InfoHub Logo

ورىنداعان:  №17ورتا مەكتەبى   3 «ۆ» سىنىپ وقۋشىسى   قونكابايەۆا ايشا

ءمۇعالىمى: بالپانوۆا گۋلميرا ورازالينوۆنا

اباي قۇنانبايەۆ - ۇلى اقىن، كومپوزيتور، فيلوسوف، ساياساتكەر، اعارتۋشى، قازاقتىڭ رەاليستىك جاڭا جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى.

ابايدىڭ ءومىربايانى.

اباي بالا كەزىندە شيراك، پىسىق بولماعانىمەن، ەلدەگى شەشەن، اقىن، ەرتەگىشىلەر اڭگىمەسىن تەز ۇعىپ الاتىن زەرەكتىگىمەن، ىنتالىلىعىمەن ەرەكشەلەنگەن، شورتانباي، دۋلات، بۇقار جىراۋ، ماراباي، شوجەلەردى تىڭداپ وسكەن. اناسى ۇلجان دا شەشەن بولعان، ءسوز ءقادىرىن بىلەتىن ورتادا وسكەن كىسى. ونىڭ اعاسى (اكەسى تۇرلاننىڭ ءىنىسى) تونتايدىڭ ولەرىندە كوجا-مولدالارعا كاراپ: "جازىلا-جازىلا قوجا-مولدادان دا ۇيات بولدى، ەندى ولمەسەك بولماس"،—دەگەنى حالىق اۋزىندا ماتەل بولىپ كەتكەن. قۇنانباي كاجىنىڭدا كەڭىنەن تولعاپ سويلەر تەرەڭدىگى، ءوز تۇستاستارىنىڭ عانا ەمەس، شەتەلدىك ساياحاتشىلاردىڭ دا نازارىنا ىلىككەن؛ قۇنانباي قاجى "ەسكىتام" دەگەن قونىستان مەدرەسە سالدىرىپ، ءوزىنىڭ جانە تۋىستارىنىڭ بالالارىن وكىتقان. اباي سەگىز جاسىندا وۋەلى سول "ەسكىتام" مەدرەسەسىندە ءدارىس الىپ، اۋىل مولداسى عابيت-حاننان وقىعان. اكەسى ونىن زەرەكتىگىن بايقاعاننان كەيىن، 10 جاسقو تولعان سوڭ سەمەيدەگى احمەت ريزا مەدرەسەسىنە بەرەدى. وندا 3 جىل وكىعان، مەدرەسەنىڭ ءۇشىنشى جىلىندا ول وسى قالاداعى "پريحودسكايا شكولاعا" دا قوسىمشا ءتۇسىپ، وندا 3 اي ورىسشا وقيدى. بۇل تۇستا م.و. اۋەزوۆتىڭ "ءوزى تۇستاس ۇلكەن-كىشى بالالاردىڭ بارلىعىنان سوناعۇرلىم زەيىندى، ۇعىمتال جونە ەرەكشە ىقىلاستى بولعان. دارىستە ارابشا كىتاپتى مولداسىنىڭ ءبىر وكىپ، ءبىر-اق رەت تۇرىكشەگە اۋدارىپ بەرگەن سوزدەرىن كى-تاپكا قاراماي جاتقا ايتىپ شىعا الاتىنداي زەرەك بولا-دى. سونىمەن ءدارىس ۇستىندە وقىلاتىن ساباقتاردى ۇعىپ ءبىلۋ ابايعا وزگە بالالاردان ءاناعۇرلىم وڭاي تيگەن. كوپ ۋاقىتىن الماعان. سوندىقتان بارلىق ارتىلعان ۋاقىتىن اباي ءوز بەتىمەن ءوزى سۇيگەن كىتاپتارىن وقۋعا جۇمساپ، كوپ ىزدەنۋگە سالىنادى. ...وقۋعا كىرگەن سوڭ-اك، تەز ەسەيىپ، ءىلىم قۋعان كىسىنىڭ كالپىنا وڭاي ءتۇسىپ كەتكەن. وقىعان كىتاپتىڭ كوبىنە سىنمەن كاراي بىلەتىن، سەزىمدى وكۋشى بولا باستاعان. ءوزىنىڭ ابدەن ءسۇيىپ، تانداپ وقىعان ءىرى اكىندارى بولادى. ... سول بالا كۇنىندە جاتتاعان كەيبىر ولەڭدەرى ۇلعايىپ، كورىلىككە جەتكەن ۋاقىتىنا شەيىن ەسىنەن شىقپاعان، ۇمى-تىلماعان" دەگەن تۇجىرىمى بولاشاق ۇلى اقىننىڭ كالىپ-تاسۋ كەزەڭىن ايعاقتايدى. اباي ءبىر جاعىنان شىعىس كلاسسيكتەرى نيزامي، ساعدي، قوجا حافيز، ناۋاي، فيزۋلي، ءجامي، تاعى باسقالاردى وقىسا، ەكىنشى جاگانان ا.س. پۋشكين، ا.ي. گەرسەن، م.ە. سالتىكوۆ-ششەدرين، ن.ا. نەكراسوۆ، م.يۋ. لەرمونتوۆ، ل.ن. تولستوي، ي.ا. كرىلوۆ، ف.م. دوستويەۆسكيي، ي.س. تۋرگەنوۆ، ن.گ.چەرنىشيەۆسكيي مۇرالارىن وقىپ، تەرەڭ تانىس بولعان، باتىس ادەبيەتىنەن گەتە، دج. بايرون سياقتى اقىنداردى وقىپ، ءتۇرلى عىلىم سالالارى بويىنشا زەرتگەۋلەر جۇرگىزىلدى. ەسەيگەن شاعىندا، وسى ءوزى وقىعان فيلوسوف، اقىن، عالىمدارمەن تەڭ دارەجەدە پىكىر تالاستىرىپ، ولاردىڭ

ىشىنەن ءىرى اقىنداردىڭ وزىنە اسەرى بولعان كەسەك تۋىندىلارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان. اۋدارعان ولەڭدەرى كوركەمدىك جاعىنان نەگىزگى نۇسقاسىمەن تەڭ ءتۇسىپ، كەيدە اسىپ تا جاتادى. قۇنانباي ابايدىڭ وزگە بالالارىنان ەرەكشە زەرەكتىگىن ەرتە سەزىپ، ونى ءارى كاراي وقىتپاي كايتارىپ الىپ، ەل ىسىنە ارالاسۋعا باۋليدى. ءسويتىپ 13 جاستاعى اباي اكە ىقپالىمەن اكىمشىلىك-بيلىك ءجۇمىستارىنا ارالاسادى. ول اكە كاسىندا بولعان جىلداردا قازاق دالاسىنداعى الەۋمەتتىك ءومىر قايشىلىقتارىن جان-جاقتى تاني تۇسەدى. پاتشا ۇكمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى مەن پارا-قور ورىس اكىمدەرىنىڭ، جەرگىلىكتى جارامساق بولىستار ارەكەتتەرىنىڭ حالىق تاعدىرىنا كەسەلدى، زياندىلىعىن ايقىن ءتۇسىنىپ، سوعان كارسى باتىل قيمىلدار جاساعان. الايدا ونىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن، وتارلاۋ جۇيەسىنىڭ بەل الىپ، ەلدىڭ كۇرساۋدا قالعانىن سەزىپ كۇيزەلگەن. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى مەن ونىڭ ايارلىعىن تۇسىنبەي ءوزارا قىم-قيعاش ايتىس-تارتىسكا تۇسكەن، تانىمى تاياز بولىستار مەن ەل بيلەۋشىلەرىنە قارسى كۇرەسۋگە بەل بۋعان اباي بولىس سايلاۋىنا ءتۇسىپ، جەڭىپ شىعادى. 1875 — 78 ج. قوڭىركەكشە ەلىنە بولىس بولادى. بۇل جىلدارى ەز قولىنداعى بيلىكتى پايدالانىپ، ادىلدىك تارازىسىن تەڭ ءۇستاۋعا كۇش سالدى. اباي كەيىننەن، 1886 ج. ە.پ. ميحاەليستىڭ ۇسىنىسىمەن، سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ تولىق مۇشەسى بولىپ سايلاندى. اباي 1880 ج. ي. دولگوپولوۆ، ا. ا. لەونتيەۆپەن تانىسىپ، ولارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان. اباي ەل ىسىنە ارالاسقان جىلدارىڭدا ادىلەتتىلگىمەن، بىلىمدىلىگىمەن كورىنىپ، حالىق اراسىندا بەدەلى وسەدى."

ساياساتكەر اباي.

1885 ج. مامىر ايىندا شار وزەنىنىڭ بويىنداعى كارامولا دەگەن جەردە سەمەي گەن.-گۋب. سەكلينسكييدىڭ باسقارۋىمەن سەمەي گۋب-نا قارايتىن 5 ۋەزدىڭ 100-دەن استام بي-بولىستارى باس قوسقان توتەنشە سەزى وتكىزىلدى. وسى سەزدە توبە بي بولىپ سايلانعان ابايعا "سەمەي كازاقتارى ءۇشىن قىلمىستىق ىستەرگە كارسى زاڭ ەرەجەسىن" وزىرلەۋ تاپسىرىلدى. اباي باستاعان كوميسسيا بارلىعى 93-باپتان تۇراتىن ەرەجەنى 3 كۇن، 3 تۇندە ءازىر ەتتى. ءبۇل كازاق كاۋىمىنداعى ادەت زاڭدارىنا دا، پاتشا وكىمەتىنىڭ حالىقگى كاناۋشىلىققا، زورلىق-زومبىلىقكا نەگىزدەلگەن زاڭىنادا ءۇقسامايتىن، ەزگەشە كۇجات ەدى. ونىڭ، اسىرەسە، ۇرلىق، قىلمىس پەن ويەل موسەلەلەر-نە ارنالعان باپتارى ەرەكشە قۇندى. ءبىراق ابايدىڭ بەدەلىن وسىرگەن قارامولا سەزىنەن كەيىن ونىڭ قارسىلاستارى كوبەيىپ كەتەدى. 1890ج. بايعۇلاق، كۇنتۋ دەگەن كىسىلەر باس تاعان 16 اتقامىنەر جيرەنشە قىستاۋىنىڭ شەتىندەگى شي دەگەن جەردە ابايعا كارسى دۇشپاندىق ارەكەتكە ءسوز بايلاسادى. 1891 ج. ورازباي باستاعان داۋ 1897 جىلعا دەيىن سوزىلادى. بۇل شيەلەنىستىڭ اياعى 1898 جىلعى مۇقىر سايلاۋىنداعى جانجالعا، اباي ومىرىنە قاستاندىق جاساۋعا اكەپ سوقتىرادى. اقىن بۇل جانجالدىڭ بارشا جيرەنىشتى سىرىن، ءوزىنىڭ اق ەكەندىگىن سەناتكا

جازعان حاتىندا ايعاقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەپ بەرەدى". (اباي. ەن-سيكلوپەديا. ا.، 1995،49-بەت). ەل باسكارۋ قىزمەتىندە بارىن-شا ءادىل بولىپ، حالىق كامىن ويلاعان، "تۋرا بيدە تۋعان جوك، ءپرينسيپتى ۇستانعان. عۇمىرىنىڭ سوڭىنا قاراي پەندەلىك شارۋالاردان بويىن اۋلاق سالىپ، ۋاقىتىنىڭ كوبىسىن شىعارماشىلىككا ارناعان.

اباي ولەڭ جازۋدى 10 جاسىندا ("كىم ەكەن دەپ كەلىپ ەم تۇيە قۋعان...") باستاعان. ودان باسقا ەرتەرەكتە جازىلعان ولەڭدەرى -"ءيۋزي-راۋشان"، ەكىنشىسى - "فيزۋلي، ءشومسي". ولەڭدەرىن كاعاز بەتىنە 80-جىلداردىڭ ورتاسىندا تۇسىرە باستايدى. "ساپ، ساپ، كوڭىلىم"، "شارىپكە"، "ابىرالىعا"، "جاقسىلىقكا"، "كەڭ جايلاۋ" ولەڭدەرى 1870 - 80 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان. اقىندىق قۋاتىن تانىتقان ۇلكەن شىعارماسى - "قانسوناردا" 1882 ج. جازىلگان. باستان-اياق ديناميكالىق سۋرەتتەردەن تۇراتىن بۇل ولەڭ كازاك ودەبيەتىندە كالىپتاسكان ءداستۇرلى ۇعىمداردان وزگەشە، ىشكى وي يىرىمدەرى تەرەڭ. اباي ليريكاسى جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى جاعىنان العاندا كوپ سالالى،كوپ كىرلى بولىپ كەلەدى. ول كازاق پوەزياسىندا ءتىل كەستەسىنە، ءسوز قولدانۋىنا دا جاڭا سيپات دارىتكان اقىن. اباي پوەزياسىنىڭ تىلىندە ادامنىڭ جان تەبىرەنىسىن، كوڭىل تولعانىسىن، جۇرەك ءلۇپىلىن، سەزىمنىڭ سان ءقۇبىلىپ ويناقشۋىن كورسەتەتىن سيپاتتامالار، ەپيتەت، مەتافورا جانە باسكا دا بەينەلى سوزدەردىڭ جاڭا، ءوزى شىعارعان سونى ۇلگى - ورنەكتەرى مول. مىس.، "جۇرەكتىڭ كوزى"، "جۇرەكتىڭ وتى"، "كوڭىلىنىڭ كوزى اشىق"، "كوڭىلدىڭ جايلاۋى"، "وي ولكەسى" دەگەن اۋىسپالى ماعىنا تۋعىزاتىن بەينەلى سوزدەردى -مەتافورالاردى قولدانادى. بىردە اقىن جۇرەگى كەيىپتەۋ بەينە ارقىلى سيپاتتالادى: "جۇرەگىم مەنىڭ - قىرىق جاماۋ". وسىنداعى جۇلقىلانىپ، كەسكىلەنگەن، قىرىقكا بولىنگەن، پارشا-پارشا بولىپ بولەكتەنگەن جۇرەك بەينەسى اكىننىڭ وكىنىشىن، ارمانىن، قاستاندىق-وشپەندىلىكتەن شەككەن ازابىن، سۇيەنەرگە تىرەك تاپپاي كۇيزەلىپ نالۋىن، ت.ب. كوركەمدىك شەبەرلىكپەن جەتكىزىپ تۇر. ابايدىڭ ۇلىلىعىن تانىتاتىن ولەڭىنىڭ ءبىرى - "ولسە ەلەرتابيعات، ادام ولمەس". وسى ولەڭنىڭ باستاپقى تارماعىنداعى سوزدەردىڭ مانىسىنە ۇڭىلسەك، تابيعات ءسوزىن قالىپتى ماعىنادا الىپ، اسپان مەن جەر، كۇن مەن ايدى ايتىپ وتىرعان سياقتى. ولاردىڭ ءومىرى ادام ومىرىنەن ءۇزاق ەكەنى تالاسسىز. ەسكى فيلوس. ەڭبەكتەردە تابيعات ولسە دە، ادام ولمەيدى دەپ، وسى ەكەۋىن بىرىنە-بىرىن قاراما-قارسى قويۋ كەزدەسەدى. مىس.، سوكرات ادامدى تابيعاتقا قارسى قويىپ، ادىلدىك، ىزگىلىك سەكىلدى ادامنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ قاجەت تە، ال تابيعاتتى زەرتتەۋ دەگەن كوڭىل بولۋگە ءتۇرمايدى دەپ ساناعان. تابي عات وزگەرەدى، قۇريدى، ماڭگى وزگەرمەيتىن جاراتۋشى ءبىر اللا عانا دەگەن ءۇعىم بار. جاقسى ادامنىڭ ءوزى ولسە دە، جانى ولمەيدى دەگەن پىكىردى فيلوسوفتار دا ايتكان. "ادام ولمەس" دەپ بىردەن كەسىپ ايتقان ويىن اباي تومەندەگىدەي جالعاستىرادى:

..."ول ءبىراق كايتىپ كەلىپ ويناپ-كۇلمەس،

"مەنى" مەن "مەنىكىنىڭ" ايرىلعانىن

"ءولدى" دەپ ات قويىپتى وڭكەيبىلمەس".

... ءدال وسى ولەڭىندە "مەن" جانە "مەنىكى" دەگەن ءۇعىمداردى اباي اجىراتىپ، دالىرەك ايقىندامايدى. كەلەسى شۋماقتا: ...

"كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان،

بوي الدىرىپ اياعىن كوپ شالدىرعان،" - دەي كەلىپ، العاشقى ويىن ەندى تىكەلەي جالعاستىرعانداي:

"ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاندارشى،

اباي شىعارماشىلىعى.

ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز كالدىرعان..." - دەيدى. "ادام ولمەس" دەگەننىڭ ماعىناسى ءوزى ولسە دە، كەيىنگىگە ءسوزى، ايتقان ويى كالادى دەگەن پىكىرگە سايادى. اباي "ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشا سى" ولەڭىندە "ءسوز تۇزەلدى، تىڭساۋشى سەن دە تۇزەل!" -دەپ جۇرتشىلىقگان اقىندىق سوزگە زور ماڭىز بەرىپ قاراۋ-ىن، پوەزيانىڭ جوعارى قو-عامدىق مىندەتىن تۇسىنە ءبىلۋىن تالاپ ەتتى. جاڭا تانىمنىڭ باۋراپ الارلىق كۇشىن، جاڭا اقىندىق ءسوزدىڭ قۇنىن ءاربىر ادامنىڭ تاني الاتىنىنا قا-زاق ءومىرىنىڭ سول كەزدەگى جاع-دايىندا تولىق سەنىم ارتۋ قيىن دا ەدى. اباي ونى جاقسى ءتۇ-سىندى، ءمۇنى ونىڭ "مەن جاز-بايمىن ولەڭسى ەرمەك ءۇشىن" دەگەن ولەڭىندەگى مىنا شۋماق-تار تولىق دالەلدەيدى: ..." شۋ دەگەندە قۇلاگاڭ توساڭ-سيدى، وسكەن سوڭ ءمۇنداي ءسوزدى بۇرىن كورمەي".

بۇدان ءبىز اقىن ولەڭ-جىرلارىنداعى جاڭا، سونى وي-پىكىرلەردى ءجۇرتشىلىقتىڭ قالاي كابىلدايتىنىنا ەرەكشە ءمان بەرگەنىن ايقىن اڭعارامىز. ولەڭ-جىرعا كوڭىل قوياتىن كدۋىمنان ءمان-جايىن ءتۇسىنىپ بايىبىنا جەتۋدى تالاپ ەتتى. "سىرتىن تانىپ ءىس بىتپەس، سى-رىن كورمەي". اباي اقىن حالىقتىڭ تاعدىرى مەن قاسىرەتىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونىڭ جوعىن جوقگاۋشى بولۋعا ءتيىس دەپ سا-ناعان. ا-دىڭ ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە ءمازمۇنى جاعىنان دا، كوركەمدىك ءبىتىمى جاعىنان دا ەرەكشەلەنىپ ءتۇرعان ۇزدىك تۋىندىلار مول. "سەگىز اياق"، "سەن مەنى نە ەتەسىڭ"، "قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا"، "كدلىڭەلىم، قازاعىم، كايرانجۇرگىم"، "جاز"، (جاز-دىگۇن شىددە بولعاندا) "جەل-سىز تۇندە جارىق اي"، "بولىس بولدىم، مىنەكي"، "قىزارىپ، ءسۇرلانىپ"، "كەلدىك تالاي جەرگە ەندى"، "ولسەم، ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟"، "كوك ءتۇمان - الدىنداعى كە-لەر زامان" سەكىلدى ولەندەرىنىڭ كاي-كايسىسىن الساق تا، مۇلدە تىڭ دۇنيە، شىعارماشىلىق جاڭالىق. ءبۇلارعا قوسا "ەم تابا الماي"، "اتا-اناعا كوز كۋانىش"، "ساعاتتىڭ شىقىل-داعى ەمەس ەرمەك"، "ءنۇرلى اسپانعا تىرىسىپ وسكەنسىڭ سەن"، "اۋرۋ جۇرەك اقىرىن سوعادى جاي"، "ولسە ولەر تا بيعات، ادام ولمەس"، اۋدارما ولەڭدەردەن "جالعىز جالاۋ جالتىلداپ"،

"جولعاشىقگىم ءبىرجىم-جىرت تۇندەجالعىز"، "قانجار"، "مەن كوردىم ءۇزىن قايىڭ ءقۇلاعانىن" سياقتى تاعى سان الۋان شىعارمالار-دى اتاۋعا بولار ەدى. اباي ولەڭدەرىنىڭ كوبى نە تاقىرىبى، نە ءستيلى، جانرلىق سيپاتى نەمە-سە ولەڭ ورنەگى جاعىنان مۇلدە جاڭا بولىپ كەلەتىندىكتەن وسى توپكا جاتقىزۋعا بولادى دەگەن تۋىندىلاردى تۇگەل قامتىپ، ءبولىپ الۋدىڭ ءوزى وتە قيىن. مىنە، وسىنداي ونداعان كەمەلىنە كەلگەن ولەڭ ۇلگىلەرىن تۋعىزعان اباي سولارعا ۇقساس، بىرتەكتەس ولەڭدەر جازۋعا ءۇمتىلا بەرمەيدى. ارينە، قاي اقىندا بولسىن بىرنەشە ولەڭ-دەر تاقىرىبى جاعىنان جالعاس كەلىپ وتىرادى. بۇل سول تاقىرىپقا تەرەندەپ بارۋ ءۇپپن كاجەت. ءبىراق ول تاقىرىپ ءار ولەڭدە ءار قىرىنان اشىلادى. ابايدىڭ سارقىلماس شىعارماشىلىق تاپقىرلىعى، ونىڭ قولىنان شىققان كەمەلىنە كەلگەن، كوركەمدىك ءبىتىمى جاعىنان مۇلتىكسىز ولەڭ ۇلگىلەرىنىڭ كوپتىگى جانە ءارقايسىسىنىڭ بىر-بىرىنە ءۇقسامايتىن، جاڭاشا سيپاتتى دۇنيە بولىپ كەلەتىنى. ابايدىڭ ءتىپتى دىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن سۋرەتتەيتىن "قىس"، ("اق كيىمدى، دەنەلى، اق ساقالدى")، "كۇز" (سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان")، "جاز" ("جازدىگۋن شىلدە بولعاندا'')."جازعىتۇرى" ("جازعىتۇرى قالمايدى قىستىڭ سىزى") سەكىلدى ءبىر توپقا، سيكلگە جاتاتىن قلەندەرىنىڭى دە ءارقاقايسى مازمۇن-ماعىناسى، سۋرەتتەۋ ءتاسىلى، كۇرىلىسى جاعىنان ءار ءتۇرلى بولىپ شىككان. سونداي-اق ولەڭ، ان-كۇيدىڭ ءمانىن. اقىندىق ونەردىڭ قاسيەتىن باعالايتىن،.تاقىرىبى جاعىنان بىر-بىرىنە جالعاس "ولەڭ-سوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز س اراسى"، "بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، كارالى-ول". "مەن جازبايمىن.ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن". "كونىل كۇسى قۇيقىلجىر شارتاراپقا". وزگەگە كوڭىلىم تويارسىڭ"، "ادامنىن كەيبىر كەزدەرى" دەگەن شىعارمالارى دا ويدى ءار كىرىنان ءوربىتۋى. پىكىر سونىلعى، بەينەلەۋ، ايتۋ ەرەكشەلىگى بويىنشا ءبىر بىرىنەن وزگەشە سيپاتتالعان. وسىنداي ءبىر-بىرىنس ۇقسامايتىن ءار ولەڭىندە اكىننىڭ ونەرپازدىق تۇلعاسى ءار قىرىنان كورىنىپ، جاڭاشا سيپات تابادى. '"ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس". "كوك ءتۇمان الدىنداعى كەلەر زامان". "ساعاتتىڭ شىقىلداعى ەمەس ەرمسك" دەگەن سياقتى ولەڭدەرىن وكىساندا ابايويشىل اكىن ەكەن دەپ تانىساك، "جۇرەگىم، نەنى سەزەسىڭ"، "نە ىزدەيسىن. كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ"، "جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى" سەكىلدى ولەڭدەردى وقىعاندا. اباي اسكان سىرشىل ليريك اكىن-اۋ دەپ تامسانامىز. ال "قان سوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا". جازدىگۇن شىلدە بولعاندا". "جەلسىز تۇندە جارىك، اي".

"جازعىتۇرى قالمايدى كىستىڭ سىزى" سياقتى ولەڭدەرگە نازار سالساق.ابايدىڭ ءومىر كۇبىلىستارى سوزبەن مۇسىندەپ، جاندى بەينەگە اينالدىرىپ سيپاتتاۋدا الدىنا جان سالمايتىن سۋرەتكەر اقىن ەكەنىنە دەن قويامىز.. "سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك"، "بوتەن ەلدە بار بولسا"، تاعى سونداي تۋىندىلارعا كاراپ ناعىز سىكاقشىل. وتكىر مىسقىلعا شەبەر اقىن وسىنداي-اق بولار دەسەك. "ءماز بولادى بولىسىڭ" اتتى ولەڭدى ەسكە ءتۇسىرىپ، ءاجۋالاپ

كەلەمەجدەۋدىڭ مۇنداي دا وتە نازىك، ءوتىمدى ءتۇرى بولاتىنىنا ءتانتى بولامىز. عىلىم تاپپاي ماقتانبا"، "ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر" اتتى ولەندەردىڭ قازاق پوەزياسىندا قالىپتاسقان ناسيحات، وسيەت ۇلگىسىندەگى نۇسقالاردان مازمۇنى دا، ويدى بەينەلەپ ايتۋ ءتاسىلى دە مۇلدەم وزگەشە ەكەنى كوڭىل اۋدارادى. ال "سەن مەنى نە ەتەسىڭ، 'ەم تابا الماي"، "قور بولدى جانىم" سەكىلدى نازىك ليريكالىق تۋىندىلار قازاق پوەزياسىندا بۇرىن ورىن تەپپەگەن سىرشىل ليريكانىڭ جاڭا ۇلگىلەرىنە ەكەنى ايقىن اڭعارىلادى.. ابايدىڭ ءار ولەڭىندە ونىڭ وسىنداي اقىندىق تۇلعاسىنا جاڭا ءبىر قىرىنان تانىتاتىن وزگەشىلىگى بولادى دەسەك، ولار ىشتەي استاسىپ جاتقان سيپات، قاسيەتتەر ەكەنىن دە ايتۋىمىز كەرەك. "سەگىز اياقتى" وكىعاندا مۇندا تەرەڭ سىرشىلدىق. عيراتتى ناسيحاتشىلىدق، بەينەلەپ سۋرەتتەۋگە، ءتىپتى ولەڭ ورنەگىن وزگەشە ورنەكتەۋگە شەبەرلىك تە ءبارى ۇشتاسىپ كەلەتىنى انىق كورىنەدى.ابايدىڭ كوركەمدىك ءويلاۇ، بەينەلەپ ايتۋ، سۋرەتتەۋ ءتاسىلى مۇلدە جاڭا، دارالىق ءستيلى ەركىن. يكەمدى، پوەزياداعى قالىپتاسقان، دايىن ۇلگىلەردى قايتالامايدى، وسىنىڭ وزى-اك ونىڭ پوەزياسىنا جاڭاشىلدىك، سيپات دارىتادى. ول قازاق پوەزياسىنىڭ مازمۇندىق اۋقىمىن، تاقىرىبىن كەڭەيتتى، ادەبيەتتە جاڭا جانرلىك تۇرلەر تۋعىزدى. حالىقتىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭى. قازاقتىڭ اۋىزەكى اقىندىق جانە ءان ونەرىنىڭ بايلىعىن كەڭ پايدالانا وتىرىپ، ول ولەڭ ءسوزدىڭ شەبەرلىك كۇرالدارىن جەتىللىردى، ولەڭدىك ولشەمىنىڭ ينتوناسيالىق -ريتميكالىك، ءبايلىعىنى تەرەڭ اشىپ كورسەتتى، جاڭا ىرعاكتى، ۇيلەسىمدى ولەڭ ۇلگىلەرىن ەنگىزدى، اقىندىق ءتىلدىڭ وبرازدىلىق-بەينەلەۋ، ستيليستيكالىك مۇمكىندىكتەرىن مولىقتىردى. قازاقتىڭ اقىندىق ءتىلىن ادەبي ءتىلىن ۇستارتىپ جەتىلدىردى، ادەبي ءتىلدى بيىك جاڭا ساپاعا كوتەرىپ، جاڭا ۇلگىلە كالىپتاستىردى. ا.س. پۋشكين. م.يۋ. لەرمونتوۆ. ت.ب. اقىنداردىڭ شىعارمالارىن شەبەرلىكپەن اۋدارىپ، قازاق ادەبيەتىن جاڭا وي ورامىمەن بايىتتى. پۋشكيننىڭ "ەۆگەنيي ونەگينىنەن" بىرنەشە ءۇزىندى-نۇسقالاردى تاڭداپ الىپ، "تاتيانانىڭ حاتى"، "لەنسكييدىڭ ءسوزى" اتتى ولەڭدەرىن شىعاردى. لەرمونتوۆتىڭ "وي"، "جولعا شىقتىم ءبىر جىم-جىرت تۇندە جالعىز"، "قانجار"، "تەرەكتىڭ سىيى"، "اساۋ توي، تەنتەك جيىن، وپىر-توپىر"، "جارتاس"، "وزىڭە سەنبە، جاس ويشىل"، "البومعا" ولەڭدەرىن كازاقتىڭ ءتول تۋىندىسىنشا سويلەتتى. بۇل شىعارمالار ابايدىڭ وي كورىگندە كايتا قورىتىلىپ جاڭادان دۇنيەگە كەلگەن تۋىندىلار ەدى. مىس.، ابايدىڭ لەرمونتوۆ ءماتىنىن كازاقشا جەتكىزۋ ادىستەرى ءار ءتۇرلى.

ال قالعان جارتىسى ەركىن اۋدارمالار. مىس.، "وي"، "تەرەكتىڭ سىيى" سياقتى ەلەڭدەر. اباي جەكە سوزدەردى، سويلەمدەردى اۋدارعاندا الشاق كەتكەن تۇستارى بار دەگەڭدە، كوبىرەك ايتىلاتىنى ولەڭنىڭ العاشقى شۋماعىنداعى: "ارىستاننىڭ جالىنداي بۇيرا تولقىن، ايداھارداي بۇكتەلىپ، ءجۇز تولعانىپ"، - دەپ كەلەتىن تارماقتار. ءبىراق وسىنداعى "ايداھارداي بۇكتەلىپ" دەگەنىن ەركىندىككە جاتقىزساق تا، "ارىستاننىڭ جالىنداي" دەگەنى لەرمونتوۆتىڭ

باسكا ءبىر شىعارماسىنداعى: "ي تەرەك، پرىگايا كاك لۆيسا، ابايدىڭ زامانداستارى - ءدۇتباي ۋاندىك ۇلى، ىسقاق. ءسولتاباي ۇلى جانە ءىنىسى وسپان قۇنانباي ۇلى اۋدارمانىڭ ءتۇپ نۇسقاعا جاقىندىق. دارەجەسى ىلعي بىردەي ەمەس. بارا-بار، دالمە-دال اۋدارمالارىندا اباي لەرمونتوۆ شىعارماسىنىڭ ىشكى الەمىن، ونىڭ تولقىن لەبىزىن، جاڭا سالاسىن كازاق ءتىلىنىڭ سۋرەتتەۋ مۇمكىنشىلىكتەرىن پايدالانىپ، مول جەتكىزەدى. بارلىق جاراستىق سانىمەن كازاق تىلىندە قايتادان تۋعىزادى. سولاردىڭ كاتارىنا "البومعا"، "جولعا شىقتىم ءبىر جىم-جىرت تۇندە جالعىز" سياقگى ولەڭدەرىن جاتقىزۋعا بولادى.

اباي فيلوسوفيالىق ويلارى.

ۇلى ابايدى ءومىر، قورشاعان دۇنيە، تابيعات، بولمىس سىرى، ولاردىڭ زاڭدىلىقتارى كوپ ويلاندىرعان، ول دۇنيە سىرىنا بويلاپ، ءوزىن مازالاعان ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋعا تىرىسقان. مەن وسى كىممىن؟ جان يەلەرى ءومىرىنىڭ تۇپكى ءمانى نەدە؟ بارلىق ادام بالاسى، جان-جانۋارلار دا تاماقتانادى، ۇيىقتايدى، قورعانادى، ارتىنا ۇرپاق قالدىرادى. سوندا ادام بالاسىنىڭ باسقا جان يەلەرىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟ مىنە، اباي اركىمدى دە تولعاندىراتىن تەرەڭ سىرلى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى. ول ءوزىنىڭ ىلىمىندە، ءپالساپالىق شىعارمالارىندا ادام بالاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ماقساتىن، سول مۇراتىنا جەتۋ جولىن، الەمدەگى بولمىستىڭ ءمانى مەن وزىندىك ىشكى بايلانىستى، جالپى زاڭدىلىقتارىن اشىپ كورسەتەدى.

كەمەلدەنۋ، جەتىلۋ – ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى ەكەنىن ايتادى اباي. جەتىلۋ دەگەنىمىز نە؟ ءتۇرلى جەتىلۋلەر بار. مىسالى، سپورتپەن شۇعىلدانىپ ءوزىمىزدىڭ دەنەمىزدى، كۇش-قۋاتىمىزدى جەتىلدىرسەك، ال ءعىلىم-بىلىم، ونەرگە ۇيرەنۋ ارقىلى ءوي-ورىسىمىزدى جەتىلدىرەمىز. اباي وسىلاردى ايتا وتىرىپ، بۇلاردان گورى ماڭىزدىراق جەتىلۋ بارىن، ول – رۋحاني جەتىلۋ، ياعني جاندى جەتىلدىرۋ دەپ كورسەتەدى.

ابايدىڭ ايتۋى بويىنشا جان جۇرەكتە ورىن تەپكەن. جان ادامنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، ىس-ارەكەتىن جۇرەك ارقىلى باسقارادى. ەگەر جان جەتىلمەگەن بولسا، وندا ادامنىڭ ىس-ارەكەتىندە دە كەمشىلىك بولادى. ىشكى دۇنيەسى تازارىپ، جەتىلگەن ادام عانا قاتەلىككە ۇرىنباي، ومىردە جاڭساق باسپاي، دۇرىس ءومىر سۇرە الادى. ادام بالاسىنىڭ باقىتى ونىڭ جۇرەگىنىڭ تازالىعىمەن تىعىز بايلانىستى دەپ ۇيرەتەدى اباي. سونىمەن، جەتىلۋدىڭ نەگىزى – جەندى، جۇرەكتى جەتىلدىرۋ ەكەن. بۇل – ادامنىڭ ىشكى نازىك بولمىسىن تازارتۋ دەگەن ءسوز.

اباي ءوز شىعارمالارىندا جەتىلۋ جولدارىن، ولاردىڭ ءتۇرلى بەلەستەرىن كورسەتەدى. ءاربىر ادام وسى جەتىلۋ جولدارىنان وتە وتىرىپ ءوزىنىڭ قاي دەڭگەيدە تۇرعانىن جانە ءومىرىنىڭ كەلەسى بەلەسىن انىقتاي الادى. ءمانى تەرەڭ اشىلىپ، كەلەشەگى ايقىندالعاندا عانا ادام ءومىرى ماڭىزدى بولماق. اباي

ءىلىمى وسىلاي اركىمنىڭ ءومىرىنىڭ ءمانىن اشىپ، ونىڭ كەلەشەكتىڭ جارقىن جولىنا شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.

اقىن شىعارمالارى 19 عاسىردا دا قازاقستاندا دەموكراتيالىق قوعامدىق ويدىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا نەگىز بولعان باستى-باستى يدەيالىق ءۇش قايناردان ءنار الدى:

1) قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى مەن وتكەن زاماندارداعى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنەن سۋسىنداعان الدىڭعى قاتارلى حالىقتىق ءداستۇر؛

2) ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى شىعىس ويشىلدارىنىڭ تاڭداۋلى شىعارمالارى؛

3) ورىستىڭ ماتەرياليستىك فيلوسوفياسى مەن دەموكراتيالىق مادەنيەتى، سول ارقىلى دۇنيەجۇزىلىك (ەڭ الدىمەن باتىس ەۆروپانىڭ) فيلوسوفيالىق ويدىڭ جەتىستىكتەرى.

اۋەزوۆ بۇل يدەيالىق باعىتتاردى بىر-بىرىمەن تابيعي ۇشتاسىپ، جالعاسىپ كەتەتىندىگىن ايتا كەلىپ، اباي ءداۋىرى ءۇشىن وسىلاردىڭ ىشىندە ءۇشىنشى قاينارمەن، ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىستىقتىڭ ماڭىزى اسا زور بولعانىن، قازاقستانداعى قوعامدىق ويدىڭ بولاشاقتا جاندانا تۇسۋىنە ىقپال ەتكەنىن اتاپ كورسەتتى.

عالىم ابايدىڭ ورىس ادەبيەتىمەن جانە فيلوسوفيالىق وزىق ويىمەن بايلانىسىن ونىڭ اۋدارعان شىعارمالارىنىڭ سانىمەن نەمەسە وعان ريەۆوليۋسيونەر دەموكراتتار يدەياسى ىقپال ەتتى دەگەن قاراپايىم تۇسىنىكتەردى ەسكە الۋمەن عانا دالەلدەمەك بولعان «جەڭىل-جەلپى، قارا ءدۇرسىن پىكىرلەرگە» قارسى شىقتى. ول اباي شىعارماشىلىعىنىڭ وتكەن زامان ويشىلدارىنىڭ تەوريالىق مۇرالارىمەن بايلانىسىن انىقتايتىن ماسەلەلەردىڭ تىم تاپشى زەرتتەلگەنىنە وكىنىش ءبىلدىردى؛ ابايدىڭ ورىس ادەبيەتىنە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ادامزاتتىڭ بۇكىل رۋحاني مادەنيەتىنە قاتىناسىن تۇتاستاي دامۋ ۇستىندە «ورىس جانە قازاق حالقىنىڭ بايلانىستارىن سول كەزەڭنىڭ مازمۇنىن انىقتايتىن ساياسي وقيعالارمەن تىعىز ورگانيكالىق بايلانىستا كاراستىراتىنىنىڭ» مەتودولوگيالىق ماڭىزى اسا زور. (اۋەزوۆ م. ءار جىلدارداعى ويلارى.-الماتى، 1961، 148-149 6.)

ءوز زامانىنىڭ عۇلاماسى بولعان اباي كوپتەگەن ورىس جازۋشىلارى مەن فيلوسوفتارىنىڭ، اسىرەسە، ا.س.پۋشكيننىڭ، م.يۋ.لەرمونتوۆتىڭ، ي.ا.كرىلوۆتىڭ، ۆ.گ.بەلينسكييدىڭ، ا.ي.گەرسەننىڭ، ن.گ.چەرنىشيەۆسكييدىڭ، ن.ا.دوبروليۋبوۆتىڭ شىعارمالارىن وقىپ، زەرتتەدى، ورىس ريەۆوليۋسيونەر-دەموكراتتارىنىڭ وزىق ويى، ونىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتتى.

قورىتىندى

ۇلى ابايدى ءومىر، قورشاعان دۇنيە، تابيعات، بولمىس سىرى، ولاردىڭ زاڭدىلىقتارى كوپ ويلاندىرعان، ول دۇنيە سىرىنا بويلاپ، ءوزىن مازالاعان ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋعا تىرىسقان. مەن وسى كىممىن؟ جان يەلەرى ءومىرىنىڭ تۇپكى ءمانى نەدە؟ بارلىق ادام بالاسى، جان-جانۋارلار دا تاماقتانادى، ۇيىقتايدى، قورعانادى، ارتىنا ۇرپاق قالدىرادى. سوندا ادام بالاسىنىڭ باسقا جان يەلەرىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟ مىنە، اباي اركىمدى دە تولعاندىراتىن تەرەڭ سىرلى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى.