قايىڭدار
ورىنداعان: 3 «ۆ» سىنىپ وقۋشىسى الشىنباي نازەركە
ءمۇعالىمى: بالپانوۆا گۋلميرا ورازالينوۆنا
تاقىرىبى: قايىڭدار
قايىڭ — سىمباتتى اعاش، ۇشار باسى ۇكىدەي شوقتانىپ، بيىك بويلاپ وسەدى. كارى قايىڭنىڭ اۋىر بۇتاقتارى ءماجنۇن تالداي توگىلىپ تۇرادى. اشىق جەرلەردە قايىڭ كەيدە جەكە-دارا وسەدى، ءبىراق كوپ رەتتە ولار ورمان بولىپ تۇرادى. جازعى جاپ-جاسىل ءشوپ پەن جايناعان گۇلدىڭ ورتاسىندا تۇرعان اق بالتىر قايىڭ توعايى - ول ءبىر عاجايىپ سۋرەت!
قايىڭ ءساۋىردىڭ اياعى مەن مامىر ايىنىڭ باسىندا، ياعني جاڭعاق اعاشى مەن تالدان كەيىن گۇلدەيدى. ونىڭ گۇلدەرى قاراپايىم سىرعا تارىزدەس بولىپ كەلەدى. ال قايىڭنىڭ جاپىراعى سارعايا باستاعان كەزدە قىركۇيەك ايى دا تۋادى.
قايىڭنىڭ ۇرىقتارى جەلمەن تەز ۇشىپ كەتەدى. ول ورماننىڭ باسقا اعاشتارى وسە المايتىن جەرلەردە دە تەز وسىپ-ونەدى. سوندىقتان قايىڭدى ورماننىڭ "پيونەرى" دەپ اتايدى.
سكانديناۆيا ەلدەرىندە قايىڭنىڭ ءدىنىنىڭ تومەنگى جاعى ۇيىلدەنىپ، شورلانىپ-جۋانداپ كەتەتىن قايىڭدار بار. وعان ءتىپتى بالتا دا باتپايدى. مۇنى كارەليا قايىڭى دەپ اتايدى. ونىڭ اعاشىنان اشەكەيلى اسەم جيھاز، قوبديشا جانە ءار ءتۇرلى بەزەندىرۋ زاتتارىن جاسايدى. كارەليا قايىڭى وتە سيرەك ۇشىراسادى. سوندىقتان ءقازىر ونى قولدان جاساندى جولمەن وسىرۋگە ارەكەت جاسالۋدا.
قايىڭ – اق ءتۇستى قابىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن ادەمى اعاش. ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى - 100-150 جىل. ول كوكتەمدە ەرتە بۇرشىك جارىپ، كەش جاپىراق تۇسىرەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. تابيعاتتا قايىڭنىڭ 140 ءتۇرى بار. ەلىمىزدە ونىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى كەزدەسەدى. ەڭ كەڭ تارالعان ءتۇرى - كادىمگى قايىڭ نەمەسە اققايىڭ. باياناۋىل جانە كوكشەتاۋ قورىقتارىندا قاراعاي، كوكتەرەكپەن بىرگە قايىڭنىڭ “ۇلپەك قايىڭ” دەپ اتالاتىن ءتۇرى وسەدى. قايىڭ اعاشىنىڭ بۇتاعى مەن ءدىڭى بەرىك، ءارى شىمىر. جاپىراعى جۇمىرتقا پىشىندەس، جيەكتەرى ارا ءتىستى. قايىڭ ءساۋىر، مامىر ايلارىندا گۇلدەيدى. گۇلدەرى سىرعا سەكىلدى. كۇزدە ەرەكشە سارى تۇسكە بويالاتىن قايىڭ جاپىراقتارى ساياباقتارعا كورىك بەرىپ تۇرادى. قايىڭنىڭ بارلىق ءتۇرى وتە تەز وسەدى جانە وڭاي جەرسىنەدى. گۇلپازدار قايىڭدى «ساياباق اعاشى» دەپ اتايدى. ادەمىلىگىنە بولا جولدىڭ ەكى جاعالاۋىنا، ءتىپتى ب ا ق ىشىنە قاتار-قاتار بىرنەشە ءتۇبىن بىردەن ەگەدى. قايىڭ وزگەشە سۇلۋلىعىنا بولا اقىنداردىڭ ولەڭ-جىرلارىنا ءجيى ارقاۋ بولعان اعاشتىڭ ءبىرى. اجارلى دا كورىكتى بويجەتكەندەردى اققايىڭعا تەڭەپ جاتادى.
قايىڭنىڭ بۇرشىگى مەن جاپىراعىندا، گ ۇلى مەن ءدىڭىنىڭ قابىعىندا جانە اعاشى مەن شىرىنىندا ەمدىك قاسيەتتەر بار. ونىڭ بۇرشىكتەرى مەن جاپىراقتارىنىڭ قۇرامىندا ەفير مايى، قارا ماي، فلاۆونويدتار، ساپونيندەر مەن س دارۋمەنى بار. شىرىنىن سۋسىن رەتىندە پايدالانادى. قايىڭنان جوعارى ساپالى شاڭعى مەن شەرە جاسالىنادى. تەز ءشىرىپ كەتەتىندىكتەن قۇرىلىستا از قولدانىلادى. جانعىشتىق قاسيەتى جوعارى بولعاندىقتان، وتىن رەتىندە پايدالانادى.
كۇتىمى
كوپ كۇتىمدى قاجەت ەتپەيدى. جاس كوشەتىن العاشقى جىلدارى تۇزۋلەپ وسىرسە، ءدىڭى تىك ءارى ادەمى بولىپ وسەدى.
سىلانعان سۇلۋ اق قايىڭدار تالاي اقىن - جازۋشىلاردىڭ ولەڭ - جىرلارىنا ارقاۋ بولعان. قايىڭدى ورمان - باسقا ورماندارعا قاراعاندا، كەرەمەتتەي نازىك، ادەمى كورىنەدى. سوندىقتان دا ونىڭ ادامعا اسەرى، ەستەتيكالىق ءلاززاتى ۇشان - تەڭىز. سۇلۋلىقتىڭ، نازىكتىكتىڭ بەلگىسى سانالاتىن اق قايىڭنىڭ قۇرىلىسىنىڭ ماڭىزىن بىلاي قويعاندا، ودان الىناتىن شيپالى شىرىنى جايلى جەكە اڭگىمە ەتۋگە بولادى
اق قايىڭ. بۇل كادىمگى قايىڭ تۇقىمداس، سىرتقى قابىعى اق ءتۇستى، ورمان اعاشى. جاپىراقتارى ءۇشبۇرىشتى نەمەسە رومب ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. بيىكتىگى 20 م دەيىن جەتەدى. ءساۋىر - مامىر ايلارىندا گۇلدەيدى. ەلىمىزدىڭ سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ دالالى جانە ورماندى ايماقتارىندا وسەدى.
قايىڭنىڭ ءسولى - اسا پايدالى سۋسىن. ونىڭ دامدىلىگىن ءشول قاندىرار قاسيەتىن بىلاي قويعاندا ءارتۇرلى اۋرۋلارعا قارسى شيپالىق قاسيەتى جانە بار.
اق قايىڭنىڭ بۇرىندە شايىر، ەفير مايى، بەتۋلورەتين قىشقىلى، ساپونيندەر، يلىك زاتتار، ءجۇزىم قانتى، س دارۋمەنى جانە فيتونسيدتەر، گليۋكوزا، فرۋكتوزا، كوپتەگەن ميكروەلەمەنتتەر كەزدەسەدى. قايىڭ قابىعىنان اعاتىن شىرىندى ىشۋگە بولادى. قايىڭ شىرىنىندا 20% قانت، كالسيي وكسيدى جانە حوش ءيىستى زاتتار بار. ال، قاندىاعاش ءبۇرىنىڭ قۇرامىندا يلىك زاتتار، گاللا قىشقىلى، ال جاپىراعىندا گليۋكوزيدتەر، كۆەرسەتين مەن ءتۇرلى ورگانيكالىق قىشقىلدار بار. قابىعى يلىك زاتتارمەن قاتار تريتەرپەنويدتارعا، تاراكسەرونعا جانە باسقا دا زاتتارعا باي.
ەمدىك ماقساتتا اق قايىڭنىڭ بۇرلەرى مەن جاپىراقتارى، كەيدە شىرىنى قولدانىلادى. اق قايىڭ بۇرلەرىنەن جانە جاپىراقتارىنان جاسالعان قايناتىندى مەن تۇنبا حالىق مەديسيناسىندا نەسەپ جانە ءوت جۇرگىزەتىن، قان تازارتاتىن، تەر شىعاراتىن ءدارى رەتىندە قولدانىلادى.
قايىڭنان بولىنگەن شىرىننىڭ شيپالىق قاسيەتى قازاق بالگەرلەرىنە ەرتەدەن بەلگىلى بولعان. كەزىندە ونى باسى اينالىپ، كوزى قاراۋىتقان قانى از ادامدارعا قان تولتىرۋ ءۇشىن بەرگەن. تاماقتى ءسىڭدىرىپ، اۋرۋلارعا ءدارى ەسەبىندە قايىڭنىڭ ءسولىن ىشكىزگەن. قازاق بالگەرلەرى ىستالىپ، ءيسى كەتكەن تورسىقتاردى قايىڭ اعاشىنىڭ دىڭىنە جاپسىرا ءىلىپ، كوكتەم كەزىندە تورسىق - تورسىق ءسول جيناپ الاتىن بولعان.
قايىڭنىڭ ءسولىنىڭ وسىنشالىق كوپ قاسيەتكە يە بولۋى - قازىرگى كەزدە وعان دەگەن سۇرانىستى بارعان سايىن ارتتىرىپ وتىر. قايىڭ قابىعىنان قاراماي (دەگوت) الۋ ەجەلدەن بەلگىلى، ونىمەن دەڭگەلەكتەردى، اياق كيىمدى مايلاعان. ال، قايىڭ توزىنان اسەم قوراپشالار، سومكەلەر توقىلادى. ونىمەن سولتۇستىك امەريكا ۇندىستەرى كانوەنىڭ (تەز جۇزەتىن قايىق) سىرتىن قاپتايدى. قىزىل قايىڭ قازاقستانداعى ەڭ شولگە تەزىمدى قايىڭ ءتۇرى. قۋاڭشىلىق اۋداندارداعى ەلدى مەكەندەردى كوگالداندىرۋ ءۇشىن پايدالانۋ ۇسىنىلادى. ناۋرىزىم قورىعىندا، باياناۋىل ۇلتتىق پاركىندە قورعالادى.
كوكتەمدە جاسىل جەلەك جامىلعان قايىڭدى توعايدى ارالاپ ءبىر كورىڭىزشى... اق شاعالاداي جۇپ - جۇمىر قايىڭ ءدىڭى كۇن كوزىندە جىلتىلداعان ءىنجۋ - مارجانعا تولىپ كەتەدى. اق قايىڭ جىلاپ تۇر دەپ ويلايسىز. جوق، بۇل كۇمىس تامشىلار - ارۋ اعاشتىڭ بەرەكە بايلىعى. سول بايلىقتى ىسىراپ ەتپەي يگىلىككە جاراتۋ ادامداردىڭ قولىندا تۇر. ورمان - جاسىل جەلەكتى، جازيرالى تابيعاتتىڭ نەگىزگى بايلىق كوزى.
You Might Also Like
-
اتامنان باستالار، اجەممەن قوستالار وتباسىم مىنالار: ەڭ جاقىن ادامدار-
