqsyz sheship, jurttyń kepildikke ákelgen zattaryn kórý úshin tana tanaýynyń ushyna ertteı salatyn, búl da anda-sanda: or nárseniń qunyn ol qazir jatqa biledi. Aǵash kolonnaly eski úıdi irgesindegi baǵymen bir pomeshıkten satyp alǵan. Úı keremet raqat boldy. Saqyrlaǵan aıazdy qulaqty kúnde — jyp-jyly. Aýlada kún shyjyp tursa — sap-salqyn, naftalınniń dym tartqan ıisi tynysqa raqat. Jazda saǵat onnan úshke deıin úıdiń kúngeı jaǵy qaınap turady, biraq qapyryqtan saqtaıtyn qysqy tereze, ony eshqashan ashqan emes. Arbakeshter vokzaldan vokzalǵa dúrkiretip shapqan kezde úı selkildep, lústralar syldyrap jóneledi. Kósheden kóterilgen qoıý shań úılerdiń shatyry men qabyrǵasyn tutyp qalady. Biraq Selıhov tysqa eshqashan shyqqan emes. Bólmelerdi aralap, artynda qalar murasyn oılastyryp, ósıetin san ret ózgertýmen álek. Aleksandra Vasılevna aýla jaqtaǵy túnemelinde otyryp shulyq toqıdy. Oıynda ótken kúnder, bolashaqtyń úmiti, keıde isin úzbeı jylap ta alady. Saǵattyń birqalypty tyqyldaǵan tilimen jarysa kúıeýi bólmeden bólmeni jaıymen sharlap, biri jylańqy, biri yrbań kepildikke aqsha izdegen tilemsekterdi qulyqsyz kútip, kabınetke kiredi de áldeneden jumbaq jymıyp temir shkaptyń toqpaqtaı búrshiginiń kózdeı uıasyna qaraıdy. Keıde aıaq astynan tym-tyrys bola qalady: ol saǵattardy toqtatyp, abajadaı jalpaq kóne ústelge kelip otyrady — budan soń búl úıden tek qaýyrsynnyń birqalypty syqyry ǵana estiledi... Biraq Selıhov ne jazdy? Qartaıǵan shaǵynda áıeline ne ázirledi eken?

Áıeldiń biletini bir-aq nárse — búkil qalaǵa masqara qylyp muny qaıyrshy etip qańǵytyp jiberýge ázir, aqsha, dúnıe-múlik bylaı tursyn, mynaý baspanadan da aıyryp, túnemel buryshsyz qaldyrmaq. Osy ýaqytqa deıin ol muny baıqamaǵan bolyp, kózine de ilgen joq qoı. Áýeli "sen" dep aıtpa dep, aqyry aýyz ashtyrmaı qoıǵan joq pa. Qonaq kele qalsa ol múldem basqa adam, bárimen sypaıy, ázilqoı, sózge tapqyr, sabyrly, tipti karta daýynda da ózin-ózi ustaı biledi. Biraq qonaq degeniń de eki-úsh-aq adam, jáne baıaǵy sol adamdar — ýez polısıasy bastyǵynyń kómekshisi, ınspektor jáne notarıýs — bular da jylyna eki-úsh-aq ret keledi.

IV

Kır ataı iship ketti. Aýzy qurǵamaıtyn ádetin jurttan artyq aqyldymyn dep, soǵan qaramastan astyq saýdagerleriniń tas úıleri qorshaǵan sıyqsyz sobory men bazar alańynan basqa dymy joq, irgesin ıen dala men qaıyrshylyq basqan adyra qalǵan Streleskide turyp jatyrmyn dep aqtaldy.

Uzyn boıly, symbatty, baıbatshaǵa uqsaıtyn; kop ýaqytqa deıin ajary men qajyr-qaıratynan aıyrylǵan joq. Búl sabaq beretin áıelder gımnazıasynda óńi túzý qyzdardan buǵan ǵashyq bolmaǵany joq, ishinde jasyna jetip tolyqsyǵan, kúlgin tústi bula shash, úlbiregen jumsaq júzdi, betine qany tepken uıań bıkeshter de boldy. Olar da munyń qaraqat kóz qyrǵı janaryna mólıip kep qaraıtyn, qaıyzǵaǵy aralas, ıyǵynda shashylyp jatatyn kókshil buıra shashy, balaýyz shyraq pen temekiniń tútini sińgen shekpeni de olarǵa keremet eser etetin. Tek bet álpetin sol buzatyn — shylymdy kop shekkennen paıda bolǵan murny men ernindegi bolar-bolmas isik.

Qashanda kez kelgendi bir-birinen alalamaı "sen" dep sóılesetin: kezinde aqsúıekter men knázderge de, tipti patshanyń ózine de "sen" dep sóılesip, olarǵa aqyl aıtyp, qatal sógip, táýbesine keltirgen pastyrler de boldy ǵoı.

— Eı, qoıshy, maǵan batańdy ber, — depti bir baıbatsha sondaı pastyrdiń birine.

— Babamyz ben urpaǵymyzdyń, áýlıe-ánbıelerimizdiń rýhynyń quzyrymen otarymdaǵy eń aqymaq qoshqarǵa berdim batamdy! — dep jaýap qatypty pastyr.

Kır ataı kópesterdi qatty shenep, bastyqtarmen tez til tabysatyn da beıpilderdiń aýzyn ashtyrmaıtyn. Streleste kórkemdi ashyq hat ıesin taba bermeıtin. Al Kır ataı gýbernatorda qyzmet isteıtin jıeni, belgili sheneýnikten Kavkaz ben Qyrymnyń kórinisteri salynǵan ádemi hattardy úzbeı alyp turatyn: osydan bir hatym joǵalsa, ornyńnan aıyrylasyń dep pochtmeısterdi qorqytyp qoıǵan. Búkil qala muny maqtanysh qylyp jurtqa jaıǵan. Búkil qala Kır ataıdy maqtanysh tutyp, onyń ǵalymdyǵy men bilimpazdyǵyn aspanǵa kóterdi. Ony qonaqqa shaqyryp, kurmettep syılaý kimge de bolsa úlken abyroı edi. Biraq Kır ataı kez kelgenge talǵamaı bara bermeıtin de óz úıine eshkimdi shaqyrmaıtyn.

Úıi asa bıik bolmaǵanmen uzyn, ár kirpishine deıin áktelgen, kúnshilikte jarqyrap turatyn. Meshandardyń qýtaqyr alańyndaǵy qıqy-jıqy almanyń kári aǵashtary bolmasa qalada torǵaı qonar buta joq. Al protoıereıdiń temir shatyrly úıiniń aınalasy shań basqan kókjasyl jas terekter. İshke kirer kalıtkada esep joq. Onyń qorǵanynda jan ashpaıtyn jalǵyz ǵana qaqpa bar, mańdaıshasyna myspen "Kır Iordanskıı" dep jazyp qoıǵan. Qyzyl kóılekti sý tasýshy shal kelgende bolmasa, búl da eshqashan ashylmaıdy. Kır ataıdyń otbasyndaǵy tirshiligin osy shaldan basqa bir jan bilmeıdi, onda da aıaǵynan etigi túspeıtin as pisirýshi tórtpaq qatynnyń oshaǵyna borsyldatyp sý kuıyp jatqan kezde surap alady. Kır ataı asy sý tasýshyǵa ǵana yńǵaı bildirip, qaljyńdasyp qalatyn, shal da oǵan qaljyńmen jaýap qatyp jatady. Búl bir ǵajap adam edi — eshkimnen qoryqpaıtyn, eshnársege renjimeı barǵa qanaǵat dep júre beretin jan.

— Jelýd! — dep aıqaı salatyn Kır ataı baspaldaqqa shyǵysymen.

— Ay! — dep jaýap qatady shal tyrtyńdap qaqpany zorǵa ashyp jatyp.

— Taǵy da toltyrmaı alyp keldiń be?

— Dóp solaı.

— Baıqa, bir kúni taıaq jeısiń!

— Oǵan da shúkir! Aqymaqty altarda da urady!

Biraq bir kúni shaldyń Selıhovqa da bir bóshke sý ákelip bergenin bilip qalǵan Kır ataı ony qaıtyp jolamaıtyndaı etip qýyp tastaǵan.

V

Qysta Peschanaıa kóshesin qar basyp qalady da jym-jyrt qańyrap jatady, kóktem kele proteıreıdiń shańqandaı aq úıi jarqyrap shyta keledi, tap-taza terezeleri men kók aspanǵa shanshylǵan záýlim terekteri ǵajap-aq. Jaz aıynda óte ystyq. Burqyraǵan shańnan aspan da shymyldyqtanyp qalady. Talma túste qala shetine, qyr astyndaǵy vokzalǵa asyqqan arbakeshter quıyndatyp ótedi. Endi bir saǵattan soń baıaý sozylyp keri qaıtady, tasyǵandary jolaýshy, kóbine sakvoıaj deıtuǵyn kilem qorjyndy óńgergen kópester, bolmasa gramofon saýdalaıtyn qyrma saqal jas evreıler, bastarynda aǵylshyn kartýzy, ezýlerinde aǵylshyn trýbkasy. Kır ataımen kezdeskende jasqanbaıtyn tek osy evreıler, biraq bulardy ol ıt etinen jek kóretin, ásirese tilin: birde vokzal basyn¬da evreılerge:

— Búl jer senderge sınagoga emes! — dep ana tilinde sóıletpeı zekip tastaǵan.

Symbatty, ári syrdań, ústinde qońyr jelbegeı shapan, basynda sheten qalpaq, saýsaǵyndaǵy kresi sonmen sıpap qoıyp kóshede kerdeń basyp kele jatqanda odan jurttyń bári qorqatyn. Bir kezde etikshi sharbaǵynyń irgesinde meshan balalary aqsúıek oınaýshy edi, qorǵasynmen qorǵandy tarsyldatyp: "Plosa! Jog! Nıka!" dep aıqaılap kep jatatyn. Budan basqa ermegi joq, shetinen tentek júgirmekter. Biraq protoereıden aýlaqtap, vokzalǵa jaqyn lashyqtardyń mańyna taıyp turysty. Balalar top-top bolyp júgirisip, aspanǵa batparaq ushyratyn, olary ylǵıda telegraf symdaryna ilinip qalyp, quıryǵy joǵaryda jelbirep kep turǵany. Balalar Kır ataıdy kóre salyp bet-betimen tyraǵaılap qasha jónelisedi. Beli aspanda, tanaýymen jer tiregendeı búksheńdep áldebir ǵarip kempir kóleńkeni saǵalap terezeleri gúlge tolǵan úılerdiń yǵymen kele jatady, sondaǵy bar maqsaty úılerdiń salqyn daldasy emes, qaıtkende protoıereıdiń kózine túspeý: Kır ataı kempirlerdi shirkeı toǵaıynda eski lashyqta turatyn búkir Iashaǵa qamqor bolǵandary úshin jek kóretin, sebebi ol tabıǵatynan kemtar kórse jany túrshigetin. Eki qoly artynda, basynda jyly kartýz, ústinde syrmaly qalyń shapan, kúnqaqty meshan kósheniń qaq ortasymen taltańdap vokzal jaqtan kele jatqan, emin-erkin júrisine qaraǵanda shamasy beıtanys jolaýshy bolsa kerek. Kenet Kır ataıdy kóre salyp bas kıimin sheshti de tura umtyldy. Protoereıdiń sol qolynda basyna kúmis quıyp tastaǵan uzyn taıaq bar edi. Oń qolymen meshanǵa oń sapar tiledi de óńmeńdep izdep júrgen ernine saýsaǵyn tosa qoıdy.

— Qaıdan kelesiń? — dep surady.

— Lıpeskiden, — dep myńq etti meshan.

— Kartýzyńdy kı. Bıylǵy baý-baqshalaryń qalaı?

— Jaqsy gúldep edi. Biraq jeli bar bolǵyr endi baılanyp kele jatqan búrshikti túgel qaǵyp ketkeni.

— Senderdi de baǵban deıdi-aý, óńsheń mıǵúla! Sharýanyń shyrqyn bilmeısińder. Já, bar, jaratqan jar bolsyn...

Kır ataı qańǵybastardy, pasportsyz kelimsekterdi de jek kóretin. Peschanaıa kóshesi dańǵaza oıyn-saýyqtan qashanda aýlaq. Bir kúni osy kóshege qońyraýyn syldyrlatyp maımyl ertken serb kele qalǵan, qaqpa syrtyna jınalǵan halyqta qısap joq. Sekpil bet surqaı óńdi serbtiń qulaǵynda tebińgideı syrǵa, yrǵaıdaı moınyna shubar-ala shyt baılaǵan, ústinde áldekimniń ıyǵynan túsken jyrtyq palto, aıaǵyndaǵy boshpaǵy Strelestiń kúresininde jatqan qasań qaıystan da jaman. Qońyraýyn qaǵyp qoıyp áldebir ándi muńdana sozady, onysy jurttyń ejelden beri estip kele jatqan otan týraly zary. Alysta, ashshy kúnniń astynda shaǵyl tasty sur taýlar bar dep kópshilikke túsindirgen bolady: Kógildir teńiz, aq shaǵala parohod...

Qasyna ertken maımyly eresen úlken, ári qorqynyshty: bir qarasań shal, bir qarasań sábı, dóń mańdaı, túlegen sabalaq kirpiktiń astynda adamnyń janary sekildi móldiregen muńdy kóz. Janat ishikke uqsaǵan keýdesinde ǵana qalyń jún bar, bókse jaǵy jalańash bolǵandyqtan qyzyl jolaqty shyt dambal kıgizip qoıypty, onyń astynan tyltıǵan aıaq pen qýrap qalǵan oqtaýdaı tyqyr quıryq erbeıedi. Búl da Streles jurtyna túsiniksiz bir nárseni ymdaǵan bolyp, sekirip, bóksesin bultyńdatyp ánniń yrǵaǵy men qońyraýdyń syldyryna eredi de sol sátte trotýardan usaq tastardy terip alyp tesilip qaraıdy, ıiskep, odan soń jaqtyrmaǵan keıippen tanaýyn tyrjıtyp laqtyryp jiberedi.

Jurttyń sońynan kelgen dýdarbas etikshi aıqaılap, maımyldy da, serbti de uryńdar, bular baýkespe urylar dep baıbalam saldy. Sonyń sózine ergen tobyr shýlasyp, órekpı bastaǵan. Sol kezde sonadaıdan Kır ataı kórindi de kóshe qulaqqa urǵandaı tym-tyrys bola qaldy — bári de symp berip aýla-aýlaǵa sińip ketken. Kır ataı serbtiń qasyna kelip, endi qaıtyp búl kósheni qıyp ótýshi bolma, qaladan taban astynda taıyp túr da elińe jetip adal eńbekpen aınalys dep buıyrdy.

VI

Aleksandra Vasılevna saǵynyshty mol mahabbat meniń basymnan da ótken shyǵar, tek men sony júregimde ǵana saqtap kele jatyrmyn dep oılaıtyn, taǵdyrdyń tálkeginen súıgenime jete almaı súıkimsizben bas qostym da jazmyshqa bas uryp, kómpistikpen kún keshýge májbúr boldym deıtuǵyn. Múmkin ol Kır ataıǵa ǵashyq ta bolmaǵan shyǵar, onyń saǵynyshy qyz kezindegi burymy, mordovalyq kostúmi, sonaý alysta qalǵan jaz, ýaıym-qaıǵysyz salt kúnderi emes pe eken? Kır ataı soborda qyzmet etti, biraq búl oǵan bas suqqan emes, Nıkolsk shirkeýine baryp júrdi, sebebi Selıhov soborǵa jolatpaı qoıǵan. Eger Kır ataı sváshennık bolmaǵanda Aleksandra Vasılevna onymen qupıa ashynalyqty da ańsaǵan; tek qoryqqany — adamnyń dúnıege kelgenin, nekesin, dúnıeden ótkenin qudaıdyń qulaǵyna jetkizetin de sol. Bir kúni Aleksandra Vasılevna qulaqqa jat bir jaman soz estidi: Kır ataı syrqat eken, túsi sýyq, onyń ústine iship alǵan masań, úıdiń qasynda Selıhovpen kezdesip turyp kózge shuqyǵandaı taıaǵyn siltep:

— Selıhov! — dep aıqaı saldy. — Selıhov, estımisiń, búl menmin! Aqyrǵy demińniń taýsylar sátin umytpa, odan áli eshkim qashyp qutylmaǵan! Myna men, qaraly shapan kıip turyp seniń basyńa shyraq qoıatyn da men bolamyn, jaryq dúnıedegi sońǵy rásimdi jasap, betińe kór topyraǵyn shashamyn.

— Ony kim bilipti, Kır ataı, — dep Selıhov kekesin jymıdy. — Kim biledi, seniń basyńda múmkin men turarmyn. Maskúnem ekenińizdi umytpa.

Ekeýiniń eń birinshi, eń aqyrǵy egesteri osymen bitti. Ómir boıy biriniń pysyn biri basamyn dep talaspen ǵumyr keshken ekeýiniń arasynda azap shekken Aleksandra Vasılevnanyń da kúni kún emes edi, eki qyrsyq endi bir-birine tek kórge barar joldyń kezegin ǵana qıyp túr, al Aleksandra Vasılevnanyń endigi bar qalǵan armany — úı.

Streleskidegi kez kelgen sheneýnik, kez kelgen meshan, kez kelgen etikshi de meıli slobodkada, qala shetindegi qý taqyrda ma, áıteýir baspanam bolsa dep ańsaıtyn. Úıi barlardyń bári de qara ormandaryn áıelderiniń atyna aýdaryp tastaǵan, búginde búkil Strelestiń qojasy áıelder edi. Solardyń ishinde tek Aleksandra Vasılevnanyń kóz jasy ǵana bosqa ketti.

Kórshi qatyndardyń bári de: "meniń úıim", "meniń úıimde" dep sóıleıtin. Al Aleksandra Vasılevna? Tolysyp ketken denesin zorǵa súıretip, arsy-kúrsi alqynyp, alqymynan akqan terdi súrte almaı qolshatyrymen edendi toqpaqtap turyp shirkeýden kaıtqan saıyn eń bolmasa tórkinimnen kelgen jasaýymdy bólip ber dep eńireıtin. Sen ólgen kúni týysqandaryń meni búl úıden qýyp shyǵady dep san dúrkin jalbarynyp ta, jyrtylyp ta aıtyp kórdi.

— Oǵan bola ýaıym jeme, — dep jaýap beretin Selıhov. — Sen menen buryn ólesiń. Demikpe dertińniń bar ekenin umyttyń ba?

Selıhov kún ótken saıyn kisi tanymaıtyndaı ózgerdi. Keıde saǵat boıy bet-aýzyn qısańdatyp aına aldynda turyp alady; keıde eki táýlik ne túste, ne keshte ter múńkıdi dep tamaqtan nor tatpaı qoıýǵa bar. Gramofon satyp alyp, ony da sóıletken joq. Birde shamasy ketken Aleksandra Vasılevna erteńgilik minájattyń aıaǵyna deıin shydaı almaı shirkeýden erterek qaıtqan, úıge artqy esikten kire berip dańǵaza bı mýzykasyn qulaǵy shaldy. Zalǵa kelgende óz kózine ózi senbedi: gramofon: "Aı, aı, qaraýyl, tonap jatyr, júgirińder aǵaıyn!" dep daryldap túr da, — qýraǵan kári Selıhov kúńgirt ıen úıde trýbanyń aldynda jalǵyz ózi tyrtyńdap bılep júr.

Baq ishindegi kúrke qasynda jalǵyz túp alma aǵashy bar, Aleksandra Vasılevnanyń óship bara jatqan kártemish janarynan qanshama jas tógilgenin tek sol ǵana biledi, jylaı-jylaı qalshyldaǵan basqa, lyqyldaǵan samaıǵa qanshama sýly oramaldyń basylǵanyna da sol kýáger. Al Selıhov úıiniń qaqpa mańdaıyndaǵy jazý ózgermeı qala berdi: "Búl úı Petr Semenovıchtiń menshigi. Bóten jurtty qabyldamaıdy".

VII

Bir kezde Aleksandra Vasılevnaǵa ólerdeı ǵashyq bolyp sonyń sońynan qala baǵyna júgirgenniń biri Gorızontov edi. Gýbernıalyq qalada otyz jyl ómirin ótkizip, zeınetke shyqqan soń Streleskige qaıtyp keldi, kelgen boıda munyń da ataǵy Kır ataı men Selıhovtan kem túsken joq.

Gorızontov semınarıany bitirdi, akademıany túgesti. Jas kezinde ol óte zerek, asa qabiletti ári tártipti boldy. Óziniń eń súıikti áni: "Et tonat, et sonat, et pluvium coelum dat...''-ty aıtqanda terezeni jaryp jibere jazdaıtyn. Uzyn boıly, jaýyryny jalpaq, ony kórgende kóshedegi kezdesken jurt tańǵalyp turyp qalatyn. Onyń bolashaǵy zor edi. Biraq ol qarapaıym kásip — ustazdyqty tańdady. Sonyń jolyn taýysqan soń týǵan qalasyna qaıtyp kelip ertegige aınaldy: óziniń túr-tulǵasymen, óziniń meshkeıligimen, óziniń ózgermeıtin birqalypty minezimen, óziniń qashanda bylq etpeıtin sabyrlylyǵymen, óziniń fılosofıasymen.

Iyǵynda jelbegeı sýlyq, basynda jalpaq qalpaq, tumsyǵy dorbıǵan bylǵary kebis, bir qolynda baldaq, bir qolynda qashanda jalpaq qolshatyr. Qartaıa kele denesi burynǵydan da jalpaıyp, burynǵydan da bıiktep ketti de, eńkish tartyp, qorbańdap júretin bolǵandyqtan búkil qalaǵa Mandrılla atanyp ketti (aýyr minezdi adam). Ol alǵash ret shomylýǵa kelgende búkil jaǵa jaǵasyn ustady. Qolynda shatyr, kebisin sheshpesten býryl qasyn tyrjıtyp sýǵa búgjıip jaılap kirdi, erepeısiz zor denesi, emenniń keýip qalǵan jýan tamyryndaı bujyr-bujyr saýsaqtary qyryq buralǵandaı boldy. Aldymen ol jaǵadaǵy jurtqa ádet boıynsha bas shulǵyp sálem bergen, susty, sabyrly qalpynda asyqpaı sheshingende onyń alpamsadaı alyp denesin kórgender aýzyn ashyp, kózin jumdy — jap-jalpaq kúrekteı tabany, bir-birine mińgesken ıir-ıir bashpaılary, soraıǵan tyrnaqtary budan basqa adam balasyna bitpegen. Al ol jurtqa nazar da salǵan joq, asyqpaı sheshinip, asyqpaı on bes dúrkin sýǵa basyn tyqty... Sodan beri el ony jaǵadan kúnde kóretin boldy. Kún saıyn ol boqyraýǵa deıin shomylyp júrdi. Aspandy súr bult basyp, jaǵany ulyǵan kúzgi jel jaılady, sý beti sýyqtan qabyrshaqtana bastady, al Gorızontov shomylýyn qoıǵan joq. Jaǵany qyrbyq qar basty, surǵylt aspandy syzǵylap tústikke qazdar qaıtty, sobor qońyraý qaqqan saǵatta baldaqqa súıengen Gorızontov súr jelbegeıin jamylyp taǵy da sýatqa qıalap túsip bara jatady.

Bir ózi on adamnyń tamaǵyn jeıdi. Páter ıesiniń áıeli zar eńireıdi. Biraq ol aldyn ala eskertip qoıǵan. Naqpa-naq qadap turyp aıtqan:

— Sorpa, borsh, kespeni maǵan meskeımen berińiz, tarelka degendi men mise tutpaımyn. Etti kesegimen týrama, maǵan juq bolmaıdy. Qýyrdaq mindetti túrde kartofelmen bolsyn. Qaraqumyq, tary botqasyn shógeńkesimen ákelińiz...

— Mandrılla, mandrılla! — dep sońynan shubyrǵan balalar qala kóshesin basyna kóteretin. Biraq ol moıyn buryp qaraǵan da emes, miz baqpaǵan qalpy adymdaı basyp, kún saıyn shýlaǵan klasqa kiredi de kúndegi ádeti boıynsha:

— Já, aldymen ótkendi pysyqtaıyq, — dep bastaıdy. — Esimizge túsirelik, jaý jaǵy qaýip tóndirip turǵanyn jansyzdardan estigende Sezar qandaı shara jasady...

Onyń fılosofıalyq pálsafasynyń máni sol, árbir adam ózinin bar kúshin tek uzaq ómir súrýi úshin jumsaýy tıis, ol úshin keregi: ábigeri shash-etekten, qashanda qazymyr, zerdesi tómen áıel deıtuǵyn tirshilik nesimen jynystyq qatysqa birjola tyıym salýy kerek, ómirdegi ár túrli qubylysqa qylp etpeıtin sabyrlyqpen qaraý, óziń oılap tapqan ádetińdi qalt jibermeı ustaný jáne deneńdi asa bir muqıatpen kútý — eń aldymen tamaqtan tartynbaý, sonan soń árqashan sýǵa shomylyp júrý.

Bir kúni aýyryp, júnjip ketken Kır ataı onymen kóshede kezdese ketip:

— Nullus enim locus sine gcnio est! — dep keketken boldy. — Gorızontov, seriligiń jaıynda baıaǵydan estip júrmin. Shynyńdy aıtshy, sen osy qushnashpysyń, álde danamysyń? Mynaý jaryq dúnıede haıýanattar zamanyndaǵy alǵashqy adamǵa uqsaǵan ersi qylyǵyńa jol bolsyn?

Gorızontov tóbesinen qolshatyryn túsirmesten baldaǵyna taıanyp, tuqyraıyp uzaq turdy da, bir kezde kirpiniń qylshyǵyndaı edireıgen boz kirpigin kóterip:

— Kır ataı, aldymen óziń aıtshy, sen ne úshin ómir súrip júrsiń? — dedi,

— Men senen ómirdiń maqsatyn surap turǵanym joq, — dedi Kır ataı. — Qalaı ómir súrgenińdi surap turmyn.

— Qalaı ómir súrgeniń ómir súrýdiń maqsatynan týmaı ma.?

— Solaı de. Maqsat! Jaraıdy. Sonda seniń maqsatyń ne?

— Uzaq ómir súrip, sonyń rahatyn kórý.

— Sen sonyń rahatyn kórip júrsiń be?

— İİİamamnyń kelgeninshe jáne múmkindiginshe. Ǵumyrym zaıa ketpesin dep tirshiliktiń qadirin qolyma myqtap ustap júrmin.

— Zaıa ketpesin dep? — Kır ataı onyń sózin kilt úzip qolymen aýany osyp-osyp jiberdi. — Osy da ómir me? Mynaý kóshede? Senimen sóıleskim de kelmeıdi! Álgi mazaq atyńmen masqara bolyp júre ber!

— Topyraqqa túsken soń adamnyń súıegin haıýannyń qańqasynan aıyra almaısyń, — dep Gorızontov baldaǵyna súıenip kóshege tústi de kete berdi.

VIII

Aqyry Selıhov úıiniń ıen bólmelerindegi aıaq tyqyry tym-tyrys basyldy. Aleksandra Vasılevnanyń turmysqa shyqqanyna otyz bir jyl tolǵanda, uly orazanyń keshinde qaptaǵan tobyrdy qaq jaryp bordaı appaq shaldy Nıkolsk shirkeýinen alyp shyqty: tap-taza kıindirgen, krahmaldanǵan qaıyrma jaǵaly aq kóılek, qymbat ton, qolynda qymbat altyn saǵat. Eki kúnnen soń janazasyn shyǵaryp ta úlgergen.

Juma kúni edi, bazardyń kúni, kóktem de kelip qalǵan, byrshyǵan batpaq kóshelerdiń uńǵyl-shuńǵylyn dońǵalaqpen jyrtý arbakeshterge de azap boldy, bazardyń bojyǵan qıyn tolarsaqtan keshý júk arqalaǵan mujyqtarǵa da azap boldy, soborǵa jetkenshe tabyt sońynan salaqtaý Aleksandra Vasılevnaǵa da azap boldy: ony qoltyǵynan demegen Selıhovtyń alys bir aǵaıyny edi — Nıkolaev shınelin kıgen qasqabas, qyrǵı kóz adam, lepire soqqan jel jelkesinen qaıyryp mańdaıynyń kaskasyn jasyrǵan bir ýys tulymyn qaıtaqaıta shasha berdi, qasynda qaraly kıimdi zaıyby, uzyn boıly, sharshaýdy bilmeıtin qaıratty áıel. Aýa dymqyl, ári ótkir edi. Dymqyl aýa men kóz jasynan Aleksandra Vasılevna da mas boldy. Tabyttyń parshamen qaptalǵan aq kresi sarǵysh qaqpaǵyn esik kózine qaldyryp, máıitti alasa kelgen birneshe kúmbezdi jyp-jyly dálizge kirgizdi... Óksigi aralas qýanyshty hor sol sátte-aq kúńirenip qoıa berdi. Eki ıyǵy talystaı semiz dákon qolyn kókke kóterip marqumnyń baqıǵa attanyp bara jatqanyn jarıa qyldy. Qaıǵyly horǵa ısingen qaraly jıyn ólikti qorshap alyp tomsarǵan qalpy bas ıip túr da, salmaǵymen edendi syqyrlatyp, tabyt pen shyraqtardy shyr aınalyp bet-júzi qabaryp ketken masań Kır ataı áý basta sáýegeılikpen bergen ýádesin oryndap júr. Qudaı-aý, sońǵy jyldary buǵan da ne bolǵan! Daýsynda zil de joq, júrisinen sus qashqan, ómirdiń baspaldaǵynda taǵdyr jolyqtyrǵan pendeni jalǵan dúnıeden attandyryp turyp ta qaraly saltanatqa laıyq keıpin tanyta almady. Túri de kisi shoshyrlyq: shemennen aıaǵy kúmpıip ketken, shaǵanaqtaǵan qaryn shekpendi teýip tur, bet qabarǵan, kóz shynydaı, qaıyzǵaq synysqan appaq shash, qoldary qalsh-qalsh etedi... Aleksandra Vasılevna ony baıqamaǵandaı, janary jasaýrap ólikten kóz alǵan joq. Qaıǵysy, qasireti, kúrsinisi joq o dúnıe týraly qaraly on kenet kúmbezdi jańǵyryqtyrǵanda júregi qysylǵan Aleksandra Vasılevna shyńǵyryp qulap tústi de, esinen tanyp qaldy.

Ony zembilge salyp taza aýaǵa shyǵardy. Shyǵar aýyzda turǵan Gorızontov sypaıy ǵana jol bergen, sosyn taǵy da alty kanatty serafımderdiń sýretin salǵan alasa kúmbezderdi kózimen adaqtap turyp gújildep horǵa qosyldy.

IX

Úsh baspaldaqty, kúnge kúıip qýrap ketken úsh terezeli tozǵan senkege tartylǵan tot basqan symtemir selkildegenin qoıdy, qabyrǵadaǵy qıýy qashqan eski qońyraý syńqyldaýyn qoıdy. Endi Aleksandra Vasılevna jabýly kreslo, komod, ústelder ıin tiresken jıhazdy ıen bólmelerdi erkin aralaıtyn boldy. Endi osynyń bári óziniki edi: bólmeler de, jıhaz da, qyzyl tústi temir sóreler men órt almaıtyn temir shkaftardaǵy qymbat zattar da, aýla da, saraıdaǵy sıyr da, baq ta, baqtyń qısaıyp qalǵan qorǵany da; aqyl-esi durys kezinde jıyrma bir ret qaıta-qaıta kóshirilgen amanattyń quzyrymen Aleksandra Vasılevna osynyń bárine qojaıyn boldy, buǵan ózi de tańǵalyp, ne isterin bilmeı eseńgirep qaldy. Qala jurty búl qatyn endi rahatta ómir súretin boldy dep gýlesti. Biraq Aleksandra Vasılevnanyń shaqshadaı basy shyr aınalyp, buǵan tirshiliktiń dámi ketkendeı kórindi, shirkeýden qaıtqan saıyn sharshap otyryp ishetin kermek shaıdan beter.

Áýlıe fomına kúni erteńnen qara keshke deıin qala qońyraýlary kúńgirlep turdy da qoıdy — qońyraý bunyń jańa ómiriniń, alǵashqy baqytty kókteminiń qurmetine bola qaǵylǵan sıaqty edi. Biraq ómirge degen qulshynys joǵalǵan. Ol bólmelerdi aralap júrip baılyqqa aıanyshpen qarap ernin jymqyratyn. Basy qaltyldap, qoly qaltyrap, búl bólmelerdi men ne isteımin dep qınalatyn. Aspazshy keledi. Aleksandra Vasılevna oǵan meıirimdi edi, biraq túski, keshki asqa ne daıyndatýdy bilmeıtin. Ol kún qurǵatpaı Nıkolsk shirkeýine baryp ábden sharshap qaıtady. Boıy alasa bolǵanmen óte tolyq, kúlgin tartqan bozǵylt shashy sırek, nury qashqan kózinde tek muń ǵana qalǵan. Úıde ol kempirdiń qara kóılegin, kempirdiń kebisin kıedi. Shirkeýge uzaq jınalyp, qolshatyr ustap shyǵady, ústinde keń qoltyqty palto, tóbesinde kishkentaı ǵana shoshaıǵan shlápa. Sol kózinen tolassyz jas sorǵalap turatyny bar, saltanatty qaqpanyń mańdaıyndaǵy ıkonǵa qaraımyn dep bátes oramalmen súrte beretin. Aıaǵy syzdaıdy, shirkeý qaınap ketedi, adamnyń kóptiginen ári qapyryq. Jalpyldaǵan shyraqtyń jalyny, onyń ústine kúmbezden túsken kún qyzýy apshyny qýyrady. Dákon qolyn kókke jaıyp qasıetti úıdiń, qasıetti sınod quzyrynyń máńgiligin madaqtaýǵa kirisedi. Biraq sınodta munyń sharýasy qansha! Tipti shoqynyp, jalbarynatyn da jóni joq ekenin ókinishpen esine alady. O dúnıeniń rahaty úshin be? Odan úmittenetin munyń ne qaqysy bar edi? Jaryq dúnıede bul ne tyndyrypty? Ne qylyǵy úshin muny músirkemek?

Sáýirdiń bir kúninde zırat toǵaıyna bardy — jaı serýendep, kóńil kóterip, ótken jastyq shaqty esime alyp qaıtsam dep edi, al aspazshyǵa kúıeýimniń molasyn kórip kelemin deı salǵan. Kún jaımashýaq, taza aýa, kógildir aspan, aqshaǵyrmaq bulttar, kóktemgi keń dala — bári de kóńilge qýanysh ákelgendeı. Biraq toǵaıǵa jetkenshe kók beldiń dóńesinde entigip san ret toqtady, sol jerden qalaǵa kóz tastap, shatyrlar men munaralarǵa, saı-jyralarǵa, endi kóktep kele jatqan taldarǵa, jar jıegindegi meshandardyń lashyǵyna qarap biraz turdy. Shet-shetiniń kókteı bastaǵany bolmasa toǵaı áli jalańash edi, ishi syz, zıratqa aparatyn soqpaq qoımaljyń batpaq. Kári aǵashtyń basyna qonaqtaǵan uzaqtarda qısap joq, kóktemniń qýanyshyna ma, jabyla shýlaǵanda qulaqqa túrpideı. Kópes Ershov saǵanasynyń ústindegi shaǵyn shirkeýdiń qasynan ótý kerekti, biraq onda qashanda Iasha otyratyn, terezeden basyn shyǵaryp áldebir jumbaq, nemese bádik sózdi aıtyp salýy múmkin... Etegin kóterip alyp, súrine-qabyna Aleksandra Vasılevna búgjeńdep júgire jónelgen, kúıeýiniń zıratynyń ústinen qalaı shyqqanyn ózi de bilmeı qaldy. Buǵan kelemin degen joq, oıynda basqa edi, biraq amal joq, ústinen tap tústi. Sharshaǵan boıda kórshi bir zırattyń tasyna otyra ketti de áli tolyq kóterile qoımaǵan molanyń nobaıyna uzaq tesilip qarady. Oı deıtin oı da joq, este qalǵan da eshteńe joq. Tek áldekimge degen kóktemgi ashshy saǵynyshtyń sezimi ǵana — kimdi saǵynyp edi — ózinin jastyq shaǵyn ba, Kır ataıdy ma, álde Selıhovty ma... Iá, ony da!

Qaıtar joldaǵy bar esil-derti qudaı ońdap tek arbakesh kezdesse eken dep edi, aqyry Iasha ańdyp-aq túr eken. Chasovnádan qatyndar, meshandar shubyryp shyǵyp jatqan, keıbiri shoqynyp, keıbiriniń kózinde jas. Kenet baspaldaqqa Iashanyń ózi atyp shyqqany. Orta boıly, tyrtıǵan aryq, jasy seksennen asyp ketken, uzyn shapannyń belin jippen baılaǵan, basynda qısaıtyp kıgen qyzyl barqyt telpek. Qyrqyp tastaǵan murty men saqalynyń qylshyqtary ezý jıeginen edireıip túr. Kózinde jylmyńdaǵan qýlyq. Aleksandra Vasnlevnany kórgen sátte alaqanymen kún salyp qarady da tura umtyldy.

— Qýana ber, Afrodıta! — dep qartamyshtyń kúrkildek daýysymen aıqaı saldy.

Entelep kelgen boıda túkirinip, quddy bir urlap berip jatqandaı belinen kók shybyqpen baılaǵan tórt shyrpyny qolyna ustata saldy.

Aleksandra Vasılevna qoryqqannan ashýlanyp qaldy da qolyn ıterip tastap odan qasha jónelgen, bylaı shyǵa berip: Afrodıtasy nesi, mynaý tort shyrpysy nemene dep oılandy. Muny nege baılap qoıǵan?

Sol bir sáýirdiń kúnderinde qudaıdyń bala bermegenine de qatty qaıǵyryp júrdi, eger uly bolǵanda atyn kim dep qoıar edim dep te oıǵa qaldy: neke qobdıshasyn ashyp sondaǵy portretterge de san dúrkin qaraǵan. Áldebir sharýanyń sharbaǵyna súıenip, mordva kostúmin kıgen sábı júzdi qylymsyǵan jas qyz kózine ottaı basylǵan, qasynda mytym deneli ıyqty semınarıst, torsyq mandaıyn japqan buıra shash, túksıgen qabaq astynda shaqyraıǵan ótkir kóz, atjaqty shyqshyty bileý-bileý, al tompıǵan erni sondaı názik te tátti sekildi. Selıhovtyń da portreti bar edi. Áldebir jas sheneýniktermen sýretke túsipti. Olar kresloda qapersiz jaıǵasyp jatyr da bul — sánqoı jas jigit, solardyń aıaǵyn ala edende otyr.

Bir ret qala bagynyń mańynan Gorızontovty kórip ymdap shaqyryp edi. Ol sypaıy ǵana bas ıip jaýapsyz óte berdi. Búl jasqanyp, ári tańǵalyp sońynan uzaq qaraǵan.

X

Qyryq kún ótkende Selıhovqa as berdi. Bólme bitkendi qara maıdyń ıisi alyp ketken soń basymdy aýyrta ma degen qaýippen Aleksandra Vasılevna samaýyrdy baq ishindegi óziniń súıikti alma aǵashynyń kóleńkesine alyp shyǵyndar dep buıyrǵan. Mamyrdyń mamyrajaı kúni edi, jasyl baq, jaltyratyp ysqan samaýyr burqyldap túr, appaq asjaýlyq, jarqyraǵan ydys-aıaq, Nıkolskiniń kóńildi sváshennıgi tanaýy shelekteı bolyp tirshilik jaıynda áńgime soǵyp otyrǵan, jalpaq beldemshesin kúmispen aptaǵan jalpaq beldikpen shyrta býynyp alypty. Shaı quıǵan Aleksandra Vasılevna onyń suraqtaryna kúle jaýap berip otyrdy. Aǵashtyń suıyq kóleńkesi jyljı-jyljı kúnniń ashshy sáýlesi Aleksandra Vasılevnanyń qasqa mańdaıynan urǵanda kóziniń aldy qaraýytyp, aıaq-qoly ıkemge kelmeı qaldy...Esik bitkendi ańyraıtyp ashyp tastap dıvanǵa ákelip jatqyzǵan, qaıta-qaıta syrǵı berdi de torsıǵan qolymen altyn shashaqty kóne jamylǵyǵa jarmasyp, yńyrsyp, qaqalyp-shashalyp birdeńe aıtqysy kelgendeı boldy.

Biraq jaǵy túsip, tili kúrmelip, nury qashqan maǵynasyz kózinen móldir tamshy sorǵalaı berdi.

Alaıda tańdaı qaǵyp bekerge abyrjysqan eken, jeńil ǵana kún ótse kerek. Gorızontovsha aıtqanda, onyń sý ishkiliginde bir ilkim bolsa da dám qalǵan eken. Qartaıǵan júrek sol dámge shólirkegen bolar — Aleksandra Vasılevna táýirlene bastady. Tósekte jatyp ómirge qaıta oralǵanyna qýana shúkirshilik etken Aleksandra Vasılevna aspazshy áıelge qyrqynshy kúni mamyrdyń jaryq túnin aıqaımen ótkizgenin aıtyp berdi: aıqaılaǵanyn sezipti, biraq qaıdaǵy bir jaman tús keýdesinen basyp oıana almapty: túsinde eki jas monah túnemelge kirip kelip muny sheshindire bastapty, búl qarsylyq jasap arpalyssa kerek, sóıte tura birtúrli kóńildenip, ári uıattan qatty qysylypty, ómirinde mundaı rahatty bastan keshpegen eken. Monahtar qoımastan sheshindirip edenge jatqyzypty, qımyldaýǵa dármen joq, tek qorqynysh pen uıattan, qýanǵannan aıqaılaı berse kerek... Osyny aıtyp jatqanda Aleksandra Vasılevnanyń kóńiline Kır ataıǵa degen meıirimdi názik bir sezim uıalady. Mynaý jaryq dúnıege qaıta oralǵan ǵumyryn onymen bir dúrkin, eń sońǵy ret kezdesý úshin qurbandyqqa shalýǵa bar edi... Joq, soborda onyń úreı shaqyrǵan daýysynan, ólip qalǵan jaýyna jasaǵan sońǵy minájatynan qoryqqan joq edi. Ekeýiniń betine qaraýdan qoryqqan, sol bir baqytty kezdi eske alýdan, qyzdyń pák júzin eriksiz kúıdirip albyratqan mahabbat sezimin eske alýdan qoryqqan, alysta qalǵan, armanyna jetpegen sol mahabbat júregin syzdatqan — endi mine, súıgeni de, súıkimsizi de bir beıne bolyp kóz aldynda elestep tur; súımegen súıkimsizimen qos bolyp bar ǵumyryn ótkizdi, súımese de bir kezde sýlyǵy men qolshatyryn ustap, qolyn júregine basyp:

— Aleksandra Vasılevna, osy qoldy ǵumyr boıy ustap qalsam armanym bolmas edi! — dep edi toı.

XI

Aı boıy ol onynshy maýsymda Kır ataıdy kóretin shyǵarmyn degen armanmen júrdi: onynshy maýsymda Streleske mańyzdy bir úlken sheneýnik kelmek eken, sony qurmetpen qarsy alý úshin kóshe tuıyǵyna saltanatty arka ornatyp, bormen sylap, kókjasyl shyrmaýyqpen bóledi. Yryl aryq jıren tiginshini ertip Aleksandra Vasılevna "Ortaq paıda" dúkenine baryp, jańa kóılek tiktirý úshin qońyr jún mata satyp aldy. Sol kóılekti boıyna shaqtap ólshep jatqanda ashyq terezeden qońyraýdyń qaqalǵan úni, bozdaǵan daýys, aıǵaı-shý estildi. Tiginshi de, Aleksandra Vasılevna da syńar jeńdi kóılekpen baspaldaqqa júgirip shyqqan: kóshede topyrlaǵan jurt jortyp barady, Kır ataıdyń qaqpasynyń aldynda da qaptaǵan tobyr, taǵy da Streleske kep qalǵan serbti dýdarbas etikshi tóbesinen qońyraýmen tómpeshtep jatyr eken... Aleksandra Vasılevna óksip-óksip jylap jiberdi: qudaı-aý, Kır ataıdyń da kúni taýsylǵany ma!

Onynshy maýsymda kún ǵalamat ystyq boldy. Jańa kóılek, jelbegeı sýlyq kıip, saýsaǵyna túrli-tústi saqına taǵyp Aleksandra Vasılevna arbakeshpen vokzalǵa ketken. Sol arbakeshpen gorodovoı onyń óli denesin úıine alyp qaıtty: qalyń tobyr taptap, ezip tastapty.

Jerleý kezinde eshkim jylaǵan joq, tek tiginshi ǵana kóz jasyn syqqan boldy, ol da marqumdy jaqsy bilmeıdi eken. Shaǵyr kóz myrza taǵy da keldi, búkil sharýany sonyń bılikshil qatyny basqardy. Balalaryn erte kelgen eken — aýyzy ıtaıaqtaı pysyq qyz ben úıdiń astań-kesteńin shyǵarǵan tentek realıs. Kolenkormen búrkegen máıit zaldaǵy ústelde jatty, odan seskengen de eshkim bolǵan joq. Qaraly kúnde aına bitkendi búrkep tastaǵan. Psaltyrdi táptishtep turyp, eserge es kirsin degendeı mánerlep oqyǵan monahıná Aleksandra Vasılevnanyń týysqany edi, aırandaı appaq betin qara oramalmen mılyqtata tańyp tastaǵan kózildirikti erepeısiz jýan qatyn ýez monastyrinen ádeıi kelipti. Biraq otbasynda tártiptiń de, qaıǵynyń da izi bilingen joq. Balalar asyr salyp, qonaq bólmeniń ashyq terezesinen shybyn-shirkeı býyp, shaqyraıǵan ashshy kúnniń sáýlesi apshyny qýyrdy.

Jerleýden soń úı qarań qaldy. Jıhaz ataýlyny tysqa shyǵaryp arbaǵa artty da vokzalǵa alyp ketti. Kempirler edenge kók terektiń japyraǵyn shashyp jýyp shyqty da esik, terezelerdi ańqıtyp ashyp tastaǵan, tort qubylasynan jel gýlegen bólmeler burynǵysynan da qarańǵy tartyp kórdeı bop kóringen. Áınek betine habarlandyrý japsyrǵan soń pátershi de tabyldy — Hıtrovonyń ábden tyrpy qashqan dvoránıni eken, murty salbyraǵan maskúnem, basynda túbek qalpaq, ústinde dóńgelek etek súrtik. Jańa páterge ol arbamen keldi, qasynda qarǵybaýynan ustaǵan sarybaýyr gordon ıt. Arbaǵa tıegeni eki oryndyq, bir ústel, abajadaı qyzyl shkaf — basqa jıhaz baıǵusqa bitpegen eken. Dvoránın jalǵyz-aq bólmege jaıǵasyp da terezege gazet tutyp tastady. Keshikpeı onysy kún kózinen sarǵaıyp, qýrap qaldy.

XII

Maýsym aıynyń keshi. Jańbyr sirkirep túr. Poıyz Streles temir jolymen zaýlap keledi. Ekinshi klastyń kúńgirt vagonynda árqıly myrzalar otyr, áńgimeleri de ár túrli — biri kimniń qaıda bara jatqany týraly, ekinshisi orys temirjolyndaǵy tártiptiń joqtyǵyn soz etip, endi biri jalpy Reseı jaıynda, onyń baılyǵy men mádenıetsizdigin áńgime qylysty. Vagon saldyr-kúldir tarsyldap teńselip keledi, býlyqtan ulyǵan jel damylsyz bozdap, jambastap urǵan sirke jańbyrdyń sytyry estiledi.

Aldyńǵy jaqtan jalpaq ıen jazyq kórindi, odan soń jaıylma sýly ózek, ıreleńdegen ózen, ózenniń arǵy betindegi qıada — Streles, tapal tamdardyń temir, taqtaı shatyrlary, munaralar, zırat mańyndaǵy túnergen toǵaı... Ysqyryp, shıqyldap bezek qaqqan eski kópirden poıyz mamyrlap ótti. Ózeni taıyz, ári laı, shan basqan qala óte kedeı sıaqty kórindi. Sirke jańbyrǵa shaǵylysyp bekettiń alǵashqy shamdary jyltyrady...

On bes mınýt aıaldap poıyz taǵy da jyljydy. Kondýktor birine birin súzistirip myrtyq shyraqtardy jaqty. Áýelde jarqyrap ketip edi, kúńgirt fonar kıgizgen soń jyrtıdy da qaldy. Jolaýshylar bir-birimen tanysyp, jatýǵa yńǵaılanyp, taǵy da áńgimege kiristi. Bir kezde esik ashylyp, bir qolynda sakvoıaj, bir qolynda qolshatyr, vagonǵa Gorızontov kirip keldi, qorbańdaǵan alyp deneni kórgende áńgime sap basylyp, júrginshiler oǵan ańyraıyp qarasty. Jurtpen sypaıy ǵana sálemdesip esik kózindegi kishkentaı dıvanǵa baryp otyrdy.

Bárinen de kop sóılegen dıvan arkalyǵyna súıenip turyp alyp shalbarynyń aspa baýyn sheship jatqan kózildirikti bákene erkek, sózine qaraǵanda máskeýlik, qoǵamdyq pikirde Máskeýge belgili teris aýyzdyń biri. Streleskiniń vokzalynda jutyp alǵan edi. Myjyraıǵan beti qyzara bórtip dolyryp túr. Kózildirigi jarq-jurq etip, maıly shashy ondy-soldy jelpildep, sózdi de kesek-kesegimen tógedi. Jańa jolaýshynyń bas-aıaǵyna úńile qarap alyp, kópke deıin ony jorta baıqamaǵan, oǵan mon bermegen bop baqty da aqyry shydaı almaı:

— Siz alysqa jol tartyp barasyz ba? — dep surady.

— Máskeýge, — dep jaılap qana jaýap berdi tizesiniń arasyna qystyrǵan qolshatyryn batpandaı qolymen nyǵyzdap ustap otyrǵan Gorızontov.

Kózildirikti myrza oǵan qadalyp biraz oılandy.

— Ásili, biz jańa ǵana ótken qalashyqta turatyn bolarsyz?

— Iá, Streleskide turamyn.

— Máskeýge, árıne, sharýamen bara jatqan shyǵarsyz?

— Sharýamen, — dedi Gorızontov. — Máskeýdiń ımperatorlyq ýnıversıtetiniń anatomıalyq teatrymen kelissóz júrgizbek edim. Máskeýdiń ımperatorlyq ýnıversıteti meniń jibergen fotografıalyq sýretimdi alǵan soń men ólgennen keıin súıegimdi satyp alýǵa kelisim beripti.

— Qalaısha? — dep kózildirikti myrza oǵan tandana qarady. — Siz sonda óz qańqańyzdy satpaqsyz ba?

— Satpaǵanda she? — dedi Gorızontov. — Eger bundaı saýda meniń turmys jaǵdaıymdy kóterip, maǵan eshqandaı zıan keltirmeıtin bolsa nege satpasqa...

— Toqtaı turyńyz! — dep kózildirikti myrza onyń sózin bólip jiberdi. — Sizge búl ersi kórinbeı me... dálirek aıtsam, búl sumdyq emes pe?

— Túk te emes, — dep jaýap berdi Gorızontov. — Máskeýdiń ımperatorlyq ýnıversıteti satyp alǵan taýaryn jýyq mańda paıdalana qoımas dep oılaımyn. Qazirgi kúsh-qýatyma qaraǵanda toqsan beske kelmeı men de ólmeıtin shyǵarmyn.

Ol terezege tesilip otyryp kózildirikti myrzanyń suraǵyna jaýap bergen, vagondaǵy fonardiń jaryǵy áınek betine shaǵylysyp, tysta salaqtap turǵandaı bolyp kóringen. Poıyz kókoraı eginniń alqabyn kesip ótti, kókoraı alqaptyń tóbesinen qalyqtaǵan ala bulttar artqa qaraı jóńkilip barady. Vagon býlyǵy gýildep, jolaýshylardyń kúlkisi men áńgimesi taýsylar emes... Al Streleskiniń ymyrtqa súńgip bara jatqan kóshelerinde tiri jan joq, tym-tyrys. Etikshi lashyǵynyń irgesindegi sákide Jelýd otyr, qańǵyryp qalǵan búkir shal osy jerden pana taýyp edi, qyzyl kóılegin qymtana kıip áldebir máni joq ándi yńyldaǵan bolady. Qarańǵy úıde bet-aýzy kúpteı bolyp kópten beri tósek tartyp Kır ataı jatyr. Hıtrovonyń dvoránıni ishimdikten oraza ustaǵan, qolynda myltyǵy, gordonnyń sońynan eppen erip, shylqyǵan suly alqabyn kezip keledi, oqta-tekte pyr etip usha jónelgen bódenelerdi kózdemesten betaldy barq etkizip jańbyrly aspanǵa atyp qalady. Zırat toǵaıynda Aleksandra Vasılevna men Selıhov máńgilik uıqyǵa ketken, ekeýiniń molasy o dúnıede de qatar túsipti. Qushynash Iasha chasovnásynda kópes Ershovtyń saǵanasyn jasaımyn dep áýre. Kúni boıy qolyn jalap, aldyna kelip jasyn tókken kempirlerden qutylǵan soń balaýyz shyraqtyń tuqylyn tamyzdy, shyraq jaryǵynda satal-satal shapany men sholaq kúrtesin kıdi, jalpyldaǵan saǵymda jylpos kózi jyltyldap, myj-myj betindegi sırek qylshyqtar edireıip shyǵa keldi. Jumysyn qadalyp turyp isteýde: qabyrǵaǵa túkirip jiberip, kempirlerdiń syılap ketken apelsınimen aıǵyzdap súıkeı bastaıdy.

02.09.1913

---